Y Cyfarfod Llawn
Plenary
14/12/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol, wrth gwrs, i'r cyfarfod yma.
Welcome, everyone, to the Plenary meeting. Before we begin, I need to set out a few points. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's meeting, and these are set out on your agenda. I wish to remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply, of course, to this meeting.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog sydd yn gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Darren Millar.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Darren Millar.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ddigonolrwydd amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Ngorllewin Clwyd? OQ57361
1. What assessment has the Welsh Government made of the adequacy of flood defences in Clwyd West? OQ57361
Llywydd, flood defence adequacy is assessed by Natural Resources Wales and local authorities in Wales. They then plan, promote and deliver schemes to reduce flood risk in their areas. The Welsh Government sets national policy and provides funding, including £5.24 million for schemes in Clwyd West in this financial year.
Llywydd, Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n asesu digonolrwydd amddiffyn rhag llifogydd. Yna maen nhw'n cynllunio, yn hyrwyddo ac yn darparu cynlluniau i leihau perygl llifogydd yn eu hardaloedd. Mae Llywodraeth Cymru yn pennu polisi cenedlaethol ac yn darparu cyllid, gan gynnwys £5.24 miliwn ar gyfer cynlluniau yng Ngorllewin Clwyd yn y flwyddyn ariannol hon.
Thank you for that answer, First Minister. I am delighted that money is indeed being awarded to improve flood defences in Clwyd West. One of those areas that is down for improvement very soon is the coastal strip between Towyn and Kinmel Bay, which of course is extremely important as far as the visitor season is concerned, and where those coastal sea defences are protecting many thousands of properties and businesses. One of the concerns that has been raised with me about the plans, which have now been published, for the improvement of the sea defences in this area is that the plans simply aren't attractive enough for either the locals or the visitors who will be wanting to use the coastal path and the coastal belt as part of their local amenity for facilities. In addition to that, obviously, there's been a suspension of technical advice note 15 in terms of the implementation of the new technical advice note, which will afford a greater level of protection for homes and businesses in the future. What assurances can you give me, on behalf of the Welsh Government, that the people of Towyn and Kinmel Bay will get a decent level of flood protection in spite of the fact that the new technical advice note has not been implemented, and what assurances can you provide in relation to how attractive these flood defences can be, given the concerns about the fact that these are in a tourism resort area?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rwyf i wrth fy modd bod arian yn cael ei ddyfarnu i wella amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Ngorllewin Clwyd. Un o'r ardaloedd hynny sydd i lawr i'w gwella yn fuan iawn yw'r llain arfordirol rhwng Tywyn a Bae Cinmel, sydd, wrth gwrs, yn eithriadol o bwysig o ran y tymor ymwelwyr, a lle mae'r amddiffynfeydd môr arfordirol hynny yn diogelu miloedd lawer o eiddo a busnesau. Un o'r pryderon a godwyd gyda mi am y cynlluniau, sydd wedi cael eu cyhoeddi erbyn hyn, ar gyfer gwella'r amddiffynfeydd môr yn yr ardal hon yw nad yw'r cynlluniau yn ddigon deniadol i'r bobl leol na'r ymwelwyr a fydd eisiau defnyddio'r llwybr arfordirol a'r llain arfordirol yn rhan o'u hamwynder lleol ar gyfer cyfleusterau. Yn ogystal â hynny, yn amlwg, ataliwyd nodyn cyngor technegol 15 dros dro o ran gweithredu'r nodyn cyngor technegol newydd, a fydd yn rhoi mwy o amddiffyniad i gartrefi a busnesau yn y dyfodol. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i mi, ar ran Llywodraeth Cymru, y bydd pobl Tywyn a Bae Cinmel yn cael lefel dda o ddiogelwch rhag llifogydd er gwaethaf y ffaith nad yw'r nodyn cyngor technegol newydd wedi cael ei weithredu, a pha sicrwydd allwch chi ei roi o ran pa mor ddeniadol y gall yr amddiffynfeydd rhag llifogydd hyn fod, o ystyried y pryderon am y ffaith bod y rhain mewn ardal cyrchfannau twristiaeth?
Llywydd, I thank Darren Millar for those questions. I know what a close interest he takes in flood and coastal erosion issues in his constituency, and I know that, in his own personal history, he has direct experience of what it is to be flooded, so I know he brings a great deal of passion and expertise to these issues. I'm very glad that the Welsh Government has been able to review the outline business case for the Llanddulais-Kinmel Bay coastal scheme. We've been able to award Conwy council £450,000-worth in funding for the full business case and the detailed design. I hope that that will be an opportunity to take into account the points that the Member has made about, as well as the urgent need to protect people's homes, the coast being a national asset here in Wales—it brings many visitors—and that that work needs to be done sympathetically in order to make sure that those very important economic aspects are sustained into the future. I thank the Member for what he said about TAN 15, Llywydd. The implementation date has been put back by 18 months so that we can make sure that the basis on which that advice will be founded—the maps and so on—is in the best possible order. But the purpose of TAN 15 is to make sure that houses are not built in future in places that put them at direct risk of flooding. There is no standing back at all inside the Welsh Government from the underlying purpose of TAN 15 and the revised advice note that will be published. We want to get it as good as we possibly can. The delay will allow us to work further with local authorities on the detailed information that lies behind the policy, and then it will need to do what Darren Millar says, in making sure that it protects those communities that otherwise would be at risk.
Llywydd, diolch i Darren Millar am y cwestiynau yna. Gwn pa mor fawr yw ei ddiddordeb mewn materion llifogydd ac erydu arfordirol yn ei etholaeth, a gwn fod ganddo, yn ei hanes personol ei hun, brofiad uniongyrchol o'r hyn y mae'n ei olygu i ddioddef o lifogydd, felly gwn ei fod yn dod â llawer iawn o angerdd ac arbenigedd i'r materion hyn. Rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gallu adolygu'r achos busnes amlinellol ar gyfer cynllun arfordirol Llanddulais-Bae Cinmel. Rydym ni wedi gallu dyfarnu gwerth £450,000 o gyllid i gyngor Conwy ar gyfer yr achos busnes llawn a'r dyluniad manwl. Rwy'n gobeithio y bydd hynny yn gyfle i gymryd i ystyriaeth y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud am y ffaith, yn ogystal â'r angen dybryd i ddiogelu cartrefi pobl, bod yr arfordir yn ased cenedlaethol yma yng Nghymru—mae'n dod â llawer o ymwelwyr—a bod angen gwneud y gwaith hwnnw mewn ffordd sensitif i wneud yn siŵr bod yr agweddau economaidd pwysig iawn hynny yn cael eu cynnal i'r dyfodol. Rwy'n diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am TAN 15, Llywydd. Mae'r dyddiad gweithredu wedi cael ei ohirio am 18 mis fel y gallwn ni wneud yn siŵr bod y sail ar gyfer seilio'r cyngor hwnnw—y mapiau ac yn y blaen—yn y drefn orau bosibl. Ond diben TAN 15 yw gwneud yn siŵr nad yw tai yn cael eu hadeiladu yn y dyfodol mewn mannau sy'n eu rhoi mewn perygl uniongyrchol o lifogydd. Nid oes unrhyw ddal yn ôl o gwbl y tu mewn i Lywodraeth Cymru o ddiben sylfaenol TAN 15 a'r nodyn cyngor diwygiedig a fydd yn cael ei gyhoeddi. Rydym ni eisiau ei gael cystal ag y gallwn. Bydd yr oedi yn caniatáu i ni weithio ymhellach gydag awdurdodau lleol ar yr wybodaeth fanwl sy'n sail i'r polisi, ac yna bydd angen iddo wneud yr hyn y mae Darren Millar yn ei ddweud, o ran gwneud yn siŵr ei fod yn diogelu'r cymunedau hynny a fyddai mewn perygl fel arall.
I need to check whether I can be heard at this point. Can anybody—? Yes, I can be heard. Diolch. My problem is that I can’t hear you. That is not a licence to do whatever you want, but I will call the next question. Question 2, Rhys ab Owen.
Rwyf i angen gwirio a ellir fy nghlywed i ar hyn o bryd. A all unrhyw un—? Iawn, gellir fy nghlywed. Diolch. Fy mhroblem i yw nad wyf i'n gallu eich clywed chi. Nid yw hynny yn rhoi caniatâd i chi wneud beth bynnag yr ydych chi'n ei ddymuno, ond fe wnaf i alw'r cwestiwn nesaf. Cwestiwn 2, Rhys ab Owen.
2. Pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cynnal gyda Chyngor Caerdydd ynglŷn â chyfraddau ailgylchu yng Nghaerdydd? OQ57356
2. What discussions has the Welsh Government had with Cardiff Council regarding recycling rates in Cardiff? OQ57356
Diolch yn fawr i Rhys ab Owen am y cwestiwn. Mae Gweinidogion a swyddogion wedi bod yn trafod yn uniongyrchol â Chyngor Caerdydd am ei berfformiad ailgylchu, ac mae’r trafodaethau hynny yn parhau.
Thank you to Rhys ab Owen for the question. Ministers and officials have had direct discussions with Cardiff Council on their recycling performance, and those discussions are ongoing.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Mae yn siomedig bod cyfraddau ailgylchu Caerdydd gyda’r gwaethaf yng Nghymru. O’r tri awdurdod lleol wnaeth fethu â chyrraedd y targed o 64 y cant ym Mesur Gwastraff (Cymru) 2010, Caerdydd yw’r gwaethaf o bell ffordd, ar 55.8 y cant. A dwi’n siŵr bod cau canolfannau ailgylchu yn Heol Wedal a Heol Waungron yn ystod y blynyddoedd diwethaf wedi cael effaith wael, ond disgwyliedig, ar y cyfraddau ailgylchu. Ond nid yn unig y mae’r gyfradd ailgylchu yn isel, dyw e ddim yn glir pa fath o ailgylchu sy’n digwydd. Mae’n bwysig yn amgylcheddol ac yn economaidd fod gwastraff yn cael ei addasu yma yng Nghymru at ddibenion gwahanol yn hytrach na mynd dramor, yn enwedig, yn rhy aml o lawer, i wledydd difreintiedig. Felly, sut mae modd cynyddu’r cyfraddau ailgylchu yma yng Nghaerdydd a sicrhau bod gwastraff Cymru yn cael ei ailgylchu a’i ailaddasu yma yng Nghymru? Diolch yn fawr.
Thank you, First Minister. It is disappointing that recycling rates in Cardiff are amongst the worst in Wales. Of the three local authorities that failed to deliver the target of 64 per cent in the Waste (Wales) Measure 2010, Cardiff is the worst by far, at 55.8 per cent. And I’m sure that the closure of recycling centres in Wedal Road and Waungron Road in recent years has had a detrimental but expected impact on recycling rates. But it’s not just that the recycling rates are low, it’s not clear what kind of recycling is happening. It’s environmentally and economically important that waste is used here in Wales for different purposes rather than being exported, particularly, far too often, to deprived nations. So, how can we increase recycling rates in Cardiff and ensure that Welsh waste is recycled and repurposed here in Wales? Thank you.
Diolch yn fawr am y cwestiynau ychwanegol. Mae Cyngor Caerdydd yn gweithio’n galed i dreial gwneud mwy i roi’r ffigurau ailgylchu yn y lle ble rŷn ni i gyd eisiau eu gweld nhw. Bydd strategaeth newydd o flaen y cabinet yng Nghaerdydd yn ystod yr wythnos hon ac, fel rwy’n siŵr fod yr Aelod yn gwybod, maen nhw’n mynd i dreial mas nifer o bethau newydd yng Ngorllewin Caerdydd, y lle rwyf i'n ei gynrychioli. Yn Radyr a Llandaf, ym mis Ionawr, bydd system newydd ar waith i dreial rhoi mwy o bethau mewn lle i godi’r ffigurau ailgylchu yn y ddinas. Mae’r swyddogion wedi gweithio’n galed gyda Chyngor Caerdydd i weld beth sydd y tu ôl i’r ffigurau ac mae rhai pethau sydd yn berthnasol i Gaerdydd—mae nifer y tai sy'n HMOs, fel rŷn ni'n eu galw nhw yn Saesneg, yn heriol i Gyngor Caerdydd, ond mae cynllun newydd gyda nhw, a dwi'n hyderus y bydd hwnna'n cael effaith bositif ar y ffigurau.
A dwi'n gwybod, Llywydd, fod y Gweinidog Julie James wedi ymateb i gwestiynau ar lawr y Cynulliad ac wedi rhoi gwybodaeth fanwl am ble mae popeth rŷn ni'n ei gasglu gyda'i gilydd i'w ailgylchu yn mynd. Ac mae mwy na hanner yn cael ei ddelio ag e yma yng Nghymru, ac mae tua 30 y cant yn mynd dros y ffin i Loegr, ac mae rhai pethau yn mynd dramor. Ond mae cynllun gyda ni i dynnu nôl ar faint sydd yn mynd dramor ac i wneud mwy gyda phopeth rŷn ni eisiau ei ailgylchu yma yng Nghymru.
Thank you for those supplementary questions. Cardiff Council is working hard to do more to get their recycling rates to the place where we would all want to see them. There will be a new strategy before the cabinet in Cardiff Council this week and, as I’m sure the Member knows, they are going to pilot a number of new approaches in Cardiff West, which I represent. In Radyr and Llandaff, in January, there will be a new system in place to try and put measures in place to improve the recycling rates in the city. Officials have worked hard with Cardiff Council to see what is behind these figures, and there are things that are particularly pertinent to Cardiff—the number of HMOs, for example, is challenging for Cardiff Council, but there is a new plan in place, and I am confident that that will have a positive impact on the figures.
And I know, Llywydd, that the Minister Julie James has responded to questions on the floor of the Assembly and has provided detailed information as to where recyclate goes. More than half of it is dealt with here in Wales, and around 30 per cent goes over the border to England, and there are some things that go abroad. But we do have plans to cut back the amount that is exported and to do more with all the things that we want to recycle here in Wales.
I'm going to call Joel James now.
Rwy'n mynd i alw Joel James nawr.
Thank you, Llywydd. Cardiff Council, as the previous Member has explained, has fallen consistently short when meeting the recycling targets set out by the Welsh Government, and the council's predicted that it will have to invest in secondary recycling in order to meet them. Perversely, they do not have the budget to implement secondary recycling, and the council predicts that the estimated fine they will incur, because they are not meeting their recycling targets, will be in excess of £10 million by 2025. As the First Minister will no doubt agree, it is in everyone's interests to see Cardiff Council meet these recycling targets, and for the council to be able to invest in secondary recycling. Indeed, they could even generate revenue for themselves by making this investment and having access to high-quality recycling markets that this investment will open. Therefore, can the First Minister explain what funding is available to councils like Cardiff that allow them to make these improvements, and what investment has the Welsh Government made in obtaining access to these high-quality recycling markets that the Welsh economy could benefit from?
Diolch, Llywydd. Mae Cyngor Caerdydd, fel y mae'r Aelod blaenorol wedi ei esbonio, wedi methu'n gyson â chyrraedd y targedau ailgylchu a bennwyd gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r cyngor wedi rhagweld y bydd yn rhaid iddo fuddsoddi mewn ailgylchu eilaidd er mwyn eu cyrraedd nhw. Yn wrthnysig, nid oes ganddyn nhw'r gyllideb i weithredu ailgylchu eilaidd, ac mae'r cyngor yn rhagweld y bydd y ddirwy amcangyfrifedig y byddan nhw'n ei hwynebu, oherwydd nad ydyn nhw'n cyrraedd eu targedau ailgylchu, yn fwy na £10 miliwn erbyn 2025. Fel yr wyf i'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn cytuno, mae er budd pawb gweld Cyngor Caerdydd yn cyrraedd y targedau ailgylchu hyn, ac i'r cyngor allu buddsoddi mewn ailgylchu eilaidd. Yn wir, gallen nhw hyd yn oed gynhyrchu refeniw iddyn nhw eu hunain drwy wneud y buddsoddiad hwn a chael mynediad at farchnadoedd ailgylchu o ansawdd uchel y bydd y buddsoddiad hwn yn eu hagor. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog esbonio pa gyllid sydd ar gael i gynghorau fel Caerdydd sy'n caniatáu iddyn nhw wneud y gwelliannau hyn, a pha fuddsoddiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i gael mynediad at y marchnadoedd ailgylchu o ansawdd uchel hyn y gallai economi Cymru elwa arnyn nhw?
Well, I agree with the Member that there are opportunities for Cardiff as a local authority in doing what I know the local authority itself wants to do, and that is to diversify the policies that it has in place and to provide better services for its own residents, and indeed, potentially, to be able to provide services for others as well. I think I ought to explain, Llywydd, that a fining system is set out in our regulations. Ministers have discretion in this limited way: Ministers can decide either to fine in full or not to fine at all—there is no intermediate position available in our regulations, and nor do Ministers have discretion over the quantum of fining. That is determined by a formula that, again, the regulations set out. So, there is nothing inevitable about local authorities being fined, and, in the past, Ministers have always made judgments on the basis as to whether or not local authorities have credible plans in place to put themselves where the vast majority of local authorities are in Wales, and that is in compliance with the target.
Since devolution, Llywydd, the Welsh Government has invested £1 billion in household recycling, and a great deal of that money goes to local authorities to support them in creating the conditions in which the very good figures that we see in Wales exceed our target on a Wales-wide basis, with a number of local authorities exceeding the 70 per cent target that lies beyond us and wouldn't have been possible without a very significant investment. Cardiff has benefited from it, but it's a system that has to be fair to all local authorities and make sure that the progress—the very, very significant progress that all local authorities, including Cardiff, have made—can be sustained into the future.
Wel, rwy'n cytuno â'r Aelod bod cyfleoedd i Gaerdydd fel awdurdod lleol wneud yr hyn yr wyf i'n gwybod y mae'r awdurdod lleol ei hun eisiau ei wneud, sef arallgyfeirio'r polisïau sydd ganddo ar waith a darparu gwell gwasanaethau ar gyfer ei drigolion ei hun, ac yn wir, o bosibl, gallu darparu gwasanaethau i eraill hefyd. Rwy'n credu y dylwn i egluro, Llywydd, bod system ddirwyo wedi'i nodi yn ein rheoliadau. Mae gan Weinidogion ddisgresiwn yn y ffordd gyfyngedig hon: gall Gweinidogion benderfynu naill ai i ddirwyo yn llawn neu i beidio â dirwyo o gwbl—nid oes sefyllfa hanner ffordd ar gael yn ein rheoliadau, ac nid oes gan Weinidogion ddisgresiwn chwaith dros faint y ddirwy. Mae hynny yn cael ei bennu gan fformiwla y mae'r rheoliadau, unwaith eto, yn ei nodi. Felly, nid oes dim byd anochel ynghylch awdurdodau lleol yn cael eu dirwyo, ac, yn y gorffennol, mae Gweinidogion wedi gwneud penderfyniadau erioed ar y sail a oes gan awdurdodau lleol gynlluniau credadwy ar waith i roi eu hunain yn y sefyllfa y mae'r mwyafrif llethol o awdurdodau lleol ynddi yng Nghymru, a chydymffurfio â'r targed yw honno.
Ers datganoli, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £1 biliwn mewn ailgylchu cartrefi, ac mae llawer iawn o'r arian hwnnw yn mynd i awdurdodau lleol i'w cynorthwyo i greu'r amodau lle mae'r ffigurau da iawn yr ydym ni'n eu gweld yng Nghymru yn rhagori ar ein targed ar sail Cymru gyfan, gyda nifer o awdurdodau lleol yn rhagori ar y targed o 70 y cant sydd y tu hwnt i ni ac na fyddai wedi bod yn bosibl heb fuddsoddiad sylweddol iawn. Mae Caerdydd wedi elwa arni, ond mae'n system y mae'n rhaid iddi fod yn deg i bob awdurdod lleol a gwneud yn siŵr y gellir cynnal y cynnydd—y cynnydd sylweddol iawn y mae pob awdurdod lleol, gan gynnwys Caerdydd, wedi ei wneud—i'r dyfodol.
As you can tell from some frantic changes of headphones on my part, I'm struggling with hearing everything that's going on at the moment, and that's a very dangerous position for a Llywydd to be in. So, I'm going to need to call a short technical break, and we'll resume as quickly as my issue can be resolved. So, a short technical break.
Fel y gallwch chi ddweud o rai newidiadau gwyllt o glustffonau ar fy rhan i, rwy'n cael trafferth clywed popeth sy'n digwydd ar hyn o bryd, ac mae honno yn sefyllfa beryglus iawn i Lywydd fod ynddi. Felly, bydd angen i mi alw toriad technegol byr, a byddwn yn ailddechrau cyn gynted ag y gellir datrys fy mhroblem. Toriad technegol byr, felly.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:42.
Plenary was suspended at 13:42.
Ailymgynullodd y Senedd am 13:52, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 13:52, with the Llywydd in the Chair.
Felly, rŷn ni'n barod nawr i ailgychwyn. Ymddiheuriadau am y toriad am resymau technolegol. Felly, dwi nawr yn galw ar arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig i ofyn cwestiynau arweinyddion—Andrew R.T. Davies.
We are ready to restart. Apologies for that technical break. I now call on the leader of the Welsh Conservatives to pose questions to the First Minister—Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Today, First Minister, the first real-world study on vaccines against the omicron infection has been published. It's important to note that this data is from the first three weeks of the outbreak, so it might change, but it is the first serious study of its kind. The findings show that the virus variant is 29 per cent milder, that two doses of the Pfizer vaccine is 30 per cent effective at reducing transmission, and, importantly, that two doses of the Pfizer vaccine is 70 per cent effective at reducing hospitalisation.
First Minister, I appreciate that this data has only just been published this morning, but can I have your reaction to this study, and that of your advisers? And what impact will this information have on potential plans for imposing restrictions on Friday, and ultimately averting the complete lockdown of Wales?
Diolch, Llywydd. Heddiw, Prif Weinidog, mae'r astudiaeth gyntaf yn y byd go iawn ar frechlynnau yn erbyn haint omicron wedi cael ei chyhoeddi. Mae'n bwysig nodi bod y data hwn yn deillio o dair wythnos gyntaf yr achosion, felly gallai newid, ond dyma'r astudiaeth ddifrifol gyntaf o'i math. Mae'r canfyddiadau yn dangos bod amrywiolyn y feirws 29 y cant yn ysgafnach, bod dau ddos o frechlyn Pfizer 30 y cant yn effeithiol o ran lleihau trosglwyddiad, ac, yn bwysig, bod dau ddos o frechlyn Pfizer 70 y cant yn effeithiol o ran lleihau niferoedd y mae'n rhaid iddyn nhw fynd i'r ysbyty.
Prif Weinidog, rwy'n sylweddoli mai dim ond newydd gael ei gyhoeddi y bore yma y mae'r data hwn, ond a gaf i eich ymateb i'r astudiaeth hon, ac ymateb eich cynghorwyr? A pha effaith fydd yr wybodaeth hon yn ei chael ar gynlluniau posibl ar gyfer gosod cyfyngiadau ddydd Gwener, ac yn y pen draw osgoi cyfyngiadau symud llwyr yng Nghymru?
Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that. I'm aware of the study. As he says, it's the first study of its kind, but it is inevitably—as I think that he himself suggested—therefore preliminary. It tells us something about the early period. It doesn't tell us yet about what happens as the omicron variant takes hold and as more information emerges on the progress of the disease. It's also a study in a South African context, which is different in many ways to our own. So, encouraging in its way, but not to be relied upon as a strong basis for policy decision making. And there is a sense in which the issues that it reports—the severity of the illness and the extent to which it escapes the current vaccines—are second-order questions. Because if the transmissibility of the virus is of the rate that we are currently seeing in Scotland and in London, then, even if it is milder, and even if there is a slightly better efficacy of the vaccine, there still will be a very, very large number of people falling ill, and a percentage of those people will fall seriously ill, and those large numbers will drive people into needing the help of the NHS. So, a preliminary study, not to be over-relied on, and, even if its grounds for some preliminary optimism are true, it won’t save us from the onslaught that this new variant is likely to create across the United Kingdom and in Wales as well.
Llywydd, diolch i Andrew R.T. Davies am hynna. Rwy'n ymwybodol o'r astudiaeth. Fel y mae'n ei ddweud, dyma'r astudiaeth gyntaf o'i math, ond mae'n anochel ei bod hi felly—fel yr awgrymodd ef ei hun rwy'n credu—yn rhagarweiniol. Mae'n dweud rhywbeth wrthym ni am y cyfnod cynnar. Nid yw'n dweud wrthym ni eto am yr hyn sy'n digwydd wrth i'r amrywiolyn omicron gymryd gafael ac wrth i fwy o wybodaeth ddod i'r amlwg am gynnydd y clefyd. Mae hefyd yn astudiaeth yng nghyd-destun De Affrica, sy'n wahanol mewn sawl ffordd i'n un ni ein hunain. Felly, calonogol yn ei ffordd, ond ni ellir dibynnu arni fel sail gref ar gyfer gwneud penderfyniadau polisi. Ac mae ymdeimlad lle mae'r materion y mae'n eu hadrodd—difrifoldeb y salwch ac i ba raddau y mae'n dianc rhag y brechlynnau presennol—yn gwestiynau eilradd. Oherwydd os yw cyfradd drosglwyddo'r feirws ar y cyflymder yr ydym ni'n ei gweld ar hyn o bryd yn yr Alban ac yn Llundain, yna, hyd yn oed os yw'n ysgafnach, a hyd yn oed os yw'r brechlyn ychydig yn fwy effeithiol, bydd nifer fawr iawn, iawn o bobl yn mynd yn sâl o hyd, a bydd canran o'r bobl hynny yn mynd yn ddifrifol wael, a bydd y niferoedd mawr hynny yn peri i bobl fod angen cymorth y GIG. Felly, astudiaeth ragarweiniol, na ddylid gor-ddibynnu arni, a hyd yn oed os yw'n sail ar gyfer rhywfaint o optimistiaeth ragarweiniol yn wir, ni fydd yn ein hachub ni rhag yr ymosodiad y mae'r amrywiolyn newydd hwn yn debygol o'i greu ar draws y Deyrnas Unedig ac yng Nghymru hefyd.
Thank you for that answer, First Minister, and it was good to get some optimism from that report that came out this morning.
Obviously, another strand of work that the Welsh Government is undertaking is the roll-out of the booster campaign, and the health Minister has been doing a press conference this morning, talking about everyone will have an offer by the end of December, not necessarily have their appointment by the end of December. How far into the new year will people be expected to receive those offers before they get the booster? Because that’s a really important consideration. There’s one thing getting the offer; there’s another thing getting the booster.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac roedd hi'n dda cael rhywfaint o optimistiaeth o'r adroddiad hwnnw a gyhoeddwyd y bore yma.
Yn amlwg, elfen arall o waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yw cyflwyno'r ymgyrch pigiadau atgyfnerthu, ac mae'r Gweinidog iechyd wedi bod yn cynnal cynhadledd i'r wasg y bore yma, gan sôn y bydd pawb wedi cael cynnig erbyn diwedd mis Rhagfyr, nid o reidrwydd yn cael eu hapwyntiad erbyn diwedd mis Rhagfyr. Pa mor bell i mewn i'r flwyddyn newydd y bydd disgwyl i bobl gael y cynigion hynny cyn iddyn nhw gael y pigiad atgyfnerthu? Oherwydd mae honno yn ystyriaeth bwysig iawn. Un peth yw cael y cynnig; peth arall yw cael y pigiad.
Well, of course, the leader of the opposition is absolutely right in that. Our offer is the same as it is anywhere in the United Kingdom—it is to make sure that, by the end of this month, everybody’s had an offer. The offer will extend into the new year to the shortest possible extent. But that is not entirely in the hands of the Government, because there are two things in play here. There is the rate at which we can step up the supply of vaccination—and a huge amount is being done to make sure that we have vaccination centres open more hours, vaccination centres with more lanes, vaccination centres with walk-in capacity as well as appointment capacity, just to give some examples. But, as well as the supply side, there is the demand side—the extent to which people come forward to take up the appointments that they are offered. And if people don't come forward in the numbers we need to see, or if people ask for their appointments to be rearranged, then that will push that date further into the new year. So, if there's a single message that I would want to get across in today's session—I hope that many Senedd Members will help in this, in passing that message on as well—it is that there is nothing more important that any person can do than to keep that appointment that they will be offered. Because the more people who keep the appointment, the faster we will get through the numbers, and the fewer the number of days we will need in the new year to complete the programme.
Wel, wrth gwrs, mae arweinydd yr wrthblaid yn llygad ei le yn hynny o beth. Mae ein cynnig ni yr un fath ag y mae yn unman yn y Deyrnas Unedig—sef gwneud yn siŵr bod pawb, erbyn diwedd y mis hwn, wedi cael cynnig. Bydd y cynnig yn ymestyn i'r flwyddyn newydd i'r graddau byrraf posibl. Ond nid yw hynny yn nwylo'r Llywodraeth yn llwyr, oherwydd mae dau beth ar waith yma. Ceir y gyfradd y gallwn ni gynyddu cyflenwad y brechlyn arni—ac mae llawer iawn yn cael ei wneud i wneud yn siŵr bod gennym ni ganolfannau brechu yn agored am fwy o oriau, canolfannau brechu â mwy o lonydd, canolfannau brechu â chapasiti galw i mewn yn ogystal â chapasiti apwyntiadau, dim ond i roi rhai enghreifftiau. Ond, yn ogystal â'r ochr gyflenwi, mae'r ochr alw—i ba raddau y mae pobl yn dod ymlaen i fanteisio ar yr apwyntiadau sy'n cael eu cynnig iddyn nhw. Ac os nad yw pobl yn dod ymlaen yn y niferoedd yr ydym ni angen eu gweld, neu os bydd pobl yn gofyn i'w hapwyntiadau gael eu haildrefnu, yna bydd hynny yn gwthio'r dyddiad hwnnw ymhellach i'r flwyddyn newydd. Felly, os oes un neges y byddwn ni eisiau ei chyfleu yn y sesiwn heddiw—rwy'n gobeithio y bydd llawer o Aelodau'r Senedd yn helpu yn hyn o beth, i rannu'r neges honno hefyd—y neges honno yw nad oes dim byd pwysicach y gall unrhyw unigolyn ei wneud na chadw'r apwyntiad hwnnw sy'n cael ei gynnig iddo. Oherwydd po fwyaf o bobl sy'n cadw'r apwyntiad, cyflymaf y byddwn ni'n trin y niferoedd, ac felly bydd angen llai o ddiwrnodau arnom ni yn y flwyddyn newydd i gwblhau'r rhaglen.
We’ve had these preliminary results this morning, First Minister, from the survey in South Africa. We’ve also got the booster campaign, which I’ve just questioned you on, and the roll-out of that booster campaign, but also, in the press conference that the health Minister took this morning, she highlighted the impact on services—general health services—whether they be primary, or elective surgery. But one thing Chris Whitty addressed the UK Cabinet over this morning was the impact on the NHS workforce of potential infection rates. Have you got any modelling that would show what that might translate, in Welsh terms, to in NHS staff here in Wales who, potentially, could, obviously, be off work for some considerable period of time, with infection rates as Chris Whitty has been highlighting this morning to the UK Cabinet? And if you have that information, are you able to share it with us, so that we can understand the impact on NHS services across Wales?
Rydym ni wedi cael y canlyniadau rhagarweiniol hyn y bore yma, Prif Weinidog, o'r arolwg yn Ne Affrica. Mae gennym ni'r ymgyrch pigiadau atgyfnerthu hefyd, yr wyf i newydd eich holi amdani, a chyflwyniad yr ymgyrch pigiadau atgyfnerthu honno, ond hefyd, yn y gynhadledd i'r wasg a gynhaliodd y Gweinidog iechyd y bore yma, tynnodd sylw at yr effaith ar wasanaethau—gwasanaethau iechyd cyffredinol—boed yn llawfeddygaeth sylfaenol, neu'n llawfeddygaeth ddewisol. Ond un peth y gwnaeth Chris Whitty annerch Cabinet y DU yn ei gylch y bore yma oedd effaith cyfraddau heintio posibl ar weithlu'r GIG. A oes gennych chi unrhyw fodelu a fyddai'n dangos yr hyn y byddai hynny yn gyfystyr ag ef, o safbwynt Cymru, o ran staff y GIG yma yng Nghymru a allai, o bosibl, yn amlwg, fod i ffwrdd o'r gwaith am gyfnod sylweddol o amser, gyda chyfraddau heintio fel y mae Chris Whitty wedi bod yn tynnu sylw Cabinet y DU atyn nhw y bore yma? Ac os yw'r wybodaeth honno gennych chi, a wnewch chi ei rhannu gyda ni, fel y gallwn ni ddeall yr effaith ar wasanaethau'r GIG ledled Cymru?
Well, I thank Andrew R.T. Davies for that, because that’s a really important point. At the most difficult part of this spectrum, we could see largely elevated numbers of people needing help from health and social care services meeting a service where there are fewer people available to provide the help that is needed, because those members of staff will be exposed to the impact of the omicron variant alongside everybody else. Now, the good news is that, in those populations, we already have very high coverage with the booster vaccine. So, that will protect that workforce. But if we see a very large wave, affecting very large numbers of people, then people who work in our health and social care system will be swept up in it as well. Even today, 11 per cent of our GP workforce are not in work because of the delta variant of coronavirus. So, if you extrapolate that and imagine the impact of an omicron wave of the sort that Chris Whitty will have been describing to the UK Cabinet, then you can see that the impact is potentially very significant. Now, all of that is being modelled through the work that we do with Swansea University and with our local health boards, and action is being taken—as I say, particularly by prioritising those staff for the booster campaign—to protect as many of those people as possible. Some changes to the self-isolation requirements to see whether people can be safely back in the workplace again as quickly as possible will also be part of that whole consideration. But, every single one of us can do things to protect ourselves, and by protecting ourselves we protect other people, and that includes the people we will be relying upon to see us through if the wave of omicron hits us as some of the models suggest it might.
Wel, diolch i Andrew R.T. Davies am hynna, oherwydd mae hwnna yn bwynt pwysig iawn. Ar ran anoddaf y sbectrwm hwn, fe allem ni weld nifer sylweddol uwch o bobl sydd angen cymorth gan wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn dod wyneb yn wyneb â gwasanaeth lle mae llai o bobl ar gael i ddarparu'r cymorth sydd ei angen, oherwydd bydd yr aelodau staff hynny yn agored i effaith amrywiolyn omicron ochr yn ochr â phawb arall. Nawr, y newyddion da yw bod gennym ni eisoes, yn y poblogaethau hynny, gyfraddau uchel iawn sydd wedi cael y brechlyn atgyfnerthu. Felly, bydd hynny yn diogelu'r gweithlu hwnnw. Ond os byddwn ni'n gweld ton fawr iawn, sy'n effeithio ar nifer fawr iawn o bobl, yna bydd pobl sy'n gweithio yn ein system iechyd a gofal cymdeithasol yn cael eu cynnwys ynddi hefyd. Hyd yn oed heddiw, nid yw 11 y cant o'n gweithlu meddygon teulu yn y gwaith oherwydd amrywiolyn delta y coronafeirws. Felly, os gwnewch chi allosod hynny a dychmygu effaith ton omicron o'r math y bydd Chris Whitty wedi bod yn ei ddisgrifio i Gabinet y DU, yna gallwch weld y gallai'r effaith fod yn sylweddol iawn. Nawr, mae hynny i gyd yn cael ei fodelu drwy'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud gyda Phrifysgol Abertawe a chyda'n byrddau iechyd lleol, ac mae camau yn cael eu cymryd—fel y dywedais, yn enwedig drwy flaenoriaethu'r staff hynny ar gyfer yr ymgyrch pigiadau atgyfnerthu—i ddiogelu cynifer o'r bobl hynny â phosibl. Bydd rhai newidiadau i'r gofynion hunanynysu i weld a all pobl ddychwelyd yn ddiogel i'r gweithle eto cyn gynted â phosibl hefyd yn rhan o'r holl ystyriaeth honno. Ond, gall pob un ohonom ni wneud pethau i ddiogelu ein hunain, a thrwy ddiogelu ein hunain rydym ni'n diogelu pobl eraill, ac mae hynny yn cynnwys y bobl y byddwn ni'n dibynnu arnyn nhw i'n helpu os bydd ton omicron yn ein taro fel y mae rhai o'r modelau yn awgrymu y gallai.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. There is some optimistic news in the emerging evidence that Andrew R.T. Davies referred to, but it also finds that two doses of the AstraZeneca vaccine provide zero protection against the omicron variant, although the same caveats apply to that evidence—a small sample, preliminary findings, et cetera. It does find that, even in the case of AstraZeneca, a booster jab would increase the level of protection to 71 per cent. Obviously, getting the booster jab for everyone by the end of the month, I think, is a very important goal, but is there some consideration being given, in the light of this evidence, to giving priority to those who received the AstraZeneca vaccination?
Diolch, Llywydd. Mae rhywfaint o newyddion optimistaidd yn y dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg y cyfeiriodd Andrew R.T. Davies ati, ond mae hefyd yn canfod bod dau ddos o frechlyn AstraZeneca yn cynnig dim amddiffyniad rhag amrywiolyn omicron, er bod yr un cafeatau yn berthnasol i'r dystiolaeth honno—sampl fach, canfyddiadau rhagarweiniol, ac yn y blaen. Mae yn canfod, hyd yn oed yn achos AstraZeneca, y byddai pigiad atgyfnerthu yn cynyddu lefel yr amddiffyniad i 71 y cant. Yn amlwg, mae cael y pigiad atgyfnerthu i bawb erbyn diwedd y mis, rwy'n credu, yn nod pwysig iawn, ond a oes rhywfaint o ystyriaeth yn cael ei rhoi, yng ngoleuni'r dystiolaeth hon, i roi blaenoriaeth i'r rhai a gafodd frechiad AstraZeneca?
Well, Llywydd, Adam Price is quite right that the evidence on the efficacy of the two doses is not great for Pfizer or AstaZeneca—even Pfizer, in that study, is around 30 per cent protection—which is why the booster programme is so absolutely essential. Because two doses of AstraZeneca don't protect you; two doses of AstraZeneca and a booster takes that protection up to over 70 per cent. Now, we will continue to follow the advice of the JCVI in Wales about how we prioritise calling people forward for vaccination with the booster. There is some congruence between the JCVI list of priorities and people who got AZ in the first two rounds of vaccination. So, these things have some consistency with one another. We will work our way down the age ranges, and you get to a point in people's 30s where we were actually using Pfizer rather than AZ for most people. So, I think sticking with the JCVI advice, calling people forward in order of clinical vulnerability, is the right thing to do, and to a significant, not a perfect extent, but to a significant extent that will address the issue that Adam Price has just raised with me.
Wel, Llywydd, mae Adam Price yn llygad ei le, sef nad yw'r dystiolaeth ar effeithiolrwydd y ddau ddos yn wych ar gyfer Pfizer nac AstaZeneca—roedd hyd yn oed Pfizer, yn yr astudiaeth honno, yn cynnig tua 30 y cant o amddiffyniad—a dyna pam mae'r rhaglen pigiadau atgyfnerthu mor gwbl hanfodol. Oherwydd nid yw dau ddos o AstraZeneca yn eich diogelu chi; mae dau ddos o AstraZeneca a phigiad atgyfnerthu yn mynd â'r amddiffyniad hwnnw i fyny dros 70 y cant. Nawr, byddwn yn parhau i ddilyn cyngor y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu yng Nghymru ynghylch sut rydym ni'n blaenoriaethu galw pobl ymlaen i gael eu brechu gyda'r pigiad atgyfnerthu. Ceir rhywfaint o gytgord rhwng rhestr flaenoriaethau'r Cyd-bwyllgor a phobl a gafodd AZ yn y ddwy rownd gyntaf o frechiadau. Felly, mae gan y pethau hyn rywfaint o gysondeb â'i gilydd. Byddwn yn gweithio ein ffordd i lawr yr ystodau oedran, ac rydych chi'n cyrraedd pwynt gyda phobl yn eu 30au pryd yr oeddem ni'n defnyddio Pfizer yn hytrach nag AZ ar gyfer y rhan fwyaf o bobl. Felly, rwy'n credu mai cadw at gyngor y Cyd-bwyllgor, sef galw pobl ymlaen yn nhrefn pa mor agored i niwed clinigol ydyn nhw, yw'r peth iawn i'w wneud, ac i raddau sylweddol, nid i raddau perffaith, ond i raddau sylweddol bydd hynny yn mynd i'r afael â'r mater y mae Adam Price newydd ei godi gyda mi.
First Minister, it's been reported that the Scottish Government may today be announcing some changes in social distancing around household mixing, but in the form of advice rather than regulations. I was wondering whether that is a policy option that is under consideration by the Welsh Government. And previously you said, in considering going up the alert status levels, you would focus on leading indicators like case numbers, rather than lagging indicators like deaths and hospitalisations. I was wondering, given the suggestion that maybe the hospitalisations are not tracking case numbers quite as closely as they have done with previous waves, based on the South African data, whether you plan to take a kind of more holistic view, looking at leading and lagging indicators in deciding what would be the most proportionate response.
Prif Weinidog, adroddwyd y gallai Llywodraeth yr Alban gyhoeddi rhai newidiadau heddiw ynghylch cadw pellter cymdeithasol o ran cymysgu aelwydydd, ond ar ffurf cyngor yn hytrach na rheoliadau. Tybed a yw hynny yn opsiwn polisi sy'n cael ei ystyried gan Lywodraeth Cymru. Ac yn flaenorol fe wnaethoch chi ddweud, wrth ystyried mynd i fyny drwy'r lefelau statws rhybudd, y byddech chi'n canolbwyntio ar ddangosyddion rhagfynegi fel niferoedd achosion, yn hytrach na dangosyddion ôl-fynegi fel marwolaethau a niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty. Tybed, o ystyried yr awgrym efallai nad yw'r niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty yn olrhain nifer yr achosion mor agos ag y maen nhw wedi ei wneud gyda thonnau blaenorol, yn seiliedig ar ddata De Affrica, a ydych chi'n bwriadu cymryd rhyw fath o olwg fwy cyfannol, gan edrych ar ddangosyddion rhagfynegi ac ôl-fynegi wrth benderfynu beth fyddai'r ymateb mwyaf cymesur.
I thank the leader of Plaid Cymru for both of those points. I've had a series of opportunities in the last few days to hear from the First Minister of Scotland and to get some insight into the way in which the Scottish Government's Cabinet will be discussing these matters today. I think the approach of guidance, strong guidance, is available to us and will be something that we will wish to conisder as a Cabinet during this week.
Over the course of the pandemic, people in Wales have demonstrated, I believe, that they are very keen to hear the advice that they get through the chief medical officer, from our chief scientist, and as it's relayed by Ministers, and providing them with good advice is certainly part of the repertoire that we have for trying to help people to keep themselves safe. We will always take a rounded set of indicators into account when coming to our decisions, and that does include both hospitalisation and mortality—[Inaudible.]
Diolch i arweinydd Plaid Cymru am y ddau bwynt yna. Rwyf i wedi cael cyfres o gyfleoedd yn ystod y dyddiau diwethaf i glywed gan Brif Weinidog yr Alban ac i gael rhywfaint o ddealltwriaeth o'r ffordd y bydd Cabinet Llywodraeth yr Alban yn trafod y materion hyn heddiw. Rwy'n credu bod y dull o ganllawiau, canllawiau cryf, ar gael i ni ac yn rhywbeth y byddwn ni eisiau ei drafod fel Cabinet yn ystod yr wythnos hon.
Yn ystod y pandemig, mae pobl yng Nghymru wedi dangos, rwy'n credu, eu bod nhw'n awyddus iawn i glywed y cyngor y maen nhw'n ei gael drwy'r prif swyddog meddygol, gan ein prif wyddonydd, ac fel y mae'n cael ei gyfleu gan Weinidogion, ac mae rhoi cyngor da iddyn nhw yn sicr yn rhan o'r repertoire sydd gennym ni ar gyfer ceisio helpu pobl i gadw eu hunain yn ddiogel. Byddwn ni bob amser yn cymryd cyfres gytbwys o ddangosyddion i ystyriaeth wrth wneud ein penderfyniadau, ac mae hynny yn cynnwys niferoedd sy'n mynd i'r ysbyty a marwolaethau—[Anghlywadwy.]
I think I'm going to need to cut across you, First Minister. I'm sorry, but there seems to be a problem with your sound at the moment. Let me take a quick pause. Let me ask you to try again, and if not, we'll have to—. Just try again, First Minister.
Rwy'n credu y bydd angen i mi dorri ar eich traws, Prif Weinidog. Mae'n ddrwg gennyf i, ond mae'n ymddangos bod problem gyda'ch sain ar hyn o bryd. Gadewch i mi gymryd saib cyflym. Rhowch gynnig arall arni, ac os nad yw'n bosibl, bydd yn rhaid i ni—. Rhowch gynnig arall arni, Prif Weinidog.
Llywydd—[Inaudible.]
Llywydd—[Anghlywadwy.]
No. We do have a problem. We'll have to take another technical break to resume the First Minister's sound. A technical break, then, again. Apologies for this, Members.
Na. Mae gennym ni broblem. Bydd yn rhaid i ni gymryd seibiant technegol arall i ailddechrau sain y Prif Weinidog. Toriad technegol, felly, eto. Ymddiheuriadau am hyn, Aelodau.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:06.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:08, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 14:06.
The Senedd reconvened at 14:08, with the Llywydd in the Chair.
So, we return now to the First Minister's response to Adam Price's question. First Minister.
Felly, dychwelwn nawr at ymateb y Prif Weinidog i gwestiwn Adam Price. Prif Weinidog.
Diolch, Llywydd. I was simply reiterating a point that I'd made earlier to Andrew R.T. Davies, that even if hospitalisation rates were to be lower with omicron, if the raw numbers of people falling ill with it are sharply escalated, that will by itself result in large numbers of people needing hospitalisation.
Diolch, Llywydd. Y cwbl yr oeddwn i'n ei wneud oedd ailadrodd pwynt yr oeddwn i wedi ei wneud yn gynharach i Andrew R.T. Davies, sef hyd yn oed pe bai'r cyfraddau sy'n mynd i'r ysbyty yn is gyda omicron, os yw'r niferoedd crai o bobl sy'n mynd yn sâl gydag ef yn cynyddu yn sydyn, bydd hynny ynddo'i hun yn arwain at sefyllfa lle byddai angen i nifer fawr o bobl fynd i'r ysbyty.
COVID is an airborne disease, of course, and we know good ventilation and air purification are very effective in combating infection. Is there more, First Minister, we could be doing on this front? Belgium has installed carbon dioxide monitors in schools and, indeed, workplaces to see if ventilation needs to be improved. Ireland this week has announced a further €60 million investment in air purification devices in schools, using a mixture of high-efficiency particulate air and ultraviolet light. Given the estimated 3,500 children who continue to suffer the symptoms of long COVID in Wales, isn't this an investment in our children's health, as well as everyone else's, that we should also be making?
Mae COVID yn glefyd a drosglwyddir drwy'r awyr, wrth gwrs, ac rydym ni'n gwybod bod awyru da a phuro aer yn effeithiol iawn o ran mynd i'r afael â haint. A oes mwy, Prif Weinidog, y gallem ni fod yn ei wneud yn hyn o beth? Mae Gwlad Belg wedi gosod monitorau carbon deuocsid mewn ysgolion ac, yn wir, gweithleoedd i weld a oes angen gwella awyriad. Mae Iwerddon wedi cyhoeddi buddsoddiad pellach o €60 miliwn yr wythnos hon mewn dyfeisiau puro aer mewn ysgolion, gan ddefnyddio cymysgedd o aer gronynnol effeithlonrwydd uchel a golau uwchfioled. O ystyried yr amcangyfrif o 3,500 o blant sy'n parhau i ddioddef symptomau COVID hir yng Nghymru, onid yw hwn yn fuddsoddiad yn iechyd ein plant, yn ogystal â phawb arall, y dylem ninnau hefyd fod yn ei wneud?
Well, I thank Adam Price for that important point. Of course, we have carbon dioxide monitors now available here in Wales and being deployed in schools, but there is more that can be done on ventilation. It is a very important part of the way in which we can keep one another safe. The chief medical officer and the chief nursing officer wrote out to the health service in Wales only in the last few days relaying further advice on the hierarchy of actions that can be taken to make sure that people who work and people who are being treated in our hospitals and other closed settings of that sort are kept as safe as possible, and ventilation was one of the issues that they emphasised in the letter that they have set out. We continue to review the evidence from other parts of the world on actions that can be effective in assisting in schools and in other settings—workplaces, for example, as well as hospitals and care homes—to assist in improving ventilation and monitoring the quality of air. And where there are ideas or practical solutions that we find elsewhere, we'll certainly be open to learning from them and seeing what we can do to support their implementation.
Wel, diolch i Adam Price am y pwynt pwysig yna. Wrth gwrs, mae gennym ni fonitorau carbon deuocsid ar gael yma yng Nghymru nawr ac maen nhw'n cael eu defnyddio mewn ysgolion, ond mae mwy y gellir ei wneud o ran awyru. Mae'n rhan bwysig iawn o'r ffordd y gallwn ni gadw ein gilydd yn ddiogel. Ysgrifennodd y prif swyddog meddygol a'r prif swyddog nyrsio at y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn ystod y dyddiau diwethaf yn unig yn rhoi cyngor pellach ar yr hierarchaeth o gamau y gellir eu cymryd i wneud yn siŵr bod pobl sy'n gweithio a phobl sy'n cael eu trin yn ein hysbytai a lleoliadau caeedig eraill o'r math hwnnw yn cael eu cadw mor ddiogel â phosibl, ac awyru oedd un o'r materion a bwysleisiwyd ganddyn nhw yn y llythyr y maen nhw wedi ei anfon. Rydym ni'n parhau i adolygu'r dystiolaeth o rannau eraill o'r byd ar gamau a all fod yn effeithiol o ran cynorthwyo mewn ysgolion ac mewn lleoliadau eraill—gweithleoedd, er enghraifft, yn ogystal ag ysbytai a chartrefi gofal—i helpu i wella awyru a monitro ansawdd aer. A phryd mae syniadau neu atebion ymarferol yr ydym ni'n eu canfod mewn mannau eraill, byddwn yn sicr yn agored i ddysgu ohonyn nhw a gweld beth y gallwn ni ei wneud i gefnogi eu gweithrediad.
3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch ildio patentau brechlynnau COVID? OQ57377
3. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding waiving the patents of COVID vaccines? OQ57377
Llywydd, the Welsh Government supports plans to relax intellectual property rights so that patented vaccines can be made available to low-income countries to help mitigate pressures caused by the COVID-19 pandemic. We have conveyed that view directly to the UK Government as responsibility for intellectual property rights remains a reserved matter.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynlluniau i lacio hawliau eiddo deallusol fel y gellir gwneud brechlynnau a phatentau ar gael i wledydd incwm isel i helpu i liniaru'r pwysau sy'n cael eu hachosi gan bandemig COVID-19. Rydym ni wedi cyfleu'r farn honno yn uniongyrchol i Lywodraeth y DU gan fod cyfrifoldeb am hawliau eiddo deallusol yn parhau i fod yn fater a gadwyd yn ôl.
Thank you. First, I'd like to refer Members and the public to my declared shares that I still have in AstraZeneca, although not for much longer. I'm disappointed that neither AstraZeneca nor Pfizer have responded to my request for an explanation as to why, in the middle of a global pandemic, these multinational drug companies haven't waived their patents on these life-saving vaccines. There is, of course, a precedent to this, for waiving the patents on HIV drugs when Nelson Mandela exposed their failure to do that, which caused a global outcry. In the United States, the National Institutes of Health is taking Moderna to court. Are you aware of any plans by the UK Government to take AstraZeneca to court to force them to do the right thing, given that no-one will be safe from COVID until enough people have been vaccinated across the world to suppress COVID to manageable levels?
Diolch. Yn gyntaf, hoffwn gyfeirio'r Aelodau a'r cyhoedd at fy nghyfranddaliadau datganedig sydd gen i o hyd yn AstraZeneca, er nad am lawer hirach. Rwy'n siomedig nad yw AstraZeneca na Pfizer wedi ymateb i'm cais am esboniad ynghylch pam, yng nghanol pandemig byd-eang, nad yw'r cwmnïau cyffuriau aml-wladol hyn wedi hepgor eu patentau ar y brechlynnau hyn sy'n achub bywydau. Wrth gwrs, mae cynsail ar gyfer hyn, o ran hepgor y patentau ar gyffuriau HIV pan dynnodd Nelson Mandela sylw at eu methiant i wneud hynny, a achosodd brotestiadau byd-eang. Yn yr Unol Daleithiau, mae'r Sefydliadau Iechyd Cenedlaethol yn mynd â Moderna i'r llys. A ydych chi'n ymwybodol o unrhyw gynlluniau gan Lywodraeth y DU i fynd ag AstraZeneca i'r llys i'w gorfodi i wneud y peth iawn, o gofio na fydd neb yn ddiogel rhag COVID tan fydd digon o bobl wedi cael eu brechu ledled y byd i atal COVID i lefelau y gellir eu rheoli?
Well, Llywydd, I'm not aware of any such actions by the UK Government, and I will be very surprised indeed if they were prepared to take any, because they continue to block proposals for waiving intellectual property rights at the World Trade Organization. I know that Jenny Rathbone will be very well aware that it's a year—more than a year now—since South Africa and India proposed a temporary waiver for intellectual property rights on COVID-19 vaccines and took that proposition to the World Trade Organization. In May of this year, the United States declared themselves in favour of such a waiver, and well over 100 countries have now put their weight behind that. A relatively small number of countries around the world continues to block those discussions, and the UK Government is one of them. The WTO last met at the end of October, and I'm afraid that the reports were that negotiations on a waiver are deadlocked and direction-less because of that handful of countries. That is why I have written to the Prime Minister urging him to remove the United Kingdom from that position; that we should support the position put forward by South Africa and India, but by the United States as well, because that would unlock the position where we wouldn't be reliant upon the goodwill of individual pharmaceutical companies, but there would be a concerted across-the-globe position where intellectual property rights would not be a barrier to getting the rest of the world vaccinated. I'm reminded of what the former Prime Minister Gordon Brown said only a few days ago: that the well-resourced west is playing Russian roulette with COVID-19, and that while we don't make the effort we need to make to make sure that everybody is vaccinated, somewhere in the world, a variant is brewing that may be one that completely escapes vaccine protection, that will be more serious than the versions we currently are dealing with. It's in everybody's interest, exactly in the way that Jenny Rathbone said, to make sure that the whole of the world's population has the protection of vaccination, and a temporary waiver on intellectual property rights would be one important step in helping to secure that outcome.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw gamau o'r fath gan Lywodraeth y DU, a byddwn yn synnu'n fawr iawn pe baen nhw'n barod i gymryd unrhyw gamau, oherwydd maen nhw'n parhau i rwystro cynigion ar gyfer hepgor hawliau eiddo deallusol yn Sefydliad Masnach y Byd. Gwn y bydd Jenny Rathbone yn ymwybodol iawn ei bod hi'n flwyddyn—dros flwyddyn bellach—ers i Dde Affrica ac India gynnig hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol ar frechlynnau COVID-19 gan wneud y cynnig hwnnw i Sefydliad Masnach y Byd. Ym mis Mai eleni, cyhoeddodd yr Unol Daleithiau eu bod nhw o blaid hepgoriad o'r fath, ac mae ymhell dros 100 o wledydd bellach wedi rhoi eu pwysau y tu ôl i hynny. Mae nifer gymharol fach o wledydd ledled y byd yn parhau i rwystro'r trafodaethau hynny, ac mae Llywodraeth y DU yn un ohonyn nhw. Cyfarfu Sefydliad Masnach y Byd ddiwethaf ddiwedd mis Hydref, ac mae arnaf ofn mai'r adroddiadau oedd bod trafodaethau ar hepgoriad wedi pallu ac yn ddigyfeiriad oherwydd y llond llaw hwnnw o wledydd. Dyna pam yr wyf i wedi ysgrifennu at Brif Weinidog y DU yn ei annog i dynnu'r Deyrnas Unedig o'r sefyllfa honno; y dylem ni gefnogi'r safbwynt a gyflwynwyd gan Dde Affrica ac India, ond gan yr Unol Daleithiau hefyd, oherwydd byddai hynny'n datgloi'r sefyllfa lle na fyddem ni'n ddibynnol ar ewyllys da cwmnïau fferyllol unigol, ond byddai safbwynt cyson ar draws y byd lle na fyddai hawliau eiddo deallusol yn rhwystr rhag brechu gweddill y byd. Fe'm hatgoffir o'r hyn a ddywedodd cyn Brif Weinidog y DU Gordon Brown ychydig ddyddiau yn unig yn ôl: bod y gorllewin sydd ag adnoddau da yn chwarae rwlét y Rwsiaid gyda COVID-19, a thra nad ydym ni'n gwneud yr ymdrech y mae angen i ni ei gwneud i wneud yn siŵr bod pawb yn cael eu brechu, rywle yn y byd, mae amrywiolyn yn datblygu a allai fod yn un sy'n dianc rhag diogelwch brechlynnau yn llwyr, a fydd yn fwy difrifol na'r fersiynau yr ydym ni'n ymdrin â nhw ar hyn o bryd. Mae er budd pawb, yn yr union ffordd y dywedodd Jenny Rathbone, i wneud yn siŵr bod poblogaeth y byd i gyd yn cael diogelwch brechiad, a byddai hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol yn un cam pwysig o ran helpu i sicrhau'r canlyniad hwnnw.
I do know, as well, responding to some of the—. Can you hear me, Llywydd? My visual has disappeared.
Rwyf innau'n gwybod hefyd, gan ymateb i rai o'r—. Allwch chi fy nghlywed i, Llywydd? Mae fy llun i wedi diflannu.
We can hear you, Russell, although I can't see you at this point. Ah, yes, you're back on the screen. Carry on.
Rydym ni'n gallu eich clywed chi, Russell, er nad wyf i'n gallu eich gweld chi ar hyn o bryd. A! ydych, rydych chi yn ôl ar y sgrin. Parhewch.
Diolch, Llywydd. First Minister, I'm aware that the UK has donated the majority of any vaccines that are surplus to the UK, of course, to COVAX to support developing countries, but I understand something different to you, First Minister, in terms of World Trade Organization members' developing views on a proposed waiver of some of the provisions of the trade-related aspect of intellectual property rights agreement to tackle COVID-19. The UK Government, as I understand it, is actively engaging positively in that. But can I ask, First Minister, do you foresee any negative issues regarding waiving the patents of vaccinations, what are the unintended consequences of that, and how can these issues be overcome?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n ymwybodol bod y DU wedi rhoi'r mwyafrif o unrhyw frechlynnau sydd dros ben yn y DU, wrth gwrs, i COVAX i gynorthwyo gwledydd datblygol, ond rwy'n deall rhywbeth gwahanol i chi, Prif Weinidog, o ran barn ddatblygol aelodau Sefydliad Masnach y Byd ar hepgoriad arfaethedig o rai o ddarpariaethau'r agwedd sy'n gysylltiedig â masnach ar gytundeb hawliau eiddo deallusol i fynd i'r afael â COVID-19. Mae Llywodraeth y DU, yn ôl a ddeallaf, wrthi'n cymryd rhan gadarnhaol yn hynny. Ond a gaf i ofyn, Prif Weinidog, a ydych chi'n rhagweld unrhyw faterion negyddol ynghylch hepgor patentau brechiadau, beth yw canlyniadau anfwriadol hynny, a sut gellir goresgyn y problemau hyn?
First of all, can I say that in my letter to the Foreign Secretary on this matter earlier in the year, and more recently to the Prime Minister, I was at pains to say how strongly the Welsh Government supports the actions that the UK Government has led in relation to the COVAX programme and the efforts that the UK Government has made to lead action across the world in that regard? So, I want to acknowledge that and to repeat it this afternoon.
What are the downsides of a temporary waiver on intellectual property rights? Well, I think the main one is that while I think it is a necessary thing to do, by itself it is not a sufficient thing to do, because there will be countries that simply lack the infrastructure to use the intellectual property that will then be available to them. Sometimes the intellectual property side is described as having the recipe. Well, if you don't have a cooker, you don't have the pots and pans and you don't have everything else you need, you can't turn the recipe into a usable product. That is why, in the very modest way that the Welsh Government has been able to offer assistance, our assistance in places like Namibia and Uganda, for example, has focused on making sure that we assist those places to put into place those infrastructure things that allow countries to make use of vaccines as vaccines become available, because if you don't have trained nurses, or you don't have vaccine centres, or you don't have personal protective equipment, then even if you have the vaccine, you can't make those vaccines work for your local population. If there is an argument about a downside to a patent waiver, I think that is the only one that I would place much credence on. It's that, by itself, if you don't have everything else you need to make a vaccine programme effective, having intellectual property rights on vaccines waived doesn't guarantee that you've got everything you need on the ground to deliver such a programme.
Yn gyntaf oll, a gaf i ddweud, yn fy llythyr at yr Ysgrifennydd Tramor ar y mater hwn yn gynharach yn y flwyddyn, ac yn fwy diweddar at Brif Weinidog y DU, fy mod i wedi bod yn awyddus iawn i ddweud pa mor gryf y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r camau y mae Llywodraeth y DU wedi eu harwain o ran rhaglen COVAX a'r ymdrechion y mae Llywodraeth y DU wedi eu gwneud i arwain camau gweithredu ledled y byd yn hynny o beth? Felly, hoffwn gydnabod hynny a'i ailadrodd y prynhawn yma.
Beth yw anfanteision hepgoriad dros dro o hawliau eiddo deallusol? Wel, rwy'n credu mai'r prif un, er fy mod i'n credu ei fod yn beth angenrheidiol i'w wneud, nid yw'n beth digonol i'w wneud ar ei ben ei hun, oherwydd bydd gwledydd nad yw'r seilwaith ganddyn nhw i ddefnyddio'r eiddo deallusol a fydd ar gael iddyn nhw wedyn. Disgrifir yr ochr eiddo deallusol weithiau fel meddu ar y rysáit. Wel, os nad oes gennych chi ffwrn, os nad oes gennych chi'r sosbenni a'r padellau ac nad oes gennych chi bopeth arall sydd ei angen arnoch chi, allwch chi ddim troi'r rysáit yn gynnyrch defnyddiadwy. Dyna pam, yn y ffordd fach iawn y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu cynnig cymorth, y mae ein cymorth mewn lleoedd fel Namibia ac Uganda, er enghraifft, wedi canolbwyntio ar wneud yn siŵr ein bod ni'n cynorthwyo'r lleoedd hynny i sefydlu'r pethau seilwaith hynny sy'n caniatáu i wledydd ddefnyddio brechlynnau wrth i frechlynnau ddod ar gael, oherwydd os nad oes gennych chi nyrsys hyfforddedig, neu os nad oes gennych chi ganolfannau brechu, neu os nad oes gennych chi gyfarpar diogelu personol, yna hyd yn oed os yw'r brechlyn gennych chi, allwch chi ddim gwneud i'r brechlynnau hynny weithio i'ch poblogaeth leol. Os oes dadl am anfantais i hepgoriad patent, rwy'n credu mai dyna'r unig un y byddwn ni'n neilltuo llawer o hygrededd iddo. Mae'n golygu, os nad oes gennych chi bopeth arall sydd ei angen arnoch chi i wneud rhaglen frechu yn effeithiol, nid yw cael hepgor hawliau eiddo deallusol ar frechlynnau yn sicrhau bod gennych chi bopeth sydd ei angen arnoch ar lawr gwlad i ddarparu rhaglen o'r fath.
First Minister, Boris Johnson has told people living in the UK that two vaccines are no longer enough to protect against the omicron variant. In Africa, 70 per cent of front-line health workers haven't had one dose. That, as we've been discussing, is in large part because of the intransigence of Governments like the UK and Switzerland, blocking attempts to waive patents on vaccines, when, as you've said, First Minister, even the President of big pharma-friendly USA, Joe Biden, is in favour of a waiver. Do you believe it's the case, First Minister, that the UK Government's policy of blocking this attempt to vaccinate the world not only cruelly and unnecessarily endangers lives abroad, but also puts lives in danger here in the UK from dangerous variants that are likely to develop in countries less able to obtain vaccines?
Prif Weinidog, mae Boris Johnson wedi dweud wrth bobl sy'n byw yn y DU nad yw dau frechlyn yn ddigon mwyach i amddiffyn rhag amrywiolyn omicron. Yn Affrica, nid yw 70 y cant o weithwyr iechyd rheng flaen wedi cael un dos. Mae hynny, fel yr ydym ni wedi bod yn ei drafod, i raddau helaeth oherwydd anhyblygrwydd Llywodraethau fel y DU a'r Swistir, yn rhwystro ymdrechion i hepgor patentau ar frechlynnau, pan fo, fel yr ydych chi wedi ei ddweud Prif Weinidog, hyd yn oed Arlywydd UDA sy'n glos gyda'r cwmnïau fferyllol mawr, Joe Biden, o blaid hepgoriad. A ydych chi'n credu ei bod hi'n wir, Prif Weinidog, fod polisi Llywodraeth y DU o rwystro'r ymgais hon i frechu'r byd nid yn unig yn peryglu bywydau dramor yn greulon ac yn ddiangen, ond hefyd yn peryglu bywydau yma yn y DU yn sgil amrywiolion peryglus sy'n debygol o ddatblygu mewn gwledydd sy'n llai abl i gael gafael ar frechlynnau?
I entirely agree with the substantive point that Delyth Jewell is making. None of us is safe until all of us are safe. And that's the case for making sure that rich countries like the United Kingdom play our part—our full part—in assisting the rest of the world. It isn't simply a matter of generosity, it is a matter of enlightened self-interest. But until we can get the rest of the world in that position, then exactly as Delyth Jewell said, and as I quoted earlier from former Prime Minister Gordon Brown, somewhere in the world another variant will be brewing and, next time, we might not be so fortunate that the defences we've built up so far will be as effective in responding to that variant as we've been able to mobilise defences against the alpha variant, the delta variant and now the next great effort to deal with the omicron variant. The whole of the world needs to be protected in order that each one of us can be protected.
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt pwysig y mae Delyth Jewell yn ei wneud. Nid oes yr un ohonom yn ddiogel nes bod pob un ohonom ni'n ddiogel. A dyna'r achos dros sicrhau bod gwledydd cyfoethog fel y Deyrnas Unedig yn chwarae ein rhan—ein rhan lawn—wrth gynorthwyo gweddill y byd. Nid mater o haelioni yn unig ydyw, mae'n fater o hunan-les goleuedig. Ond hyd nes y gallwn ni fod â gweddill y byd yn y sefyllfa honno, yna'n union fel y dywedodd Delyth Jewell, ac fel y dyfynnais cyn-Brif Weinidog y DU Gordon Brown yn gynharach, rhywle yn y byd bydd amrywiolyn arall yn datblygu ac, y tro nesaf, efallai na fyddwn ni mor ffodus y bydd yr amddiffynfeydd yr ydym wedi'u creu hyd yma mor effeithiol wrth ymateb i'r amrywiolyn hwnnw fel y buon nhw yn erbyn yr amrywiolyn alffa, yr amrywiolyn delta a'r ymdrech fawr nesaf i ymdrin â'r amrywiolyn omicron. Mae angen diogelu'r byd i gyd er mwyn diogelu pob un ohonom.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith yr amrywiolyn Omicron o COVID-19 ar fusnesau lletygarwch yng Nghymru? OQ57352
4. Will the First Minister make a statement on the impact of the Omicron variant of COVID-19 on hospitality businesses in Wales? OQ57352
I thank the Member for that, Llywydd. The direct impact of the new variant on Welsh hospitality businesses has, to date, been minimal. Indirect impact through changed customer behaviour is harder to assess. Given high levels of uncertainty, the Welsh Government will monitor developments closely and respond swiftly should that be required.
Diolch i'r Aelod am hynna, Llywydd. Hyd yma, prin iawn fu effaith uniongyrchol yr amrywiolyn newydd ar fusnesau lletygarwch Cymru. Mae'n anoddach asesu effaith anuniongyrchol drwy edrych ar newid ymddygiad cwsmeriaid. O ystyried lefelau uchel o ansicrwydd, bydd Llywodraeth Cymru yn monitro datblygiadau'n fanwl ac yn ymateb yn gyflym pe bai angen hynny.
Thank you. Of course, you know that tourism is the backbone of the economy in Aberconwy, as it is in other constituencies. The queen of Welsh resorts, Llandudno, also has the potential—and this is according to a recent report I've been reading—to see the number of day visitors increase from 2.88 million in 2018 to 4.8 million in 2045, overnight trips increase by 120,000, and the economic impact rise from £388 million in 2018 to over £0.5 billion by 2045. Our hospitality industry has really shouldered a lot of the previous variants. Now, our local businesses are suffering lots and lots of cancellations. One entrepreneur has lost bookings worth £25,000 and is having to consider laying off all eight members of their staff, and this is repeated in the numerous e-mails I've received. So, whilst they're still awaiting access to the £35 million fund that you've designed to help SMEs relaunch, develop, decarbonise and grow, is there any possibility, First Minister—and I have to ask—of your considering introducing another round of COVID-19 business support grants to help our businesses deal with what is likely to be a very problematic time for them?
Diolch. Wrth gwrs, rydych chi'n gwybod mai twristiaeth yw asgwrn cefn yr economi yn Aberconwy, fel y mae mewn etholaethau eraill. Mae gan frenhines cyrchfannau gwyliau Cymru, Llandudno, y potensial hefyd—ac mae hyn yn ôl adroddiad diweddar yr wyf wedi bod yn ei ddarllen—i weld nifer yr ymwelwyr dydd yn cynyddu o 2.88 miliwn yn 2018 i 4.8 miliwn yn 2045, teithiau gydag arhosiad dros nos yn gweld cynnydd o 120,000, ac mae'r effaith economaidd yn codi o £388 miliwn yn 2018 i dros £0.5 biliwn erbyn 2045. Mae ein diwydiant lletygarwch wedi ysgwyddo llawer o'r amrywiolion blaenorol mewn gwirionedd. Nawr, mae ein busnesau lleol yn dioddef o ganlyniad i lawer iawn o bobl yn canslo. Mae un entrepreneur wedi colli archebion gwerth £25,000 ac mae'n gorfod ystyried diswyddo pob un o'r wyth aelod o'i staff, ac ailadroddir hyn yn y negeseuon e-bost niferus yr wyf wedi'u cael. Felly, tra'u bod nhw yn dal i aros i fanteisio ar y gronfa £35 miliwn yr ydych chi wedi'i chynllunio i helpu busnesau bach a chanolig i ail-lansio, datblygu, datgarboneiddio a thyfu, a oes unrhyw bosibilrwydd, Prif Weinidog—ac mae'n rhaid i mi ofyn—y byddwch chi'n ystyried cyflwyno cylch arall o grantiau cymorth busnes COVID-19 i helpu ein busnesau i ymdrin â'r hyn sy'n debygol o fod yn gyfnod problemus iawn iddyn nhw?
I thank Janet Finch-Saunders for that, Llywydd, and I absolutely recognise the difficulties that hospitality are facing at this time. She will know that the Welsh Government has not changed any rules as far as COVID in Wales is concerned this week, but the news of the omicron variant is changing people's behaviour, and there's no doubt at all that that is having an impact upon business in the hospitality industry. I've had a series of discussions with UK Government colleagues over the weekend about what the Treasury might be prepared to do to support businesses affected in this way, because, as I know she will understand, this is an impact across the United Kingdom. Hospitality and tourism businesses everywhere are seeing this. 'Will we consider' is what the Member asked, and the answer to that is 'yes', of course we will consider what we might be able to do from our own resources. Then, we would definitely hope that the UK Government would be prepared to recognise the impact that the new variant is having more widely on those parts of the economy most directly affected.
I thank her for reading out the information on the potential future for Llandudno, a most fantastic resort. I know that she too will be interested in how we can create a future of that sort for somewhere like Llandudno in a way that encourages sustainable tourism. In parts of north Wales over this last summer where we saw very healthy visitor numbers, we also saw understandable concerns that if you don't grow numbers in the right way, you end up undermining the things that bring people to those areas in the first place. Those were very encouraging numbers that the Member shared with us earlier, and now the conversation will need to be about how we grow the industry in a way that gives it that sustainable ability to go on being attractive to people well into the future.
Diolch i Janet Finch-Saunders am hynna, Llywydd, ac rwy'n llwyr gydnabod yr anawsterau y mae busnesau lletygarwch yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Bydd hi'n gwybod nad yw Llywodraeth Cymru wedi newid unrhyw reolau o ran COVID yng Nghymru yr wythnos hon, ond mae'r newyddion am yr amrywiolyn omicron yn newid ymddygiad pobl, ac nid oes amheuaeth o gwbl bod hynny'n cael effaith ar fusnes yn y diwydiant lletygarwch. Rwyf wedi cael cyfres o drafodaethau gyda chyd-Aelodau yn Llywodraeth y DU dros y penwythnos ynghylch yr hyn y gallai'r Trysorlys fod yn barod i'w wneud i gefnogi busnesau yr effeithir arnyn nhw fel hyn, oherwydd, fel y gwn y bydd yn deall, mae hon yn effaith ar draws y Deyrnas Unedig. Mae busnesau lletygarwch a thwristiaeth ym mhobman yn gweld hyn. 'A fyddwn yn ystyried' yw'r hyn a ofynnodd yr Aelod, a'r ateb i hynny yw 'byddwn', wrth gwrs byddwn yn ystyried yr hyn y gallem ei wneud o'n hadnoddau ein hunain. Yna, byddem yn sicr yn gobeithio y byddai Llywodraeth y DU yn barod i gydnabod yr effaith y mae'r amrywiolyn newydd yn ei chael yn ehangach ar y rhannau hynny o'r economi yr effeithir arnyn nhw fwyaf.
Diolch iddi am ddarllen yr wybodaeth am y dyfodol posibl ar gyfer Llandudno, sy'n gyrchfan gwyliau gwych. Rwy'n gwybod y bydd ganddi hithau hefyd ddiddordeb yn y ffordd y gallwn greu dyfodol o'r math hwnnw i rywle fel Llandudno mewn ffordd sy'n annog twristiaeth gynaliadwy. Mewn rhannau o'r gogledd dros yr haf diwethaf lle gwelsom ni niferoedd uchel o ymwelwyr, gwelsom bryderon dealladwy hefyd, os nad ydych yn cynyddu niferoedd yn y ffordd gywir, rydych yn tanseilio'r pethau sy'n dod â phobl i'r ardaloedd hynny yn y lle cyntaf. Roedd y rheini'n niferoedd calonogol iawn a rannodd yr Aelod â ni yn gynharach, a nawr bydd angen i'r sgwrs ymwneud â sut yr ydym yn tyfu'r diwydiant mewn ffordd sy'n rhoi'r gallu cynaliadwy hwnnw iddo barhau i fod yn ddeniadol i bobl ymhell i'r dyfodol.
First Minister, I wanted to ask you about air quality. I know last week you actually responded to the Conservative leader by talking about the clean air Act, and I just wondered if you could put a very clear timetable, if that's okay, on your programme around introducing a clean air Act. Diolch yn fawr iawn.
Prif Weinidog, roeddwn eisiau eich holi am ansawdd aer. Rwy'n gwybod, yr wythnos diwethaf, eich bod wedi ymateb i arweinydd y Ceidwadwyr drwy sôn am y Ddeddf aer glân, tybed a wnewch chi roi amserlen glir iawn, os yw hynny'n iawn, ar gyfer eich rhaglen ynghylch cyflwyno Deddf aer glân. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae amserlen gyda ni. Mae'n dechrau gyda'r cynllun, yn mynd trwy'r Papur Gwyn, lan i'r Ddeddf hefyd.
Thank you to the Member for that question. We do have a timetable. It starts with the plan, through to the White Paper and all the way up to the final Act.
While I know and have seen the timetable for that process—the plan early next year, the White Paper, the consultation, the arrival of a Bill on the floor of the Senedd later in the term—I don't have it in front of me, and I'm very happy to write to the Member setting out that timetable.FootnoteLink But I can give her an assurance, absolutely, that a timetable of that sort quite definitely has been worked on and we are on track to deliver it. During this Senedd term, in the way that we said at the Senedd elections, we will put a clean air Bill in front of the Senedd.
Er fy mod yn gwybod ac wedi gweld yr amserlen ar gyfer y broses honno—y cynllun yn gynnar y flwyddyn nesaf, y Papur Gwyn, yr ymgynghoriad, dyfodiad Bil ar lawr y Senedd yn ddiweddarach yn y tymor—nid yw gennyf i o fy mlaen i, ac rwy'n hapus iawn i ysgrifennu at yr Aelod yn nodi'r amserlen honno.FootnoteLink Ond gallaf roi sicrwydd iddi, yn bendant, fod gwaith wedi ei wneud ar amserlen o'r fath yn bendant ac rydym ar y trywydd iawn i'w chyflawni. Yn ystod tymor y Senedd hon, yn y ffordd a ddywedom yn etholiadau'r Senedd, byddwn yn rhoi Bil aer glân o flaen y Senedd.
5. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu i fynd i'r afael ag anfantais iechyd, cymdeithasol ac economaidd strwythurol mewn ardaloedd lle ceir amddifadedd acíwt a lluosog? OQ57355
5. How will the Welsh Government help tackle structural health, social and economic disadvantage in areas of acute and multiple deprivation? OQ57355
The Welsh Government mobilises actions across our responsibilities to tackle the structural determinants of health, social and economic disadvantage. To quote the Member in a recent Senedd debate, however, we're always having to do this whilst swimming against a UK Government
'that sweeps away the vulnerable and the low paid'.
Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi camau gweithredu ar waith ar draws ein cyfrifoldebau i fynd i'r afael â phenderfynyddion strwythurol iechyd, anfantais gymdeithasol ac economaidd. I ddyfynnu'r Aelod mewn dadl yn y Senedd yn ddiweddar, fodd bynnag, rydym bob amser yn gorfod gwneud hyn wrth nofio yn erbyn Llywodraeth y DU
'sy'n ysgubo'r rhai agored i niwed a'r rhai ar gyflogau isel ymaith.'
Thank you, First Minister. I recognise that swimming against the tide, but there is so much more we can do with a Welsh Government programme as well that actively invests in these communities. I know that places like Caerau, great communities like Caerau in my constituency, were the first to see Flying Start investment. We had the investment in childcare for working families in places like the Nantyffyllon institute, the miners' institute, and pandemic support for school meals in the holidays, the Caerau Primary School investment, and so much more. But can I ask this Government for an assurance that as the years go by, we will sustain that level of investment in these people and these places that not only need it, but deserve it, so that everybody has the same opportunity in every part of Wales? They are valued places, valued people, and if we need to focus the investment there, then that should be the case.
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n cydnabod mai nofio yn erbyn y llanw yw hyn, ond mae cymaint mwy y gallwn ni ei wneud gyda rhaglen Llywodraeth Cymru hefyd sy'n buddsoddi'n weithredol yn y cymunedau hyn. Gwn mai lleoedd fel Caerau, cymunedau gwych fel Caerau yn fy etholaeth i, oedd y cyntaf i weld buddsoddiad Dechrau'n Deg. Cawsom y buddsoddiad mewn gofal plant i deuluoedd sy'n gweithio mewn lleoedd fel sefydliad Nantyffyllon, sefydliad y glowyr, a chymorth pandemig ar gyfer prydau ysgol yn ystod y gwyliau, buddsoddiad Ysgol Gynradd Caerau, a llawer mwy. Ond a gaf i ofyn i'r Llywodraeth hon am sicrwydd y byddwn ni, wrth i'r blynyddoedd fynd heibio, yn cynnal y lefel honno o fuddsoddiad yn y bobl hyn a'r lleoedd hyn sydd nid yn unig ei angen, ond yn ei haeddu, fel bod pawb yn cael yr un cyfle ym mhob rhan o Gymru? Maen nhw'n lleoedd gwerthfawr, yn bobl werthfawr, ac os oes angen inni ganolbwyntio'r buddsoddiad yno, yna dylai hynny ddigwydd.
I'm absolutely able to give the Member that assurance. His own constituency is I think a fine example of the investments made by successive Labour Governments here in Wales to tackle structural disadvantage. Huw Irranca-Davies mentioned Flying Start, Llywydd; what a contrast between the way in which we have sustained and continued to invest in Flying Start in Wales while the parallel programme in England, which did such good work during the period of the last Labour Government in the UK, has simply been abandoned by the Conservatives in the last decade.
And it's more than just Flying Start; it is, as Huw Irranca-Davies has said, the way in which we have invested in childcare facilities for working families in places like Nantyffyllon. I know it was my predecessor, Carwyn Jones, as First Minister, who opened Caerau Primary School a new building for the young people of that area. And our investment in dealing with structural inequalities, Llywydd, has gone beyond what you might think of as the standard mainstream services as well. I know that Natural Resources Wales's largest investment in community woodland in Wales is in the Llynfi woodland in the Member's constituency—a new woodland grown on a former coal site.
But the other thing that I'm always really struck by in the Ogmore constituency, Llywydd, is the way in which action by public services is matched by outstanding community effort as well—the Skyline project, and I know the Member is a passionate supporter of that great development, and the Caerau Development Trust that he discussed with me recently, its astonishing breadth of activity and the sense of community enterprise that it brings. It's great to see, Llywydd, by the way, that the trust's community centre is being used by police community support officers. And that's another investment that the constituency will see from a Labour Government.
Of course when you are dealing with deeply ingrained structural inequalities, there is more that needs to be done. But our ability to mobilise the power of Government, alongside the commitment of local communities, is the way in which I think we can see progress, and in the Member's own constituency in the examples he has cited this afternoon, I think you see that absolutely in action.
Yn sicr rwy'n gallu rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelod. Rwy'n credu bod ei etholaeth ei hun yn enghraifft wych o'r buddsoddiadau a wnaed gan Lywodraethau Llafur olynol yma yng Nghymru i fynd i'r afael ag anfantais strwythurol. Soniodd Huw Irranca-Davies am Dechrau'n Deg, Llywydd; am wrthgyferbyniad rhwng y ffordd yr ydym ni wedi cynnal a pharhau i fuddsoddi yn Dechrau'n Deg yng Nghymru a'r rhaglen gyfochrog yn Lloegr, a wnaeth waith mor dda yn ystod cyfnod y Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn y DU, yn gweld y Ceidwadwyr yn cefnu arni yn ystod y degawd diwethaf.
Ac mae'n fwy na Dechrau'n Deg yn unig; fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, mae'n ymwneud â'r ffordd yr ydym wedi buddsoddi mewn cyfleusterau gofal plant i deuluoedd sy'n gweithio mewn lleoedd fel Nantyffyllon. Rwy'n gwybod mai fy rhagflaenydd, Carwyn Jones, pan oedd yn Brif Weinidog, a agorodd Ysgol Gynradd Caerau, adeilad newydd i bobl ifanc yr ardal honno. Ac mae ein buddsoddiad mewn gwaith o ymdrin ag anghydraddoldebau strwythurol, Llywydd, wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gallech eu hystyried yn wasanaethau prif ffrwd safonol hefyd. Gwn fod buddsoddiad mwyaf Cyfoeth Naturiol Cymru mewn coetir cymunedol yng Nghymru yng nghoedwig Llynfi, yn etholaeth yr Aelod—coetir newydd yn tyfu ar hen safle glo.
Ond y peth arall sydd bob amser yn fy syfrdanu'n wirioneddol yn etholaeth Ogwr, Llywydd, yw'r ffordd y mae gweithredu gan wasanaethau cyhoeddus yn ysgogi ymdrech gymunedol eithriadol debyg hefyd—prosiect Skyline, a gwn fod yr Aelod yn gefnogwr brwd o'r datblygiad mawr hwnnw, ac Ymddiriedolaeth Datblygu Caerau a drafododd gyda mi yn ddiweddar, ei ehangder syfrdanol o weithgarwch a'r ymdeimlad o fenter gymunedol a ddaw yn ei sgil. Mae'n wych gweld, Llywydd, gyda llaw, fod canolfan gymunedol yr ymddiriedolaeth yn cael ei defnyddio gan swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu. A dyna fuddsoddiad arall y bydd yr etholaeth yn ei weld gan Lywodraeth Lafur.
Wrth gwrs, pan fyddwch yn ymdrin ag anghydraddoldebau strwythurol sydd wedi'u gwreiddio'n ddwfn, mae angen gwneud mwy. Ond ein gallu i roi pŵer y Llywodraeth ar waith, ochr yn ochr ag ymrwymiad cymunedau lleol, yw'r ffordd y credaf y gallwn ni weld cynnydd, ac yn etholaeth yr Aelod ei hun, yn yr enghreifftiau y mae wedi'u dyfynnu y prynhawn yma, rwy'n credu eich bod yn gweld hynny ar waith heb amheuaeth.
6. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella bywydau pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor? OQ57374
6. What action is the Welsh Government taking to improve the lives of those living with motor neurone disease? OQ57374
Llywydd, I thank Peter Fox for the question. The Welsh Government continues to work with the neurological conditions implementation group to improve services for all those with neurological conditions, including motor neurone disease. We are also working closely with local authorities to determine what more can be done to improve the lives of people living with this cruel disease.
Llywydd, diolch i Peter Fox am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r grŵp gweithredu ar gyflyrau niwrolegol i wella gwasanaethau i bawb sydd â chyflyrau niwrolegol, gan gynnwys clefyd niwronau motor. Rydym hefyd yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i benderfynu beth arall y gellir ei wneud i wella bywydau pobl sy'n byw gyda'r clefyd creulon hwn.
Thank you, First Minister. Members of the Senedd sent a very clear message last month during my debate, where they overwhelmingly voted to end the current unfair adaptation process where MND sufferers have become entrapped in inescapable homes because they're unable to access the necessary support in time. MND sufferers are clear that the current system needs replacing with a non-means-tested, fast-tracked one, and I welcome the fact that the health Minister and, indeed, the Welsh Government support this too. But now we need to see a tangible outcome for MND sufferers following that unanimous support, I believe. And, to that end, First Minister, will the Government agree to ask, indeed urge, local authorities to enact their discretionary powers to apply a fast-tracked process for housing adaptations for people living with MND in Wales, as every month that goes by without that fast-tracked process, people with MND will continue to suffer? Thank you, First Minister.
Diolch, Prif Weinidog. Anfonodd aelodau'r Senedd neges glir iawn fis diwethaf yn ystod fy nadl, pryd y gwnaethon nhw bleidleisio â mwyafrif llethol i ddod â'r broses addasu annheg bresennol i ben lle mae dioddefwyr MND yn gaeth mewn cartrefi na ellir dianc ohonyn nhw am nad ydyn nhw'n gallu cael y cymorth angenrheidiol mewn pryd. Mae dioddefwyr MND yn glir bod angen disodli'r system bresennol gan un nad yw'n seiliedig ar brawf modd, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog iechyd ac, yn wir, Llywodraeth Cymru yn cefnogi hyn hefyd. Ond nawr mae angen i ni weld canlyniad pendant i ddioddefwyr MND yn dilyn y gefnogaeth unfrydol honno, rwy'n credu. Ac, i'r perwyl hwnnw, Prif Weinidog, a wnaiff y Llywodraeth gytuno i ofyn, yn wir, i annog awdurdodau lleol i weithredu eu pwerau disgresiwn i weithredu proses garlam ar gyfer addasu tai i bobl sy'n byw gydag MND yng Nghymru, oherwydd wrth i bob mis fynd heibio heb y broses garlam honno, bydd pobl ag MND yn parhau i ddioddef? Diolch, Prif Weinidog.
Llywydd, I thank Peter Fox for that. His predecessor, as the Member of the Senedd for the Monmouthshire constituency, Nick Ramsay, was also a passionate advocate of the needs of people who suffer from motor neurone disease. On the specific issue of physical adaptations, three of the four programmes that the Welsh Government now supports are non-means-tested in nature. The large-scale adaptations for the disabled facilities grant are means-tested, but they are not always the form of adaptation that is most suited to people suffering from MND given the progressive nature of that disease and the unpredictable pattern that it follows for individuals.
But the Enable programme, where the Welsh Government recently increased the funding that we give to local authorities on the basis that it should be free for the small and medium adaptations that the Enable programme supports, should be free to the user, has been welcomed by almost all local authorities. Monmouthshire is one of those authorities that has changed its procedures to make sure that people won't be charged for those, nor are people charged for the physical adaptations grant and the rapid response adaptation programme. So, I hope that, by supporting those programmes with significant annual sums of money, it will allow local authorities to have a fast-track approach to people who are living with motor neurone disease in Wales. Our figures suggest that there are about 200 people with the condition in Wales at any one time. That means, for any local authority, you ought to be able to have a direct and personal approach to the needs of that individual. The numbers are small enough to have a personal plan for that individual and then to fast-track the adaptations that can make such a difference for them.
Llywydd, diolch i Peter Fox am hynna. Roedd ei ragflaenydd, yn Aelod o'r Senedd dros etholaeth sir Fynwy, Nick Ramsay, hefyd yn eiriolwr brwd dros anghenion pobl sy'n dioddef o glefyd niwronau motor. O ran addasiadau ffisegol penodol, nid yw tair o'r pedair rhaglen y mae Llywodraeth Cymru bellach yn eu cefnogi yn seiliedig ar brawf modd. Mae'r addasiadau ar raddfa fawr ar gyfer y grant cyfleusterau i'r anabl yn seiliedig ar brawf modd, ond nid ydyn nhw bob amser yn fath o addasiadau sydd fwyaf addas i bobl sy'n dioddef o MND o ystyried natur gynyddol y clefyd hwnnw a'r patrwm anrhagweladwy y mae'n ei ddilyn mewn unigolion.
Ond mae'r rhaglen Hwyluso, pan gynyddodd Llywodraeth Cymru yn ddiweddar y cyllid a roddwn i awdurdodau lleol ar y sail y dylai fod yn rhad ac am ddim ar gyfer yr addasiadau bach a chanolig y mae'r rhaglen Hwyluso yn eu cefnogi, fod yn rhad ac am ddim i'r defnyddiwr, wedi cael ei chroesawu gan bron pob awdurdod lleol. Mae sir Fynwy yn un o'r awdurdodau hynny sydd wedi newid ei gweithdrefnau i sicrhau na chodir tâl ar bobl am y rheini, ac nad yw pobl yn gyfrifol am y grant addasiadau ffisegol a'r rhaglen addasu ymateb cyflym. Felly, rwy'n gobeithio, drwy gefnogi'r rhaglenni hynny sydd â symiau blynyddol sylweddol o arian, y bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol fod â dull llwybr carlam ar gyfer pobl sy'n byw gyda chlefyd niwronau motor yng Nghymru. Mae ein ffigurau'n awgrymu bod tua 200 o bobl â'r cyflwr yng Nghymru ar unrhyw un adeg. Mae hynny'n golygu, i unrhyw awdurdod lleol, y dylech allu cael dull uniongyrchol a phersonol ar gyfer anghenion yr unigolyn hwnnw. Mae'r niferoedd yn ddigon bach i gael cynllun personol ar gyfer yr unigolyn hwnnw ac yna i wneud yr addasiadau ar garlam a all wneud cymaint o wahaniaeth iddo.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaeth ffôn 111 yn y gogledd? OQ57392
7. Will the First Minister make a statement on the future of the 111 service in north Wales? OQ57392
Llywydd, cafodd gwasanaeth iechyd 111 Cymru ei lansio yn y gogledd ar gyfer unrhyw fater gofal iechyd brys ym Mehefin 2021. Rydyn ni’n buddsoddi adnoddau ychwanegol yn y gwasanaeth, o ran elfennau teleffoni ac elfennau ar-lein. Bydd hyn yn cryfhau’r gwasanaeth ar gyfer y gaeaf a thu hwnt, ac rydyn ni’n parhau i ddenu staff ansawdd uchel.
The NHS 111 Wales service launched in north Wales for all urgent healthcare issues in June 2021. We are investing additional resources into both telephony and online elements of the service, to build resilience for the winter period and beyond, and we continue to attract high-quality staff.
Thank you for your answer, First Minister. I have to say, there are serious concerns being expressed to me that the service is unable to cope with the volume of demand. The sense among nursing professionals is that the service is being overrun, with patients having to wait hours for a basic response. I've been told, for example, that, in the past few weeks, calls have gone unanswered, and one caller had to wait 600 minutes to be triaged. Now, some of these cases need to urgently be sent to the emergency department, but due to the backlog, of course, they're being lost and delayed, to the point where some are giving up. There are no paediatric specialists on the 111 service in the north, so cases involving children, when they finally do get through, are just being referred straight to the emergency department. Similarly, the 111 mental health hub doesn't have sufficient psychiatric specialism to deal with current demand. So, will you, First Minister, accept that the 111 service, which has now, as you say, replaced the GP out-of-hours service in north Wales, isn't delivering as it should, because that's the view expressed to me by very concerned health professionals with years of experience in the field?
Diolch ichi am eich ateb, Prif Weinidog. Mae'n rhaid i mi ddweud, mae pryderon difrifol yn cael eu mynegi wrthyf nad yw'r gwasanaeth yn gallu ymdopi â maint y galw. Yr ymdeimlad ymhlith gweithwyr nyrsio proffesiynol yw bod y gwasanaeth yn cael ei orlethu, gyda chleifion yn gorfod aros oriau am ymateb sylfaenol. Dywedwyd wrthyf, er enghraifft, fod galwadau, yn ystod yr wythnosau diwethaf heb eu hateb, a bu'n rhaid i un galwr aros 600 munud i gael ei brysbennu. Nawr, mae angen anfon rhai o'r achosion hyn ar frys i'r adran achosion brys, ond oherwydd yr ôl-groniad, wrth gwrs, maen nhw'n cael eu colli a'u gohirio, i'r pwynt pan fo rhai yn rhoi'r gorau iddi. Nid oes unrhyw arbenigwyr pediatrig ar y gwasanaeth 111 yn y gogledd, felly mae achosion sy'n ymwneud â phlant, pan fyddant yn mynd drwodd yn y diwedd, yn cael eu cyfeirio'n syth at yr adran achosion brys. Yn yr un modd, nid oes gan y ganolfan iechyd meddwl 111 ddigon o arbenigedd seiciatrig i ymdrin â'r galw presennol. Felly, a wnewch chi, Prif Weinidog, dderbyn nad yw'r gwasanaeth 111, sydd bellach, fel y dywedwch chi, wedi disodli'r gwasanaeth meddygon teulu y tu allan i oriau arferol yn y gogledd, yn cyflawni fel y dylai, oherwydd dyna'r farn a fynegwyd i mi gan weithwyr iechyd proffesiynol pryderus iawn sydd â blynyddoedd o brofiad yn y maes?
Llywydd, I would always want to listen to concerns raised by such voices. I did make a direct inquiry of the health board, knowing that this question would be asked of me today, and was told that concerns of that sort hadn't been raised either by the people responsible for the service or by people delivering it, although the system everywhere in Wales is under huge pressure, and we're about to ask the people we rely on to provide the 111 service, in some instances, to be part of the new booster vaccination system. So, it is not a surprise—it cannot be a surprise—to anybody to find that the system is not always able to provide as timely a response to people as it would were we in calmer territory. I asked the health board as well whether it was receiving complaints from the public about the quality of the service, and they told me that complaints were running at less than one in every 1,000 users of the service. So, this is not for a minute to discount the important points that the Member has raised—and I'll make sure that they are conveyed to the health board—but I think there's probably more than one account of the way in which the service is trying to provide a quality response to the needs of people in north Wales, despite the very real demands that we are placing on the health service in the face of the global pandemic.
Llywydd, fe fyddwn i bob amser eisiau gwrando ar bryderon a godwyd gan leisiau o'r fath. Fe wnes i ymholiad uniongyrchol i'r bwrdd iechyd, gan wybod y byddwn i'n cael y cwestiwn hwn heddiw, a dywedwyd wrthyf nad oedd pryderon o'r math hwnnw wedi'u codi naill ai gan y bobl sy'n gyfrifol am y gwasanaeth na chan y bobl sy'n ei ddarparu, er bod y system ym mhobman yng Nghymru o dan bwysau enfawr, ac rydym ar fin gofyn i'r bobl yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i ddarparu'r gwasanaeth 111, mewn rhai achosion, i fod yn rhan o'r system frechu atgyfnerthu newydd. Felly, nid yw'n syndod—ni all fod yn syndod—i neb ganfod nad yw'r system bob amser yn gallu darparu ymateb mor amserol i bobl ag y byddai'n digwydd mewn amgylchiadau tawelach. Gofynnais i'r bwrdd iechyd hefyd a oedd yn cael cwynion gan y cyhoedd am ansawdd y gwasanaeth, ac fe ddywedon nhw wrthyf fod llai nag un o bob 1,000 o ddefnyddwyr y gwasanaeth wedi cwyno. Felly, nid wyf am eiliad yn diystyru'r pwyntiau pwysig y mae'r Aelod wedi'u codi—a byddaf yn sicrhau eu bod yn cael eu cyfleu i'r bwrdd iechyd—ond rwy'n credu bod mwy nag un adroddiad, mae'n debyg, ynghylch y ffordd y mae'r gwasanaeth yn ceisio darparu ymateb o safon i anghenion pobl yn y gogledd, er gwaethaf y galwadau gwirioneddol yr ydym yn eu rhoi ar y gwasanaeth iechyd yn wyneb y pandemig byd-eang.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y lwfans cynhaliaeth addysg? OQ57390
8. What assessment has the Welsh Government made of the impact of the education maintenance allowance? OQ57390
Llywydd, our commitment to the continuation of the education maintenance allowance is set out in our programme for government. Feedback from learners emphasises the importance of this support in helping them to continue their studies. EMA scheme rules are reviewed each year prior to opening the scheme to applications.
Llywydd, mae ein hymrwymiad i barhau â'r lwfans cynhaliaeth addysg wedi'i nodi yn ein rhaglen lywodraethu. Mae adborth gan ddysgwyr yn pwysleisio pwysigrwydd y cymorth hwn i'w helpu i barhau â'u hastudiaethau. Caiff rheolau'r cynllun lwfans eu hadolygu bob blwyddyn cyn agor y cynllun i geisiadau.
Diolch am yr ymateb, Prif Weinidog.
Thank you for that response, First Minister.
In the first instance, I think it's important to reiterate actually what the First Minister has said in recognising that actually keeping EMA in place in Wales is providing much needed support for learners, and I welcome the commitment to protect EMA in the programme for government. But I was wondering whether or not the Government will be reviewing EMA, specifically the amount that's paid to students and the process of applying. Currently, the amount paid to learners is the same amount now as it was when I was in receipt of it, and it has remained at the same amount, which is £30 a week, since its introduction in 2004. Essentially, we haven't seen an increase in just shy of 20 years, so it hasn't accounted for inflation at all. If I could turn the First Minister's attention to Bridgend College, for just a moment, to illustrate a further point, in Bridgend College they usually have between 700 and 800 full-time further education learners who claim EMA. However, there are concerns that there are many more students who need access. As we know, EMA is means-tested, and many have raised with me that the forms are complex and difficult to understand. So, I would hope that, as the Government reviews EMA, these specific issues will be considered, moving forward.
Yn y lle cyntaf, rwy'n credu ei bod yn bwysig ailadrodd yr hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud wrth gydnabod bod cadw'r lwfans ar waith yng Nghymru yn darparu cymorth y mae mawr ei angen i ddysgwyr, ac rwy'n croesawu'r ymrwymiad i ddiogelu'r lwfans yn y rhaglen lywodraethu. Ond tybed a fydd y Llywodraeth yn adolygu'r lwfans ai peidio, yn benodol y swm a delir i fyfyrwyr a'r broses o wneud cais. Ar hyn o bryd, mae'r swm a delir i ddysgwyr yr un swm nawr ag yr oedd pan oeddwn i'n ei gael, ac mae wedi aros yn ei unfan, sef £30 yr wythnos, ers ei gyflwyno yn 2004. Yn y bôn, nid ydym wedi gweld cynnydd mewn bron i 20 mlynedd, felly nid yw wedi cymryd chwyddiant i ystyriaeth o gwbl. Hoffwn droi sylw'r Prif Weinidog at Goleg Pen-y-bont ar Ogwr, am eiliad yn unig, i ddangos pwynt arall, yng Ngholeg Pen-y-bont ar Ogwr, fel arfer mae ganddyn nhw rhwng 700 ac 800 o ddysgwyr addysg bellach llawn amser sy'n hawlio'r lwfans. Fodd bynnag, mae pryderon bod llawer mwy o fyfyrwyr angen mynediad. Fel y gwyddom, mae'r lwfans yn seiliedig ar brawf modd, ac mae llawer wedi dweud wrthyf fod y ffurflenni'n gymhleth ac yn anodd eu deall. Felly, byddwn yn gobeithio, wrth i'r Llywodraeth adolygu'r lwfans, y bydd y materion penodol hyn yn cael eu hystyried, wrth symud ymlaen.
Llywydd, diolch yn fawr i Luke Fletcher am y cwestiynau ychwanegol.
Llywydd, I'd like to thank Luke Fletcher for those supplementary questions.
We do, of course, keep the scheme under review. In the last year, prior to the pandemic—so, the last year you think would be a fair comparison—then, over 20,200 students were supported by the EMA scheme, at a cost of nearly £18 million. And, on top of that, the Welsh Government provides £6 million in the financial contingency fund, which further education colleges are able to use, precisely in order to give some additional flexibility over and above the means-tested nature of the EMA itself. I've seen the Bevan Foundation report, of course, about the fact that were we to uplift the EMA to maintain its real-terms value we'd need to go to £45. That would cost another £8.2 million a year, and if we were to raise the thresholds, to take account of the point that Mr Fletcher was making about some young people not being able to access it, that would take the additional investment required to over £10 million. And, I'm afraid, in all of these things, choices have to be made. The programme for government, including all the agreements that we have in the co-operation agreement between his party and mine, have identified the top priorities for investment as being free school meals, childcare and that range of other commitments that we've entered into together. And while we will, of course, keep under review the EMA, the current commitment is to sustain it into this Senedd term, and unless our settlements become significantly more generous than were set out in the comprehensive spending review, that's probably going to have to be where our ambition rests.
Wrth gwrs, rydym yn adolygu'r cynllun yn gyson. Yn ystod y flwyddyn olaf, cyn y pandemig—felly y flwyddyn olaf y byddech chi'n credu y byddai yn gymhariaeth deg—bryd hynny, cefnogwyd dros 20,200 o fyfyrwyr gan y cynllun lwfans cynhaliaeth addysg, ar gost o bron i £18 miliwn. Ac, ar ben hynny, mae Llywodraeth Cymru yn darparu £6 miliwn yn y gronfa ariannol wrth gefn, y gall colegau addysg bellach ei defnyddio, yn union er mwyn rhoi rhywfaint o hyblygrwydd ychwanegol ar ben natur prawf modd y lwfans ei hun. Rwyf wedi gweld adroddiad Sefydliad Bevan, wrth gwrs, am y ffaith pe baem yn codi'r lwfans i gynnal ei werth mewn termau real y byddai angen i ni fynd i £45. Byddai hynny'n costio £8.2 miliwn arall y flwyddyn, a phe baem yn codi'r trothwyon, i ystyried y pwynt yr oedd Mr Fletcher yn ei wneud am rai pobl ifanc nad oedden nhw'n gallu cael gafael arno, byddai hynny'n mynd â'r buddsoddiad ychwanegol sydd ei angen i dros £10 miliwn. Ac, mae arnaf ofn, ym mhob un o'r pethau hyn, fod yn rhaid gwneud dewisiadau. Mae'r rhaglen lywodraethu, gan gynnwys yr holl gytundebau sydd gennym yn y cytundeb cydweithredu rhwng ei blaid ef a fy mhlaid innau, wedi nodi mai'r prif flaenoriaethau ar gyfer buddsoddi yw prydau ysgol am ddim, gofal plant a'r ystod honno o ymrwymiadau eraill yr ydym wedi'u llunio gyda'n gilydd. Ac er y byddwn, wrth gwrs, yn parhau i adolygu'r lwfans, yr ymrwymiad presennol yw ei gynnal i mewn i dymor y Senedd hon, ac oni bai bod ein setliadau'n dod yn llawer mwy hael nag a nodwyd yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, mae'n debyg mai dyna lle bydd rhaid i'n huchelgais aros.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar ddarpariaeth gofal iechyd meddwl yn Nwyfor Meirionnydd? OQ57383
9. Will the First Minister make a statement on the provision of mental health care in Dwyfor Meirionnydd? OQ57383
Diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Mae cefnogi iechyd meddwl yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon, fel y nodir yn y cynllun cyflawni 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl'. Rydyn ni’n cefnogi gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd drwy’r fframwaith ymyriad wedi’i dargedu a thrwy becyn sylweddol o gymorth strategol.
I thank the Member for his question. Supporting mental health is a priority for this Government, as set out in our 'Together for Mental Health' delivery plan. We are supporting mental health services in north Wales through the targeted intervention framework and through a substantial package of strategic support.
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb hwnnw. Mae fy etholwr, David Graves, wedi bod yn aros i gael adolygiad annibynnol allanol i fewn i driniaeth a gofal ei fam ar ward Hergest ers dros dair blynedd. Gofynnwyd i Donna Ockenden, awdur adolygiad Ockenden, gynnal yr adolygiad gan y bwrdd iechyd yng Ngorffennaf 2018, ond eto ni ddilynodd y bwrdd y cais hwnnw i fyny. Mae hi, Donna Ockenden, wedi cynnig cynnal yr adolygiad unwaith eto. Dwi'n gwybod hynny am ei bod hi wedi dweud hynny wrthyf i yn bersonol rai wythnosau yn ôl. Yn 2018, fe ysgrifennodd y Gweinidog iechyd presennol at y Gweinidog iechyd ar y pryd yn gofyn ac yn mynnu bod y bwrdd yn cysylltu â Donna Ockenden i gynnal yr adolygiad annibynnol allanol yma. Rŵan bod adroddiad Holden wedi cael ei gyhoeddi, oni ddylwn i alluogi fy etholwr i fedru cau'r bennod drist yma yn ei fywyd trwy alluogi Donna Ockenden i gynnal yr adolygiad allanol annibynnol yma? A wnewch chi, Brif Weinidog, ymuno efo fi yn galw ar y bwrdd iechyd i gysylltu efo Donna Ockenden i'w chomisiynu i wneud y gwaith pwysig yma?
I thank the First Minister for that answer. A constituent, David Graves, has been waiting for an independent external review into the treatment and care of his mother on the Hergest ward for over three years now. Donna Ockenden, the author of the Ockenden report, was asked to hold the review by the health board in July 2018, but the health board didn't follow up on that request. Donna Ockenden has offered to hold the review once again. I know that because she told me personally some weeks ago. In 2018, the current health Minister wrote to the then health Minister insisting that the board contact Donna Ockenden to hold this independent external review. Now that the Holden report has been published, shouldn't I enable my constituent to close this sad chapter of his life by enabling Donna Ockenden to carry out this independent external review? Will you, First Minister, join with me in calling on the health board to contact Donna Ockenden in order to commission her to do this important work?
Diolch i Mabon ap Gwynfor am y pwyntiau yna. Wrth gwrs, dwi'n ymwybodol o achos David Graves, a dwi'n cydymdeimlo gyda fe am bopeth a oedd wedi digwydd a'r profiadau mae wedi'u cael. Dwi ddim wedi gweld dim byd oddi wrth Donna Ockenden, i ddweud y gwir. Os yw hi'n awgrymu rhywbeth, dydy hi ddim, fel dwi wedi gweld, wedi codi hynny gyda'r Llywodraeth. So, dwi ddim yn gallu cefnogi rhywbeth heb weld beth mae hi'n awgrymu. Os oes rhywbeth sydd wedi dod i mewn, wrth gwrs dwi'n fodlon edrych ar beth mae hi'n bwriadu ei wneud.
I'd like to thank Mabon ap Gwynfor for those points. Of course, I am aware of the case of David Graves, and I sympathise with him on everything that has happened and the experiences that he's had. I've seen nothing from Donna Ockenden, if I'm honest. So, if she has made any suggestions, as I understand it, she hasn't raised that with the Government. So, I'm not in a position to support something without seeing exactly what she is suggesting. If anything has come to hand, I'm happy to look at what she intends to do.
Ac yn olaf, cwestiwn 10, James Evans.
And finally, question 10, James Evans.
Am I unmuted? I think so.
A ydw i wedi fy nad-dawelu? Dwi'n credu 'mod i.
Yes, you are.
Ydych.
Thank you. Diolch, Llywydd.
Diolch Llywydd.
10. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU am benodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru? OQ57360
10. Will the First Minister provide an update on the discussions between the Welsh Government and the UK Government on the appointment on a veterans commissioner for Wales? OQ57360
Llywydd, the appointment of a veterans commissioner for Wales is an initiative of the UK Government, announced without any prior discussion or notification with the Welsh Government. Nevertheless, this week the Deputy Minister for Social Partnership is meeting the Minister for Defence People and Veterans to discuss this proposed appointment.
Llywydd, mae penodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru yn fenter gan Lywodraeth y DU, a gyhoeddwyd heb unrhyw drafodaeth na hysbysiad ymlaen llaw gyda Llywodraeth Cymru. Serch hynny, yr wythnos hon mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn cyfarfod â'r Gweinidog dros Bobl Amddiffyn a Chyn-filwyr i drafod y penodiad arfaethedig hwn.
Diolch, First Minister. Brecon and Radnorshire is a proud military community, and I recently mentioned in the Chamber the important role the military plays, both socially and economically, in my constituency. I regularly speak with veterans who tell me there is a need for this focused role in our political system to deal with the issues and challenges that veterans face. The Deputy Minister and I have had very positive discussions on this issue. First Minister, could you commit that, if the issues that exist between the UK Government and the Welsh Government on this matter can be overcome, your Government will constructively work with the UK Government on appointing a veterans commissioner for Wales? Diolch, Llywydd.
Diolch, Prif Weinidog. Mae Brycheiniog a Sir Faesyfed yn gymuned filwrol falch, a soniais yn ddiweddar yn y Siambr am y rhan bwysig y mae'r fyddin yn ei chwarae, yn gymdeithasol ac yn economaidd, yn fy etholaeth i. Rwy'n siarad yn rheolaidd â chyn-filwyr sy'n dweud wrthyf fod angen y swyddogaeth benodol hon yn ein system wleidyddol i ymdrin â'r materion a'r heriau y mae cyn-filwyr yn eu hwynebu. Mae'r Dirprwy Weinidog a minnau wedi cael trafodaethau cadarnhaol iawn ar y mater hwn. Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo, os gellir goresgyn y problemau sy'n bodoli rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, y bydd eich Llywodraeth yn gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU ar benodi comisiynydd cyn-filwyr i Gymru? Diolch, Llywydd.
Llywydd, I was very pleased recently to spend an evening at the Brecon barracks and to meet with some very senior, committed staff there. Llywydd, there are no issues that lie between the Welsh Government and the UK Government on this matter; it is entirely a UK Government initiative, proposed by them, announced by them, funded by them. Of course we will work with the UK Government on it, but it is just very important to be clear where the initiative comes from and where the initiative lies. I hope that the appointment will be a success and that it will deliver good things for veterans in Wales. But the responsibility for ensuring that lies with the Government that has initiated it and seeks to take it forward. The meeting between the Minister in the Welsh Government and the Minister for Defence People and Veterans is designed to make sure that, where we have a part to play, we're made aware of that, and we'll certainly do that constructively.
Llywydd, roeddwn i'n falch iawn yn ddiweddar o dreulio noson ym marics Aberhonddu ac i gyfarfod â rhai staff ymroddedig iawn yno. Llywydd, nid oes unrhyw broblemau yn bodoli rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch y mater hwn; mae'n fenter gan Lywodraeth y DU yn gyfan gwbl, a gynigiwyd ganddi hi, a gyhoeddwyd ganddi hi, a ariennir ganddi hi. Wrth gwrs, byddwn ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU arni, ond mae'n bwysig iawn bod yn glir o le y daw'r fenter a lle mae'r fenter. Gobeithio y bydd y penodiad yn llwyddiant ac y bydd yn darparu pethau da i gyn-filwyr yng Nghymru. Ond y Llywodraeth sydd wedi ei chychwyn ac sy'n ceisio bwrw ymlaen â hi sydd â'r cyfrifoldeb i sicrhau y bydd hynny'n digwydd. Mae'r cyfarfod rhwng y Gweinidog yn Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog dros Bobl Amddiffyn a Chyn-filwyr wedi'i gynllunio i sicrhau, pan fo gennym ran i'w chwarae, ein bod yn ymwybodol o hynny, a byddwn yn sicr yn gwneud hynny'n adeiladol.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and annoucement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found among the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, I've been contacted by a member of the Welsh Jewish community with regard to access to the Cadw website. It appears that people who are attempting to access the website from Israel appear to be blocked from doing so. Now, using a virtual private network, I tried to take a look at this myself, and it seemed to me that the Cadw website was perfectly accessible from France, the United States, Spain and many other countries, yet not from an Israeli internet provider address. Now, it's my understanding that this has been raised with Cadw as far back as September but, as yet, no action has been taken to address the problem. I'd be very grateful if we could have the Minister responsible for Cadw take an urgent look at this to try and address it, and provide an explanation to the Senedd as to what's happened.
Trefnydd, mae aelod o'r gymuned Iddewig yng Nghymru wedi cysylltu â mi ynghylch mynediad i wefan Cadw. Mae'n ymddangos bod pobl sy'n ceisio cael mynediad i'r wefan yn Israel yn cael eu rhwystro rhag gwneud hynny. Nawr, gan ddefnyddio rhwydwaith preifat rhithwir, ceisiais edrych ar hyn fy hun, ac roedd yn ymddangos i mi fod gwefan Cadw yn gwbl hygyrch yn Ffrainc, yr Unol Daleithiau, Sbaen a llawer o wledydd eraill, ond nid i rywun â chyfeiriad darparwr rhyngrwyd yn Israel. Nawr, rwy'n deall y codwyd hyn gyda Cadw mor bell yn ôl â mis Medi ond, hyd yma, ni chymerwyd unrhyw gamau i fynd i'r afael â'r broblem. Byddwn i'n ddiolchgar iawn pe bai'r Gweinidog sy'n gyfrifol am Cadw yn edrych ar hyn ar frys i geisio mynd i'r afael ag ef, a rhoi esboniad i'r Senedd ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd.
Yes, I will certainly ask the Minister with responsibility for Cadw, Dawn Bowden, to look into this and report to Members as soon as she possibly can.
Yn sicr byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am Cadw, Dawn Bowden, ymchwilio i hyn ac adrodd i'r Aelodau cyn gynted ag y bo'n bosibl.
Nos Sul, Trefnydd, roedd darllediad Boris Johnson ar deledu pobl Cymru yn dweud y byddai pawb yn derbyn trydydd brechiad erbyn diwedd y flwyddyn. Nawr, ar y pryd, roedd hwnna'n gyhoeddiad ar gyfer Lloegr yn unig, ac nid dyma'r tro cyntaf i'r Prif Weinidog wneud datganiad a gafodd ei ddarlledu ar setiau teledu yng Nghymru doedd ddim yn berthnasol i ni. Roedd yr un ym mis Mai lawer gwaeth, wrth gwrs, pan gyhoeddodd Mr Johnson bod y cyngor wedi newid o aros gartref i slogan amwys. Nid oedd y cyhoeddiad hwn yn weithredol yng Nghymru. Y cyngor yma oedd y dylai pawb barhau i aros gartref, ac nid oedd esboniad ar y pryd nad oedd y cyhoeddiad yn berthnasol i Gymru. Rwy'n credu ei fod yn amlwg bod angen newid yn y rheolau darlledu er mwyn atal gwybodaeth anghywir rhag gael ei chyhoeddi yma ac achosi dryswch, os nad perygl. Rwy'n falch felly fod y cytundeb cydweithio rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth yn cynnwys ymrwymiad i edrych ar sefydlu awdurdod darlledu a chyfathrebu cysgodol i Gymru, gan y gallai'r corff hwn ystyried argymell newid o'r fath. A fyddai modd i'r Llywodraeth amserlennu datganiad ar hyn rywbryd yn y flwyddyn newydd, os gwelwch yn dda, er mwyn rhoi manylion am y camau nesaf?
On Sunday evening, Trefnydd, Boris Johnson's broadcast was on Welsh tv screens saying that everyone would receive a third vaccination by the end of the year. Now, at the time, this was an England-only announcement, and this isn't the first time for the Prime Minister to have made a statement broadcast on Welsh tv screens that was not relevant to us. The one in May was much worse, when Mr Johnson announced that the advice had changed from stay at home to a slogan that was far more ambiguous. This announcement didn't apply in Wales. The advice here was that we should continue to stay at home, but there was no explanation at the time that the announcement was not relevant to Wales. I think it's clear, therefore, that we need changes in broadcasting rules to prevent inaccurate information being broadcast here and causing confusion, if not risks. I'm pleased therefore that the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government includes a commitment to consider establishing a shadow broadcasting and communications authority for Wales, as this body could recommend such a change. Could the Government, therefore, timetable a statement on this at some point in the new year, in order to provide details on the next steps?
Thank you. I think it's very important, when the Prime Minister does make these announcements, that he makes it very clear that, on that particular occasion, he's speaking on behalf of the people of England, and that's why it was very good to see our First Minister addressing the people of Wales in a similar vein on Monday evening. The point you raise, as you say, it is within the co-operation agreement between Delyth Jewell's party and my own, and I'm sure, as we work through the 46 policies, a statement will be brought before the Senedd.
Diolch. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, pan fydd Prif Weinidog y DU yn gwneud y cyhoeddiadau hyn, ei fod yn ei gwneud yn glir iawn ei fod, ar yr achlysur penodol hwnnw, yn siarad ar ran pobl Lloegr, a dyna pam yr oedd yn dda iawn gweld ein Prif Weinidog ni yn annerch pobl Cymru mewn modd tebyg nos Lun. Mae'r pwynt yr ydych chi'n ei godi, fel yr ydych chi'n ei ddweud, o fewn y cytundeb cydweithredu rhwng plaid Delyth Jewell a fy mhlaid i, ac rwy'n siŵr, wrth i ni weithio drwy'r 46 o bolisïau, y bydd datganiad yn cael ei ddwyn gerbron y Senedd.
Minister, may I ask for a statement from the education Minister on the Government's proposed changes for teaching science in schools in Wales? From 2025, it's been said that physics, chemistry and biology will no longer be offered as separate subjects. Instead, pupils will study for one integrated science award that combines all three subjects together. This has led to concerns being expressed that science is being, and I quote, 'dumbed down', and teachers have a lot of anxiety about the new curriculum. The separate science subjects of physics, chemistry and biology have been part of the curriculum for many, many years, but it seems that the Welsh Government plans to reduce the opportunity to study these specific sciences for pupils in Wales are prevalent. So, can we have a statement from the Minister early next year on how he intends to ensure that science standards of education are maintained, and that his proposal will not mean future Welsh scientists, such as Dr Lyn Evans, who led experiments at the large hadron collider, become increasingly rare? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog addysg ynghylch newidiadau arfaethedig y Llywodraeth ar gyfer addysgu gwyddoniaeth mewn ysgolion yng Nghymru? O 2025 ymlaen, y sôn yw, na fydd ffiseg, cemeg a bioleg yn cael eu cynnig fel pynciau ar wahân mwyach. Yn hytrach, bydd disgyblion yn astudio ar gyfer un dyfarniad gwyddoniaeth integredig sy'n cyfuno'r tri phwnc gyda'i gilydd. Mae hyn wedi arwain at fynegi pryderon bod gwyddoniaeth yn cael, ac rwy'n dyfynnu, 'ei gorsymleiddio', ac mae gan athrawon lawer o bryder am y cwricwlwm newydd. Mae pynciau gwyddoniaeth ar wahân ffiseg, cemeg a bioleg wedi bod yn rhan o'r cwricwlwm ers blynyddoedd maith, ond mae'n ymddangos bod cynlluniau Llywodraeth Cymru i leihau'r cyfle i ddisgyblion yng Nghymru astudio'r gwyddorau penodol hyn yn gyffredin. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog yn gynnar y flwyddyn nesaf ar sut y mae'n bwriadu sicrhau bod safonau addysg gwyddoniaeth yn cael eu cynnal, ac na fydd ei gynnig yn golygu bod gwyddonwyr o Gymru yn y dyfodol, fel Dr Lyn Evans, a arweiniodd arbrofion ar y gwrthdrawydd hadron, yn dod yn fwyfwy prin? Diolch.
As part of the announcements that have been made, science is certainly not being dumbed down. The Welsh Government has put a significant amount of work and resources into promoting science, technology, engineering and mathematics subjects across all ages. As you are aware, the Minister for Education and the Welsh Language makes many statements in the Chamber, and certainly on the curriculum itself, and I'm sure he will be able to update Members if any further information is required.
Fel rhan o'r cyhoeddiadau sydd wedi eu gwneud, yn sicr nid yw gwyddoniaeth yn cael ei gorsymleiddio. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cryn dipyn o waith ac adnoddau i hyrwyddo pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg ar draws pob oedran. Fel y gwyddoch chi, mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn gwneud llawer o ddatganiadau yn y Siambr, ac yn sicr ar y cwricwlwm ei hun, ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau os oes angen rhagor o wybodaeth.
Trefnydd, hoffwn i gael datganiad ysgrifenedig, os gwelwch yn dda, ynglŷn â darpariaeth o barthau 20 mya mewn ardaloedd lled wledig, yn ogystal â sicrhau bod gyrrwyr yn cadw at y terfyn cyflymder hwnnw. Yn ddiweddar, dwi wedi cwrdd â chynrychiolwyr a thrigolion pentref Gwaelod-y-garth yn ngogledd-orllewin Caerdydd, ac maen nhw'n brwydro i sicrhau mwy o ddiogelwch i gerddwyr, yn enwedig yr henoed a phlant, sy'n gorfod cerdded trwy'r pentref i ddal y bws i'r ysgol uwchradd. Does yna ddim pafin mewn sawl man yn y pentref, ac, am resymau amlwg felly, maen nhw moyn parth 20 mya trwy'r pentref er mwyn ei wneud yn fwy diogel. Ond, fel y gwyddoch chi, Trefnydd, un peth yw cael y terfyn cyflymder; peth arall yw sicrhau bod gymaint o bobl â phosib yn cadw at y cyflymder hwnnw, ac mae hynny yn achosi pryder mewn llefydd ble mae parth 20 mya yn bodoli hefyd yng ngogledd-orllewin Caerdydd, yng Nghreigiau. Felly, a oes modd cael datganiad ysgrifenedig ynglŷn â'r materion hyn, plîs?
Trefnydd, I'd like a written statement, please, on the provision of 20 mph zones in semi-rural areas, as well as ensuring that drivers adhere to that speed limit. Recently, I've met with representatives and residents of Gwaelod-y-garth in north-west Cardiff, and they are fighting for greater safety for pedestrians, particularly older people and children, who have to walk through the village to catch the bus to the secondary school. There is no pavement in many parts of the village, and, for obvious reasons, they want a 20 mph zone through the village in order to make it safer. But, as you know, Trefnydd, it's one thing to get that speed limit in place; it's another to ensure that as many people as possible adhere to the speed limit, and that's a cause of concern in areas where there are these 20 mph zones in north-west Cardiff, in Creigiau. So, can we have a written statement on these issues, please?
So, I'm trying to remember when we had a statement—I think it was a written statement—on 20 mph zones from the Deputy Minister for Climate Change, but I don't think that was too long ago. So, I'm not aware of any further guidance or regulations that have come into force in relation to the 20 mph zones, but, if there are, I will ask the Deputy Minister to do a written statement.
Felly, rwy'n ceisio cofio pryd cawsom ni ddatganiad—rwy'n credu mai datganiad ysgrifenedig ydoedd—ar barthau 20 m.y.a. gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd, ond nid wyf i'n credu bod hynny'n rhy bell yn ôl. Felly, nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw ganllawiau na rheoliadau eraill sydd wedi dod i rym o ran y parthau 20 m.y.a. ond, os oes, byddaf yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog wneud datganiad ysgrifenedig.
I call for a Welsh Government statement on the provision of support for the families of veterans with mental health conditions. Last week, the Forces in Mind Trust published their new report, developing a model of the Restorative Approaches Veterans and Family Service. This followed a three-year evaluation study, carried out by the Children's Social Care Research and Development Centre at Cardiff University, of a new service, the Restorative Approaches Veterans and Family Service, or RAVFS, that utilises restorative engagement to help ex-service personnel and their families improve their relationships, communication and family functioning. This innovative new service is provided by Welsh children's charity TGP Cymru, and was developed in collaboration with Veterans' NHS Wales. As the Forces in Mind Trust state,
'there is currently a gap in provision of support for the families of veterans with mental health conditions.'
Their policy statement on relationships outlines that while support is available for veterans, their families are often left behind. They recommend more integrated support for families in veterans mental health services, and increased involvement of the family in the transition from military to family life. The findings from this study suggest that services such as the RAVFS could help provide this missing support and call for a wider roll-out, perhaps to the Veterans NHS Wales population, across all Welsh local health boards. I call for a statement accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ddarparu cymorth i deuluoedd cyn-filwyr â chyflyrau iechyd meddwl. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Ymddiriedolaeth The Forces in Mind eu hadroddiad newydd, gan ddatblygu model y Gwasanaethau Dulliau Adferol Cyn-filwyr a Theuluoedd. Roedd hyn yn dilyn astudiaeth werthuso dair blynedd, a gafodd ei chynnal gan y Ganolfan Ymchwil a Datblygu Gofal Cymdeithasol Plant ym Mhrifysgol Caerdydd, o wasanaeth newydd, y Gwasanaeth Dulliau Adferol Cyn-filwyr a Theuluoedd, neu RAVFS, sy'n defnyddio ymgysylltiad adferol i helpu cyn-bersonél y lluoedd arfog a'u teuluoedd i wella eu perthnasoedd, eu cyfathrebu a'u gweithredu teuluol. Mae'r gwasanaeth newydd arloesol hwn yn cael ei darparu gan elusen plant Cymru TGP Cymru, a chafodd ei ddatblygu ar y cyd â GIG Cyn-filwyr Cymru. Fel y mae'r Ymddiriedolaeth The Forces in Mind yn ei ddweud,
'ar hyn o bryd mae bwlch yn narpariaeth y cymorth i deuluoedd cyn-filwyr sydd â chyflyrau iechyd meddwl.'
Mae eu datganiad polisi ar berthnasoedd yn amlinellu, er bod cymorth ar gael i gyn-filwyr, mae eu teuluoedd yn aml yn cael eu hanghofio. Maen nhw'n argymell cymorth mwy integredig i deuluoedd mewn gwasanaethau iechyd meddwl cyn-filwyr, a mwy o gyfranogiad gan y teulu wrth bontio o fywyd milwrol i fywyd teuluol. Mae canfyddiadau'r astudiaeth hon yn awgrymu y gallai gwasanaethau fel yr RAVFS helpu i ddarparu'r cymorth coll hwn a galw am gyflwyniad ehangach, efallai i boblogaeth GIG Cyn-filwyr Cymru, ar draws holl fyrddau iechyd lleol Cymru. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Thank you. I think Mark Isherwood raises an important point, and you'll be aware that Welsh Government provides a good deal of services right across our public services for our veterans, to whom we obviously owe a debt of gratitude. I know that the Deputy Minister for mental health services is aware of the report. Perhaps when she has considered it she could have a conversation with the Deputy Minister for Social Partnership, to see if anything further can be done.
Diolch. Rwy'n credu bod Mark Isherwood yn codi pwynt pwysig, a byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn darparu llawer iawn o wasanaethau ar draws ein gwasanaethau cyhoeddus i'n cyn-filwyr, y mae'n amlwg bod arnom ni ddyled o ddiolchgarwch iddyn nhw. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog gwasanaethau iechyd meddwl yn ymwybodol o'r adroddiad. Efallai pan fydd hi wedi ei ystyried y gallai hi gael sgwrs â'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, i weld a oes modd gwneud unrhyw beth arall.
Trefnydd, dwi'n siŵr bydd nifer o fy nghyd-Aelodau yn ymwybodol, ond mae'r rhestrau aros gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed i bobl gael asesiadau niwroddatblygiadol megis ADHD ac awtistiaeth yn gallu bod yn erchyll o hir, gyda nifer o bobl o fewn ffiniau bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg yn cysylltu â mi am gymorth ar ôl bod yn aros dros ddwy flynedd am asesiad. Golyga hyn fod gyda ni bobl ifanc yn eu harddegau sydd yn mynd i fod yn gorffen eu haddysg cyn eu bod yn cael asesiad, gan olygu eu bod yn colli allan yn llwyr ar gefnogaeth hanfodol ar amser tyngedfennol. A gawn ni ddiweddariad yn y tymor newydd gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, neu ei dirprwyon, am y sefyllfa o ran CAMHS yng Nghanol De Cymru a beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau asesiadau o fewn amser rhesymol i blant a phobl ifanc? Nid yw dwy flynedd yn rhesymol, ac mae hyn yn effeithio nid yn unig ar blant a phobl ifanc a'u teuluoedd rŵan, ond hefyd ar eu dyfodol.
Trefnydd, I'm sure many of my fellow Members will be aware, but the child and adolescent mental health services waiting lists for people to have neurodevelopmental assessments such as ADHD and autism can be appallingly long, with very many people within the Cwm Taf Morgannwg health board boundaries contacting me for support, having been waiting for over two years for such an assessment. This means that we have young people in their teenage years who will be finishing their education before getting that assessment, which will mean that they will miss out entirely on crucial support at a crucial time in their lives. Can we have an update in the new term from the Minister for Health and Social Services, or her deputies, on the position in terms of CAMHS in South Wales Central and what the Welsh Government is doing to ensure assessments in a reasonable time for children and young people? Two years is not reasonable, and this is having an impact not only on children and young people and their families now, but also on their futures.
Thank you. Well, I agree; two years is a long time in anybody's life, but certainly in a young person's life, but you will be aware of the significant pressures on our NHS, not just in your region but right across Wales and indeed the UK. I know there is a significant amount of work being undertaken by the Minister for Health and Social Services, along with the health boards, in relation to CAMHS, with funding put forward too.
Diolch. Wel, rwy'n cytuno; mae dwy flynedd yn amser hir ym mywyd unrhyw un, ond yn sicr ym mywyd person ifanc, ond byddwch chi'n ymwybodol o'r pwysau sylweddol ar ein GIG, nid yn unig yn eich rhanbarth chi ond ledled Cymru ac yn wir y DU. Rwy'n gwybod bod cryn dipyn o waith yn cael ei wneud gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynghyd â'r byrddau iechyd, mewn cysylltiad â CAMHS, a bod cyllid yn cael ei gyflwyno hefyd.
We now have a co-operation agreement setting out reforms that sound ambitious. The move to a national care service is an interesting idea, and I would like you to schedule time for the Deputy Minister for social care to outline what a national care service means, the outcomes we expect people to experience, and the role of local government, which for years has battled hard to provide good-quality services at a time of even tighter budget constraints. Can the Minister confirm that services commissioned by local government will be the most modern, or are we facing a major reorganisation of what local government is responsible for?
Erbyn hyn, mae gennym ni gytundeb cydweithredu sy'n nodi diwygiadau sy'n swnio'n uchelgeisiol. Mae symud at wasanaeth gofal cenedlaethol yn syniad diddorol, a hoffwn i chi drefnu amser i'r Dirprwy Weinidog gofal cymdeithasol amlinellu'r hyn y mae gwasanaeth gofal cenedlaethol yn ei olygu, y canlyniadau yr ydym ni'n eu disgwyl i bobl, a rhan llywodraeth leol, sydd wedi brwydro'n galed ers blynyddoedd i ddarparu gwasanaethau o ansawdd da ar adeg o gyfyngiadau cyllidebol tynnach byth. A all y Gweinidog gadarnhau y bydd y gwasanaethau sydd wedi eu comisiynu gan lywodraeth leol y rhai mwyaf modern, neu a ydym ni'n wynebu ad-drefnu mawr o'r hyn y mae llywodraeth leol yn gyfrifol amdano?
Thank you, and you are correct, a national care service is part of the co-operation agreement between Plaid Cymru and the Welsh Labour Government. I think it will have huge benefits for people in need of care, and obviously support the dedicated workforce that we have in the sector.
You'll be aware that we recently announced £42 million of funding for social care. That will be used to expand community social care services, it will facilitate hospital patient discharges into care settings and support the well-being of our social care service users, and it will also have the benefit of reducing hospital readmissions and ease pressures on bed capacity. We know that increased demand for social care increases during the winter, and again in September we allocated £48 million to support social care recovery in Wales.
We are currently looking at how we take forward the national care service. We've been informed by the advice of the social care fair work forum in our considerations, and some local authorities are already working with the independent sector to uplift salaries, and I think that's also to be greatly encouraged.
Diolch, ac rydych chi'n iawn, mae gwasanaeth gofal cenedlaethol yn rhan o'r cytundeb cydweithredu rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Lafur Cymru. Rwyf i o'r farn y bydd manteision enfawr iddo ar gyfer pobl y mae angen gofal arnyn nhw, a bydd yn amlwg yn cefnogi'r gweithlu ymroddedig sydd gennym ni yn y sector.
Byddwch chi'n ymwybodol ein bod ni wedi cyhoeddi £42 miliwn o gyllid yn ddiweddar ar gyfer gofal cymdeithasol. Fe fydd hwnnw'n cael ei ddefnyddio i ehangu gwasanaethau gofal cymdeithasol cymunedol, bydd yn hwyluso'r broses o ryddhau cleifion ysbyty i leoliadau gofal ac yn cefnogi llesiant defnyddwyr ein gwasanaethau gofal cymdeithasol, a bydd â'r fantais hefyd o leihau aildderbyniadau i ysbytai ac yn rhyddhau pwysau ar niferoedd y gwelyau sydd ar gael. Rydym ni'n gwybod bod y galw am ofal cymdeithasol yn cynyddu yn ystod y gaeaf, ac unwaith eto ym mis Medi fe wnaethom ddyrannu £48 miliwn i gefnogi adferiad gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Ar hyn o bryd rydym ni'n edrych ar sut y byddwn yn datblygu'r gwasanaeth gofal cenedlaethol. Mae cyngor gan y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol wedi llywio ein hystyriaethau, ac mae rhai awdurdodau lleol yn gweithio gyda'r sector annibynnol eisoes ar gynyddu cyflogau, ac rwyf i o'r farn bod hynny i'w annog hefyd i raddau helaeth iawn.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Ac felly rydyn ni'n symud ymlaen i'r eitem nesaf, sef eitem 3. Hwn yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar lunio dyfodol Cymru, sef pennu cerrig milltir cenedlaethol, dangosyddion cenedlaethol diwygiedig a chyhoeddi adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Rwy'n galw ar y Gweinidog felly i wneud y datganiad yma. Jane Hutt.
We'll move now to our next item, item 3, a statement by the Minister for Social Justice on shaping Wales's future, laying national milestones, revised national indicators and publishing a 'Future Trends' report. I call on the Minister to make the statement. Jane Hutt.
Diolch, Llywydd. Through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and its seven well-being goals, we have a framework for Wales's future: a Wales that is economically, socially and environmentally just, and a Wales we would want our children and grandchildren to inherit from us.
Each one of us has a role to play in protecting and improving our nation. An important element of that is considering how we collectively lay the foundations now for the better Wales we want in the future. For the Welsh Government, our shaping Wales's future programme of work is about moving us closer to a better Wales for everyone. We are setting national milestones against the backdrop of our ongoing recovery from the COVID-19 pandemic as well as the commitment by the Welsh Government to deliver a stronger, fairer and greener Wales.
In February, we committed to a road map for setting Wales's first national milestones, updating the national indicators and the publication of the 'Future Trends' report. I am delighted to be speaking today as we deliver all three and publish our consultation response and independent analysis.
The Government’s ambition is for the national milestones to drive collaborative action and act as a key measure of the pace and scale of change needed in a number of key areas. At their heart they are geared towards driving significant progress in tackling poverty and inequality, and they reflect our determination to do this. Following our programme of engagement with stakeholders and as a result of the responses to our formal consultation process, we have refined our national milestones and national indicator set, which we have laid today.
Dirprwy Lywydd, we are committing to an elimination of the pay gap for gender, disability and ethnicity by 2050. Fair work and social justice are at the heart of our vision of a Wales that recognises that equality, diversity and inclusion at work are vital to a society that enables people to fulfil their potential no matter what their background or circumstances. We are setting a target for 75 per cent of working age adults in Wales to be qualified to level 3 or higher by 2050. We know that people with higher level qualifications and skills are more likely to be in sustained employment, with larger earning and wage gains, particularly for those individuals from disadvantaged areas. Because of this we are also aiming to decrease the percentage of working age adults with no qualifications to 5 per cent or below in every local authority in Wales by 2050.
Tackling significant inequalities of this kind between different areas of Wales is a fundamental ambition of this Government and we will measure long-term progress through the national milestones. Our national milestone focused on ensuring that at least 90 per cent of 16 to 24-year-olds will be in education, employment or training by 2050 will measure the actions taken to support young people during a critical time in their lives. We know that periods of economic inactivity early in a person's working life has a detrimental impact, and that young people have been especially vulnerable to employment changes caused by the COVID-19 pandemic.
We want everyone in Wales to have the opportunity to participate in good-quality, sustainable work regardless of their age or where they live. This is why we are committing to eradicate the gap between the employment rate in Wales and the UK by 2050, with a focus on fair work and raising labour market participation of under-represented groups.
As a Government, we must always act to safeguard the health and well-being of the people of Wales and our ambition is to remove barriers to children having the healthiest possible start to their lives. We also know that good habits as children often develop into making better healthy choices as adults. This is why we are setting a target to increase the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent by 2035 and more than 99 per cent by 2050.
Thinking of our wider global responsibility, we are committing to Wales using only its fair share of the world's resources by 2050. This is an important element of our vision of building a sustainable and resilient Wales and of our continuing response to the climate and nature emergency, protecting our most precious and natural resources. We are pledging to achieve net-zero greenhouse gas emissions in Wales by 2050 and this national milestone echoes the existing targets in our Environment (Wales) Act 2016 and is aimed at encouraging and empowering everyone in Wales to play their part in driving emissions down, as we know societal and behavioural changes will be crucial to achieving our goals. We will also continue to explore how this important target could potentially be reached even quicker.
We are also reiterating our commitment to the safeguarding and growth of the Welsh language by setting a national milestone to support a million Welsh speakers by 2050. The Welsh language is an integral part of our Welsh identity and culture and we are committed to doing everything we can to see it flourish and to protect it.
Alongside the national milestones, I have also laid before the Senedd an updated set of national indicators that measure Wales's progress towards the well-being goals. As a result of the consultation feedback we received, these include new measures on justice, travel, housing costs and digital inclusion—all matters that we have been told play a larger role in shaping our national well-being than they did before the pandemic. This expanded national indicator set will continue to help us measure progress towards the seven well-being goals and our journey towards becoming a fairer, greener, more successful Wales.
Today also marks the publication of the latest edition of the 'Future Trends' report. The report brings together, in one accessible place, authoritative information on the key social, economic, environmental and cultural trends that are likely to affect Wales's future well-being. The setting of the national milestones, updating our national indicators and a renewed look at the future trends shaping Wales can ensure that the well-being goals remain relevant to people's lives now and the challenges we face today and in the future. We will provide the first update on the progress towards the national milestones in the well-being of Wales report next year, and continue the conversation on national milestones in 2022 with the development of the second set of milestones.
For national milestones to succeed it is crucial that every public body considers how they can best actively contribute to them. They are an important part of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and they lay the foundations for success. Dirprwy Lywydd, I am very pleased to be presenting these national milestones to the Senedd; milestones that place social justice, tackling poverty and tackling inequality at their heart. I am proud that, together, we are creating a more just, equal and prosperous Wales.
Diolch, Llywydd. Trwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a'i saith nod llesiant, mae gennym ni fframwaith ar gyfer dyfodol Cymru: Cymru gyfiawn yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol, a Chymru y byddem ni'n dymuno ei rhoi yn etifeddiaeth i'n plant a'n hwyrion.
Mae gan bob un ohonom ni ran mewn amddiffyn a gwella ein cenedl. Elfen bwysig o hynny yw ystyried sut yr ydym ni am osod y sylfeini gyda'n gilydd yn awr ar gyfer y Gymru well yr ydym ni'n ei dymuno yn y dyfodol. I Lywodraeth Cymru, mae ein gwaith ni o lunio rhaglen waith Cymru yn y dyfodol yn ymwneud â'n symud ni'n agosach at Gymru sy'n well i bawb. Rydym ni'n gosod cerrig milltir cenedlaethol yng nghyd-destun ein hadferiad parhaus ar ôl pandemig COVID-19 yn ogystal ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i sicrhau Cymru gryfach, wyrddach a thecach.
Ym mis Chwefror, fe wnaethom ni ymrwymo i fap ffyrdd ar gyfer pennu cerrig milltir cenedlaethol cyntaf Cymru, gan ddiweddaru'r dangosyddion cenedlaethol a chyhoeddi adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Rwy'n falch iawn o fod yn siarad heddiw wrth i ni gyflawni'r tri ohonyn nhw a chyhoeddi ein hymateb i'r ymgynghoriad a'n dadansoddiad annibynnol.
Uchelgais y Llywodraeth yw i'r cerrig milltir cenedlaethol hyn ysgogi gweithredu cydweithredol a bod yn fesur allweddol o gyflymder a graddfa'r newid sydd ei angen mewn nifer o feysydd allweddol. Yn eu hanfod, eu bwriad yw ysgogi cynnydd sylweddol o ran mynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb, ac maen nhw'n adlewyrchu ein penderfyniad ni i wneud hyn. Yn dilyn ein rhaglen ymgysylltu â rhanddeiliaid ac o ganlyniad i'r ymatebion i'n proses ymgynghori ffurfiol, rydym ni wedi mireinio ein cerrig milltir cenedlaethol a'n cyfres o ddangosyddion cenedlaethol, ac rydym ni wedi eu cyflwyno heddiw.
Dirprwy Lywydd, rydym ni'n ymrwymo i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau ac o ran anabledd ac ethnigrwydd erbyn 2050. Mae gwaith teg a chyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd ein gweledigaeth ni o Gymru sy'n cydnabod bod cydraddoldeb, amrywiaeth a chynhwysiant ym myd gwaith yn hanfodol i gymdeithas sy'n galluogi pobl i gyflawni eu potensial heb unrhyw ystyriaeth o'u cefndir na'u hamgylchiadau. Rydym ni'n gosod targed o 75 y cant o oedolion o oedran gweithio yng Nghymru i fod â chymwysterau lefel 3 neu uwch erbyn 2050. Rydym ni'n gwybod bod pobl sydd â chymwysterau a sgiliau lefel uwch yn fwy tebygol o fod mewn cyflogaeth barhaus, gydag enillion a chyflog mwy, yn enwedig i'r unigolion hynny o ardaloedd difreintiedig. Oherwydd hyn, rydym ni hefyd yn bwriadu lleihau canran yr oedolion o oedran gweithio nad oes ganddyn nhw ddim cymwysterau i 5 y cant neu'n is ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru erbyn 2050.
Mae mynd i'r afael ag anghydraddoldebau sylweddol o'r math hwn rhwng gwahanol ardaloedd yng Nghymru yn un o uchelgeisiau sylfaenol y Llywodraeth hon a byddwn ni'n mesur cynnydd hirdymor drwy gyfrwng y cerrig milltir cenedlaethol. Bydd ein carreg filltir genedlaethol sy'n canolbwyntio ar sicrhau y bydd o leiaf 90 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant erbyn 2050 yn mesur y camau sydd wedi eu cymryd i gefnogi pobl ifanc yn ystod cyfnod tyngedfennol yn eu bywydau. Rydym ni'n gwybod bod cyfnodau o anweithgarwch economaidd yn gynnar ym mywyd gwaith unigolyn yn cael effaith niweidiol, a bod pobl ifanc wedi bod yn arbennig o agored i newidiadau o ran cyflogaeth yn sgil pandemig COVID-19.
Rydym ni'n awyddus i weld pawb yng Nghymru yn cael y cyfle i fod mewn gwaith cynaliadwy o ansawdd da heb unrhyw ystyriaeth i'w hoedran nac ymhle maen nhw'n byw. Dyna pam rydym ni'n ymrwymo i ddileu'r bwlch rhwng y gyfradd gyflogaeth yng Nghymru a'r DU erbyn 2050, gan ganolbwyntio ar waith teg a chodi cyfranogiad grwpiau nad oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ddigonol yn y farchnad lafur.
Fel Llywodraeth, mae'n rhaid i ni weithredu bob amser i ddiogelu iechyd a llesiant pobl Cymru a'n huchelgais ni yw dileu'r cyfan sy'n rhwystro plant rhag cael y dechrau gorau posibl i'w bywydau o ran iechyd. Rydym ni'n gwybod hefyd fod arferion da mewn plentyndod yn aml yn datblygu yn ddewisiadau iach gwell ymysg oedolion. Dyna pam rydym ni'n gosod targed i gynyddu canran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant erbyn 2035 a mwy na 99 y cant erbyn 2050.
O feddwl am ein cyfrifoldeb byd-eang ehangach, rydym ni'n ymrwymo i sicrhau y bydd Cymru dim ond yn defnyddio ei chyfran deg o adnoddau'r byd erbyn 2050. Mae hon yn elfen bwysig o'n gweledigaeth ar gyfer datblygu Cymru gynaliadwy a chadarn ac o'n hymateb parhaus ni i'r argyfwng hinsawdd a natur, gan amddiffyn ein hadnoddau naturiol a mwyaf gwerthfawr. Rydym ni'n addo cyflawni allyriadau nwyon tŷ gwydr sero net yng Nghymru erbyn 2050 ac mae'r garreg filltir genedlaethol hon yn adleisio'r targedau presennol yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a'i nod yw annog a galluogi pawb yng Nghymru i chwarae eu rhan wrth leihau allyriadau, gan ein bod ni'n gwybod y bydd newidiadau cymdeithasol ac ymddygiadol yn hanfodol i gyflawni ein hamcanion. Byddwn ni hefyd yn parhau i archwilio sut y gellid cyrraedd y targed pwysig hwn yn gyflymach byth.
Rydym ni'n mynegi o'r newydd ein hymrwymiad i ddiogelu a meithrin twf y Gymraeg drwy sefydlu carreg filltir genedlaethol i gefnogi miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Mae'r Gymraeg yn rhan annatod o'n hunaniaeth a'n diwylliant ni yng Nghymru ac rydym ni wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i weld yr iaith yn ffynnu a'i hamddiffyn hi.
Ochr yn ochr â'r cerrig milltir cenedlaethol, rwyf i hefyd wedi gosod cyfres wedi ei diweddaru o ddangosyddion cenedlaethol gerbron y Senedd sy'n mesur cynnydd Cymru tuag at y nodau llesiant. O ganlyniad i'r adborth a gawsom yn yr ymgynghoriad, mae'r rhain yn cynnwys mesurau newydd o ran cyfiawnder, teithio, costau tai a chynhwysiant digidol—bob un ohonyn nhw'n faterion y dywedwyd wrthym ni eu bod nhw'n chwarae rhan bwysicach yn ein llesiant cenedlaethol yn awr nag yn y cyfnod cyn y pandemig. Bydd y gyfres estynedig hon o ddangosyddion cenedlaethol yn parhau i'n helpu ni i fesur cynnydd tuag at y saith nod llesiant a'n taith ni tuag at fod yn Gymru decach, wyrddach, a mwy llwyddiannus.
Mae heddiw hefyd yn nodi cyhoeddiad rhifyn diweddaraf adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol'. Mae'r adroddiad hwn yn dwyn ynghyd mewn un man hygyrch wybodaeth awdurdodol am y tueddiadau cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol allweddol sy'n debygol o effeithio ar lesiant Cymru yn y dyfodol. Gall gosod y cerrig milltir cenedlaethol, diweddaru ein dangosyddion cenedlaethol, a bwrw golwg o'r newydd ar dueddiadau'r dyfodol sy'n llywio Cymru sicrhau bod y nodau llesiant yn parhau i fod yn berthnasol i fywydau pobl yn awr a'r heriau yr ydym ni'n eu hwynebu heddiw ac yn y dyfodol. Byddwn ni'n rhoi'r diweddariad cyntaf ar y cynnydd tuag at y cerrig milltir cenedlaethol yn adroddiad llesiant Cymru y flwyddyn nesaf, a byddwn yn parhau â'r sgwrs ynglŷn â cherrig milltir cenedlaethol yn 2022 gyda datblygiad yr ail set o gerrig milltir.
Er mwyn i'r cerrig milltir cenedlaethol fod yn llwyddiannus, mae hi'n hanfodol i bob corff cyhoeddus ystyried y ffordd orau y gall gyfrannu atyn nhw. Maen nhw'n rhan bwysig o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 ac maen nhw'n gosod y sylfeini ar gyfer llwyddiant. Dirprwy Lywydd, rwy'n falch iawn o fod yn cyflwyno'r cerrig milltir cenedlaethol hyn i'r Senedd; cerrig milltir sydd â chyfiawnder cymdeithasol, trechu tlodi, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb yn ganolbwynt iddyn nhw. Rwy'n falch ein bod ni, gyda'n gilydd, yn llunio Cymru sy'n fwy cyfiawn, cyfartal a ffyniannus.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement today. I would like to start by providing a few comments about the first wave of milestones in the hope of focusing on the rationale behind them and in the hope of discovering why the Minister considers these milestones ambitious, given the 30-year timescale.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi heddiw. Hoffwn i ddechrau drwy wneud ychydig o sylwadau am y don gyntaf o gerrig milltir yn y gobaith o ganolbwyntio ar y sail resymegol y tu ôl iddyn nhw ac yn y gobaith o ddarganfod pam y mae'r Gweinidog o'r farn bod y cerrig milltir hyn yn rhai uchelgeisiol, o ystyried yr amserlen 30 mlynedd.
Firstly, Minister, with regard to the gender pay gap, which you are aiming to eliminate by 2050, the data that is frequently used—and it has even been used in the 'Well-being of Wales: 2021' report—is a measurement based on median full-time hourly earnings. This simple measurement collates the salaries of men and women and divides them by 37 to give an hourly rate. It then adds hourly pay data that is only available for a small number of businesses. By including this data, you then arrive at the median or middle value of the data set.
But, the problem with using this data is that it doesn't reflect the complexity of pay relationships across the employed sector of society. For instance, it does not take into consideration experience, levels of qualification, additional benefit entitlements, pension relationships, and it does not take into consideration the profitability of businesses or even industry standards when comparing pay between company executives.
Furthermore, it doesn't consider gender behaviour. For example, are men more likely to travel further distances than women to access work, and are therefore able to access higher paying roles? What about geographical variance? Do those living on the border between England and Wales travel into England for work and therefore access higher average salaries? Are women more likely to change jobs than men and, as a result, experience more entry-level salaries? The list can go on. But, what we do know is that women are more likely to work fewer hours, to support families, and that taking time out to have children substantially increases the gender gaps. But, what consideration is given as to whether or not this is reflected by men in the family, such as working longer hours, or by changing jobs for higher salaries to support their families? Ultimately, we need to know how this is taken into consideration.
The problem with using this milestone, based upon such crude data, is that the Government and the future generations commissioner are conditioning society—particularly women in society—to think that they are inherently underpaid to do the same job as men. Yet, you have no substantive evidence that understands the complexity of gender pay, from what I can see, to actually back that up. I'm concerned that, in your continued promotion of the gender pay gap without the necessary data to support it, you are actually causing more harm than good, by creating a division that isn't there.
From your very crude analysis, you have reported that women are paid 1.5 per cent more, on average, than men for part-time work, which indicates that there isn't an institutional underpayment of women in the workplace. But, as previously highlighted, there are far more complex factors at play, which need to be understood. Thus, given the continued variance in the data, you may already be hitting your milestone targets, but until you have accurately measured gender pay differences that reflect the complexity of gender in the workplace, you will never know, which ultimately means that including this milestone is pointless.
In my mind, a more meaningful milestone target would be just to have an employment rate of 60 per cent for disabled people. Now, that would be an ambitious milestone. For the avoidance of doubt, I want to point out—and I do want it on the record—that I believe passionately that everyone should have equal pay for equal work, regardless of gender, sex, race, disability or religion. I make these comments because I unfortunately see the potential for this Government to start designing future legislation to meet its targets, which it hasn't properly understood.
Secondly, to expand on this argument I want to very briefly touch upon a point mentioned in the 'Well-being of Wales: 2021' report, under the gender section, concerning education. It's reported that from foundation phase to key stage 3, a higher proportion of girls than boys achieve the expected outcomes. Girls also continue to achieve better educational outcomes at GCSE, and a higher proportion of them, aged 16 to 18, remain in full-time education when compared to boys. This is also the case for those aged 18 to 24.
What concerns me, and I suspect concerns a great many others, is whether or not improving girls' education is coming at the expense of boys' education. In reality, if there was a gender balance, you should always get a slightly higher proportion of girls or boys attaining higher grades in any given year, but over a set period, this would average out. However, the fact that you are reporting this trend means that teaching methods seem to have potentially changed to favour girls against boys. I would personally be interested in seeing an elimination of this educational attainment gap in the second wave of future generations milestones.
Thirdly and finally, I think that it is a very worthwhile target to aim to reduce the number of 16 to 24-year-olds who are not in employment, education or training. I believe that empowering young people with a work ethic is essential in helping them to maximise their potential. As we know, studies have shown that time spent as a NEET can have a detrimental effect on physical and mental health, and it increases the likelihood of unemployment, low wages or low-quality work later on in life. But the target you have set for 2050 is to reduce the number of NEETs to only 10 per cent for 16 to 24-year-olds, and given that this is a 30-year target, this is pretty unambitious, especially given that the current number of NEETs in England is already 10.6 per cent. Minister, having a target of 10 per cent is not really a milestone, it is? It is fairly meaningless, given that the current situation in Wales, as of 2020, is that 13.9 per cent of people aged 16 to 24—
Yn gyntaf, Gweinidog, o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, y mae gennych chi nod i'w ddileu erbyn 2050, mae'r data sy'n cael eu defnyddio yn aml—ac sydd edi eu defnyddio yn adroddiad 'Llesiant Cymru: 2021' hyd yn oed—yn fesur sy'n seiliedig ar enillion canolrifol llawnamser fesul awr. Mae'r mesur syml hwn yn coladu cyflogau dynion a menywod ac yn eu rhannu â 37 i roi cyfradd fesul awr. Yna mae'n ychwanegu data cyflog fesul awr sydd ar gael ar gyfer nifer bach o fusnesau yn unig. Trwy gynnwys y data hyn, rydych chi'n cael eich canolrif neu werth canol y set ddata.
Ond, y broblem o ran defnyddio'r data hyn yw nad yw hynny'n adlewyrchu cymhlethdod y cysylltiadau cyflogau ar draws sector cyflogedig y gymdeithas. Er enghraifft, nid yw'n ystyried profiad, lefel cymhwystra, hawliau buddion ychwanegol, cysylltiadau pensiwn, ac nid yw'n ystyried proffidioldeb busnesau na safonau'r diwydiant hyd yn oed wrth gymharu cyflogau rhwng swyddogion gweithredol cwmnïau.
At hynny, nid yw'n ystyried ymddygiad y rhywiau. Er enghraifft, a yw dynion yn fwy tebygol o deithio'n bellach na menywod i gael gwaith, ac felly'n gallu bod â swyddi sy'n talu'n well? Beth am amrywiadau daearyddol? A yw'r rhai sy'n byw ar y ffin rhwng Cymru a Lloegr yn teithio i Loegr am waith ac felly'n cael cyflogau cyfartalog uwch? A yw menywod yn fwy tebygol o newid eu swyddi na dynion ac, o ganlyniad, yn cael mwy o gyflogaeth ar lefel mynediad? Gall y rhestr fynd yn ei blaen. Ond, yr hyn yr ydym ni yn ei wybod yw bod menywod yn fwy tebygol o fod yn gweithio llai o oriau, yn cefnogi teuluoedd, ac yn cael amser i ffwrdd i gael plant a bod hynny'n cynyddu'r bylchau rhwng y rhywiau yn sylweddol. Ond pa ystyriaeth sy'n cael ei roi o ran a yw hynny'n cael ei adlewyrchu gan ddynion yn y teulu ai peidio, fel gweithio oriau hirach, neu drwy newid swyddi ar gyfer cyflogau uwch i gefnogi eu teuluoedd? Yn y pen draw, mae angen i ni wybod sut y caiff hyn ei ystyried.
Y broblem o ran defnyddio'r garreg filltir hon, yn seiliedig ar ddata crai o'r fath, yw bod y Llywodraeth a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn cyflyru'r gymdeithas—yn enwedig menywod yn y gymdeithas—i feddwl eu bod nhw'n hanfodol yn cael llai o dâl am wneud yr un gwaith â dynion. Ac eto, nid oes gennych chi unrhyw dystiolaeth sylweddol sy'n deall y cymhlethdod o ran y cyflog rhwng y rhywiau, o'r hyn y gallaf i ei weld, i gefnogi hynny mewn gwirionedd. Rwy'n pryderu, wrth barhau i hyrwyddo cau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau heb y data angenrheidiol i gefnogi hynny, eich bod chi mewn gwirionedd yn gwneud mwy o ddrwg na da, drwy greu ymraniad nad yw'n bodoli.
O'ch dadansoddiad amrwd iawn chi, rydych chi wedi adrodd bod menywod yn cael eu talu 1.5 y cant yn fwy, ar gyfartaledd, na dynion am waith rhan-amser, sy'n dangos nad yw menywod yn y gweithle yn cael llai o dâl yn ddefodol. Ond, fel y nodwyd eisoes, mae yna ffactorau llawer iawn mwy cymhleth ar waith, y mae angen eu deall. Felly, o ystyried yr amrywiadau parhaus yn y data, efallai eich bod chi'n cyrraedd eich targedau carreg filltir eisoes, ond hyd nes y byddwch chi wedi mesur gwahaniaethau cyflog rhwng y rhywiau yn gywir a hynny'n adlewyrchu'r cymhlethdod o ran y rhywiau yn y gweithle, ni fyddwch chi byth yn gwybod, sy'n golygu yn y pen draw fod cynnwys y garreg filltir hon yn ddibwrpas.
Yn fy nhyb i, byddai cael cyfradd cyflogaeth o 60 y cant ar gyfer pobl anabl yn garreg filltir fwy ystyrlon. Nawr, byddai honno yn garreg filltir uchelgeisiol. I osgoi amheuaeth, hoffwn i dynnu sylw—ac rwy'n awyddus i'w roi ar gofnod—fy mod i'n credu yn angerddol y dylai pawb gael cyflog cyfartal am waith cyfartal, ni waeth beth fo'u rhywedd, eu hil, eu hanabledd neu eu crefydd. Rwy'n gwneud y sylwadau hyn gan fy mod i, yn anffodus, yn gweld y posibilrwydd y gallai'r Llywodraeth hon ddechrau cynllunio deddfwriaeth yn y dyfodol i gyrraedd ei thargedau, heb eu deall nhw'n iawn.
Yn ail, i ymhelaethu ar y ddadl hon, hoffwn i sôn yn fyr iawn am bwynt sydd wedi ei nodi yn adroddiad 'Llesiant Cymru: 2021', yn yr adran sy'n ymwneud â'r rhywiau, ynglŷn ag addysg. Adroddir bod cyfran uwch o ferched na bechgyn yn cyflawni'r deilliannau disgwyliedig o'r cyfnod sylfaen hyd at gyfnod allweddol 3. Mae merched yn dal i gael gwell canlyniadau addysgol mewn TGAU hefyd, ac mae cyfran uwch ohonyn nhw, rhwng 16 a 18 oed, yn aros mewn addysg amser llawn o'u cymharu â bechgyn. Mae hyn yn wir hefyd am y rhai rhwng 18 a 24 oed.
Yr hyn sy'n fy mhoeni i, a llawer iawn o bobl eraill rwy'n amau, yw a yw gwella addysg merched yn dod ar draul addysg bechgyn ai peidio. Mewn gwirionedd, pe byddai cydbwysedd rhwng y rhywiau, dylech chi bob amser gweld cyfran ychydig yn uwch o ferched neu fechgyn yn ennill graddau uwch mewn unrhyw flwyddyn benodol, ond dros gyfnod penodedig, byddai'r gwahaniaethau hynny'n diflannu ar gyfartaledd. Fodd bynnag, mae'r ffaith eich bod chi'n adrodd am y duedd hon yn golygu ei bod hi'n ymddangos bod dulliau addysgu wedi newid o bosibl i ffafrio merched yn hytrach na bechgyn. Yn bersonol, byddai hi'n dda gen i weld dileu'r bwlch cyrhaeddiad addysgol hwn yn ail don cerrig milltir cenedlaethau'r dyfodol.
Yn drydydd ac yn olaf, rwy'n credu bod ceisio lleihau niferoedd y bobl ifanc 16 i 24 oed nad ydyn nhw mewn cyflogaeth, addysg na hyfforddiant yn nod rhagorol. Rwyf i o'r farn bod grymuso pobl ifanc ag egwyddorion gwaith yn hanfodol i'w helpu nhw i gyrraedd eu potensial gorau. Fel gwyddom ni, mae astudiaethau wedi dangos y gall amser a gaiff ei dreulio fel NEET fod ag effaith niweidiol ar iechyd corfforol a meddyliol, a'i fod yn cynyddu'r tebygolrwydd o ddiweithdra, cyflogau isel neu waith o ansawdd isel yn ddiweddarach mewn bywyd. Ond y targed yr ydych chi wedi ei osod ar gyfer 2050 yw lleihau niferoedd y NEET i ddim ond 10 y cant ar gyfer pobl ifanc 16 i 24 oed, ac o gofio mai targed 30 mlynedd yw hwn, nid oes fawr o uchelgais yma, yn arbennig o gofio bod y niferoedd presennol o NEET eisoes ar 10.6 y cant yn Lloegr. Gweinidog, nid yw bod â tharged o 10 y cant yn garreg filltir mewn gwirionedd, onid yw hi? Mae'n weddol ddiystyr, o gofio mai'r sefyllfa bresennol yng Nghymru, o 2020, yw bod 13.9 y cant o bobl 16 i 24 oed—
You need to conclude now.
Mae angen i chi ddirwyn i ben nawr.
—are NEETs. Again, given the sampling data does not accurately consider the complexity of the data, such as the relative mobility of young people and those attending further education, colleges or independent schools, the percentage of 16 to 24-year-olds who are NEET in reality could already be much lower and, in theory, it could already be met. It implies that the Government is bereft of ideas, sets targets that it predicts it can easily meet so it can’t be criticised for failing, and is ultimately only paying lip service to improving the lives of individuals across the country.
Thank you, Dirprwy Lywydd. And with that in mind, I would also like to take the opportunity to wish the Minister a very happy birthday, as I believe it’s tomorrow. Thank you.
—yn NEET. Unwaith eto, o ystyried nad yw'r data samplu yn ystyried cymhlethdod y data mewn modd cywir, er enghraifft o ran symudedd cymharol pobl ifanc a'r rhai sy'n mynychu addysg bellach, colegau neu ysgolion annibynnol, fe allai canran y bobl ifanc 16 i 24 oed sy'n NEET mewn gwirionedd fod yn llawer is eisoes ac, mewn theori, efallai fod wedi cyrraedd y targed yn barod. Mae hyn yn awgrymu nad oes gan y Llywodraeth lawer o syniadau, ei bod yn pennu targedau y mae'n rhagweld y gall eu cyrraedd yn hawdd fel na ellir ei beirniadu am fethu, ac yn y pen draw, y cyfan y mae'n ei wneud yw esgus gwella bywydau unigolion ledled y wlad.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gyda hynny mewn golwg, hoffwn i achub ar y cyfle i ddymuno pen-blwydd hapus iawn i'r Gweinidog, gan fy mod i'n credu mai yfory yw hynny. Diolch i chi.
Thank you very much, Joel, and thank you for your good wishes. I just think it’s very important if we just set in context why we are developing these national milestones. They're set out as our expectations of progress against the national indicators, and they do help us to understand the current scale and pace of change, and whether we’re on track. I think what’s most important about the point we’ve reached today, where I’m making this statement, is it comes as a result of extensive consultation, consultation with a good response. I think all of those have been published today—you’ve seen the consultation responses. That consultation sets out proposals for these nine national milestones that we’re considering today, which assist Welsh Ministers, but all public bodies, in assessing progress towards the well-being goals.
They were interesting comments, I would say, on eliminating the pay gap—interesting comments that, in terms of the responses from the consultation, suggest that support for the intention and focus of this national milestone was very high, with 95.4 per cent of responses in agreement with the overall response. I think if you look at the outcome of the consultations, the responses that came from the third sector, for example—a large proportion were from the third sector, about a third of the responses, the public sector, as well as individuals, higher education, trade unions, a whole range of other stakeholders came forward to respond to the consultation. But I will say that, just in terms of the particular issues on the pay gap, this is very important in terms of the elimination of the pay gap, and it’s important that it’s about ethnicity as well as disability. You focused on gender issues. I think it’s also recognising that we’re working to secure more robust and reliable data on the pay gap, and particularly for all protected characteristics, because I know, as you said, that you want to ensure that this is about achieving a fair and just response to this milestone in terms of eliminating pay gaps, which we know is critically important. We will always revisit milestones as data becomes available, particularly in relation to the protected characteristics.
This is about a shared endeavour. Yes, for many, it may seem that 2050 seems far away, but it is such an issue in terms of the pay gap being so entrenched that we can’t resolve it overnight. We don’t have all the policy levers, such as employment law, which is reserved, and also there are very many wider socioeconomic factors in terms of the achievement of milestones. I’m sure you will be very pleased to hear that we’re implementing an equality data unit, and working with other analysts to look at improving the evidence in terms of the data that’s required. But I would say, particularly regarding the public sector equality duty, reviewing that, working with the Equality and Human Rights Commission, the UK Government EHRC, is crucially important. You have focused on gender. In April 2021, the gender pay gap in Wales, based on median full-time hourly earnings, was 5 per cent, unchanged from 2020. For part-time employees in Wales, the gender pay gap was 0 per cent, and of the 11 UK countries and regions where men earn more than women, Wales has the second smallest pay gap. But we have a big pay gap in terms of disability, and I'm sure you would recognise that. We also have to to address the ethnicity pay gap as well.
I'm glad you've focused, as well, on the milestone that at least 90 per cent of 16 to 24-year-olds will be in education, employment or training by 2050. This is also where we do need to look at the prospects for not just the Welsh Government's employability plan, published in 2018, but also recognising that the employability of our young people will be hugely enhanced by the young person's guarantee across all protected characteristics as well. But what is important is that we're looking at the annual population survey series, and that's broken down by age and disability, and to look at this in terms of gender, age, disability, ethnicity. We have to look at the equality issues, as well, in terms of achieving this. We will look to, I'm sure, next year's 'Well-being of Wales' report, because that will of course start to identify whether we are making progress and how we are making progress—and that's for the whole of Wales; all our public bodies—on these national milestones.
Diolch yn fawr iawn i chi, Joel, a diolch i chi am eich dymuniadau da. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhoi pam yr ydym ni'n datblygu'r cerrig milltir cenedlaethol hyn yn ei gyd-destun. Maen nhw'n pennu ein disgwyliadau o ran cynnydd yn ôl y dangosyddion cenedlaethol, ac maen nhw yn ein helpu i ddeall maint a chyflymder presennol y newid, ac a ydym ni ar y trywydd iawn. Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf am ein sefyllfa ni heddiw, wrth i mi wneud y datganiad hwn, yw ei bod hi'n deillio o ymgynghori helaeth, ymgynghoriad ag ymateb da. Rwy'n credu eu bod nhw i gyd wedi eu cyhoeddi heddiw—rydych chi wedi gweld yr ymatebion i'r ymgynghoriad. Mae'r ymgynghoriad hwnnw yn nodi cynigion ar gyfer y naw carreg filltir genedlaethol yr ydym ni'n eu hystyried heddiw, sy'n cynorthwyo Gweinidogion Cymru, a phob corff cyhoeddus hefyd, i asesu cynnydd tuag at y nodau llesiant.
Roedden nhw'n sylwadau diddorol, yn fy marn i, ynghylch dileu'r bwlch cyflog—sylwadau diddorol sydd, o ran yr ymatebion i'r ymgynghoriad, yn awgrymu bod cefnogaeth frwd iawn i amcan a phwyslais y garreg filltir genedlaethol hon, gyda 95.4 y cant o'r ymatebion yn cytuno â'r ymateb cyffredinol. Rwy'n credu os byddwch chi'n edrych ar ganlyniad yr ymgynghoriadau, daeth yr ymatebion o'r trydydd sector, er enghraifft—daeth cyfran fawr o'r trydydd sector, tua thraean o'r ymatebion, daeth y sector cyhoeddus, yn ogystal ag unigolion, addysg uwch, undebau llafur, amrywiaeth eang o randdeiliaid eraill ymlaen i ymateb i'r ymgynghoriad. Ond byddaf i yn dweud, o ran y materion penodol ynglŷn â'r bwlch cyflog, fod hyn yn bwysig iawn o ran dileu'r bwlch cyflog, ac mae hi'n bwysig ei fod ymwneud ag ethnigrwydd yn ogystal ag anabledd. Fe wnaethoch chi ganolbwyntio ar faterion y rhywiau. Rwyf i o'r farn ei fod hefyd yn ymwneud â chydnabod ein bod ni'n gweithio i sicrhau data mwy cadarn a dibynadwy ar y bwlch cyflog, ac yn enwedig ar gyfer yr holl nodweddion gwarchodedig, gan fy mod i'n gwybod, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, eich bod chi'n awyddus i sicrhau bod hyn yn ymwneud â chael ymateb teg a chyfiawn i'r garreg filltir hon o ran dileu bylchau cyflog, sy'n hanfodol bwysig fel y gwyddom ni. Byddwn ni bob amser yn ailedrych ar gerrig milltir wrth i ddata ddod ar gael, yn arbennig o ran y nodweddion gwarchodedig.
Mae hyn yn ymwneud ag ymdrechu ar y cyd. Ie, i lawer, efallai fod 2050 yn ymddangos yn bell i ffwrdd, ond mae'n gymaint o fater gan fod y bwlch cyflog mor sefydledig fel na allwn ei ddatrys dros nos. Nid oes gennym ni'r holl ysgogiadau polisi, fel cyfraith cyflogaeth, sydd wedi ei chadw, ac mae yna lawer iawn o ffactorau economaidd-gymdeithasol ehangach hefyd o ran cyflawni'r cerrig milltir. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n falch iawn o glywed ein bod ni'n sefydlu uned data cydraddoldeb, ac yn gweithio gyda dadansoddwyr eraill i ystyried gwella'r dystiolaeth o ran y data sydd eu hangen. Ond byddwn i'n dweud, yn enwedig o ran dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, fod adolygu hynny, gan weithio gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, EHRC Llywodraeth y DU, yn hanfodol bwysig. Rydych chi wedi canolbwyntio ar y rhywiau. Ym mis Ebrill 2021, roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, ar sail enillion canolrifol llawnamser fesul awr, yn 5 y cant, a heb newid ers 2020. Ar gyfer gweithwyr rhan-amser yng Nghymru, y bwlch cyflog rhwng y rhywiau oedd 0 y cant, ac o'r 11 o wledydd a rhanbarthau yn y DU lle mae dynion yn ennill mwy na menywod, Cymru sydd â'r bwlch cyflog lleiaf ond un. Ond mae gennym ni fwlch cyflog mawr o ran anabledd, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n cydnabod hynny. Yn ogystal â hynny, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â bwlch cyflog ethnigrwydd hefyd.
Rwy'n falch eich bod wedi canolbwyntio, hefyd, ar y garreg filltir i gael o leiaf 90 y cant o bobl ifanc 16 i 24 oed mewn addysg, cyflogaeth neu hyfforddiant erbyn 2050. Dyma le mae angen i ni edrych hefyd ar y rhagolygon nid yn unig ar gyfer cynllun cyflogadwyedd Llywodraeth Cymru, a gyhoeddwyd yn 2018, ond gan gydnabod hefyd y bydd cyflogadwyedd ein pobl ifanc yn gwella'n fawr o ganlyniad i'r warant i bobl ifanc ar draws yr holl nodweddion gwarchodedig hefyd. Ond yr hyn sy'n bwysig yw ein bod ni'n edrych ar y gyfres o arolygon blynyddol y boblogaeth, a gaiff ei dadansoddi yn ôl oedran ac anabledd, ac edrych ar hyn o ran rhywedd, oedran, anabledd, ethnigrwydd. Mae'n rhaid i ni edrych ar y materion o ran cydraddoldeb, hefyd, i gyflawni hyn. Byddwn ni'n edrych, rwy'n siŵr, ar adroddiad 'Llesiant Cymru' y flwyddyn nesaf, oherwydd bydd hwnnw wrth gwrs yn dechrau nodi a ydym ni'n gweld unrhyw gynnydd a sut yr ydym yn gwneud cynnydd—a hynny ar gyfer Cymru gyfan; ein holl gyrff cyhoeddus—o ran y cerrig milltir cenedlaethol hyn.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Dirprwy Lywydd. The desire to forge a Wales that is economically, socially and environmentally just, the vision that the Minister has stated drives the framework underpinned by the milestones and the indicators announced today, is something that I'm sure Members of all parties can agree on. But the future, of course, is an uncertain thing, with the ongoing pandemic and the effects of climate change, for example, just two factors that are changing how we see that future and our ability to shape it.
If the aim of the national milestones is to lay a course for the progress of Wales, using the measures that will ensure the policies made by the Government are all heading towards that stronger, fairer, greener Wales, then we must see them not only guide policy but also be clearly evident in outcomes. The aim of the national milestones should be to show the people of Wales what progress needs to be made towards the well-being goals and what is being achieved, and also be a communication tool that allows that progress to be clearly evident in our everyday lives.
When so many of the Government's policies are delivered by local authorities, it is perhaps the local picture rather than the national one that often has most meaning. The national milestone for creating 1 million Welsh speakers by 2050, for example, reiterated today, is so often undermined by poor planning and a lack of ambition at the local level when it comes to Welsh education provision. The Minister has acknowledged the significant inequalities between the different areas of Wales, and there are also differences in delivery that contribute to this. Might local data sets within the indicators allow people to compare and contrast performance in their own areas and let them judge whether the national efforts to shape the Wales many of us want to see are actually resulting in change for their local communities? Could the Minister tell us how the local picture is, or could be, reflected in the indicators and the wider Shaping Wales' Future programme of work?
I welcome the commitment on the net-zero target, which is of course contained in the co-operation agreement with Plaid Cymru, and would urge the work to accelerate that target that she mentioned to be given full priority, including the devolution of further powers that could enable us to reach it faster, because this is perhaps the most important target of our times. I also welcome the attempt to address the issue of the gender pay gap and inequality in employment. However, as one of the well-being goals is a more equal Wales and women's well-being stretches beyond economic inclusion, could the Minister please outline how women's safety and the violence against women, domestic abuse and sexual violence strategy will be included within the 'Future Trends' report, future policy, and this approach for shaping Wales's future?
The disability employment gap in Wales has been stuck at around 30 per cent for over a decade. Meanwhile, disabled employees tend to earn less than non-disabled people, and this has been stable for a number of years. I'm glad to hear the Minister reference this today in her statement and her answer to Joel James, because we know that disabled people face significantly higher living costs due to their impairment or condition, which makes this goal of eliminating the disability pay gap all the more pressing. Given that the disability pay gap was only added to the Welsh national well-being indicators in 2019, what does the Government plan to do to eliminate this pervasive issue in line with the national well-being goals?
In December 2020, the Equality and Human Rights Commission found that considerations for disabled people were not being integrated into transport strategy and policy in Wales. I'm therefore glad to hear that as a result of consultation feedback, new measures on travel have now been included. Currently, the transport system in Wales is not of a high enough standard for the needs of the people of Wales, nor for net-zero targets, which is why it is important that it is now being included as an indicator. However, any indicator regarding travel should also take into account accessibility and reliability for disabled people, as this will be key to ensuring economic and social inclusions. Can I therefore finally ask the Minister to assure us that this is the case? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'r dyhead i greu Cymru gyfiawn yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn amgylcheddol, y weledigaeth y mae'r Gweinidog wedi ei datgan, yn llywio'r fframwaith sydd wedi ei ategu gan y cerrig milltir a'r dangosyddion sydd wedi eu cyhoeddi heddiw, ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n siŵr y gall Aelodau o bob plaid gytuno arno. Ond mae'r dyfodol, wrth gwrs, yn ansicr, gyda'r pandemig sy'n parhau o hyd ac effeithiau newid yn yr hinsawdd, er enghraifft, dau ffactor yn unig sy'n newid ein rhagolwg ar y dyfodol hwnnw a'n gallu i'w llunio.
Os mai nod y cerrig milltir cenedlaethol yw pennu llwybr ar gyfer cynnydd Cymru, gan ddefnyddio'r mesurau a fydd yn sicrhau bod y polisïau y mae'r Llywodraeth yn eu gwneud yn gweithio tuag at y Gymru gryfach, decach a gwyrddach honno, yna mae'n rhaid i ni eu gweld nhw nid yn unig yn llywio polisi ond yn amlwg yn y canlyniadau hefyd. Dylai nod y cerrig milltir cenedlaethol fod i ddangos i bobl Cymru pa gynnydd y mae angen ei wneud o ran y nodau llesiant a'r hyn sy'n cael ei gyflawni, a bod yn fodd i gyfathrebu hefyd sy'n caniatáu i'r cynnydd hwnnw fod yn amlwg yn ein bywydau bob dydd.
Pan fo cymaint o bolisïau'r Llywodraeth yn cael eu cyflawni gan awdurdodau lleol, efallai mai'r darlun lleol yn hytrach na'r un cenedlaethol sydd fwyaf ystyrlon yn aml. Mae'r garreg filltir genedlaethol i greu 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, er enghraifft, sydd wedi ei mynegi eto heddiw, yn cael ei thanseilio mor aml gan gynllunio gwael a diffyg uchelgais ar lefel leol o ran darpariaeth addysg Gymraeg. Mae'r Gweinidog wedi cydnabod yr anghydraddoldebau sylweddol rhwng gwahanol ardaloedd Cymru, ac mae yna wahaniaethau hefyd o ran y cyflawni sy'n cyfrannu at hyn. A allai setiau data lleol o fewn y dangosyddion ganiatáu i bobl gymharu a chyferbynnu perfformiad yn eu hardaloedd nhw eu hunain a gadael iddyn nhw farnu a yw'r ymdrechion cenedlaethol i lunio'r Gymru y mae llawer ohonom ni'n dymuno ei gweld yn arwain at newid yn eu cymunedau lleol? A wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut y caiff y darlun lleol, neu sut y gallai'r darlun lleol, gael ei adlewyrchu yn y dangosyddion a'r rhaglen waith ehangach i Lywio Dyfodol Cymru?
Rwy'n croesawu'r ymrwymiad o ran y targed sero net, sydd wedi ei gynnwys, wrth gwrs, yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru, ac rwy'n annog i'r gwaith i gyflymu'r targed hwnnw y soniodd hi amdano fod â blaenoriaeth lawn, gan gynnwys datganoli rhagor o bwerau a allai ein galluogi i'w gyrraedd yn gyflymach, oherwydd efallai mai dyma darged pwysicaf ein hoes ni. Rwyf i hefyd yn croesawu'r ymgais i fynd i'r afael â mater y bwlch cyflog rhwng y rhywiau ac anghydraddoldeb mewn cyflogaeth. Er hynny, gan mai un o'r nodau llesiant yw Cymru fwy cyfartal ac mae lles menywod yn ymestyn y tu hwnt i gynhwysiant economaidd, a allai'r Gweinidog amlinellu sut y caiff diogelwch menywod a'r strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol eu cynnwys yn adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol', polisïau'r dyfodol, a'r dull hwn o lywio dyfodol Cymru?
Mae'r bwlch cyflogaeth i bobl anabl yng Nghymru wedi aros o gwmpas 30 y cant ers dros ddegawd. Yn y cyfamser, mae tuedd i weithwyr anabl ennill llai na phobl nad ydyn nhw'n anabl, ac mae hyn wedi aros yn yr unfan ers nifer o flynyddoedd. Rwy'n falch o glywed y Gweinidog yn cyfeirio at hynny heddiw yn ei datganiad a'i hymateb i Joel James, oherwydd rydym ni'n gwybod bod pobl anabl yn wynebu costau byw llawer uwch oherwydd eu hanableddau neu eu cyflyrau, sy'n gwneud y nod hwn o ddileu'r bwlch cyflog anabledd yn bwysicach byth. O gofio mai dim ond yn 2019 y cafodd y bwlch cyflog anabledd ei ychwanegu at ddangosyddion llesiant cenedlaethol Cymru, beth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i ddileu'r mater treiddiol hwn yn unol â'r nodau llesiant cenedlaethol?
Ym mis Rhagfyr 2020, canfu'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol nad oedd ystyriaethau ar gyfer pobl anabl yn cael eu cynnwys mewn strategaeth a pholisi trafnidiaeth yng Nghymru. Felly, rwy'n falch o glywed bod mesurau newydd ynglŷn â theithio wedi eu cynnwys o ganlyniad i adborth yr ymgynghoriad. Ar hyn o bryd, nid yw'r system drafnidiaeth yng Nghymru o safon ddigonol ar gyfer anghenion pobl Cymru, nac ar gyfer targedau sero net, a dyna pam mae hi'n bwysig ei bod yn cael ei chynnwys yn un o'r dangosyddion erbyn hyn. Serch hynny, fe ddylai unrhyw ddangosydd ynghylch teithio ystyried hygyrchedd a dibynadwyedd i bobl anabl hefyd, oherwydd bydd hyn yn allweddol ar gyfer sicrhau cynhwysiant economaidd a chymdeithasol. Felly, a gaf i ofyn i'r Gweinidog roi sicrwydd i ni fod hyn yn wir? Diolch.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Thank you for the support for this very ambitious programme, to ensure that we do take this forward in terms of the vision that we have for a fairer, more just and greener Wales. Because this is about our future generations. In fact, today's statement is very significant. It's the first ever national milestones that we are reporting on today, that we're stating today, that will lead us, the whole of Wales. I think your point about these being national milestones, to bring some consistency at a local level, where we do see the fact that we need to engage through our public bodies that have the well-being duties through—indeed, also, through the work they do through their public services boards with their partners, because it's not just one public body that is going to make the difference.
Setting those national milestones for Wales, alongside the national indicators, does provide a robust mechanism to assist Ministers, particularly monitoring national progress. That is crucially important in terms of all of the milestones and their objectives to achieve our seven well-being goals. But it is vital that those public bodies have that clear trajectory to 2050, and unite with a very uniting vision to work towards. Of course, it is also important that we are able to build on this in terms of our co-operation agreement, because the programme for government contains a great deal of policy areas that will help us succeed in reaching these critical milestones. Some of these commitments are now reflected in these national milestones, of course, set before, in various ways, our co-operation agreement, but now we can build on them, I know, in terms of the way forward.
I think it is very important that you raise some particular issues. The issues around net zero are crucially important in terms of the way forward, and the fact that we are enabling that to be something where we are going to just address this to be something that is actually built on as a result of our consultations. The consultations that came through for the national milestones are very clear in terms of also, I'd say, Wales using only its fair share of the world's resources by 2050. This is a crucial milestone to be linked to our net-zero ambition. In terms of delivering on that, we have to look at that in terms of the opportunities that we have. This is clear. It's the most recent advice of our expert advisers, the Climate Change Committee, and specifically designed to reflect a highest possible ambition, but actually taking this further with the evidence that we will seek and the evidence that we need to gain. Every five years, we, of course, are already required to publish further delivery plans that effectively describe in detail how our net-zero goal will be achieved. It's so important we have that in statute, isn't it, that we can actually address this and take this forward.
And I'm very glad also that you have focused on the disability pay gap as well. I have responded to some of the issues relating to the gender pay gap, but, if you look at the disability pay gap, with that Office for National Statistics analysis showing the disability pay gap in Wales was 9.9 per cent in 2018, that means that disabled people in Wales earned on average 9.9 per cent less per hour than non-disabled people. It's smaller, actually, the pay gap, smaller than for the UK as a whole, and, actually, was the fifth smallest of the 12 countries and regions of the UK. But we have a long way to go in terms of closing that pay gap, and, clearly, that's where the work that we're doing in terms of the disability rights taskforce, which is now meeting—. And, of course, one of the points that I made in my statement about the national milestones is that they have been also developed in light of the pandemic, in light of the understanding of the deepening inequalities that the most disadvantaged have experienced. And that's why linking inequality, tackling inequality, in terms of the impact of it on how that influences our national milestones, is so important.
And I'm also glad that you have recognised that there are some opportunities with the new indicators. There was extensive consultation leading to the outcome today—extensive consultation with our stakeholders. I've already described how people got involved. I think what was very important is that, for example, we also used the children's rights advisory group; we had a session with a panel of young people. They all engaged with this, as well as public webinars and public services board co-ordinators.
But, in terms of the new indicators, particularly in relation to travel, the percentage of journeys by walking, cycling or public transport, it's not currently covered, transport, in terms of the national indicators. So, this is a gap that we need to fill, but it's about how do we move to more sustainable modes of travel in terms of decarbonisation and physical health. But then, of course, we need to look at issues like accessibility in terms of transport, breaking down those particular barriers, which will be addressed in our disability taskforce, because what's key to all of this, and underpinning what you've said, is that this is about well-being goals that are about a more equal Wales, as well as a healthier Wales, a resilient Wales, and a prosperous Wales.
And that's where coming forward with new national indicators has been so important. So, as a result of this, this should have more national coherence in terms of taking forward and being held to account as a result of the national milestones linked to the indicators. It will lay responsibility on our local authorities, our public services boards, but also all those who are engaging on delivering the opportunities that the well-being of future generations legislation provides.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Diolch i chi am y gefnogaeth i'r rhaglen uchelgeisiol iawn hon, i sicrhau ein bod ni yn bwrw ymlaen â hyn o ran y weledigaeth sydd gennym ni o Gymru decach, fwy cyfiawn a gwyrddach. Oherwydd bod hyn yn ymwneud â chenedlaethau'r dyfodol. Yn wir, mae datganiad heddiw yn arwyddocaol iawn. Dyma'r cerrig milltir cenedlaethol cyntaf erioed yr ydym ni'n adrodd arnyn nhw heddiw, yr ydym ni'n eu datgan heddiw, a fydd yn ein harwain ni, Gymru gyfan. Rwy'n credu bod eich pwynt mai cerrig milltir cenedlaethol yw'r rhain, i ddwyn rhywfaint o gysondeb ar lefel leol, lle rydym ni yn gweld y ffaith bod angen i ni ymgysylltu drwy ein cyrff cyhoeddus sydd â'r dyletswyddau llesiant drwy—yn wir, hefyd, drwy'r gwaith y maen nhw'n ei wneud drwy eu byrddau gwasanaethau cyhoeddus gyda'u partneriaid, oherwydd nid un corff cyhoeddus yn unig a fydd yn gwneud y gwahaniaeth.
Mae sefydlu'r cerrig milltir cenedlaethol hynny i Gymru, ochr yn ochr â'r dangosyddion cenedlaethol, yn cynnig mecanwaith cadarn i gynorthwyo Gweinidogion, yn enwedig wrth fonitro cynnydd cenedlaethol. Mae hynny'n hollbwysig o ran yr holl gerrig milltir a'u hamcanion i gyflawni ein saith nod llesiant. Ond mae hi'n hanfodol bod gan y cyrff cyhoeddus hynny y llwybr clir hwnnw hyd at 2050, ac yn uno gyda gweledigaeth unedig iawn i weithio tuag ati. Wrth gwrs, mae hi hefyd yn bwysig ein bod ni'n gallu adeiladu ar hyn o ran ein cytundeb cydweithredu ni, oherwydd bod y rhaglen lywodraethu yn cynnwys llawer iawn o feysydd polisi a fydd yn ein helpu i lwyddo i gyrraedd y cerrig milltir hollbwysig hyn. Mae rhai o'r ymrwymiadau hyn wedi eu hadlewyrchu erbyn hyn yn y cerrig milltir cenedlaethol hyn, wrth gwrs, a gafodd eu pennu cyn, mewn gwahanol ffyrdd, ein cytundeb cydweithredu, ond nawr fe allwn ni adeiladu arnyn nhw, rwy'n gwybod, o ran y ffordd ymlaen.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn eich bod chi'n codi rhai materion penodol. Mae'r materion sy'n ymwneud â sero net yn hollbwysig o ran y ffordd ymlaen, a'r ffaith ein bod ni'n galluogi hynny i fod yn rhywbeth yr ydym ni am fynd i'r afael ag ef i fod yn rhywbeth y caiff ei adeiladu arno mewn gwirionedd o ganlyniad i'n hymgynghoriadau. Mae'r ymgynghoriadau a ddaeth drwodd ar gyfer y cerrig milltir cenedlaethol yn eglur iawn hefyd, byddwn i'n ei ddweud, o ran bod Cymru yn defnyddio ei chyfran deg yn unig o adnoddau'r byd erbyn 2050. Mae hon yn garreg filltir hollbwysig i'w chysylltu â'n huchelgais sero net. O ran cyflawni hynny, mae'n rhaid i ni edrych ar hynny o ran y cyfleoedd sydd gennym ni. Mae hynny'n eglur. Dyma gyngor diweddaraf ein cynghorwyr arbenigol, y Pwyllgor Newid Hinsawdd, ac mae wedi ei gynllunio yn benodol i adlewyrchu'r uchelgais mwyaf posibl, ond mewn gwirionedd yn mynd â hyn ymhellach gyda'r dystiolaeth y byddwn ni'n ei cheisio a'r dystiolaeth y mae angen i ni ei chael. Bob pum mlynedd, mae hi'n ofynnol i ni eisoes, wrth gwrs, gyhoeddi cynlluniau cyflawni pellach sy'n disgrifio yn fanwl ac yn effeithiol sut y byddwn yn cyflawni ein nod sero net. Mae hi mor bwysig bod gennym ni hynny mewn statud, onid yw, ein bod ni'n gallu mynd i'r afael â hyn a bwrw ymlaen â hyn.
Ac rwy'n falch iawn hefyd eich bod chi wedi canolbwyntio ar y bwlch cyflog anabledd. Rwyf i wedi ymateb i rai o'r materion sy'n ymwneud â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ond, wrth edrych ar y bwlch cyflog anabledd, gyda dadansoddiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod bwlch cyflog anabledd yng Nghymru o 9.9 y cant yn 2018, mae hynny'n golygu bod pobl anabl yng Nghymru yn ennill ar gyfartaledd 9.9 y cant yn llai bob awr na phobl nad ydyn nhw'n anabl. Mae hwnnw'n llai, mewn gwirionedd, y bwlch cyflog, mae'n llai nag ar gyfer y DU gyfan, ac, mewn gwirionedd, hwnnw oedd y pumed lleiaf o 12 gwlad a rhanbarth y DU. Ond mae gennym ni gryn bellter i'w deithio o ran cau'r bwlch cyflog hwnnw, ac, yn amlwg, dyna le mae'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud o ran y tasglu hawliau anabledd, sy'n cyfarfod bellach—. Ac, wrth gwrs, un o'r pwyntiau a wnes i yn fy natganiad ynglŷn â'r cerrig milltir cenedlaethol yw eu bod wedi eu datblygu yng ngoleuni'r pandemig, yng ngoleuni'r ddealltwriaeth o'r anghydraddoldebau cynyddol a fu i'r rhai mwyaf difreintiedig. A dyna pam mae cysylltu anghydraddoldeb, a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, o ran ei effaith ar sut mae hynny'n dylanwadu ar ein cerrig milltir cenedlaethol, mor bwysig.
Ac rwy'n falch hefyd eich bod wedi cydnabod bod rhai cyfleoedd i'w cael gyda'r dangosyddion newydd. Bu ymgynghoriad helaeth yn arwain at ganlyniad heddiw—ymgynghoriad helaeth â'n rhanddeiliaid. Rwyf i wedi disgrifio eisoes sut y gwnaeth pobl gymryd rhan. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig iawn yw ein bod ni, er enghraifft, wedi defnyddio'r grŵp cynghori ar hawliau plant hefyd; cawsom ni sesiwn gyda phanel o bobl ifanc. Fe wnaethon nhw i gyd ymgysylltu â hyn, yn ogystal â gweminarau cyhoeddus a chydlynwyr byrddau gwasanaethau cyhoeddus.
Ond, o ran y dangosyddion newydd, yn enwedig o ran teithio, nid canran y teithiau a wneir drwy gerdded, beicio neu drafnidiaeth gyhoeddus, wedi ei chynnwys ar hyn o bryd, mewn trafnidiaeth, hynny yw, o ran y dangosyddion cenedlaethol. Felly, mae hwn yn fwlch y mae angen i ni ei lenwi, ond mae hyn yn ymwneud â sut rydym ni am symud at ddulliau teithio mwy cynaliadwy o ran datgarboneiddio ac iechyd corfforol. Ond yna, wrth gwrs, mae angen i ni edrych ar faterion fel hygyrchedd trafnidiaeth, a chwalu'r rhwystrau penodol hynny, a fydd yn cael sylw yn ein tasglu anabledd, oherwydd yr hyn sy'n allweddol i hyn i gyd, ac sy'n sail i'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud, yw bod hyn yn ymwneud â nodau llesiant sy'n ymwneud â Chymru fwy cyfartal, yn ogystal â Chymru iachach, Cymru gydnerth, a Chymru ffyniannus.
A dyna le mae cyflwyno'r dangosyddion cenedlaethol newydd wedi bod mor bwysig. Felly, o ganlyniad i hyn, dylai hyn gynnwys mwy o gydlyniad cenedlaethol o ran bwrw ymlaen dwyn i gyfrif o ganlyniad i'r cerrig milltir cenedlaethol sy'n gysylltiedig â'r dangosyddion. Bydd hyn yn gosod cyfrifoldeb ar ein hawdurdodau lleol, ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ond hefyd ar bawb sy'n ymwneud â darparu'r cyfleoedd y mae deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn eu cynnig.
Thank you, Minister, for your statement today. I think the publication of these milestones is a really exciting step, in providing a sense of focus and a yardstick against which we can measure progress. So, I've got some questions around those milestones. Firstly, I welcome the commitment to a target for 75 per cent of working-age adults to be qualified to level 3 or higher by 2050. How will we also ensure, though, that there's a focus on those level 2 apprenticeships, which can often prove to be the gateway to level 3 and higher-level qualifications?
Secondly, I also welcome the intention to decrease the percentage of working-age adults with no qualifications to 5 per cent or below by 2050. I'd be keen to know if this would include any focus on increasing the provision of community-based adult basic skills classes. It's been proven that courses in these settings are really crucial to engage with those furthest from the labour market, so they have a key role to play, I believe, in achieving this milestone.
And, lastly, it's also positive to see the target to increase the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent by 2035, and all by 2050. Minister, in this context, will there be a particular focus on teenage girls, as research consistently shows that this is the group most likely to cease participation in organised sports, often due to peer pressure and low self-esteem? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Rwy'n credu bod cyhoeddi'r cerrig milltir hyn yn gam cyffrous iawn, o ran rhoi'r ymdeimlad o ganolbwyntio a bod â ffon fesur i'w defnyddio i fesur y cynnydd. Felly, mae gen i rai cwestiynau ynghylch y cerrig milltir hynny. Yn gyntaf, rwy'n croesawu'r ymrwymiad i darged o 75 y cant o oedolion o oedran gweithio i fod yn gymwys hyd lefel 3 neu uwch erbyn 2050. Serch hynny, sut ydym ni am sicrhau bod pwyslais hefyd ar y prentisiaethau lefel 2 hynny, sydd yn aml yn borth i gymwysterau lefel 3 ac uwch?
Yn ail, rwyf i hefyd yn croesawu'r bwriad i leihau canran yr oedolion o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau i 5 y cant neu is erbyn 2050. Hoffwn i wybod a fyddai hyn yn cynnwys unrhyw bwyslais ar gynyddu'r ddarpariaeth o ddosbarthiadau sgiliau sylfaenol i oedolion yn y gymuned. Mae wedi ei brofi bod cyrsiau yn y lleoliadau hyn yn hollbwysig i ymgysylltu â'r rhai sydd bellaf oddi wrth y farchnad lafur, felly mae ganddyn nhw ran allweddol, yn fy marn i, wrth gyrraedd y garreg filltir hon.
Ac, yn olaf, mae hefyd yn gadarnhaol gweld y targed i gynyddu canran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant erbyn 2035, a phob un erbyn 2050. Gweinidog, yn y cyd-destun hwn, a fydd pwyslais penodol ar ferched yn eu harddegau, gan fod ymchwil yn dangos yn gyson mai dyma'r grŵp sydd fwyaf tebygol o roi'r gorau i gymryd rhan mewn chwaraeon wedi eu trefnu, yn aml oherwydd pwysau cyfoedion a diffyg hunan-barch? Diolch i chi.
Thank you very much, Vikki Howells. Yes, there are really important opportunities, in terms of these national milestones, to ensure that we do have a much more level playing field in terms of access to qualifications and employment. Seventy-five per cent of working-age adults will be qualified to level 3 or higher by 2050, because we know that with higher-level qualifications you're much more likely to be in sustained employment, with larger earnings and wage gains as well. But we know that we've got to reach out to those who are furthest from the opportunity for those skills and qualifications and gateways into higher-skilled jobs.
And I think, if you look at just some of the qualifications levels, going back to the previous questions about making sure that there's more consistency, that we can focus and target not just geographically but also on those who need perhaps the bigger boost and input, and particularly relating to the points that you made—. Because we do have to make sure that this is every local authority—percentage of working-age adults with no qualifications 5 per cent or below; this is a real focus on the local authorities. There is a considerable variation. The highest proportions in terms of those with no qualifications are often in the south Wales Valleys. And in terms of national averages, that's what we need to seek, in terms of moving forward. And we will see the proportion with no qualifications—nearly five times higher for adults living in the 10 per cent most deprived neighbourhoods. So, the employability strategy that we're publishing in the spring of this year is going to be much more focused on tackling inequalities, providing support through personal learning accounts and, I think, our young person's guarantee, which is going to be crucial for the under-25s, as you know, and you have expressed support in terms of those issues.
I think it is also very important that you raise the increase of the percentage of children with two or more healthy behaviours to 94 per cent. And this is interesting, because I've mentioned there was a children's rights panel—Young Wales brought young people together. And as a result of the consultation, the national indicator has been reframed positively to allow focus on the young people who don't undertake any or only one healthy behaviour. It's actually also really important to see that there are actions that can be taken to reach out to those young people, particularly young women. So, it's issues around actions we already have under way, in terms of 'Healthy Weight: Healthy Wales', for example, putting a much greater range of issues to help shift population dietary behaviours. Physical activity, of course, is crucially important to that. But it's about ensuring that we're having investment into our school holiday enrichment programme, into the street games that we've invested in, the community sport fund, and also looking at this from the young person's perspective, and that's why the Young Wales panel was so important. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Vikki Howells. Oes, mae yna gyfleoedd pwysig iawn, o ran y cerrig milltir cenedlaethol hyn, i sicrhau bod gennym ni lawer mwy o degwch o ran y gallu i ennill cymwysterau a chyflogaeth. Bydd saith deg pump y cant o oedolion o oedran gweithio yn gymwys hyd at lefel 3 neu uwch erbyn 2050, gan ein bod ni'n gwybod, gyda chymwysterau lefel uwch, fod rhywun yn llawer mwy tebygol o fod mewn cyflogaeth barhaus, ag enillion a chyflogau mwy hefyd. Ond rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni ymestyn allan i'r rhai sydd bellaf i ffwrdd o'r cyfle i ennill y sgiliau a'r cymwysterau hynny a phyrth i swyddi sgiliau uwch.
Ac rwy'n credu, os gwnewch chi edrych ar rai o'r lefelau cymwysterau, gan fynd yn ôl i'r cwestiynau blaenorol ynghylch sicrhau bod mwy o gysondeb, yn ogystal â phwyslais daearyddol, ein bod ni'n gallu canolbwyntio ar y rhai y mae angen yr hwb a'r mewnbwn mwy arnyn nhw hefyd, ac yn arbennig o ran y pwyntiau a wnaethoch chi—. Oherwydd bod yn rhaid i ni sicrhau mai pob awdurdod lleol yw hyn—canran yr oedolion o oedran gweithio heb unrhyw gymwysterau 5 y cant neu'n is; mae pwyslais gwirioneddol ar yr awdurdodau lleol ar gyfer hyn. Ceir amrywio sylweddol. Mae'r cyfrannau uchaf o ran y rhai hynny heb gymwysterau i'w gweld yng nghymoedd y de, yn aml. Ac o ran cyfartaleddau cenedlaethol, dyna y mae angen i ni geisio amdano, er mwyn symud ymlaen. A byddwn yn gweld y gyfran heb unrhyw gymwysterau—bron i bum gwaith yn uwch ar gyfer oedolion sy'n byw yn y 10 y cant o gymdogaethau mwyaf difreintiedig. Felly, bydd y strategaeth cyflogadwyedd y byddwn ni'n ei chyhoeddi yn ystod y gwanwyn yn canolbwyntio llawer mwy ar fynd i'r afael ag anghydraddoldebau, darparu cymorth drwy gyfrifon dysgu personol ac, yn fy marn i, ein gwarant i bobl ifanc, a fydd yn hollbwysig i bobl dan 25 oed, fel y gwyddoch chi, ac rydych chi wedi mynegi eich cefnogaeth o ran y materion hynny.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn hefyd eich bod chi'n sôn am y cynnydd yng nghanran y plant sydd â dau neu fwy o arferion iach i 94 y cant. Ac mae hyn yn ddiddorol, oherwydd rwyf i wedi sôn y bu panel hawliau plant—daeth Cymru Ifanc â phobl ifanc at ei gilydd. Ac o ganlyniad i'r ymgynghoriad, mae'r dangosydd cenedlaethol wedi ei fynegi o'r newydd yn gadarnhaol i ganiatáu pwyslais ar y bobl ifanc nad ydyn nhw'n cynnal unrhyw arferion iach neu dim ond un. Mewn gwirionedd, mae hi hefyd yn bwysig iawn sicrhau bod camau y gellir eu cymryd i ymestyn allan i'r bobl ifanc hynny, yn arbennig menywod ifanc. Felly, materion yw'r rhain sy'n ymwneud â chamau gweithredu sydd gennym ni eisoes, o ran 'Pwysau Iach: Cymru Iach', er enghraifft, sy'n cynnig ystod lawer mwy o faterion i helpu i newid ymddygiad deietegol y boblogaeth. Mae gweithgarwch corfforol, wrth gwrs, yn hollbwysig yn hynny o beth. Ond mae'n ymwneud â sicrhau ein bod ni'n buddsoddi yn ein rhaglen i gyfoethogi gwyliau'r ysgol, yn y gemau stryd yr ydym ni wedi buddsoddi ynddyn nhw, y gronfa chwaraeon cymunedol, ac edrych ar hyn o safbwynt y bobl ifanc hefyd, a dyna pam roedd panel Cymru Ifanc mor bwysig. Diolch i chi.
Thank you, Minister, for your statement. Neither of us is likely to be around to be scrutinised by 2050, so—. Even your 2035 target for improving the healthy behaviours of young people is 13 years away. So, I'd like to ask you to expand a little bit on how we're going to get nine out of 10 children adopting two or more healthy behaviours. I appreciate that free school meals for all primary school pupils and extending childcare to two-year-olds are good places to start. But Meilyr Rowlands's report on peer-on-peer sexual harassment, published by Estyn last week, makes very uncomfortable reading, and there's clearly a huge amount of work to be done to tame the harmful aspects of new technology, not least engaging with parents and discouraging them from giving these tools to online pornography to be made available to young people.
Equally, if we're going to get at least three quarters of working-age adults in Wales qualified to level 3, how is that going to inform the parity we need to attach to technical skills, as opposed to academic skills, particularly in relation to how schools promote the importance of both those skills? And how is this going to inform the measures we use to assess the effectiveness or value added by schools, rather than it being a little bit more random than that, in relation to the numbers of deprived children a particular school may have? So, I think, obviously—
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Nid yw'r un o'r ddwy ohonom ni'n debygol o fod o gwmpas i gael ein holi yn 2050, felly—. Mae hyd yn oed eich targed ar gyfer 2035 ar gyfer gwella arferion iach pobl ifanc 13 mlynedd i ffwrdd. Felly, hoffwn i ofyn i chi ehangu ychydig ar sut yr ydym ni am gael naw o bob 10 o blant yn mabwysiadu dau neu fwy o arferion iach. Rwy'n sylweddoli bod prydau ysgol am ddim i bob disgybl ysgol gynradd ac ymestyn gofal plant i blant dwy flwydd oed yn fannau cychwyn da. Ond mae adroddiad Meilyr Rowlands ar aflonyddu rhywiol gan gyfoedion, a gyhoeddwyd gan Estyn yr wythnos diwethaf, yn annifyr iawn i'w ddarllen, ac mae hi'n amlwg bod llawer iawn o waith i'w wneud i ddofi agweddau niweidiol ar dechnoleg newydd, yn enwedig ymgysylltu â rhieni a'u hannog nhw i beidio â rhoi'r offer sy'n caniatáu i bornograffi ar-lein fod ar gael i bobl ifanc.
Yn yr un modd, os ydym ni am gael tri chwarter neu fwy o oedolion o oedran gweithio yng Nghymru yn gymwys hyd at lefel 3, sut bydd hynny yn llywio'r un lefel o sylw y mae angen i ni ei roi i sgiliau technegol, yn hytrach na sgiliau academaidd, yn enwedig o ran sut y mae ysgolion yn hyrwyddo pwysigrwydd y sgiliau hynny? A sut bydd hyn yn llywio'r mesurau yr ydym ni'n eu defnyddio i asesu effeithiolrwydd neu werth ychwanegol ysgolion, yn hytrach na'i bod ychydig yn fwy ar hap na hynny, o ran nifer y plant difreintiedig a allai fod mewn ysgol benodol? Felly, rwy'n credu, yn amlwg—
You need to conclude now.
Mae angen i chi ddod i ben nawr.
—it's the beginning of the debate, but, I think, if you can say a bit more on how we're going to really improve the health and well-being of young people that would be helpful.
—dyma ddechrau'r ddadl, ond, rwy'n credu, pe gallech chi ddweud ychydig mwy am sut y byddwn yn gwella iechyd a lles pobl ifanc mewn gwirionedd, byddai hynny'n fuddiol.
Thank you very much, Jenny Rathbone. Yes, 2050 feels a long way off, but it's actually what we're doing year on year, and how we are held to account and how we can use the national milestones and national indicators to track progress that is so important. That's why we've got a statutory basis for this. I would urge colleagues and Members to look at the 'Future Trends' report, because that is, again, a statutory duty, published today, and it's actually helping and supporting decision makers in Wales, as it says, to look to the longer term. It is the first statutory—well, the first due under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, the first 'Future Trends' report, was published back in May 2017, but it does actually give us a clear indication of the way forward in terms of the future trends that we need to link to in terms of making that important progress. It also highlights what we should be looking at, in terms of those future trends, to enable us to get a grip on progress. And I think you are focusing, absolutely rightly, on our young people and that generation, that we move forward. I've responded to the issues relating to the healthy behaviours of our young people, and we need to engage our young people and our schools, and the new curriculum will, of course, help us move forward on that front.
But I think, in terms of the percentage of working-age adults qualified to level 3 or higher by 2050, this is very much going to be guided by our new employability strategy, and to be looking at the opportunities that our young people have for skills in a changing world. That's actually stepping up our support for basic skills, foundation and digital skills, and helping individuals have the skills for the changing world that we're in, increasing the adaptability of the workforce, but then our young learners, to develop the skills and acquire the new ones. But it is, clearly—. In terms of the responses that we've had to the consultation, this is seen as a strong guide not just for Government, but for our public bodies to find the way forward.
And I've also mentioned the fact that we've changed our milestones, particularly in relation to healthy behaviours, to reflect a more positive approach. And I think the participation of young people is crucially important. It's a focus on developing targets and interventions for the key behaviours in a young person's life, improvements at a behavioural level, but also showing that, in our most deprived areas, we have to ensure that we focus on inequities, and those that have particularly been deepened by the pandemic. But can I say that we are exploring options for research to better understand the drivers that will ensure we can help our young people in being able to adopt those healthy behaviours that will have made such a difference to their lives, but it will have to be the result of intervention to tackle poverty? And, as you say, providing early years intervention in terms of childcare and free school meals are probably two of the key most important decisions that we know and we hope are coming through in terms of our budget and our co-operation agreement.
Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Ydy, mae 2050 yn teimlo'n bell i ffwrdd, ond mewn gwirionedd yr hyn sydd mor bwysig yw beth rydym ni'n ei wneud o flwyddyn i flwyddyn, a sut rydym ni'n cael ein dwyn i gyfrif a sut y gallwn ni ddefnyddio'r cerrig milltir cenedlaethol a'r dangosyddion cenedlaethol i olrhain cynnydd. Dyna pam mae gennym ni sail statudol i hyn. Byddwn i'n annog cyd-Weinidogion ac Aelodau i edrych ar adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol', oherwydd bod hynny, unwaith eto, yn ddyletswydd statudol, sydd wedi ei chyhoeddi heddiw, ac mewn gwirionedd mae'n helpu ac yn cefnogi'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau yng Nghymru, fel y mae'n ei ddweud, i edrych i'r tymor hwy. Dyma'r adroddiad statudol cyntaf—wel, cafodd yr adroddiad cyntaf o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, yr adroddiad 'Tueddiadau'r Dyfodol' cyntaf, ei gyhoeddi yn ôl ym mis Mai 2017, ond mae yn rhoi syniad eglur i ni mewn gwirionedd o'r ffordd ymlaen o ran tueddiadau'r dyfodol y mae angen i ni gysylltu â nhw o ran gwneud cynnydd pwysig hwnnw. Mae hefyd yn tynnu sylw at yr hyn y dylem ni fod yn edrych arno, o ran y tueddiadau hynny yn y dyfodol, i'n galluogi i fynd i'r afael â'r cynnydd. Ac rwy'n credu eich bod chi'n canolbwyntio, yn gwbl briodol, ar ein pobl ifanc a'r genhedlaeth honno, wrth i ni symud ymlaen. Rwyf i wedi ymateb i'r materion sy'n ymwneud ag arferion iach ein pobl ifanc, ac mae angen i ni ymgysylltu â'n pobl ifanc a'n hysgolion, a bydd y cwricwlwm newydd, wrth gwrs, yn ein helpu i symud ymlaen yn y cyswllt hwnnw.
Ond rwy'n credu, o ran canran yr oedolion o oedran gweithio sydd wedi eu cymhwyso i lefel 3 neu uwch erbyn 2050, y bydd hyn yn cael ei arwain gan ein strategaeth cyflogadwyedd newydd i raddau helaeth, ac yn edrych ar y cyfleoedd sydd ar gael i'n pobl ifanc ar gyfer sgiliau mewn byd newidiol. Mae hynny mewn gwirionedd yn ymwneud â chynyddu ein cymorth ar gyfer sgiliau sylfaenol, sgiliau sylfaen a digidol, a helpu unigolion i gael y sgiliau ar gyfer y byd newidiol yr ydym ni ynddo, gan gynyddu hyblygrwydd y gweithlu, ond ein dysgwyr ifanc wedyn, i ddatblygu'r sgiliau a chael rhai newydd. Ond mae hi, yn amlwg—. O ran yr ymatebion a gawsom ni i'r ymgynghoriad, ystyrir bod hwn yn ganllaw cryf nid i'r Llywodraeth yn unig, ond i'n cyrff cyhoeddus allu canfod y ffordd ymlaen.
Ac rwyf i wedi sôn hefyd am y ffaith ein bod ni wedi newid ein cerrig milltir, yn enwedig o ran arferion iach, i adlewyrchu dull mwy cadarnhaol. Ac rwy'n credu bod cyfranogiad pobl ifanc yn hollbwysig. Mae'n bwyslais ar ddatblygu targedau ac ymyriadau ar gyfer yr arferion allweddol ym mywyd person ifanc, gwelliannau ar lefel ymddygiad, ond yn dangos hefyd, yn ein hardaloedd mwyaf difreintiedig, fod yn rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n canolbwyntio ar annhegwch, a'r rhai hynny sydd wedi eu gwaethygu yn arbennig sgil y pandemig. Ond a gaf i ddweud ein bod ni'n archwilio opsiynau ar gyfer ymchwil i gael gwell dealltwriaeth o'r ysgogiadau a fydd yn sicrhau ein bod ni'n gallu helpu ein pobl ifanc i allu mabwysiadu'r arferion iach hynny a fydd yn gwneud cymaint o wahaniaeth i'w bywydau, ond bydd yn rhaid i hynny fod o ganlyniad i ymyrraeth i fynd i'r afael â thlodi. Ac, fel rydych chi'n ei ddweud, mae'n debyg mai darparu ymyrraeth blynyddoedd cynnar o ran gofal plant a phrydau ysgol am ddim yw dau o'r penderfyniadau allweddol pwysicaf yr ydym ni'n gwybod amdanyn nhw ac yr ydym yn gobeithio y byddan nhw'n cael eu gwireddu o ran ein cyllideb a'n cytundeb cydweithredu.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu). Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.
The next item is a statement by the Minister for Finance and Local Government on the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill. I call on the Minister, Rebecca Evans.
Diolch. Yesterday, I laid the Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill, together with the explanatory memorandum, before the Senedd. Tax devolution is important; it provides a significant lever through which we are better able to deliver strategic priorities for Welsh citizens and businesses. The last four years of experience of tax devolution has enabled the Welsh Government to develop a considerable tax capability. We have established a distinct Welsh approach to shaping tax policy and to the delivery of that policy by the Welsh Revenue Authority. Our approach keeps the needs of Welsh citizens, communities and businesses at the forefront.
This Bill provides an additional fiscal lever by permitting Welsh Ministers to make amendments in response to changes made by the UK Government to predecessor UK taxes—that is, to stamp duty land tax and landfill tax—that will affect the Welsh block grant adjustment, and therefore the revenues available for essential public services. At the moment, every time there is a UK fiscal event, we take the risk that there may be a change that impacts on a devolved tax, and we may not have the appropriate mechanism by which to respond at pace. Such changes could have implications for businesses, the property market, and a direct budgetary impact on the Welsh Government’s resources.
This was demonstrated in July 2020 when the UK Government did not tell us in advance that they were cutting stamp duty land tax, despite the clear implications for the housing market in Wales and the UK's economic recovery from the pandemic. Although we can vary rates and thresholds for land transaction tax through regulations, we can't do this for every change.
Amendments to the Welsh tax Acts will also be permitted in order to respond to a number of other external circumstances, such as to ensure that devolved Welsh taxes are not imposed where to do so would be incompatible with any international obligations, for example, where a new trade deal is concluded with another country that has implications for our taxes.
It will also enable Welsh Ministers to make legislative changes to protect against avoidance activity, which can then be stopped with immediate effect. This includes cases where increased clarity in the legislation will put beyond doubt the intended application of the legislative provisions, and potentially benefit taxpayers by stopping the promotion of avoidance opportunities that don't actually exist. Such action has been taken by the UK Government to protect tax regimes and taxpayers in the past, and I want Welsh Ministers to be able to take similar action.
Lastly, this Bill will also allow Welsh Ministers to make changes where a court or tribunal decision identifies an issue that Welsh Ministers consider could benefit from legislative change, or greater clarification of the law. This includes decisions relating to the Welsh tax Acts, UK predecessor taxes, other taxes, or other laws that may affect the devolved taxes.
This Bill allows Welsh Ministers to make regulations that may have retrospective effect. The use of the power retrospectively will be considered on a case-by-case basis as justification for each may differ, depending upon the purpose in question. This will most commonly be limited to cases where the impact of the regulations is to confer a benefit to Welsh taxpayers. For example, the Welsh Government may want Welsh taxpayers to benefit from a reduction in their tax liability from the same date that a change was introduced in England. The Welsh Ministers may choose to achieve that by adopting, or adapting, the same or a different policy.
However, in the case of avoidance activity, Ministers may wish to be able to announce that the scheme will be closed down by future regulations effective from the date of the announcement. In such circumstances, taxpayers could reasonably expect retrospective changes to be introduced that ensure that they pay the right amount of tax.
I recognise that the use of retrospective legislation requires both policy justification and legal safeguard, and should only be used in situations where it is necessary. This is why the Bill places a duty upon the Welsh Ministers to publish a statement on the use of the power to make regulations that have retrospective effect. And a draft of this statement has been shared with the Finance Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee.
The Bill will provide the Welsh Ministers with an agile tool to protect Welsh revenues raised through devolved taxes, contributing to the drive for stable tax devolution. We have consulted with our stakeholders on the content of the Bill, and I would like to take the opportunity to formally thank all of those who have contributed to developing it. I look forward to the scrutiny process that will now follow and the constructive engagement of organisations who have already contributed and also that of colleagues across the Siambr. Diolch.
Diolch. Ddoe, gosodais i Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, gerbron y Senedd. Mae datganoli trethi yn bwysig; mae'n darparu ysgogiad sylweddol i sicrhau ein bod yn gallu cyflawni blaenoriaethau strategol yn well i ddinasyddion a busnesau Cymru. Mae'r pedair blynedd diwethaf o brofiad o ddatganoli trethi wedi galluogi Llywodraeth Cymru i ddatblygu gallu treth sylweddol. Rydym ni wedi sefydlu dull penodol i Gymru o lunio polisi treth ac o gyflawni'r polisi hwnnw gan Awdurdod Cyllid Cymru. Mae ein dull gweithredu yn cadw blaenoriaeth ar anghenion dinasyddion, cymunedau a busnesau Cymru.
Mae'r Bil hwn yn darparu ysgogiad cyllidol ychwanegol drwy ganiatáu i Weinidogion Cymru wneud gwelliannau mewn ymateb i newidiadau a wneir gan Lywodraeth y DU i drethi blaenorol y DU—hynny yw, i dreth dir y dreth stamp a'r dreth tirlenwi—a fydd yn effeithio ar addasiad grant bloc Cymru, ac felly'r refeniw sydd ar gael ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus hanfodol. Ar hyn o bryd, bob tro y mae digwyddiad cyllidol yn y DU, rydym ni'n cymryd y risg y gallai fod newid sy'n effeithio ar dreth ddatganoledig, ac efallai nad oes gennym ni'r mecanwaith priodol i ymateb yn gyflym. Gallai newidiadau o'r fath gael goblygiadau i fusnesau, y farchnad eiddo, ac effaith gyllidebol uniongyrchol ar adnoddau Llywodraeth Cymru.
Cafodd hyn ei ddangos ym mis Gorffennaf 2020 pan na ddywedodd Llywodraeth y DU wrthym ni ymlaen llaw eu bod yn torri treth dir y dreth stamp, er gwaethaf y goblygiadau clir i'r farchnad dai yng Nghymru ac adferiad economaidd y DU o'r pandemig. Er y gallwn ni amrywio cyfraddau a throthwyon ar gyfer treth trafodiadau tir drwy reoliadau, ni allwn wneud hyn ar gyfer pob newid.
Caniateir diwygiadau i Ddeddfau trethi Cymru hefyd er mwyn ymateb i nifer o amgylchiadau allanol eraill, fel sicrhau nad yw trethi datganoledig Cymru yn cael eu gosod pan fyddai gwneud hynny'n anghydnaws ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol, er enghraifft, lle mae cytundeb masnach newydd yn dod i ben gyda gwlad arall sydd â goblygiadau i'n trethi.
Bydd hefyd yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud newidiadau deddfwriaethol i ddiogelu rhag gweithgarwch osgoi, y gellir ei atal ar unwaith wedyn. Mae hyn yn cynnwys achosion lle bydd mwy o eglurder yn y ddeddfwriaeth yn ei roi y tu hwnt i amheuaeth fwriad arfaethedig y darpariaethau deddfwriaethol, ac a fydd o bosibl o fudd i drethdalwyr drwy roi'r gorau i hyrwyddo cyfleoedd osgoi nad ydyn nhw'n bodoli mewn gwirionedd. Mae camau o'r fath wedi eu cymryd gan Lywodraeth y DU i ddiogelu cyfundrefnau treth a threthdalwyr yn y gorffennol, ac rwyf i'n awyddus i Weinidogion Cymru allu cymryd camau tebyg.
Yn olaf, bydd y Bil hwn hefyd yn caniatáu i Weinidogion Cymru wneud newidiadau pan fo penderfyniad llys neu dribiwnlys yn nodi mater y mae Gweinidogion Cymru o'r farn y gallai elwa ar newid deddfwriaethol, neu ar egluro'r gyfraith yn well. Mae hyn yn cynnwys penderfyniadau sy'n ymwneud â Deddfau trethi Cymru, trethi rhagflaenol y DU, trethi eraill, neu gyfreithiau eraill a allai effeithio ar y trethi datganoledig.
Mae'r Bil hwn yn caniatáu i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau a allai gael effaith ôl-weithredol. Bydd defnydd ôl-weithredol y pŵer yn cael ei ystyried fesul achos gan y gall y cyfiawnhad dros bob un fod yn wahanol, yn dibynnu ar y diben dan sylw. Fel arfer, bydd hyn yn cael ei gyfyngu i achosion lle bydd y rheoliadau yn arwain at fudd i drethdalwyr Cymru. Er enghraifft, efallai y bydd Llywodraeth Cymru yn dymuno i drethdalwyr Cymru elwa ar ostyngiad i'w rhwymedigaeth dreth o'r un dyddiad ag y cafodd newid ei gyflwyno yn Lloegr. Efallai bydd Gweinidogion Cymru yn dewis cyflawni hynny drwy fabwysiadu, neu addasu, yr un polisi neu bolisi gwahanol.
Fodd bynnag, yn achos gweithgarwch osgoi, efallai y bydd Gweinidogion yn dymuno gallu cyhoeddi y bydd y cynllun yn cael ei gau gan reoliadau yn y dyfodol sy'n dod i rym ar ddyddiad y cyhoeddiad. O dan amgylchiadau o'r fath, gallai trethdalwyr ddisgwyl yn rhesymol i newidiadau ôl-weithredol gael eu cyflwyno sy'n sicrhau eu bod yn talu'r swm cywir o dreth.
Rwy'n cydnabod bod defnyddio deddfwriaeth ôl-weithredol yn gofyn am gyfiawnhad polisi a diogelwch cyfreithiol, ac mai dim ond mewn sefyllfaoedd lle mae angen hynny y dylai cael ei ddefnyddio. Dyna pam y mae'r Bil yn gosod dyletswydd ar Weinidogion Cymru i gyhoeddi datganiad ar ddefnyddio'r pŵer i wneud rheoliadau sy'n cael effaith ôl-weithredol. Ac mae drafft o'r datganiad hwn wedi ei rannu â'r Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Bydd y Bil yn darparu offeryn ystwyth i Weinidogion Cymru i ddiogelu refeniw Cymru a gaiff ei godi drwy drethi datganoledig, gan gyfrannu at yr ymgyrch dros ddatganoli trethi yn sefydlog. Rydym ni wedi ymgynghori â'n rhanddeiliaid ar gynnwys y Bil, a hoffwn i fanteisio ar y cyfle i ddiolch yn ffurfiol i bawb sydd wedi cyfrannu at ei ddatblygu. Rwy'n edrych ymlaen at y broses graffu a fydd yn dilyn yn awr ac ymgysylltiad adeiladol sefydliadau sydd eisoes wedi cyfrannu a hefyd cyd-Aelodau ar draws y Siambr. Diolch.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Peter Fox.
The Conservative spokesperson, Peter Fox.
Diolch, Deputy Llywydd, and thank you, Minister. Thank you for the statement and thank you to your officials for their technical briefing yesterday at our joint committee. It was really helpful and really interesting. I do have some sympathy with you; budgetary processes and taxation are very complex things, and this complexity has only increased during recent years.
It's right, then, to ensure that Welsh taxpayers are not left at a disadvantage compared to other taxpayers across the UK when changes are made to the predecessor taxes, as well as to close tax loopholes so that funds can be used to support our public services—it's quite right that we do that. However, as part of your consultation around the Bill, I know stakeholders such as the Chartered Institute of Taxation and the Institute of Chartered Accountants in England and Wales stated that their default position is that tax legislation should be in primary legislation, and particularly in the case where legislation relates to the exercise of tax powers, except in very exceptional circumstances. And this is a principle that I agree with, and I'm sure many in the Chamber—the virtual Chamber—would agree with too.
I think, to reflect the conclusions of the previous Finance Committee, that we need more of a legislative basis to our budget and taxation-setting processes in Wales to support the democratic scrutiny of public expenditure and taxation. It is in this regard that, by using regulations to make changes to taxation, this Bill could—and I stress 'could'—be used to go further than originally intended. Now, I note that there are some strict limits on the use of the powers within the Bill, but there is still some ambiguity as to when the powers may be used. In the original consultation, the Chartered Institute of Taxation stated that
'the circumstances in which power 1 can be used leaves quite a wide discretion'
and that a number of terms used within the section are vague and undefined. However, the Government rejected the idea of a Senedd lock on the use of power 1. Perhaps I could ask you, Minister, why that was the case. Could you also clarify the circumstances—and you've touched on this a bit already—where you envisage needing to use the power to modify Welsh tax Acts? And, ultimately, who in the Welsh Government is responsible for deciding which one of the purpose tests within section 1 has been met when bringing forward regulations through the Bill?
Finally, comments were made during the original consultation that multiple changes via regulatory powers risk making the primary legislation difficult to follow because of the amount of cross-referencing required. If a substantial volume of secondary legislation is needed, would there potentially need to be work to consolidate these to ensure that tax law is as accessible as possible? Thank you, Minister.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Gweinidog. Diolch am y datganiad a diolch i'ch swyddogion am eu briff technegol ddoe yn ein cyd-bwyllgor. Roedd yn ddefnyddiol iawn ac yn ddiddorol iawn. Mae gen i rywfaint o gydymdeimlad â chi; mae prosesau cyllidebol a threthiant yn bethau cymhleth iawn, ac nid yw'r cymhlethdod hwn ond wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
Mae'n iawn, felly, i sicrhau nad yw trethdalwyr Cymru o dan anfantais o'u cymharu â threthdalwyr eraill ledled y DU pan gaiff newidiadau eu gwneud i drethi rhagflaenol, yn ogystal â chau bylchau treth fel bod modd defnyddio arian i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus—mae'n gwbl iawn ein bod ni'n gwneud hynny. Fodd bynnag, fel rhan o'ch ymgynghoriad ar y Bil, rwy'n gwybod bod rhanddeiliaid fel Sefydliad Siartredig Trethu a Sefydliad y Cyfrifwyr Siartredig yng Nghymru a Lloegr wedi datgan mai eu safbwynt diofyn nhw yw y dylai deddfwriaeth dreth fod mewn deddfwriaeth sylfaenol, ac yn arbennig yn yr achos lle mae deddfwriaeth yn ymwneud ag arfer pwerau trethu, ac eithrio o dan amgylchiadau eithriadol iawn. Ac rwyf i'n cytuno â'r egwyddor hon, ac rwy'n siŵr y byddai llawer yn y Siambr—y Siambr rithwir—yn cytuno â hi hefyd.
Rwy'n credu, i adlewyrchu casgliadau'r Pwyllgor Cyllid blaenorol, fod angen mwy o sail ddeddfwriaethol arnom ni i'n prosesau cyllidebu a phennu trethi yng Nghymru i gefnogi'r gwaith democrataidd o graffu ar wariant cyhoeddus a threthiant. Yn hyn o beth, drwy ddefnyddio rheoliadau i wneud newidiadau i drethiant, gallai'r Bil hwn—ac rwy'n pwysleisio 'gallai'—gael ei ddefnyddio i fynd ymhellach na'r bwriad gwreiddiol. Nawr, rwy'n sylweddoli bod terfynau llym ar ddefnyddio'r pwerau o fewn y Bil, ond mae dal rhywfaint o amwysedd ynghylch pryd y mae modd defnyddio'r pwerau. Yn yr ymgynghoriad gwreiddiol, dywedodd y Sefydliad Siartredig Trethu
'mae'r amgylchiadau lle gellid defnyddio pŵer 1 yn gadael disgresiwn eithaf eang'
a bod nifer o dermau sydd wedi eu defnyddio yn yr adran yn amwys a heb eu diffinio. Fodd bynnag, gwrthododd y Llywodraeth y syniad o glo y Senedd ar ddefnyddio pŵer 1. A gaf i ofyn i chi, Gweinidog, y rheswm pam mae hynny'n wir? A allwch chi egluro'r amgylchiadau hefyd—ac rydych chi wedi sôn rhywfaint am hyn eisoes—lle rydych chi'n rhagweld y bydd angen defnyddio'r pŵer i addasu Deddfau trethi Cymru? Ac, yn y pen draw, pwy yn Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am benderfynu pa un o'r profion diben yn adran 1 sydd wedi eu bodloni wrth gyflwyno rheoliadau drwy'r Bil?
Yn olaf, cafodd sylwadau eu gwneud yn ystod yr ymgynghoriad gwreiddiol fod perygl wrth wneud newidiadau lluosog drwy bwerau rheoleiddio o wneud y ddeddfwriaeth sylfaenol yn anodd ei dilyn oherwydd cymaint y croesgyfeirio sydd ei angen. Os oes angen llawer iawn o is-ddeddfwriaeth, a fyddai'n bosibl y byddai angen gwaith i atgyfnerthu'r rhain er mwyn sicrhau bod cyfraith treth mor hygyrch â phosibl? Diolch, Gweinidog.
I thank Peter Fox for those questions. I am really pleased that the briefing that officials provided has been useful. I'm very much looking forward to the detailed scrutiny process, which will commence on 22 December, as an early Christmas present for us all, in committee. And I know that we'll be looking at many of these aspects in more detail, but I'm very, very pleased to at least set out my initial response to some of those questions this afternoon.
One of the substantive issues that you raised was, essentially, why not use a finance Bill, and I know that this has been an issue of interest to finance committees in the previous Senedd. My position does remain that I don't consider the timing right to introduce an annual budget or a finance Bill through which changes to Welsh tax Acts can be made. A key consideration for the Welsh tax Acts specifically is that the volume of secondary legislation that these Acts have so far generated is not significant at all, and as we develop more devolved taxes then I think that, potentially, there could be a strengthened argument for an annual finance Bill, but I would even contend that if we did have an annual finance Bill, we'd still need the powers that are provided for within this Bill, because they enable Welsh Ministers to respond to external events that might not necessarily coincide with the Welsh Government finance Bill cycle. For example, the UK budget at which changes may occur isn't on a fixed cycle, and it often occurs more than once a year, and there are also other fiscal events at which changes can be announced, for example, the July 2020 stamp duty land tax rates provide, I think, an example of that. And furthermore, the Bill will enable Welsh Government to be far more responsive to wider changes, such as court decisions and avoidance activity, than is the case with either the UK Government's finance Bill approach or the Scottish Government's approach, where changes are often made through a finance Bill only.
In terms of why we are not using existing powers—so, thinking about primary legislation, for example—the Bill aims to provide an additional flexible tool to allow Ministers to respond at pace to external circumstances that impact on our devolved taxes. Primary legislation generally takes around 12 to 18 months to develop and complete that cycle of Senedd scrutiny, so it wouldn't enable us to respond in an agile way if we needed to do so at short notice, for example, to close down tax avoidance activity.
And there was also a question in terms of why, despite consulting in the documentation on the Senedd lock, we subsequently removed that from our proposals. The lock was originally proposed to enable the Senedd to signify its approval of the use of the made affirmative procedure, and the original policy proposed the use of a power that could be used whenever Welsh Ministers considered it expedient in the public interest to do so. The lock was intended to respond to concerns that the power would be unusually broad, but the Bill now, as currently drafted, has much reduced the scope of the power to those four purpose tests, which can only be used when considered necessary or appropriate. And so that does, I think, sufficiently constrain the power so that a Senedd lock, which itself would have been unconventional and may set an unhelpful precedent for future made affirmative powers, wouldn't be appropriate, because we've narrowed things down with this Bill so much.
And then just to complete that, really, just to highlight that the scope of the power is limited to the four specific purposes: firstly, ensuring that landfill disposal tax and land transaction tax are not imposed where to do so would result in non-compliance with any international obligations; to protect against tax avoidance in relation to landfill disposal tax and land transaction tax; to respond to changes to predecessor UK taxes that impact, or could impact, the amount paid into the Welsh consolidated fund; and then to respond to the decisions of courts and tribunals that affect, or may affect, Welsh tax Acts or regulations made under them. So, we've very much, following the consultation, narrowed the scope of the Bill, which I think removes that need now for the Senedd lock, which was in our original consultation. But I very much look forward to exploring these issues in more depth in the weeks ahead.
Diolch i Peter Fox am y cwestiynau yna. Rwy'n falch iawn bod y briff a gafodd ei ddarparu gan swyddogion wedi bod yn ddefnyddiol. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y broses graffu fanwl, a fydd yn dechrau ar 22 Rhagfyr, fel anrheg Nadolig cynnar i bob un ohonom ni, yn y pwyllgor. Ac rwy'n gwybod y byddwn ni'n edrych yn fanylach ar lawer o'r agweddau hyn, ond rwy'n falch iawn o nodi fy ymateb cychwynnol i rai o'r cwestiynau hynny y prynhawn yma o leiaf.
Un o'r materion sylweddol y gwnaethoch ei godi, yn y bôn, oedd beth am ddefnyddio Bil cyllid, ac rwy'n gwybod bod hyn wedi bod yn fater o ddiddordeb i bwyllgorau cyllid yn y Senedd flaenorol. Fy safbwynt i o hyd yw nad wyf i'n ystyried bod yr amseru'n iawn i gyflwyno cyllideb flynyddol na Bil cyllid y gellir ei ddefnyddio i wneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru. Un ystyriaeth allweddol i Ddeddfau trethi Cymru yn benodol yw nad yw nifer yr is-ddeddfwriaeth y mae'r Deddfau hyn wedi eu creu hyd yma yn arwyddocaol o gwbl, ac wrth i ni ddatblygu trethi mwy datganoledig, yna rwy'n credu, o bosibl, y gallai fod dadl gryfach dros Fil cyllid blynyddol, ond byddwn i hyd yn oed yn dadlau pe bai gennym ni Fil cyllid blynyddol, byddai dal angen y pwerau arnom ni y mae'r Bil hwn yn darparu ar eu cyfer, oherwydd eu bod nhw'n galluogi Gweinidogion Cymru i ymateb i ddigwyddiadau allanol na fydden nhw o reidrwydd yn cyd-fynd â chylch Bil cyllid Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, nid yw cyllideb y DU, lle gall newidiadau ddigwydd, ar gylch sefydlog, ac mae'n digwydd yn aml fwy nag unwaith y flwyddyn, ac mae digwyddiadau cyllidol eraill hefyd pan fo modd cyhoeddi newidiadau, er enghraifft, mae cyfraddau treth dir y dreth stamp ym mis Gorffennaf 2020 yn enghraifft o hynny, rwy'n credu. At hynny, bydd y Bil yn galluogi Llywodraeth Cymru i fod yn llawer mwy ymatebol i newidiadau ehangach, fel penderfyniadau llys a gweithgarwch osgoi, nag sy'n wir am ddull Bil Cyllid Llywodraeth y DU neu ddull gweithredu Llywodraeth yr Alban, lle caiff newidiadau eu gwneud yn aml drwy Fil cyllid yn unig.
O ran pam nad ydym yn defnyddio pwerau presennol—felly, gan feddwl am ddeddfwriaeth sylfaenol, er enghraifft—nod y Bil yw darparu offeryn hyblyg ychwanegol i ganiatáu i Weinidogion ymateb yn gyflym i amgylchiadau allanol sy'n effeithio ar ein trethi datganoledig. Yn gyffredinol, mae deddfwriaeth sylfaenol yn cymryd tua 12 i 18 mis i ddatblygu a chwblhau'r cylch hwnnw o graffu gan y Senedd, felly ni fyddai'n ein galluogi i ymateb mewn modd ystwyth pe bai angen i ni wneud hynny ar fyr rybudd, er enghraifft, i atal gweithgarwch osgoi treth.
Ac yr oedd cwestiwn hefyd o ran pam, er gwaethaf ymgynghori yn y dogfennau ar glo y Senedd, ein bod ni wedi dileu hynny o'n cynigion. Cafodd y clo ei gynnig yn wreiddiol i alluogi'r Senedd i ddynodi ei chymeradwyaeth o ddefnydd y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, ac roedd y polisi gwreiddiol yn cynnig defnyddio pŵer y byddai modd ei ddefnyddio pryd bynnag y byddai Gweinidogion Cymru o'r farn ei bod yn hwylus er budd y cyhoedd i wneud hynny. Bwriad y clo oedd ymateb i bryderon y byddai'r pŵer yn anarferol o eang, ond mae'r Bil bellach, fel y mae wedi ei ddrafftio ar hyn o bryd, wedi lleihau cwmpas y pŵer yn fawr i'r pedwar prawf diben hynny, nid oes modd eu defnyddio ond pan gaiff ei ystyried eu bod yn angenrheidiol neu'n briodol. Ac felly mae hynny, yn fy marn i, yn cyfyngu'n ddigonol ar y pŵer fel na fyddai clo y Senedd, a fyddai ei hun wedi bod yn anghonfensiynol ac a allai osod cynsail di-fudd ar gyfer pwerau cadarnhaol a wnaed yn y dyfodol, yn briodol, oherwydd ein bod ni wedi lleihau pethau gyda'r Bil hwn gymaint.
Ac yna i gwblhau hynny, mewn gwirionedd, hoffwn i dynnu sylw at y ffaith bod cwmpas y pŵer wedi ei gyfyngu i'r pedwar diben penodol: yn gyntaf, sicrhau nad yw treth gwarediadau tirlenwi a threth trafodiadau tir yn cael eu gosod lle y byddai gwneud hynny yn arwain at beidio â chydymffurfio ag unrhyw rwymedigaethau rhyngwladol; diogelu rhag osgoi treth mewn cysylltiad â threth gwarediadau tirlenwi a threth trafodiadau tir; ymateb i newidiadau i drethi blaenorol y DU sy'n effeithio neu a allai effeithio ar y swm sy'n cael ei dalu i gronfa gyfunol Cymru; ac yna ymateb i benderfyniadau llysoedd a thribiwnlysoedd sy'n effeithio neu a allai effeithio ar Ddeddfau trethi Cymru neu reoliadau a gaiff eu gwneud oddi tanyn nhw. Felly, yn dilyn yr ymgynghoriad, rydym ni yn wir wedi lleihau cwmpas y Bil, sydd, yn fy marn i, yn dileu'r angen hwnnw bellach ar gyfer clo y Senedd, a oedd yn ein hymgynghoriad gwreiddiol. Ond rwy'n edrych ymlaen yn fawr at archwilio'r materion hyn yn fanylach yn yr wythnosau i ddod.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Jest i bigo i fyny ar rai o'r sylwadau blaenorol yn benodol ynglŷn â'r Bil cyllid neu Fil cyllideb blynyddol, dwi'n dal i deimlo fel roeddwn i pan oeddwn i'n cadeirio'r Pwyllgor Cyllid yn y Senedd diwethaf fod hynny'n rhywbeth yn sicr y byddwn i'n dymuno i ni fel Senedd symud tuag ato fe. Dwi'n derbyn beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud ynglŷn ag, efallai, pa mor gyflym y gallwn gyrraedd y pwynt yna, ond mae'n sicr yn drafodaeth y byddwn i'n awyddus i'w chadw'n fyw ar bob cyfrif. A dwi'n cytuno hefyd efo'r Gweinidog, boed hynny'n digwydd neu beidio, mae'n dal angen y pwerau y mae'r Llywodraeth yn edrych amdanyn nhw yn y Bil sydd o'n blaenau ni heddiw.
Dwi wedi dweud yn y gorffennol, does gyda fi ddim problem mewn egwyddor i bwerau o'r math yma gael eu rhoi i Weinidogion Cymru. Mae'n gwbl resymol. Mae cael modd i gyflwyno newidiadau ar fyr rybudd fel hyn yn rhywbeth, dwi'n meddwl, sydd yn rhesymol, fel rwy'n dweud, ond mae'n gorfod digwydd o dan amgylchiadau penodol. Byddai methu ag ymateb yn arwain efallai at oblygiadau niweidiol, goblygiadau annheg, at sefyllfa afresymol. Dwi'n credu o dan yr amgylchiadau hynny ei bod hi'n rhesymol ein bod ni'n symud i'r cyfeiriad yna. Mae'n rhywbeth y mae Llywodraethau eraill yn ei gymryd yn ganiataol o gwmpas y byd. Felly, does dim byd unigryw yn hynny o beth.
Wedi dweud hynny i gyd, cyn gallu cefnogi deddfwriaeth sy'n grymuso Gweinidogion fel hyn, mae'n rhaid i ni i gyd fod yn hyderus fod y cyfyngiadau angenrheidiol yn eu lle i wneud yn siŵr bod y paramedrau yn glir o ran, yn gyntaf, o dan ba amgylchiadau mae'r Gweinidog yn gallu gweithredu, yn ail, i ba raddau mae'r Llywodraeth yn gallu gweithredu, ac yn drydydd wedyn wrth gwrs, bod yna fesurau cryf yn eu lle i sicrhau craffu a phroses o roi cydsyniad seneddol amserol, neu mor fuan ag sy'n bosib ar ôl i'r penderfyniad gael ei wneud. Ar yr olwg gyntaf, mae'r ddeddfwriaeth i fi yn edrych yn eithaf rhesymol ar y ffryntiau yna, ond yn amlwg dwi'n edrych ymlaen i graffu ar y ddeddfwriaeth arfaethedig dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Dim ond un neu ddau o gwestiynau gen i yn benodol i chi, Weinidog. Mae yna risg, wrth gwrs—ac efallai rydyn ni wedi ei weld e'n digwydd mewn cyd-destunau eraill—dros amser, fod pwerau fel hyn yn cael eu defnyddio gan Weinidogion i fynd tu hwnt i'r awdurdod a roddwyd iddyn nhw. Felly, allwch chi gadarnhau ar y record y prynhawn yma mai dim ond o dan amgylchiadau eithriadol yn unig a phan fod dim opsiynau amgen y byddech chi yn bwriadu defnyddio'r pwerau fyddai'n dod i Weinidogion Cymru yn y Bil yma?
A hefyd, er mwyn cydbwyso pethau ychydig, efallai, pa ystyriaeth ydych chi wedi'i roi i gynnwys lleisiau neu bersbectifau mwy annibynnol yn y broses o benderfynu gweithredu'r pwerau yma? Hynny yw, mae'r awgrym wedi cael ei wneud efallai fod yna rôl mwy ffurfiol i'r Llywydd, o bosib, yn y broses. Mi wnaeth Prifysgol Caerdydd, wrth gwrs, yn eu hymateb nhw i'r ymgynghoriad llynedd, awgrymu bod angen sicrhau amrywiaeth yn y grŵp sy'n penderfynu pryd y dylid ddefnyddio'r pwerau hyn, a byddwn i efallai â diddordeb i glywed sut ŷch chi'n bwriadu cyflwyno rhyw ffordd o gydbwyso o fewn y broses. Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank the Minister for her statement. Just to pick up on some of the previous comments on a finance Bill or an annual budget Bill, I still feel as I did when I chaired the Finance Committee in the previous Senedd that that is something I would certainly want us as a Senedd to move towards. I accept the Minister's comments on how quickly we can get to that point, but it's certainly a discussion that I would want to keep alive. And I also agree with the Minister, whether that happens or not, we still need the powers that the Government are seeking in the Bill before us today.
I've said in the past that I have no problem in principle with these kinds of powers being given to Welsh Ministers. It is entirely reasonable. Having the means to modify legislation at short notice in this way is something that I do think is reasonable, but it has to happen under particular circumstances. Failing to respond may lead to damaging or unfair implications. Under those circumstances, I think it's reasonable that we move in this direction. It is something that other Governments take for granted around the world. So, there is nothing unique in this.
Having said all of that, before we can support legislation that empowers Ministers in this way, we all have to be confident that the necessary restrictions are in place to ensure that the parameters are clear, first of all in terms of under which circumstances the Minister can act, secondly, to what extent the Government can act, and then thirdly of course, that there are strong measures in place to ensure timely parliamentary scrutiny and consent, or as soon as possible once the decision is made. At first sight, the legislation looks quite reasonable on those fronts, but obviously I look forward to scrutinising the proposed legislation over the next few weeks and months.
Just a few questions from me, Minister. There is a risk, of course—and we've perhaps seen this happen in other contexts—that, over time, powers like this can be used by Ministers to go beyond the authority provided to them. So, can you confirm on the record this afternoon that it's only under exceptional circumstances and only when there are no alternative options that you would intend to use the powers provided to Welsh Ministers in this Bill?
And also, in order to balance things slightly, what consideration have you given to including more independent voices or perspectives in the process of deciding to operate these powers? A suggestion has been made that there might be a more formal role for the Llywydd, perhaps, in the process. Cardiff University, in their response to the consultation last year, suggested that we need to ensure diversity in the group that decides when these powers should be used, and I'd be interested to hear how you intend to have some sort of balance within the process. Thank you.
Thank you very much for raising that series of questions, and for your generally warm acceptance of the need for the Bill, but obviously you're looking forward to the scrutiny process ahead. I'm sure that we will continue to return to the question as to whether or not a finance Bill is necessary at this point, but as I say, we will keep that under review as circumstances develop and change in future. Just to provide reassurance, I do think the parameters of the Bill are sufficiently clear, especially now that we've just narrowed it down to those four purposes for which the Bill should be used, which I've just outlined in response to Peter Fox. But we also recognise the real importance of the need for proper scrutiny, which is why we've included some real, I think, significant safeguards within the Bill in terms of the procedure.
The Bill would allow for regulations subject to the draft affirmative procedure to be laid in draft for a minimum of 20 days before they're put to the vote. Obviously, if they're approved, those regulations can be made, and regulations can lay for a longer period than the 20 days before being put to the vote. Under the made affirmative procedure, we would look to have that period for 60 days. And obviously, if the vote is lost or the 60-day period expires, then those regulations cease to have effect from those dates, and we've put in place a view as to what we would do should those regulations fall. The safeguards that we've put around the made affirmative procedure in particular, I think, are important, because they would only be used when Welsh Ministers consider the regulations necessary by reason of urgency and only for the four purposes that I've described. An example, I think, would be a need to urgently respond when the delayed closure of a tax avoidance scheme would result in considerable loss of revenue.
The proposed approach within this Bill isn't unprecedented and it won't be unfamiliar to tax practitioners. For example, section 109 of the Finance Act 2003 provides HM Treasury with a bespoke power to make regulations to make immediate but temporary changes to stamp duty land tax legislation, and regulations made under this are subject to provisional affirmative procedure, which is similar to the Senedd's made affirmative procedure, meaning that they must be approved by the House of Commons within 28 sitting days in order to have that permanent effect. So, I think that what we're proposing here isn't unusual or novel in that sense, despite being something that will enable us to respond very quickly to changes. In terms of roles for individuals and parties, I'm sure we'll have the opportunity to explore that in further depth in committee in due course, and on the floor, of course, of the Senedd. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr am godi'r gyfres yna o gwestiynau, ac am, ar y cyfan, groesawu'n gynnes yr angen am y Bil, ond yn amlwg, rydych chi'n edrych ymlaen at y broses graffu sydd o'n blaenau. Rwy'n siŵr y byddwn ni'n parhau i ddychwelyd at y cwestiwn a oes angen Bil cyllid ar hyn o bryd ai peidio, ond fel y dywedais i, byddwn ni'n parhau i adolygu hynny wrth i amgylchiadau ddatblygu a newid yn y dyfodol. Er mwyn rhoi sicrwydd, rwy'n credu bod paramedrau'r Bil yn ddigon clir, yn enwedig gan ein bod ni wedi ei leihau bellach i'r pedwar diben hynny y dylai'r Bil gael ei ddefnyddio ar eu cyfer, ac yr wyf i newydd eu hamlinellu mewn ymateb i Peter Fox. Ond rydym ni hefyd yn cydnabod gwir bwysigrwydd yr angen am graffu priodol, a dyna pam yr ydym ni wedi cynnwys mesurau diogelu sylweddol gwirioneddol, yn fy marn i, yn y Bil o ran y weithdrefn.
Byddai'r Bil yn caniatáu i reoliadau sy'n ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol ddrafft gael eu gosod ar ffurf ddrafft am o leiaf 20 diwrnod cyn iddyn nhw gael eu cyflwyno i'r bleidlais. Yn amlwg, os byddan nhw'n cael eu cymeradwyo, bydd modd gwneud y rheoliadau hynny, a gall rheoliadau aros am gyfnod hwy na'r 20 diwrnod cyn eu cyflwyno i'r bleidlais. O dan y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, byddem yn ceisio cael y cyfnod hwnnw am 60 diwrnod. Ac yn amlwg, os bydd y bleidlais yn cael ei cholli, neu os daw'r cyfnod o 60 diwrnod i ben, yna mae'r rheoliadau hynny yn peidio â chael effaith o'r dyddiadau hynny, ac rydym ni wedi rhoi barn ar waith ar yr hyn y byddem ni'n ei wneud pe bai'r rheoliadau hynny yn methu. Mae'r mesurau diogelu yr ydym ni wedi eu rhoi o amgylch y weithdrefn gadarnhaol a wnaed, yn benodol, rwy'n credu, yn bwysig, oherwydd dim ond pan fydd Gweinidogion Cymru yn ystyried bod y rheoliadau'n angenrheidiol oherwydd brys a dim ond at y pedwar diben yr wyf i wedi eu disgrifio y bydden nhw'n cael eu defnyddio. Un enghraifft, rwy'n credu, fyddai angen ymateb ar frys pan fyddai oedi cyn atal cynllun osgoi treth yn arwain at golli refeniw sylweddol.
Nid yw'r dull arfaethedig o weithredu yn y Bil hwn yn ddigynsail ac ni fydd yn anghyfarwydd i ymarferwyr treth. Er enghraifft, mae adran 109 o Ddeddf Cyllid 2003 yn rhoi pŵer pwrpasol i Drysorlys EM wneud rheoliadau i wneud newidiadau yn syth ond dros dro i ddeddfwriaeth treth dir y dreth stamp, ac mae rheoliadau sy'n cael eu gwneud o dan hyn yn ddarostyngedig i weithdrefn gadarnhaol dros dro, sy'n debyg i weithdrefn gadarnhaol a wnaed y Senedd, sy'n golygu bod yn rhaid iddyn nhw gael eu cymeradwyo gan Dŷ'r Cyffredin o fewn 28 diwrnod eistedd er mwyn cael yr effaith barhaol honno. Felly, nid wyf i'n credu bod yr hyn yr ydym ni'n ei gynnig yma yn anarferol nac yn newydd yn yr ystyr hwnnw, er ei fod yn rhywbeth a fydd yn ein galluogi i ymateb yn gyflym iawn i newidiadau. O ran swyddogaethau i unigolion a phartïon, rwy'n siŵr y cawn ni gyfle i archwilio hynny'n fanylach yn y pwyllgor maes o law, ac ar lawr y Senedd, wrth gwrs. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5 yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi ar gefnogi’r bwriad i greu banc cymunedol ar gyfer Cymru. Galwaf ar y Gweinidog, Vaughan Gething.
Item 5 is the statement by the Minister for Economy on supporting the creation of a community bank for Wales. I call on the Minister, Vaughan Gething.
Thank you, Dirprwy Lywydd. The UK has one of the least diverse retail banking systems in Europe. It is dominated by a small number of very large banks. These banks operate according to a traditional shareholder value business model that seeks to maximise profits for their owners. Retail high street banks, as we know, are retreating from many of our high streets at an ever-increasing and alarming pace. According to Office for National Statistics data, the number of bank branches in the UK has fallen by 4,390, or 39 per cent, between 2012 and 2021. The consumer magazine Which? estimates that by the end of 2022 only 277 bank and building society branches will remain in Wales.
Our programme for government commitment to support the creation of a community bank for Wales seeks to address this market failure in relation to the gap in provision, effectiveness and access to quality banking services in Wales. Our vision for the community bank for Wales is one that is based on the mutual model, owned by, and run for, the benefit of its members rather than the maximisation of profit for shareholders. It will be a modern, full-service community bank, headquartered in Wales. It will provide access to bilingual products and services through a range of channels including digital, online and in-branch. The bank will facilitate local investment and enhance community wealth building, recirculating savings into loans and preventing capital drain. It will provide a positive impact on communities and high streets, improving access to everyday banking services for all citizens regardless of income or wealth, as well as, of course, small businesses across the whole of Wales.
As a Government, we are however alert to the significant challenges of establishing a community bank. Whilst there are a number of community banks in development across the UK, no community bank has yet been established. Start-up co-operative and mutual banks face increased challenges compared to their shareholder-model banking counterparts. This is particularly the case in respect of securing development and regulatory capital, which make entry and organic growth difficult. In addition, banking sector legislative and regulatory competencies are reserved matters. We are therefore reliant on the alignment and ambition of private sector firms who share our vision and ethos in order to establish and operate a community bank for Wales.
Since our work to support the creation of a community bank for Wales was first explored, traditional high-street banks have further accelerated their retreat from our high streets. Now more than ever, an increasing number of communities across Wales are left without physical access to what we consider should be an essential public service. The impact of this retreat is not universal, with rural communities and those individuals and businesses across Wales who are more reliant upon cash and face-to-face relationship banking being hit the hardest.
Despite the many high-profile community campaigns supported by members across the political colouring of the Senedd, traditional banks have continued to close branches. I welcome the continued cross-party support for the creation of a community bank for Wales and acknowledge that Members' questions are understandably increasingly focused on the delivery timescales, branch roll-out plans, and products and services to be offered by the community bank. Those questions reflect the needs and concerns of communities in Members' constituencies across the breadth of Wales.
Over the past two years the Welsh Government has supported exploratory work undertaken by Cambria Cydfuddiannol Ltd, a co-operative society established to explore the creation of Banc Cambria as the community bank for Wales. This work has been crucial in informing the delivery strategy of Banc Cambria, and consequently the development of its relationship with an existing financial institution. What I am announcing today reaffirms our belief that this approach has a greater potential to deliver a viable and sustainable community bank. This approach also aligns with the recommendations made in the 'Access to Banking' report by the Senedd’s Economy, Infrastructure and Skills Committee in October 2019. We believe that this approach supports collaboration across the sector, reduces the risks and minimises the costs to the public purse, and increases the pace at which the development and safe launch of Banc Cambria can be delivered.
Last week, the First Minister, the Minister for Social Justice and I met with the teams behind Banc Cambria to discuss the progress made, next steps and areas where Welsh Government support can best be deployed to enhance the pace of development and delivery. I am delighted to update and inform Members, and welcome today’s announcement from the Monmouthshire Building Society stating its intent to develop its approach to delivering a community bank in Wales. Delivery of a community bank is a good fit for the Welsh mutual that is headquartered in Newport. They've been serving and supporting members and communities across south and west Wales to save and flourish for over 150 years. As a mutual, they are already a purpose-led organisation, providing communities with access to financial help and support in locations that are convenient for them.
Whilst there is still much work to be done, with key milestones and further decision points ahead for both the Welsh Government, the society and Cambria Cydfuddiannol, we remain committed to providing all appropriate and necessary support in order to help accelerate the establishment and roll-out of Banc Cambria across Wales. It is now appropriate for the Monmouthshire Building Society to lead on the communications and update on the project as it progresses. We acknowledge and agree that the development of robust, secure and compliant systems are paramount for the society, its existing members and future members of Banc Cambria. I will meet the society and Cambria Cydfuddiannol Ltd regularly to keep abreast of progress and understand where our support can add most value. I will, of course, update Members as appropriate following key decision points. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae gan y DU un o'r systemau bancio manwerthu lleiaf amrywiol yn Ewrop. Mae'n system lle mae nifer fach o fanciau mawr iawn yn tra-arglwyddiaethu. Mae'r banciau hyn yn gweithredu yn ôl model busnes gwerth cyfranddalwyr traddodiadol sy'n ceisio gwneud y mwyaf o elw i'w perchnogion. Mae banciau manwerthu'r stryd fawr, fel y gwyddom ni, yn cilio o lawer o'n strydoedd mawr ar gyflymder cynyddol a brawychus. Yn ôl data'r Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae nifer y canghennau banc yn y DU wedi gostwng 4,390, neu 39 y cant, rhwng 2012 a 2021. Mae'r cylchgrawn defnyddwyr Which? yn amcangyfrif mai dim ond 277 o ganghennau banc a chymdeithasau adeiladu fydd ar ôl yng Nghymru erbyn diwedd 2022.
Mae ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i gefnogi creu banc cymunedol i Gymru yn ceisio mynd i'r afael â methiant y farchnad hon o ran y bwlch yn y ddarpariaeth, effeithiolrwydd, a mynediad at wasanaethau bancio o ansawdd yng Nghymru. Mae ein gweledigaeth ar gyfer banc cymunedol Cymru yn un sy'n seiliedig ar y model cydfuddiannol, sy'n eiddo i'w aelodau, ac sy'n cael ei redeg ar eu cyfer, yn hytrach na gwneud y mwyaf o elw i gyfranddalwyr. Bydd yn fanc cymunedol modern, fydd yn cynnig gwasanaeth llawn, gyda'i bencadlys yng Nghymru. Bydd yn cynnig cynhyrchion a gwasanaethau dwyieithog mewn sawl ffordd wahanol gan gynnwys yn ddigidol, ar-lein ac mewn canghenau. Bydd y banc yn hwyluso buddsoddi'n lleol ac yn gwella'r gwaith o adeiladu cyfoeth cymunedol, gan ail-ddefnyddio cynilon fel benthyciadau ac atal cyfalaf rhag gadael ein gwlad. Bydd yn cael effaith gadarnhaol ar gymunedau a strydoedd mawr, gan wneud gwasanaethau bancio bob dydd yn haws eu defnyddio i bob dinesydd waeth beth fo'u hincwm neu gyfoeth, yn ogystal ag i fusnesau bach ledled Cymru, wrth gwrs.
Rydym ni'r Llywodraeth, fodd bynnag, yn effro i'r heriau sylweddol o sefydlu banc cymunedol. Er bod nifer o fanciau cymunedol yn cael eu datblygu ledled y DU, nid oes banc cymunedol wedi'i sefydlu eto. Mae banciau cydweithredol a chydfuddiannol newydd yn wynebu mwy o heriau o'u cymharu â banciau eraill sy'n dilyn y model cyfranddalwyr. Mae hyn yn arbennig o wir o ran sicrhau cyfalaf datblygu a rheoleiddio, sy'n ei gwneud hi'n anodd camu i'r farchnad ac yna tyfu yn organig. Yn ogystal, mae cymwyseddau deddfwriaethol a rheoleiddiol y sector bancio yn faterion a gadwyd yn ôl. Felly, rydym yn dibynnu ar feddylfryd ac uchelgais cwmnïau'r sector preifat sy'n rhannu ein gweledigaeth a'n hethos er mwyn sefydlu a gweithredu banc cymunedol i Gymru.
Ers i'n gwaith i gefnogi creu banc cymunedol i Gymru gael ei archwilio am y tro cyntaf, mae banciau traddodiadol y stryd fawr wedi encilio o'n strydoedd mawr yn llawer cynt. Yn awr yn fwy nag erioed, mae nifer gynyddol o gymunedau ledled Cymru yn cael eu gadael heb fynediad corfforol i'r hyn a ddylai fod yn wasanaeth cyhoeddus hanfodol yn ein barn ni. Nid yw effaith yr encilio hwn yr un fath ym mhobman, gyda chymunedau gwledig a'r unigolion a'r busnesau hynny ledled Cymru sy'n fwy dibynnol ar arian parod a'r berthynas wyneb yn wyneb yn cael eu taro galetaf.
Er gwaethaf yr ymgyrchoedd cymunedol amlwg niferus a gefnogir gan aelodau o bob lliw gwleidyddol yn y Senedd, mae banciau traddodiadol wedi parhau i gau canghennau. Rwy'n croesawu y gefnogaeth drawsbleidiol barhaus i greu banc cymunedol i Gymru a chydnabod bod cwestiynau'r Aelodau yn ddealladwy yn canolbwyntio fwyfwy ar yr amserlenni cyflawni, y cynlluniau i gyflwyno canghennau, a chynhyrchion a gwasanaethau i'w cynnig gan y banc cymunedol. Mae'r cwestiynau hynny'n adlewyrchu anghenion a phryderon cymunedau yn etholaethau'r Aelodau ledled Cymru.
Dros y ddwy flynedd ddiwethaf mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi gwaith archwiliadol a wnaed gan Cambria Cydfuddiannol Ltd, cymdeithas gydweithredol a sefydlwyd i archwilio'r posibilrwydd o greu Banc Cambria fel banc cymunedol i Gymru. Bu'r gwaith hwn yn hanfodol wrth lywio strategaeth gyflawni Banc Cambria, ac o ganlyniad gyda datblygu ei berthynas â sefydliad ariannol sy'n bodoli eisoes. Mae'r hyn yr wyf yn ei gyhoeddi heddiw yn ailddatgan ein cred bod gan y dull hwn fwy o botensial i ddarparu banc cymunedol hyfyw a chynaliadwy. Mae'r dull hwn hefyd yn cyd-fynd â'r argymhellion a wnaed yn adroddiad 'Mynediad at Fancio' gan Bwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Senedd ym mis Hydref 2019. Credwn fod y dull hwn yn cefnogi cydweithio ar draws y sector, yn lleihau'r risgiau ac yn lleihau'r costau i'r pwrs cyhoeddus, ac yn cynyddu'r cyflymder y gellir datblygu a lansio Banc Cambria yn ddiogel.
Yr wythnos diwethaf, cyfarfu'r Prif Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a minnau â'r timau sy'n ceisio sefydlu Banc Cambria i drafod y cynnydd a wnaed, y camau nesaf a'r meysydd lle y gellir defnyddio cymorth Llywodraeth Cymru orau i wella cyflymder y datblygiad a'r ddarpariaeth. Mae'n bleser gennyf ddiweddaru a hysbysu'r Aelodau, ac rwy'n croesawu y cyhoeddiad heddiw gan Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy yn datgan ei bwriad i ddatblygu ei dull o ddarparu banc cymunedol yng Nghymru. Mae darparu banc cymunedol yn addas iawn i'r gymdeithas gydfuddiannol Cymreig honno sydd â'i phencadlys yng Nghasnewydd. Maen nhw wedi bod yn gwasanaethu ac yn cefnogi aelodau a chymunedau ar draws de a gorllewin Cymru i gynilo a ffynnu ers dros 150 o flynyddoedd. Gan eu bod yn gymdeithas gydfuddiannol, maen nhw eisoes yn sefydliad sy'n gweithredu i ddiben arbennig, gan alluogi cymunedau i gael cymorth a chefnogaeth ariannol mewn lleoliadau sy'n gyfleus iddynt.
Er bod llawer o waith i'w wneud o hyd, gyda cherrig milltir allweddol ac agweddau pellach i benderfynu arnynt ar y gweill i Lywodraeth Cymru, y gymdeithas a Cambria Cydfuddiannol, rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i ddarparu'r holl gymorth priodol ac angenrheidiol er mwyn helpu i gyflymu'r broses o sefydlu a chyflwyno Banc Cambria ledled Cymru. Mae bellach yn briodol i Gymdeithas Adeiladu Sir Fynwy arwain ar y cyfathrebu ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y prosiect wrth iddo fynd yn ei flaen. Rydym yn cydnabod ac yn cytuno bod datblygu systemau cadarn, diogel a chydymffurfiol yn hollbwysig i'r gymdeithas, ei haelodau presennol ac i aelodau Banc Cambria yn y dyfodol. Byddaf yn cwrdd â'r gymdeithas a Cambria Cydfuddiannol yn rheolaidd i gael yr wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd ac i ddeall ble y gall ein cymorth ychwanegu'r gwerth mwyaf. Byddaf, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau fel y bo'n briodol yn dilyn camau penderfynu allweddol. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
I thank the Minister for his statement. I'm also grateful to the team at Banc Cambria for the time they've given in recent months to keeping myself and colleagues updated on the development of a community bank for Wales. Having previously worked in the mutual building society sector for more than two decades, I particularly welcome the fact that the bank's partnership with Monmouthshire Building Society has been made public today, thereby allowing the operational requirements to ensure delivery to be put in place.
Speaking here in 2010, I raised with the then First Minister the risk management and capital adequacy requirements and regulation a new bank would have to comply with, which an established bank or building society partner would not. In 2013, Welsh Conservatives called for the establishment of Invest Wales, a network of regional investment banks embedded in local communities, to lend to small business and provide advice and support based on this partnership model. In 2017, I led a debate on banking services here, which called on the Welsh Government to examine the not-for-profit community banking model then being developed in Wales by Responsible Finance, which proposed working with credit unions where credit unions can't, and providing finance and support for people, businesses and social enterprises that cannot access finance from high street banks.
In response to the fifth Assembly's Economy, Infrastructure and Skills Committee, the Federation of Small Businesses questioned whether the community bank solution overlaps with other things that other instruments and institutions that we already have in place in Wales could be actually in a better place to do. And so, given that this is a commercial investment for the Welsh Government, it is crucial that the Welsh Government performs due diligence and rigorous analysis of the business plan for a community bank prior to further investment. Therefore, Minister, what processes have been followed and what due diligence has taken place to date to provide assurance for the people of Wales before the scheme progresses?
Of course, when performing due diligence, it's also vital that the Welsh Government considers the impact that a community bank will have on the credit union sector. The Economy, Infrastructure and Skills Committee report in 2019 made it clear that credit unions have some very serious concerns about the impact that a community bank could have on them. Indeed, the chief executive of Cardiff & Vale Credit Union wrote on behalf of a group of 11 Welsh credit unions to highlight the fact that Banc Cambria's intention to provide personal loans on a co-operative model basis would be in direct competition with credit unions, and that it would directly threaten the future sustainability of the credit union network in Wales. And so, in light of these concerns, what action is the Welsh Government taking to ensure that the sustainability of credit unions is not threatened by the development of a community bank? And how will the Welsh Government work with credit unions that are keen to work with them but concerned to ensure that Banc Cambria takes neither their business nor their funding? Given the Post Office partnership with UK banks, Banc Cambria could also have an impact on post office services. What assessment has the Minister therefore made of the effects of Banc Cambria on the post office sector? And what discussions has he had with the Post Office about establishing a community bank in Wales?
The creation of a community bank could have a transformative impact on local communities, particularly rural communities that have lost the presence of a bank on their high street. It's reassuring that Banc Cambria has previously said that rural communities are at the heart of what they're trying to do. Banc Cambria has made it clear that it aims to open at least one branch where the customer base is evidenced as suffering particularly badly from financial exclusion. And the First Minister has already spoken of locating a branch in Buckley, Flintshire. How, therefore, will the locations of the branches be decided, and what assurances can you provide that financially excluded rural communities will be at the top of the priority list? And what assurances can you give us that the Welsh Government has the capacity to take this model forward into all parts of Wales, should it prove, as we hope, to be successful?
It's vital that we have the right skills base to support the sector. In response to the fifth Assembly's Economy, Infrastructure and Skills Committee, the Community Savings Bank Association said that finding people who have the right balance of skills and ethical motivation for wanting to create something in Wales would be harder than finding the money to support a community bank.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r tîm yn Banc Cambria am yr amser a roeson nhw yn ystod y misoedd diwethaf i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi a chyd-Aelodau am ddatblygiad banc cymunedol i Gymru. Ar ôl gweithio o'r blaen yn y sector cymdeithasau adeiladu cydfuddiannol am fwy na dau ddegawd, rwy'n croesawu yn arbennig y ffaith bod partneriaeth y banc â Chymdeithas Adeiladu Sir Fynwy wedi'i chyhoeddi heddiw, gan ganiatáu sefydlu'r gofynion gweithredol i sicrhau bod modd darparu.
Wrth siarad yma yn 2010, codais gyda'r Prif Weinidog ar y pryd y gofynion o ran rheoli risg a digonolrwydd cyfalaf a rheoleiddio y byddai'n rhaid i fanc newydd gydymffurfio â nhw, na fyddai'n rhaid i bartner a oedd yn fanc neu gymdeithas adeiladu sefydledig gydymffurfio â nhw. Yn 2013, galwodd y Ceidwadwyr Cymreig am sefydlu Buddsoddi Cymru, rhwydwaith o fanciau buddsoddi rhanbarthol sydd wedi'u gwreiddio mewn cymunedau lleol, i fenthyca i fusnesau bach a rhoi cyngor a chymorth yn seiliedig ar y model partneriaeth hwn. Yn 2017, arweiniais ddadl ar wasanaethau bancio yn y fan yma, a alwodd ar Lywodraeth Cymru i archwilio'r model bancio cymunedol nid-er-elw a ddatblygwyd wedyn yng Nghymru gan Responible Finance, a gynigiodd weithio gydag undebau credyd mewn meysydd lle na all undebau credyd weithredu, a darparu cyllid a chymorth i bobl, busnesau a mentrau cymdeithasol na allant gael gafael ar gyllid gan fanciau'r stryd fawr.
Mewn ymateb i bumed Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Cynulliad, cwestiynodd y Ffederasiwn Busnesau Bach a yw'r ateb o greu banc cymunedol yn gorgyffwrdd â phethau eraill y gallai offerynnau a sefydliadau eraill sydd gennym ni eisoes ar waith yng Nghymru fod mewn sefyllfa well i'w wneud. Ac felly, gan fod hwn yn fuddsoddiad masnachol i Lywodraeth Cymru, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni diwydrwydd dyladwy a dadansoddiad trwyadl o'r cynllun busnes ar gyfer banc cymunedol cyn buddsoddi pellach. Felly, Gweinidog, pa brosesau a ddilynwyd a pha ddiwydrwydd dyladwy sydd wedi digwydd hyd yma i roi sicrwydd i bobl Cymru cyn i'r cynllun fynd yn ei flaen?
Wrth gwrs, wrth gyflawni diwydrwydd dyladwy, mae hefyd yn hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn ystyried yr effaith y bydd banc cymunedol yn ei chael ar y sector undebau credyd. Roedd hi'n glir o adroddiad Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn 2019 fod gan undebau credyd bryderon difrifol iawn am yr effaith y gallai banc cymunedol ei chael arnynt. Yn wir, ysgrifennodd prif weithredwr Undeb Credyd Caerdydd a'r Fro ar ran grŵp o 11 undeb credyd yng Nghymru i dynnu sylw at y ffaith y byddai bwriad Banc Cambria i ddarparu benthyciadau personol ar sail model cydweithredol yn cystadlu'n uniongyrchol ag undebau credyd, ac y byddai'n bygwth cynaliadwyedd y rhwydwaith undebau credyd yng Nghymru yn y dyfodol. Ac felly, yng ngoleuni'r pryderon hyn, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw cynaliadwyedd undebau credyd yn cael ei fygwth gan ddatblygiad banc cymunedol? A sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag undebau credyd sy'n awyddus i weithio gyda nhw ond sy'n awyddus i sicrhau nad yw Banc Cambria yn cymryd eu busnes na'u cyllid? O ystyried partneriaeth Swyddfa'r Post â banciau'r DU, gallai Banc Cambria hefyd gael effaith ar wasanaethau swyddfeydd post. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud felly o effeithiau Banc Cambria ar y sector swyddfeydd post? A pha drafodaethau y mae wedi'u cael gyda Swyddfa'r Post ynghylch sefydlu banc cymunedol yng Nghymru?
Gallai creu banc cymunedol gael effaith drawsnewidiol ar gymunedau lleol, yn enwedig cymunedau gwledig sydd wedi colli presenoldeb banc ar eu stryd fawr. Mae'n galonogol bod Banc Cambria eisoes wedi dweud bod cymunedau gwledig wrth wraidd yr hyn y maen nhw'n ceisio'i wneud. Mae Banc Cambria wedi ei gwneud hi'n glir eu bod yn gobeithio agor o leiaf un gangen lle mae tystiolaeth bod y sylfaen cwsmeriaid yn dioddef yn arbennig o wael o allgáu ariannol. Ac mae'r Prif Weinidog eisoes wedi sôn am leoli cangen ym Mwcle, sir y Fflint. Sut, felly, y penderfynir ar leoliadau'r canghennau, a pha sicrwydd y gallwch ei roi y bydd cymunedau gwledig sydd wedi'u hallgáu'n ariannol ar frig y rhestr flaenoriaethau? A pha sicrwydd y gallwch ei roi inni fod gan Lywodraeth Cymru y gallu i gynnig y model hwn i bob rhan o Gymru, os yw'n profi, fel y gobeithiwn, i fod yn llwyddiannus?
Mae'n hanfodol fod gennym ni'r sylfaen sgiliau gywir i gefnogi'r sector. Mewn ymateb i bumed Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau'r Cynulliad, dywedodd y Gymdeithas Banc Cynilon Cymunedol y byddai canfod y bobl sydd â'r cyfuniad cywir o sgiliau a chymhelliant moesegol i fod eisiau creu rhywbeth yng Nghymru yn anoddach na chanfod yr arian i gefnogi banc cymunedol.
Mark, you must conclude now.
Mark, rhaid i chi ddod i ben nawr.
Therefore, Minister, what work is being done to identify and deliver the skills needed to support the model for the future? And finally, how is access to the branches for disabled people with both visible and hidden impairments being designed in?
Felly, Gweinidog, pa waith sy'n cael ei wneud i adnabod a darparu'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi'r model ar gyfer y dyfodol? Ac yn olaf, sut mae mynediad i'r canghennau ar gyfer pobl anabl sydd â namau gweladwy a chudd yn cael ei gynllunio?