Y Cyfarfod Llawn

Plenary

01/12/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd a Chyhoeddiad am ethol Aelodau newydd i Senedd Ieuenctid Cymru
Statement by the Llywydd and Announcement of the newly elected Members of the Welsh Youth Parliament

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Mae gen i un cyhoeddiad ac un datganiad i'w gwneud cyn i ni gychwyn ar fusnes y prynhawn yma. Y cyhoeddiad yw'r cyhoeddiad ar Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru sydd newydd eu hethol, yn dilyn ymgyrch etholiadol Senedd Ieuenctid Cymru a gynhaliwyd fis Tachwedd. Fy mraint felly yw cyhoeddi'r canlyniadau ar gyfer ein hail Senedd Ieuenctid ni. Dyma benllanw misoedd lawer o waith gan fudiadau, ysgolion a thîm Senedd Ieuenctid ymroddgar y Senedd, ac mae ein dyled yn fawr i bawb a sicrhaodd bod y prosiect arloesol yma'n ffynnu unwaith eto. Roedd yna 272 ymgeisydd ac etholiad ym mhob un sedd etholaeth, ac mae gennym 18 sefydliad partner sy'n sicrhau bod grwpiau amrywiol o bobl ifanc yn cael eu cynrychioli o bob cwr o Gymru.

Bydd ail dymor Senedd Ieuenctid Cymru yn rhedeg am ddwy flynedd a chynhelir y cyfarfod agoriadol ym mis Chwefror 2022. Mi greodd y seneddwyr ifanc cyntaf argraff fawr arnom ni i gyd a dwi'n siŵr bydd yr Aelodau newydd yn ysbrydoli ac yn gweithredu gyda'r un egni ac asbri gan sicrhau bod eu cyfoedion yn gweld perthnasedd y Senedd Ieuenctid gan gyfrannu at waith ein Senedd ni. 

Welcome, all, to the Plenary session. Before we start, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda.

I have one announcement and one statement to make before we start our business this afternoon. The announcement is the announcement on Members of the Welsh Youth Parliament, who have just been elected, following the election campaign held in November. It is my privilege to announce the results for our second Youth Parliament. This is the culmination of many months of work by organisations, schools and the Senedd's dedicated Youth Parliament team, and we are indebted to all those who made this innovative project a success once again. There were 272 candidates and there was an election in each constituency seat, and we have 18 partner organisations, ensuring that diverse groups of young people are represented from across Wales.

The second term of the Welsh Youth Parliament will run for two years and the opening meeting will take place in February 2022. The first youth parliamentarians made a big impression on all of us and I'm sure that the new Members will be inspirational and will act with the same energy and vigour, ensuring that their peers see the relevance of the Youth Parliament by contributing to the work of our Senedd.

For those young people who stood for election but weren't successful on this occasion, I know you will be disappointed, but thank you for your hard-fought campaigns and for putting your names forward. We hope that you will continue to follow the Welsh Youth Parliament's work and get involved in the coming months and years. The story is not over for you, I'm sure. 

I'm very pleased therefore to announce the successful candidates for the second Welsh Youth Parliament, representing constituencies and partner organisations. Here are the names.

I'r bobl ifanc hynny a safodd yn yr etholiad, ond nad oeddent yn llwyddiannus y tro hwn, gwn y byddwch wedi cael siom, ond diolch am eich ymgyrchoedd caled ac am gynnig eich enwau. Gobeithiwn y byddwch yn parhau i ddilyn gwaith Senedd Ieuenctid Cymru ac yn cyfrannu yn y misoedd a'r blynyddoedd nesaf. Nid yw'r stori drosodd i chi, rwy'n siŵr.

Rwy'n falch iawn felly o gyhoeddi'r ymgeiswyr llwyddiannus ar gyfer ail Senedd Ieuenctid Cymru, sy'n cynrychioli etholaethau a sefydliadau partner. Dyma'r enwau.

Dyma enwau'r seneddwyr ifanc: Isaac Floyd-Eve, Poppy Jones, Owain Williams, Dylan Chetcuti, Finley Mills, Laura Green, Leaola Roberts-Biggs, Bartosz Firmaty, Rhys Rowlandson, Iago Llŷn Evans, Jake Dillon, Keira Bailey-Hughes, Samantha Ogbeide, Amir Alenezi, Lloyd Warburton, Tilly Jones, Finn Sinclair, Zach Davis, Iestyn Jones, Freddie Webber, Kelsey Hannah Brookes, Tegan Skyrme, Cerys Harts, Ffion Williams, Ruben Kelman, Ellis Peares, Qahira Shah, Andrew Millar, Kasia Tomsa, Tegan Davies, Tobias Baysting, Harriet Wright-Nicholas, Maddie Mai Malpas, Sonia Marwaha, Fatma Nur Aksoy, Ffred Hayes, Milly Floyd Evans, Fiona Garbutt, Hanna Mahamed, Hermione Vaikunthanathan-Jones, Bisan Ibrahim, Ella Kenny, Jake Dorgan, Stella Orrin, Roan Goulden, Ewan Bodilly, Ruby Cradle, Jack Lewis, Ffion Fairclough, Evie Kwan, Seth Burke, Georgia Miggins, Ollie Davies, Elena Ruddy, Shania Adams, Bowen Raymond Cole, Daniel Downton, Sultan Awolumate. 

Here are the names of the young parliamentarians: Isaac Floyd-Eve, Poppy Jones, Owain Williams, Dylan Chetcuti, Finley Mills, Laura Green, Leaola Roberts-Biggs, Bartosz Firmaty, Rhys Rowlandson, Iago Llŷn Evans, Jake Dillon, Keira Bailey-Hughes, Samantha Ogbeide, Amir Alenezi, Lloyd Warburton, Tilly Jones, Finn Sinclair, Zach Davis, Iestyn Jones, Freddie Webber, Kelsey Hannah Brookes, Tegan Skyrme, Cerys Harts, Ffion Williams, Ruben Kelman, Ellis Peares, Qahira Shah, Andrew Millar, Kasia Tomsa, Tegan Davies, Tobias Baysting, Harriet Wright-Nicholas, Maddie Mai Malpas, Sonia Marwaha, Fatma Nur Aksoy, Ffred Hayes, Milly Floyd Evans, Fiona Garbutt, Hanna Mahamed, Hermione Vaikunthanathan-Jones, Bisan Ibrahim, Ella Kenny, Jake Dorgan, Stella Orrin, Roan Goulden, Ewan Bodilly, Ruby Cradle, Jack Lewis, Ffion Fairclough, Evie Kwan, Seth Burke, Georgia Miggins, Ollie Davies, Elena Ruddy, Shania Adams, Bowen Raymond Cole, Daniel Downton, Sultan Awolumate. 

And that's it—all Members. [Applause.] Two Members, from Llamau and Voices from Care, will be announced shortly in addition, making 60 Members of our new Senedd Ieuenctid, Welsh Youth Parliament. Wishing you all the very best of luck with your work, congratulating you all, and we hope very much that we will be able to welcome you to the Senedd for the inaugural meeting in February.

A dyna ni—yr holl Aelodau. [Cymeradwyaeth.] Bydd dau Aelod, o Llamau a Voices from Care, hefyd yn cael eu cyhoeddi maes o law, sy'n gwneud 60 Aelod o'n Senedd newydd, Senedd Ieuenctid Cymru. Rwy'n dymuno pob lwc i chi gyda'ch gwaith, a llongyfarchiadau i bob un ohonoch, a gobeithiwn yn fawr y bydd modd i ni eich croesawu i'r Senedd ar gyfer y cyfarfod agoriadol ym mis Chwefror.

Felly, llongyfarchiadau i bawb ar y gwaith yna.

Many congratulations to you all on that work.

13:35
Datganiad gan y Llywydd: Y Cytundeb Cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru
Statement by the Llywydd: The Co-operation Agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru

Datganiad sydd gyda fi nesaf i chi, ac mae'r datganiad hynny ar y cytundeb cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi gwneud datganiad ysgrifenedig hefyd ar y ffaith bod y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru wedi llofnodi cytundeb cydweithio heddiw. Mae'r cytundeb yn gwneud trefniadau sy'n rhai newydd ac sy'n codi cwestiynau ynghylch gweithrediad busnes y Senedd. Gan hynny, rwyf wedi cymryd cyngor cyfreithiol ynghylch effaith y cytundeb ar statws Plaid Cymru fel grŵp, ac yn benodol pa un ai yw'n grŵp sydd â rôl weithredol. O dan delerau'r cytundeb, ni fydd gan Blaid Cymru unrhyw rolau gweinidogol, ac felly fy marn ar hyn o bryd yw nad yw'n grŵp sydd â rôl weithredol. Mae diffiniad Deddf Llywodraeth Cymru 2006 o rôl weithredol hefyd yn gymwys i'n Rheolau Sefydlog.

Er y sefyllfa gyfreithiol, mae manylion y cytundeb yn arwain at ystyriaethau o ran gweithredu busnes y Senedd a'n confensiynau presennol. Yn benodol, mae angen ystyried yn ofalus y mater o gyflwyno rôl newydd i Aelodau dynodedig. Byddaf yn awr, felly, yn ymgynghori â'r Pwyllgor Busnes ac yn gwneud datganiad pellach ar sut y mae'r cytundeb yn debygol o effeithio ar weithrediad Cyfarfodydd Llawn y Senedd yma a'n pwyllgorau.

I now have a statement for you on the co-operation agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru. Members will be aware, via a written statement I have issued, that the First Minister and the leader of Plaid Cymru have signed a co-operation agreement today. The agreement makes arrangements that are novel and raise questions regarding the operation of Senedd business. I've therefore taken legal advice on the impact of the agreement on the status of Plaid Cymru as a group, and in particular whether they are a group with an executive role. Under the terms of the agreement, Plaid Cymru will not have any ministerial roles, and so my preliminary view is that it does not have an executive role. The Government of Wales Act 2006 definition of executive role also applies to our Standing Orders.

Notwithstanding the legal position, the details of the agreement raise issues for the operation of Senedd business and our current conventions. In particular, the introduction of a new role for designated Member requires careful consideration. I will now consult with the Business Committee and make a further statement on how the agreement is likely to impact the operation of Plenary and committee meetings.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Economi
1. Questions to the Minister for Economy

Rydyn ni nawr yn barod i symud ymlaen i gwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Ken Skates.

We are now ready to move on to questions to the Minister for Economy, and the first question is from Ken Skates.

Digwyddiadau Mawr yng Ngogledd Cymru
Major Events in North Wales

1. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi digwyddiadau mawr yng ngogledd Cymru? OQ57277

1. What is the Welsh Government doing to support major events in north Wales? OQ57277

Thank you for the question. We're committed to building on Wales’s success in hosting major events. We work proactively with event owners across the whole of Wales, and I was pleased to see events like Focus Wales and the Curtis Cup delivering economic, cultural and social benefits to north Wales this year.

Diolch am eich cwestiwn. Rydym wedi ymrwymo i adeiladu ar lwyddiant Cymru yn cynnal digwyddiadau mawr. Rydym yn gweithio'n rhagweithiol gyda pherchnogion digwyddiadau ledled Cymru gyfan, ac roeddwn yn falch o weld digwyddiadau fel Focus Cymru a Cwpan Curtis yn darparu buddion economaidd, diwylliannol a chymdeithasol i ogledd Cymru eleni.

Thank you, Minister. Indeed, the Curtis Cup was a huge success, likewise Focus Wales, and of course we have some wonderful annual events that the Welsh Government supports in north Wales. And indeed, major events such as the Tour de France and the UEFA World Cup have the potential to hugely transform for the better communities in which they are located. Minister, what's your assessment of how a successful City of Culture bid by Wrexham Country Borough Council would help the entire county borough attract more major events and inward investment to the area?

Diolch, Weinidog. Yn wir, roedd Cwpan Curtis yn llwyddiant ysgubol, a Focus Cymru hefyd, ac wrth gwrs, mae gennym ddigwyddiadau blynyddol gwych y mae Llywodraeth Cymru'n eu cefnogi yng ngogledd Cymru. Ac yn wir, mae potensial gan ddigwyddiadau mawr fel y Tour de France a Cwpan y Byd UEFA i drawsnewid y cymunedau y maent wedi'u lleoli ynddynt er gwell. Weinidog, beth yw eich asesiad o sut y byddai cais llwyddiannus gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i fod yn Ddinas Diwylliant yn helpu'r fwrdeistref sirol gyfan i ddenu mwy o ddigwyddiadau mawr a mewnfuddsoddiad i'r ardal?

Thank you for the question. And I should say, Wales has a good track record of not just attracting but gaining real benefit from major events, and there is real credit to the Member for his time in Government in helping to move that forward. We see the events that we help to fund having a return on the investment of around about 10:1, so it does provide significant economic benefit, but also, as we said, cultural and social. And I'm enthusiastic about Wrexham's bid for the UK City of Culture; they're the only Welsh entrant still left in the race. And we've seen from other UK cities of culture that it can be a catalyst for more investment and a greater understanding of that city and its near neighbours, and what that can do in terms of attracting more investment from both inward investors in business terms, as well as looking to build on a record of a sustainable visitor economy. So, I think it's a really positive aspect, and my officials will be happy to explore opportunities to collaborate to showcase events for 2025, should Wrexham be successful. And I hope that every Member in the Chamber—north, south, east and west—will wish Wrexham well in their bid to be the UK City of Culture in just a few years' time.

Diolch am eich cwestiwn. A dylwn ddweud, mae gan Gymru hanes da nid yn unig o ddenu ond o gael budd gwirioneddol o ddigwyddiadau mawr, a dylid canmol yr Aelod am ei gyfnod yn y Llywodraeth yn helpu i ddatblygu hynny. Rydym yn gweld y digwyddiadau rydym yn helpu i'w hariannu yn gwneud elw ar y buddsoddiad o tua 10:1, felly mae'n darparu budd economaidd sylweddol, a budd diwylliannol a chymdeithasol hefyd fel y dywedwyd. Ac rwy'n frwdfrydig ynghylch cais Wrecsam i fod yn Ddinas Diwylliant y DU; hwy yw'r unig ymgeisydd o Gymru sydd ar ôl yn y ras. Ac rydym wedi gweld o ddinasoedd diwylliant eraill y DU y gall fod yn gatalydd ar gyfer mwy o fuddsoddiad a gwell dealltwriaeth o'r ddinas honno a'i chymdogion agos, a'r hyn y gall hynny ei wneud i ddenu mwy o fuddsoddiad gan fewnfuddsoddwyr o ran busnes, yn ogystal â gallu adeiladu ar hanes o economi ymwelwyr gynaliadwy. Felly credaf ei bod yn agwedd gadarnhaol iawn, a bydd fy swyddogion yn fwy na pharod i archwilio cyfleoedd i gydweithio i arddangos digwyddiadau ar gyfer 2025, pe bai Wrecsam yn llwyddiannus. Ac rwy'n gobeithio y bydd pob Aelod yn y Siambr—o'r gogledd, y de, y dwyrain a'r gorllewin—yn dymuno’n dda i Wrecsam gyda'u cais i fod yn Ddinas Diwylliant y DU ymhen ychydig flynyddoedd.

Minister, it goes without saying, really, that the past couple of years have been tough for major events in north Wales, and across Wales as a whole. Events have had to be cancelled at short notice. There is now some reluctance from events organisers to put on events because of the uncertainty over COVID reduction measures. But it hasn't all been that bad, really, because the pandemic meant more people holidaying in north Wales, which is great. We even saw major tv productions like I'm a Celebrity coming to the region—and it was good to see them back on ITV last night after a few days off because of storm Arwen. These events showcase what the region has to offer, and have increased visitors to my constituency. Minister, what assurances can you give to the events organisers in the Vale of Clwyd, and across the north Wales region, that there will be no more lockdowns and they should carry on organising events throughout 2022?

Weinidog, nid oes angen dweud bod y ddwy flynedd ddiwethaf wedi bod yn anodd i ddigwyddiadau mawr yng ngogledd Cymru, a ledled Cymru gyfan. Bu'n rhaid canslo digwyddiadau ar fyr rybudd. Bellach, mae rhai trefnwyr digwyddiadau'n gyndyn o gynnal digwyddiadau oherwydd yr ansicrwydd ynglŷn â mesurau lliniaru COVID. Ond nid yw wedi bod cynddrwg â hynny, gan fod y pandemig wedi golygu bod mwy o bobl wedi dod ar wyliau i ogledd Cymru, sy'n wych. Gwelsom gynyrchiadau teledu mawr fel I'm a Celebrity, hyd yn oed, yn dod i'r rhanbarth—ac roedd yn dda eu gweld yn ôl ar ITV neithiwr, ar ôl ychydig ddyddiau oddi ar y teledu oherwydd storm Arwen. Mae'r digwyddiadau hyn yn arddangos beth sydd gan y rhanbarth i'w gynnig, ac wedi cynyddu nifer yr ymwelwyr â fy etholaeth. Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i drefnwyr digwyddiadau yn Nyffryn Clwyd, ac ar draws rhanbarth gogledd Cymru, na fydd mwy o gyfyngiadau symud ac y dylent barhau i drefnu digwyddiadau drwy gydol 2022?

13:40

Well, I could agree with much of what the Member said and support it, until the last 'Give me a guarantee on the future.' Look, the reality is that if we see the new omicron variant, and if it is something that spreads much more rapidly than even the Delta variant, and if it has the same level of harm over the population and for each person, then, actually, by the fact that it spreads more rapidly, it is going to be a more dangerous variant. It's why every Government across the UK have implemented a series of new measures. 

I want, though, to be able to support the visitor economy across north Wales, across the south and the middle of Wales, to understand how we generate more activity and have the confidence to build on improving the visitor economy more broadly, because I certainly recognise it's an important economic sector for the future. And I want to build on the fact that more people have come to different parts of Wales over the last two years, and to have a genuinely sustainable visitor economy—one that is year round, and with good jobs within it and not simply seasonal jobs.

So, we will do everything we can to support the visitor economy, and the broader economy, and we will take all reasonable steps we can to avoid further measures that may need to be taken in the course of the pandemic, because we recognise that, if we go backwards, there's real harm to the economy, as well as physical and mental health. So, the Government will continue to be clear, consistent, balanced and open in the choices that we make. 

Wel, gallwn gytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd yr Aelod a'i gefnogi, tan iddo ddweud 'Rhowch warant i mi ar y dyfodol.' Edrychwch, y gwir amdani yw, os byddwn yn gweld amrywiolyn newydd omicron, ac os yw'n rhywbeth sy'n lledaenu'n llawer cyflymach na hyd yn oed amrywiolyn delta, ac os yw'n peri'r un lefel o niwed yn y boblogaeth ac i bob unigolyn, yna oherwydd y ffaith ei fod yn lledaenu'n gyflymach, bydd yn amrywiolyn mwy peryglus. Dyna pam fod pob Llywodraeth ledled y DU wedi rhoi cyfres o fesurau newydd ar waith.

Er hynny, hoffwn allu cefnogi'r economi ymwelwyr ledled gogledd Cymru, ledled de a chanolbarth Cymru, i ddeall sut rydym yn cynhyrchu mwy o weithgarwch ac yn cael hyder i wella'r economi ymwelwyr yn fwy cyffredinol, gan fy mod yn sicr yn cydnabod ei fod yn sector economaidd pwysig ar gyfer y dyfodol. A hoffwn adeiladu ar y ffaith bod mwy o bobl wedi dod i wahanol rannau o Gymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac i gael economi ymwelwyr wirioneddol gynaliadwy—drwy gydol y flwyddyn, a chanddi swyddi da yn hytrach na swyddi tymhorol yn unig.

Felly, byddwn yn gwneud popeth a allwn i gefnogi'r economi ymwelwyr, a'r economi ehangach, a byddwn yn cymryd pob cam rhesymol y gallwn eu cymryd i osgoi mesurau pellach y gallai fod angen eu cymryd yn ystod y pandemig, gan ein bod yn cydnabod, os ydym yn cymryd cam yn ôl, y gallai hynny arwain at niwed gwirioneddol i'r economi, yn ogystal ag iechyd corfforol a meddyliol. Felly, bydd dewisiadau'r Llywodraeth yn parhau i fod yn glir, yn gyson, yn gytbwys ac yn agored.

Y Sector Gweithgareddau Hamdden Egnïol
The Active Recreation Sector

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r sector gweithgareddau hamdden egnïol yng ngogledd Cymru? OQ57289

2. What steps is the Welsh Government taking to support the active recreation sector in north Wales? OQ57289

Member
Dawn Bowden 13:41:35
Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip

Our programme for government makes clear our commitments to promote equal access to sport and leisure activities and our aims for a safe and welcoming tourism and leisure sector across Wales. North Wales features prominently in Visit Wales’s promotional activities and in our capital investment programme for tourism.

Mae ein rhaglen lywodraethu'n nodi ein hymrwymiadau i hybu mynediad cydradd at weithgareddau chwaraeon a hamdden a’n nodau ar gyfer sector twristiaeth a hamdden diogel a chroesawgar ledled Cymru. Mae gogledd Cymru'n cael cryn dipyn o sylw yng ngweithgarwch hyrwyddo Croeso Cymru ac yn ein rhaglen buddsoddi cyfalaf ar gyfer twristiaeth.

Diolch, Deputy Minister. I recently visited Plas y Brenin, which is a great facility for adventure sport and training in the heart of Snowdonia, and it's run by a Welsh charity, the Mountain Training Trust. They are looking for funding to bring their building and outdoor facilities up to full disability access to widen inclusiveness and expand the offer. What is Welsh Government doing to support this industry that is so crucial to both the economic and social well-being of north Wales to recover from the pandemic and grow, and would it be possible for you, Deputy Minister, and officials to meet with me to explore what can be done to help this fantastic facility grow and adapt? Thank you. 

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â Phlas y Brenin, cyfleuster gwych ar gyfer chwaraeon antur a hyfforddiant yng nghanol Eryri, ac mae'n cael ei redeg gan elusen Gymreig, yr Ymddiriedolaeth Hyfforddiant Mynydd. Maent yn edrych am gyllid i wneud eu hadeilad a'u cyfleusterau awyr agored i fod yn gwbl hygyrch i bobl anabl er mwyn cynyddu cynhwysiant ac ehangu'r cynnig. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi'r diwydiant hwn, sydd mor hanfodol i les economaidd a chymdeithasol gogledd Cymru i adfer wedi'r pandemig a thyfu, ac a fyddai modd i chi, Ddirprwy Weinidog, a swyddogion gyfarfod â mi er mwyn archwilio beth y gellir ei wneud i helpu'r cyfleuster gwych hwn i dyfu ac addasu? Diolch.

Can I thank the Member for that supplementary question? Yes, I did see that you recently visited Plas y Brenin; I do follow you on Twitter. It clearly is an excellent facility, and I'm very pleased that you had a positive experience there. And I do fully recognise, of course, the importance of active recreation across Wales and, in this context, the importance of our programme for government commitment to supporting disabled people and removing the barriers and obstacles that might prevent people from enjoying those kinds of visitor attractions. I certainly hope that I'll get the chance to visit there myself soon, and I would be more than happy to have further conversations with you about that. 

However, Plas y Brenin is owned and run by Sport England. So, I would anticipate that capital funding for the facility would be something that Sport England would need to review as an organisation. But, having said that, across north Wales, Welsh Government is currently supporting nine public amenity projects through the Brilliant Basics scheme to enhance the visitor experience, and several of these will allow better access to our environments, such as the beach access at Dwygyfylchi beach in Conwy. It will see improved conveniences incorporating cycle storage and so on. And, of course, we are committed within the programme for government to a new national park for north Wales, the first in more than half a century, centred on the breathtaking Clwydian range and the Dee valley, which I know is very close to your heart. 

The Welsh Government also continues to consider capital development opportunities that support key visitor and leisure destinations—for example, in Denbighshire, to support the expansion and upgrading of facilities at the coastal Beaches Hotel in Prestatyn, and two phases of an £8 million investment in Adventure Parc, Snowdonia, and another £380,000 going into Plas Weunydd Hotel in Llechwedd to create a hotel that will complement the Zip World development. I could go on, but I think the point that you get here is that the Welsh Government is very serious about supporting the outdoor recreation facilities and centres, and does absolutely recognise the importance of it to the wider economy of north Wales. 

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol? Do, gwelais eich bod wedi ymweld â Phlas y Brenin yn ddiweddar; rwy'n eich dilyn ar Twitter. Mae'n amlwg ei fod yn gyfleuster rhagorol, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi cael profiad cadarnhaol yno. Ac rwy'n llwyr gydnabod pwysigrwydd gweithgareddau hamdden egnïol ledled Cymru wrth gwrs, ac yn y cyd-destun hwn, pwysigrwydd yr ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i gefnogi pobl anabl a chael gwared ar y rhwystrau a allai atal pobl rhag mwynhau'r mathau hynny o atyniadau i ymwelwyr. Rwy'n sicr yn gobeithio cael cyfle i ymweld â'r lle fy hun cyn bo hir, ac rwy'n fwy na pharod i gael sgyrsiau pellach gyda chi ynglŷn â hynny.

Fodd bynnag, Sport England sy'n berchen ar Blas y Brenin ac yn ei redeg. Felly, byddwn yn rhagweld y byddai cyllid cyfalaf ar gyfer y cyfleuster yn rhywbeth y byddai angen i Sport England ei adolygu fel sefydliad. Ond wedi dweud hynny, ar draws gogledd Cymru, mae Llywodraeth Cymru'n cefnogi naw phrosiect amwynder cyhoeddus ar hyn o bryd drwy gynllun y Pethau Pwysig i wella'r profiad i ymwelwyr, a bydd llawer o'r rhain yn darparu gwell mynediad i'n hamgylcheddau, fel mynediad i'r traeth yn nhraeth Dwygyfylchi yng Nghonwy. Bydd yn darparu gwell cyfleusterau, gan gynnwys cyfleusterau storio beiciau ac ati. Ac wrth gwrs, rydym wedi ymrwymo yn y rhaglen lywodraethu i barc cenedlaethol newydd i ogledd Cymru, y cyntaf ers dros hanner canrif, yn ardal aruthrol Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy, y gwn ei bod yn agos iawn at eich calon.

Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn parhau i ystyried cyfleoedd datblygu cyfalaf sy'n cefnogi cyrchfannau ymwelwyr a hamdden allweddol—er enghraifft, yn Sir Ddinbych, i gefnogi'r gwaith o ehangu ac uwchraddio cyfleusterau gwesty arfordirol y Beaches Hotel ym Mhrestatyn, a dau gam o fuddsoddiad £8 miliwn ym Mharc Antur Eryri, a £380,000 arall i Westy Plas Weunydd yn Llechwedd i greu gwesty a fydd yn ychwanegu at gynnig datblygiad Zip World. Gallwn barhau, ond credaf mai'r pwynt a gewch yma yw bod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chefnogi cyfleusterau a chanolfannau hamdden awyr agored, ac yn llwyr gydnabod eu pwysigrwydd i economi ehangach gogledd Cymru.

13:45

As highlighted, active recreation is, of course, essential to the health and prosperity of many people across north Wales. Not only does active recreation benefit people physically, it also has immense benefits for mental health as well. As, Minister, you will be aware, north Wales is an exceptional area for active recreation, with fantastic nature and scenery for all types of exercise, and, indeed, back in May, I was delighted, as you just mentioned Adventure Park Snowdonia, to actually be at the opening of the Hilton hotel there, a hub of award-winning indoor and outdoor adventures in north Wales, with the world-first inland surfing. So, yes, a great example of a site enabling active recreation—a really important stakeholder in the region. But just going back to the benefits, in terms of both physical and, of course, mental health, I wonder, Deputy Minister, what work you're doing with the health Minister to understand the benefits further, and how the north Wales health board—Betsi Cadwaladr health board—can also ensure that they're supporting the active recreation sector? 

Fel y nodwyd, mae gweithgareddau hamdden egnïol, wrth gwrs, yn hanfodol i iechyd a ffyniant llawer o bobl ar draws gogledd Cymru. Nid yn unig fod gweithgareddau hamdden egnïol o fudd i bobl yn gorfforol, maent hefyd yn darparu buddion aruthrol i iechyd meddwl. Fel y gwyddoch, Weinidog, mae gogledd Cymru'n ardal ardderchog ar gyfer gweithgareddau hamdden egnïol, gyda natur a golygfeydd gwych ar gyfer pob math o ymarfer corff, ac yn wir, yn ôl ym mis Mai, roeddwn yn hynod falch, gan ichi sôn am Barc Antur Eryri, o gael bod yno yn agoriad gwesty'r Hilton, canolbwynt i anturiaethau dan do ac awyr agored arobryn yng ngogledd Cymru, gyda'r cyfleusterau syrffio mewndirol cyntaf yn y byd. Felly, ie, enghraifft wych o safle sy'n galluogi gweithgareddau hamdden egnïol—rhanddeiliad pwysig iawn yn y rhanbarth. Ond i ddychwelyd at y buddion, o ran iechyd corfforol, ac wrth gwrs, iechyd meddwl, tybed pa waith rydych yn ei wneud gyda'r Gweinidog iechyd i ddeall y buddion yn well, Ddirprwy Weinidog, a sut y gall bwrdd iechyd gogledd Cymru—bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr—hefyd sicrhau eu bod yn cefnogi'r sector gweithgareddau hamdden egnïol?

Can I thank the Member for that question? And I think he is absolutely right: this is not something that is the responsibility or within the confines of one single portfolio. I've had conversations with my colleague the Deputy Minister for Mental Health and Well-being and with the Minister for health about how we can work across portfolio to deliver some of those health and well-being objectives, including some budgetary issues. Obviously, within my portfolio, we have lots of areas, whether it's arts, culture or sport, that can help deliver those kinds of activities. We don't necessarily have all the budget that goes with that, if it is specifically around a mental health and well-being objective, but we have a very clear objective within our programme for government about delivering social prescribing, and the areas within my portfolio really are there to enable that support to be given into the health sectors as well. So, it is absolutely something that we're considering on a regular basis.  

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? A chredaf ei fod yn llygad ei le: nid yw hyn yn rhywbeth sy'n gyfyngedig neu'n gyfrifoldeb i un portffolio yn unig. Rwyf wedi cael sgyrsiau gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, a chyda'r Gweinidog iechyd ynglŷn â sut y gallwn weithio ar draws ein portffolios i gyflawni rhai o'r amcanion iechyd a lles hynny, gan gynnwys rhai materion cyllidebol. Yn amlwg, yn fy mhortffolio, mae gennym lawer o feysydd a all helpu i gyflawni'r mathau hynny o weithgareddau, boed drwy'r celfyddydau, diwylliant neu chwaraeon. Nid oes gennym yr holl gyllideb sy'n cyd-fynd â hynny o reidrwydd, os yw'n ymwneud yn benodol ag amcan iechyd meddwl a lles, ond mae gennym amcan clir iawn yn ein rhaglen lywodraethu ynghylch cyflwyno presgripsiynu cymdeithasol, ac mae'r meysydd yn fy mhortffolio yno i allu rhoi'r cymorth hwnnw i'r sectorau iechyd hefyd. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth rydym yn ei ystyried yn rheolaidd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. Minister, the new variant of COVID-19 has caused understandable worry, particularly given that we don't know yet how virulent the variant is, and therefore we can't accurately ascertain the threat of the virus to Wales. Nevertheless, the news of a new variant will cause some real worry for Welsh businesses, and so it's crucial that there is an ongoing dialogue with the Welsh Government about the impact of the new variant on how we live and work so that businesses are consulted on any new measures or any changes to existing measures and strategies. Now, I listened very carefully to the answer you gave my colleague the Member for the Vale of Clwyd, but, Minister, at this stage, can you tell us how is the new variant affecting the Welsh Government's economic recovery plans? And can you tell us whether the Welsh Government intends to announce any new measures targeted at businesses in Wales before Christmas? 

Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'r amrywiolyn newydd o COVID-19 wedi peri pryder dealladwy, yn enwedig o gofio nad ydym yn gwybod eto pa mor ffyrnig yw'r amrywiolyn, ac felly ni allwn fod yn gwbl sicr o fygythiad y feirws i Gymru. Serch hynny, bydd y newyddion am amrywiolyn newydd yn achosi cryn bryder i fusnesau Cymru, ac felly mae'n hanfodol cynnal deialog barhaus gyda Llywodraeth Cymru ynghylch effaith yr amrywiolyn newydd ar sut rydym yn byw ac yn gweithio fel yr ymgynghorir â busnesau ar unrhyw fesurau newydd neu unrhyw newidiadau i'r mesurau a'r strategaethau presennol. Nawr, gwrandewais yn ofalus iawn ar yr ateb a roesoch i fy nghyd-Aelod, yr Aelod dros Ddyffryn Clwyd, ond Weinidog, ar hyn o bryd, a allwch ddweud wrthym sut y mae'r amrywiolyn newydd yn effeithio ar gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer adferiad economaidd? Ac a allwch ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru'n bwriadu cyhoeddi unrhyw fesurau newydd wedi'u targedu at fusnesau yng Nghymru cyn y Nadolig?

Thank you for the question. The difficulty with the omicron variant is that we don't have a fully formed picture of its overall impact. But we are genuinely concerned that it appears to spread even more rapidly than the delta variant. You'll have heard Conservative Ministers in the UK Government talk about that as well, but about the fact that collectively within the UK we don't understand the three main points of difficulty. On the first, we have some impacts, but we don't understand how much more rapidly than delta it appears to spread, but it appears to spread more rapidly; the second is whether it actually causes more harm than the delta variant, and I'll come back to that; and the third is whether it can escape the vaccine.

Now, if you put it this way: we have about 2,000-odd people every day in Wales who test positive for COVID—it's almost all delta—and we know that leads to a certain number of people coming to harm, going to hospital. Unfortunately, we know that a certain number of people won't survive. If omicron has the same impact in those, say, 2,000 people, then you'd say it's about what the scientists call the same sort of pathogenic capability. The problem is, if omicron spreads more rapidly, we'll see more people come in to our health and care system much more quickly, and that does have the real potential to cause a very serious impact, even if it doesn't actually escape the vaccine response. So, we're dealing with a good deal of uncertainty at present.

Our scientists across the UK expect to be able to provide politicians with some more information within the next two to three weeks to have an understanding of those extra factors. So, we're dealing with a point of real uncertainty at what is the most inconvenient time for many businesses, in the last few weeks in the run-up to Christmas. So, we don't plan to introduce more restrictions before Christmas, but, when we get more information on the omicron variant—not just what it entails and what it means, but also how widespread it already is within the UK. And we're not having a fully formed picture; of course, we have confirmed and probable cases, but, because a decision was made to no longer have PCR testing for international entrants about six weeks or so ago, that means we haven't been able to sequence in advance. So, it's likely that there is more omicron in the country and across the UK than we understand at present. Once we get a fuller picture of where it is and its particular impact, then not just this Government for Wales but, actually, across the UK, will need to make choices, and that's why the First Minister wrote jointly with the First Minister of Scotland to the UK Government to be clear that, if measures are needing to be taken, then we want to have the support of the UK Treasury in doing so if that impact is felt first in another part of the union that isn't England. We've seen that in the past, and I believe that a proper and sensible response to that would show the UK acting as it should do and its best to make sure that the risks and opportunities are shared equally with this latest twist in the ongoing tale of this pandemic. 

Diolch am eich cwestiwn. Yr hyn sy'n anodd gydag amrywiolyn omicron yw nad oes gennym ddarlun llawn o'i effaith gyffredinol. Ond rydym yn wirioneddol bryderus ei fod yn lledaenu hyd yn oed yn gyflymach nag amrywiolyn delta yn ôl pob golwg. Byddwch wedi clywed Gweinidogion Ceidwadol Llywodraeth y DU yn sôn am hynny hefyd, ond am y ffaith nad ydym gyda'n gilydd yn y DU yn deall y tair prif broblem. Ar y gyntaf: mae gennym rai effeithiau, ond nid ydym yn gwybod faint yn gyflymach na delta yr ymddengys ei fod yn lledaenu, ond mae'n ymddangos ei fod yn lledaenu'n gyflymach; yr ail yw a yw'n peri mwy o niwed nag amrywiolyn delta, a dof yn ôl at hynny; a'r drydedd yw a all weithio heibio'r brechlyn.

Nawr, os ystyriwch y peth fel hyn: mae gennym oddeutu 2,000 o bobl y dydd yng Nghymru'n profi'n bositif am COVID—delta yw pob achos, bron â bod—a gwyddom fod hynny'n arwain at nifer penodol o bobl yn cael niwed, yn mynd i'r ysbyty. Yn anffodus, gwyddom na fydd nifer penodol o bobl yn goroesi. Os yw omicron yn cael yr un effaith yn y 2,000 o bobl hynny, dywedwch, yna byddech yn dweud bod ganddo'r un math o'r hyn y mae gwyddonwyr yn ei alw'n allu pathogenig. Y broblem yw: os yw omicron yn lledaenu'n gyflymach, byddwn yn gweld mwy o bobl yn dod i mewn i'n system iechyd a gofal yn llawer cyflymach, ac mae perygl gwirioneddol y gallai hynny achosi effaith ddifrifol iawn, hyd yn oed os nad yw'n gallu gweithio heibio i effaith y brechlyn. Felly, rydym yn ymdrin â chryn dipyn o ansicrwydd ar hyn o bryd.

Mae ein gwyddonwyr ledled y DU yn disgwyl gallu darparu rhywfaint yn rhagor o wybodaeth i wleidyddion o fewn y ddwy i dair wythnos nesaf fel y gallant ddeall y ffactorau ychwanegol hynny. Felly, rydym yn ymdrin ag ansicrwydd gwirioneddol, ar yr adeg fwyaf anghyfleus i lawer o fusnesau yn ystod yr wythnosau olaf cyn y Nadolig. Felly, nid ydym yn bwriadu cyflwyno mwy o gyfyngiadau cyn y Nadolig, ond pan gawn fwy o wybodaeth am amrywiolyn omicron—nid yn unig yr hyn y mae'n ei achosi a'r hyn y mae'n ei olygu, ond hefyd pa mor eang y mae wedi lledaenu eisoes yn y DU. Ac nid oes gennym ddarlun llawn eto; wrth gwrs, mae gennym achosion a gadarnhawyd ac achosion tebygol, ond gan y gwnaed penderfyniad oddeutu chwe wythnos yn ôl i roi'r gorau i'r gofyniad i bobl sy'n dod i mewn i'r wlad wneud profion PCR, golyga hynny nad ydym wedi gallu dilyniannu ymlaen llaw. Felly, mae'n debygol fod mwy o omicron yn y wlad a ledled y DU nag y gwyddom amdano ar hyn o bryd. Pan gawn ddarlun llawnach o ble y mae a'i effaith benodol, bydd angen i Lywodraeth Cymru wneud dewisiadau, a bydd angen gwneud dewisiadau ledled y DU, a dyna pam yr ysgrifennodd y Prif Weinidog ar y cyd â Phrif Weinidog yr Alban at Lywodraeth y DU i nodi'n glir, os oes angen cymryd camau, yr hoffem gael cymorth Trysorlys y DU i wneud hynny pe bai'r effaith honno'n cael ei theimlo yn gyntaf mewn rhan arall o'r undeb yn hytrach na Lloegr. Rydym wedi gweld hynny yn y gorffennol, a chredaf y byddai ymateb priodol a synhwyrol i hynny'n dangos y DU yn ymddwyn fel y dylai ac yn gwneud ei gorau i sicrhau bod y peryglon a'r cyfleoedd yn cael eu rhannu'n gyfartal ar y cam diweddaraf yn hanes parhaus y pandemig hwn.

13:50

Well, Minister, the point I'm making is that it's crucial that, as more information comes out about this virus, the Welsh Government communicates clearly with Welsh businesses and sets out its intentions, and therefore I look forward to hearing more from you in the coming few weeks. Now, over the past few weeks, the Welsh Government has published several economic statements and allocated substantial funding, and it's important for us to better understand whether this new variant has any impact on the Welsh Government's plans going forward. For example, last week the Government announced a £45 million package of funding that aims to help small businesses across Wales to grow, and will hopefully support thousands of people across Wales to train to work in key sectors. That funding is vital in addressing skills gaps and upskilling the workforce. Indeed, you yourself told the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee that every single sector of business that you talk to—small, medium or large—there's always a key skills challenge. Therefore, can you tell us more about this particular funding stream and how it'll be allocated across local authorities in Wales? And can you tell us how confident you are that this funding will be enough not only to safeguard 4,000 jobs, but also to help create 2,000 new jobs in Wales, as you outlined last week? 

Wel, Weinidog, fy mhwynt yw ei bod yn hanfodol, wrth i fwy o wybodaeth ddod i'r amlwg am y feirws hwn, fod Llywodraeth Cymru'n cyfathrebu'n glir â busnesau Cymru ac yn nodi ei bwriadau, ac felly edrychaf ymlaen at glywed mwy gennych dros yr wythnosau nesaf. Nawr, dros yr wythnosau diwethaf, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi sawl datganiad economaidd ac wedi dyrannu cryn dipyn o gyllid, ac mae'n bwysig inni ddeall yn well a fydd yr amrywiolyn newydd hwn yn cael unrhyw effaith ar gynlluniau Llywodraeth Cymru yn y dyfodol. Er enghraifft, yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Llywodraeth becyn cyllid gwerth £45 miliwn, gyda'r nod o helpu busnesau bach ledled Cymru i dyfu a chefnogi miloedd o bobl ledled Cymru, gobeithio, i hyfforddi i weithio mewn sectorau allweddol. Mae'r cyllid hwnnw'n hanfodol wrth fynd i'r afael â bylchau sgiliau ac uwchsgilio'r gweithlu. Yn wir, fe ddywedoch chi eich hun wrth Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig fod pob sector busnes y siaradwch â hwy—bach, canolig neu fawr—bob amser yn wynebu her sgiliau allweddol. Felly, a allwch ddweud mwy wrthym am y ffrwd gyllido benodol hon a sut y bydd yn cael ei dyrannu ar draws awdurdodau lleol yng Nghymru? Ac a allwch ddweud wrthym pa mor hyderus rydych chi y bydd y cyllid hwn yn ddigon nid yn unig i ddiogelu 4,000 o swyddi, ond hefyd i helpu i greu 2,000 o swyddi newydd yng Nghymru, fel yr amlinelloch chi yr wythnos diwethaf?

Yes. So, on the additional funding that I was pleased to announce— and I'm particularly pleased to have announced that we'll be delivering that in partnership with local authorities, who will deliver the funding and they'll be able to make choices within the local authority area, so it will cover every single local authority in the country. And the figures that we provided on the number of new jobs we think it will create, as well as those safeguarded, come from our experience of working alongside local authorities and businesses during the pandemic. This, in particular, we think will be of real advantage to small and medium-sized businesses as well.

So, that's the basis on which we have allocated funding and why we have come up with figures about the impact we think it'll have, and I was very pleased to visit a business in the Caerphilly county borough, I believe in the Islwyn constituency, on the launch of the fund, and they've already indicated about the support they've had from previous rounds of support from the Welsh Government, and what that's allowed them to do in diversifying their business and actually managing to grow, and that growth is from local employment—so, decent jobs and the whole thing of, as we say in the Welsh Government, better jobs closer to home. It's a good example of that funding delivering on that. There's been a real appetite from businesses to do that. Part of the challenge has been unlocking business investment themselves. So, the fund allows people to apply for a grant, then to invest some themselves as well. It's a genuine example of 'something for something' that we think has every prospect of being successful. 

On your broader point about business communication regarding the path through the pandemic, I have regular conversations with a variety of different sectors within the economy. I talk with trade unions and I talk with business organisations. I'm having another round of conversations with business groups later this week. So, there is regular communication and business groups themselves say that they've never had a closer or better relationship with the Welsh Government. The necessity of the pandemic has driven some of that, but I actually think there's better understanding and a better sharing of information, trust and confidence.

So, I hope that gives the Member some of the assurance, which I think is reasonable for him to ask for, that there are both regular conversations going on between myself, my officials and business groups, and that those are in a good place to be able to do what we need to do, but I really do hope we don't need to introduce further restrictions. But myself and other Ministers in the Government will make the right choices to keep the people of Wales safe, and to do what we can to save livelihoods at the same time.

Gallaf. Felly, o ran y cyllid ychwanegol roeddwn yn falch o'i gyhoeddi—ac rwy'n arbennig o falch fy mod wedi cyhoeddi y byddwn ei ddarparu mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, a fydd yn darparu'r cyllid ac yn gallu gwneud dewisiadau o fewn ardal yr awdurdod lleol, felly bydd ar gael i bob awdurdod lleol yn y wlad. Ac mae'r ffigurau a ddarparwyd gennym ar nifer y swyddi newydd y credwn y bydd yn eu creu, yn ogystal â'r rheini a ddiogelir, yn dod o'n profiad o weithio ochr yn ochr ag awdurdodau lleol a busnesau yn ystod y pandemig. Credwn y bydd hyn, yn arbennig, o fantais wirioneddol i fusnesau bach a chanolig hefyd.

Felly, dyna'r sail dros ddyrannu cyllid a pham ein bod wedi nodi ffigurau ynghylch yr effaith y credwn y bydd yn ei chael, ac roeddwn yn falch iawn o ymweld â busnes ym mwrdeistref sirol Caerffili, yn etholaeth Islwyn rwy'n credu, pan lansiwyd y gronfa, ac maent hwy eisoes wedi nodi'r cymorth y maent wedi'i gael drwy rowndiau blaenorol o gymorth gan Lywodraeth Cymru, a'r hyn y mae wedi caniatáu iddynt ei wneud wrth arallgyfeirio eu busnes a llwyddo i dyfu, a daw'r twf hwnnw o gyflogaeth leol—felly, swyddi da, ac fel y dywedwn yn Llywodraeth Cymru, gwell swyddi yn nes at adref. Mae'n enghraifft dda o'r cyllid hwnnw'n cyflawni hynny. Mae busnesau wedi dangos awydd gwirioneddol i wneud hynny. Rhan o'r her oedd datgloi buddsoddiad ar gyfer eu busnesau eu hunain. Felly, mae'r gronfa'n caniatáu i bobl wneud cais am grant, ac i fuddsoddi rhywfaint eu hunain hefyd. Mae'n enghraifft wirioneddol o 'rywbeth am rywbeth', sydd â phob gobaith, yn ein barn ni, o fod yn llwyddiannus.

Ar eich pwynt ehangach am gyfathrebu â busnesau mewn perthynas â'r llwybr drwy'r pandemig, rwy'n cael sgyrsiau rheolaidd ag amrywiaeth o wahanol sectorau yn yr economi. Rwy'n siarad ag undebau llafur ac rwy'n siarad â sefydliadau busnes. Byddaf yn cael cyfres arall o sgyrsiau gyda grwpiau busnes yn ddiweddarach yr wythnos hon. Felly, mae'r cyfathrebu'n rheolaidd ac mae'r grwpiau busnes eu hunain yn dweud nad ydynt erioed wedi cael perthynas agosach neu well â Llywodraeth Cymru. Mae anghenion yn sgil y pandemig wedi gorfodi rhywfaint o hynny, ond credaf fod gennym well dealltwriaeth, ein bod yn rhannu gwybodaeth yn well, a bod gennym well ymddiriedaeth a hyder.

Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o'r sicrwydd i'r Aelod, y credaf ei bod yn rhesymol iddo ofyn amdano, fod sgyrsiau rheolaidd yn cael eu cynnal rhyngof fi, fy swyddogion a grwpiau busnes, a bod y rheini mewn sefyllfa dda i allu gwneud yr hyn sydd angen inni ei wneud, ond rwy'n mawr obeithio nad oes angen inni gyflwyno cyfyngiadau pellach. Ond byddaf i a Gweinidogion eraill yn y Llywodraeth yn gwneud y dewisiadau cywir i gadw pobl Cymru'n ddiogel, ac i wneud yr hyn a allwn i achub bywoliaeth pobl ar yr un pryd.

13:55

Well, I'm very pleased to hear, Minister, that you're having ongoing discussions with the business community, and I hope that will continue over the next few weeks in the run-up to Christmas. Now, in the same ministerial scrutiny session with the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, you also said that the pandemic recovery in business terms has certainly not been complete yet, but it's a matter of discussions between yourself and the finance Minister about the sort of support the Welsh Government will be able to provide businesses in the future.

Now, as you'll be aware, next Saturday is Small Business Saturday, and I hope, Minister, you'll be out sampling and enjoying everything our small businesses have to offer. Wales's small businesses are still in a precarious position, and the new variant could threaten that, as it's winter and we know that COVID-19 thrives in indoor environments. Now, in Scotland, a £25 million fund for ventilation of businesses was established and organisations like the Federation of Small Businesses have called on the Welsh Government to consider doing the same here in Wales. So, Minister, ahead of Small Business Saturday, can you give us an update on the discussions between yourself and the finance Minister in relation to business support, and in particular whether any decisions have been made regarding business rates? Secondly, can you tell us what short-term assistance the Welsh Government is offering to businesses to make their settings as safe as possible during the winter months, including a potential ventilation fund, as has been established in other parts of the United Kingdom?

Wel, rwy'n falch iawn o glywed, Weinidog, eich bod yn cael trafodaethau parhaus gyda'r gymuned fusnes, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n parhau dros yr wythnosau nesaf yn y cyfnod cyn y Nadolig. Nawr, yn yr un sesiwn graffu gweinidogol â Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, fe ddywedoch chi hefyd nad yw'r adferiad wedi'r pandemig o ran busnes wedi'i gwblhau eto yn sicr, ond mae'n destun trafodaethau rhyngoch chi a'r Gweinidog cyllid am y math o gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei ddarparu i fusnesau yn y dyfodol.

Nawr, fel y gwyddoch, dydd Sadwrn nesaf yw Dydd Sadwrn Busnesau Bach, ac rwy'n gobeithio, Weinidog, y byddwch chi allan yn profi ac yn mwynhau popeth sydd gan ein busnesau bach i'w gynnig. Mae busnesau bach Cymru'n dal i fod mewn sefyllfa fregus, a gallai'r amrywiolyn newydd fygwth hynny, gan ei bod yn aeaf a gwyddom fod COVID-19 yn ffynnu mewn amgylcheddau dan do. Nawr, yn yr Alban, sefydlwyd cronfa gwerth £25 miliwn ar gyfer awyru busnesau, ac mae sefydliadau fel y Ffederasiwn Busnesau Bach wedi galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried gwneud yr un peth yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, cyn y Dydd Sadwrn Busnesau Bach, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau rhyngoch chi a'r Gweinidog cyllid mewn perthynas â chymorth i fusnesau, ac yn arbennig, a oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud ynghylch ardrethi busnes? Yn ail, a allwch ddweud wrthym pa gymorth tymor byr y mae Llywodraeth Cymru'n ei gynnig i fusnesau fel y gallant sicrhau bod eu lleoliadau mor ddiogel â phosibl dros fisoedd y gaeaf, gan gynnwys cronfa awyru bosibl, fel sydd wedi'i sefydlu mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig?

Yes, I'll happily deal with those points. It will be of no surprise to you that I'm not going to preannounce the budget. The finance Minister and the First Minister would not be wonderfully happy if I attempted to preannounce parts of the budget that will be published at the end of the year, but I have heard, as indeed has the finance Minister, calls from a range of business organisations for further rate relief in the new year. We are, of course, in a place where in Wales we provided a much better rate of rate relief for a range of sectors compared to England, so we're already further ahead than those businesses having to work with the English levels of support, which have been reducing for some time now.

On the Scottish ventilation fund, we were interested in what they were doing, but we weren't convinced the fund as announced in Scotland would work for us here. I don't think that there was clarity in how it would be achieved and what would happen with the supply chain. What we have done now, though, with the £35 million fund that we've announced in tandem with local authorities, is that, actually, ventilation is the one of the purposes for which the fund can be accessed, because some businesses have already taken measures to improve ventilation within their premises, and I'm sure you've had contact from those who have done so. Others who haven't done so and want to further improve ventilation, that's one of the purposes for which they can apply for the fund that I have recently announced, and you've helped me highlight it earlier in questions today.

More broadly on your point on small businesses, I hope that there'll be an outbreak of agreement across the Chamber later this afternoon in the debate on small businesses—the short 30-minute debate that your group has tabled. I certainly do support small businesses within my own constituency and more generally, and I look forward to people right across the different politics of the Chamber doing so and highlighting within their regions and constituencies small businesses that we still want people to support. People did support small businesses at the height of the pandemic, when people had to shop local, and I hope that people will still choose to shop local and support your local high street and support your local small business.

Iawn, rwy'n fwy na pharod i drafod y pwyntiau hynny. Ni fydd yn syndod o gwbl i chi nad wyf am gyhoeddi'r gyllideb ymlaen llaw. Ni fyddai’r Gweinidog cyllid na’r Prif Weinidog yn arbennig o hapus pe bawn yn ceisio cyhoeddi rhannau o’r gyllideb a fydd yn cael ei chyhoeddi ddiwedd y flwyddyn ymlaen llaw, ond fel y Gweinidog cyllid, rwyf wedi clywed y galwadau gan ystod o sefydliadau busnes am ryddhad ardrethi pellach yn y flwyddyn newydd. Rydym mewn sefyllfa, wrth gwrs, lle gwnaethom ddarparu rhyddhad gwell o lawer yng Nghymru ar gyfer ystod o sectorau o gymharu â Lloegr, felly rydym eisoes ar y blaen i'r busnesau hynny sy'n gorfod gweithio gyda lefelau cymorth Lloegr, sydd wedi bod yn gostwng ers peth amser bellach.

Ar gronfa awyru'r Alban, roedd gennym ddiddordeb yn yr hyn roeddent yn ei wneud, ond nid oeddem wedi ein hargyhoeddi y byddai'r gronfa fel y'i cyhoeddwyd yn yr Alban yn gweithio i ni yma. Ni chredaf ei bod yn glir sut y byddai'n cael ei gweithredu a beth fyddai'n digwydd gyda'r gadwyn gyflenwi. Yr hyn rydym wedi'i wneud nawr, serch hynny, gyda'r gronfa £35 miliwn rydym wedi'i chyhoeddi ochr yn ochr ag awdurdodau lleol, yw sicrhau bod awyru'n un o'r dibenion y mae'r gronfa ar gael ar eu cyfer, gan fod rhai busnesau eisoes wedi cymryd camau i wella awyru yn eu hadeiladau, ac rwy'n siŵr fod y rhai sydd wedi gwneud hynny wedi cysylltu â chi. O ran busnesau eraill nad ydynt wedi gwneud hynny ac sy'n awyddus i wella awyru ymhellach, dyna un o'r dibenion y gallant wneud cais amdanynt i'r gronfa a gyhoeddais yn ddiweddar, ac rydych wedi fy helpu i dynnu sylw ati'n gynharach yn y cwestiynau heddiw.

Yn fwy cyffredinol ar eich pwynt ynglŷn â busnesau bach, rwy'n gobeithio y bydd cytundeb ar draws y Siambr yn ddiweddarach y prynhawn yma yn y ddadl ar fusnesau bach—y ddadl fer 30 munud a gyflwynwyd gan eich grŵp. Yn sicr, rwy'n cefnogi busnesau bach yn fy etholaeth fy hun ac yn fwy cyffredinol, ac edrychaf ymlaen at glywed pobl o bob cefndir gwleidyddol yn y Siambr yn gwneud hynny ac yn tynnu sylw at fusnesau bach yr hoffem i bobl eu cefnogi yn eu rhanbarthau a'u hetholaethau. Roedd pobl yn cefnogi busnesau bach ar anterth y pandemig, pan fu'n rhaid i bobl siopa'n lleol, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl yn dal i ddewis siopa'n lleol a chefnogi eich stryd fawr leol a chefnogi eich busnesau bach lleol.

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.

Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Llywydd. Business Wales currently has skills and training programmes over three areas: recruitment and staffing, workplace skills, and leadership. How does Business Wales choose which courses to offer, and are there any plans to introduce more courses to help boost businesses in Wales?

Diolch, Lywydd. Ar hyn o bryd, mae gan Busnes Cymru raglenni sgiliau a hyfforddiant mewn tri maes: recriwtio a staffio, sgiliau yn y gweithle, ac arweinyddiaeth. Sut y mae Busnes Cymru'n dewis pa gyrsiau i'w cynnig, ac a oes unrhyw gynlluniau i gyflwyno mwy o gyrsiau i helpu i roi hwb i fusnesau yng Nghymru?

That would be a matter for discussion with business sectors themselves, about what courses they would offer directly and what our more broad offer is on the skills and training agenda. I'm interested in the future of work and young people coming into the world of work for the first time and are looking to move on. That's why, of course, we've launched the young person's guarantee. The young person's guarantee, of course, straddles apprenticeships, which aren't just for young people. It's also why the recent announcement on personal learning accounts is about investing in the current workforce, and it's why I'm so concerned about the challenges over the reduction in the ability to run a proper and robust skills programme with the changes to the levelling-up fund. It's a real concern for us. But I look forward to further conversations with me and with my officials on the spread of help and support that we should provide and how that meets business need. That will, of course, be driven by lots of work done by our regional skills partnerships, and that really is a key factor in planning how we will support businesses now and in the future.

Byddai hynny'n fater i'w drafod gyda'r sectorau busnes eu hunain, o ran pa gyrsiau y byddent yn eu cynnig yn uniongyrchol a beth yw ein cynnig mwy cyffredinol ar yr agenda sgiliau a hyfforddiant. Mae gennyf ddiddordeb mewn dyfodol gwaith a phobl ifanc sy'n dod i fyd gwaith am y tro cyntaf ac sy'n awyddus i gamu ymlaen yn eu gyrfaoedd. Dyna pam ein bod wedi lansio'r warant i bobl ifanc wrth gwrs. Mae'r warant i bobl ifanc yn cynnwys prentisiaethau, nad ydynt ar gyfer pobl ifanc yn unig. Dyma hefyd pam fod y cyhoeddiad diweddar ar gyfrifon dysgu personol yn ymwneud â buddsoddi yn y gweithlu presennol, a dyna pam fy mod mor bryderus ynglŷn â'r heriau mewn perthynas â'r gostyngiad yn y gallu i gynnal rhaglen sgiliau addas a chadarn gyda'r newidiadau i'r gronfa codi'r gwastad. Mae'n bryder gwirioneddol i ni. Ond edrychaf ymlaen at sgyrsiau pellach gyda mi a chyda fy swyddogion ar ledaeniad y gefnogaeth a'r cymorth y dylem eu darparu, a sut y mae hynny'n diwallu anghenion busnesau. Bydd hynny, wrth gwrs, yn cael ei lywio gan lawer o'r gwaith a wneir gan ein partneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac mae hynny'n ffactor allweddol wrth gynllunio sut y byddwn yn cefnogi busnesau yn awr ac yn y dyfodol.

Diolch am yr ymateb, Weinidog.

Thank you for that response, Minister.

And I'm glad he said that that's a question for businesses. As Paul Davies has already highlighted, Small Business Saturday is fast approaching, and, as part of the run-up to Small Business Saturday, many of us in this Chamber have visited our own local businesses. Part of that for me has been visiting businesses in my own region of South Wales West.

One consistent suggestion that has been fed back to me relates to some of the courses provided by Business Wales. For example, one business raised a lack of support relating to SEO training, search engine optimisation, whilst another raised a lack of courses relating to growing their businesses. From my own research, it appears as though Business Wales's main course that focuses on growth is the 2020 leadership programme. However, according to the Business Wales website, that course is only provided in east Wales to businesses that operate there or employees who reside there. Is there any monitoring of how effective the selection of courses provided is, and what is the reasoning as to why there appears to be a significant amount of programmes on the operational and practical side of business, but little on growth and innovation? Would the Minister consider implementing the 2020 Business Wales leadership programme across Wales to provide greater growth and innovation focused courses throughout Wales?

Ac rwy'n falch ei fod wedi dweud bod hwnnw'n gwestiwn i fusnesau. Fel y mae Paul Davies eisoes wedi nodi, mae Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn agosáu'n gyflym, a chyda Dydd Sadwrn Busnesau Bach mewn golwg, mae llawer ohonom yn y Siambr hon wedi ymweld â’n busnesau lleol ein hunain. Rhan o hynny, i mi, fu ymweld â busnesau yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru.

Mae un awgrym cyson a glywais yn ymwneud â rhai o'r cyrsiau a ddarperir gan Busnes Cymru. Er enghraifft, nododd un busnes ddiffyg cymorth mewn perthynas â hyfforddiant optimeiddio peiriannau chwilio, a nododd un arall ddiffyg cyrsiau'n ymwneud â thyfu eu busnesau. O fy ymchwil fy hun, ymddengys mai prif gwrs Busnes Cymru sy'n canolbwyntio ar dwf yw rhaglen arweinyddiaeth 2020. Fodd bynnag, yn ôl gwefan Busnes Cymru, dim ond i fusnesau sy'n gweithredu yn nwyrain Cymru, neu weithwyr sy'n byw yno, y darperir y cwrs hwnnw. A oes monitro'n digwydd i weld pa mor effeithiol yw'r dewis o gyrsiau a ddarperir, a beth yw'r rhesymeg pam yr ymddengys bod llawer o raglenni'n ymwneud ag ochr weithredol ac ymarferol busnes, ond ychydig iawn ar dwf ac arloesi? A fyddai'r Gweinidog yn ystyried gweithredu rhaglen arweinyddiaeth 2020 Busnes Cymru ledled Cymru i ddarparu mwy o gyrsiau sy'n canolbwyntio ar dwf ac arloesi ym mhob rhan o Gymru?

14:00

Yes, I am of course interested in the assessment of impact of each of the courses that we run and how they're rolled out in different parts of Wales to meet business need that's assessed there. I think on your broader point around the sorts of courses that are run and the provision to help businesses to grow, actually, this is a point that came up in conversation with the Member for Cynon Valley about the change in not just helping to support businesses to start, but actually what we've been doing in our business support to help businesses to grow. It's been a key factor under the previous leadership of Ken Skates and now it's being continued, and you'll see this in the small business fund that's going out with local authorities. This is about how we help businesses to survive and to grow as well.

So, it's both about funding and it is also about some of the support and skills, but a range of that is also about businesses themselves identifying what they need to do to grow. Not all of those ideas are held centrally within the Government. So, it is about the sort of partnership we have with businesses themselves, with regional skills partnerships who tell us what we need to then provide, and where that's directly provided—there won't always be direct provision from Business Wales. But I'd be more than happy to engage in a more in-depth conversation with the Member about the variety of different courses that we provide directly and how we do so.

I should say, though, that when it comes to small businesses, I regularly go to small businesses within my own constituency. You may notice that I've had a recent haircut, that was a small business in my constituency; I go to a local butcher, the local fruit shop, I could mention more and more and more, but I'm sure that we'll hear lots of that praise of people's local businesses later on this afternoon as well, by name.

Ie, mae gennyf ddiddordeb, wrth gwrs, mewn asesu effaith pob un o'r cyrsiau a gynhelir gennym a sut y cânt eu cyflwyno mewn gwahanol rannau o Gymru i ddiwallu anghenion busnesau sy'n cael eu hasesu yno. Credaf fod eich pwynt ehangach ynghylch y mathau o gyrsiau sy'n cael eu cynnal a'r ddarpariaeth i helpu busnesau i dyfu yn bwynt a gododd mewn sgwrs gyda'r Aelod dros Gwm Cynon am y newid nid yn unig o ran helpu i gefnogi busnesau i ddechrau, ond yr hyn rydym wedi bod yn ei wneud yn ein cymorth busnes i helpu busnesau i dyfu. Mae wedi bod yn ffactor allweddol o dan arweinyddiaeth flaenorol Ken Skates ac mae'n parhau yn awr, a byddwch yn gweld hyn yn y gronfa busnesau bach a ddarperir gyda'r awdurdodau lleol. Mae hyn yn ymwneud â sut rydym yn helpu busnesau i oroesi ac i dyfu hefyd.

Felly, mae'n ymwneud â chyllid ac mae hefyd yn ymwneud â pheth o'r cymorth a'r sgiliau, ond mae llawer o hynny hefyd yn ymwneud â busnesau eu hunain yn nodi'r hyn y mae angen iddynt ei wneud i dyfu. Nid yw'r holl syniadau hynny'n cael eu cadw'n ganolog o fewn y Llywodraeth. Felly, mae'n ymwneud â'r math o bartneriaeth sydd gennym gyda busnesau eu hunain, gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol sy'n dweud wrthym beth y mae angen inni ei ddarparu, a lle y darperir hynny'n uniongyrchol—ni fydd darpariaeth uniongyrchol gan Busnes Cymru bob amser. Ond byddwn yn fwy na pharod i gymryd rhan mewn sgwrs fanylach gyda'r Aelod am yr amrywiaeth o gyrsiau gwahanol a ddarparwn yn uniongyrchol a sut y gwnawn hynny.

Dylwn ddweud, serch hynny, mewn perthynas â busnesau bach, fy mod yn mynd at fusnesau bach yn fy etholaeth fy hun yn rheolaidd. Efallai y byddwch wedi sylwi fy mod wedi cael fy ngwallt wedi'i dorri yn ddiweddar, busnes bach yn fy etholaeth a wnaeth hynny; rwy'n mynd at gigydd lleol, y siop ffrwythau leol, gallwn sôn am lawer mwy, ond rwy'n siŵr y byddwn yn clywed llawer o'r ganmoliaeth honno i fusnesau lleol pobl wrth eu henwau yn ddiweddarach y prynhawn yma hefyd.

Of course, I will also be highlighting a lot of the businesses that I've been frequenting locally in the debate later on, and of course I'll be sharing my secret on where I get my hair cut as well. [Laughter.] And of course I'm very glad that the Minister says that he's engaging with businesses. More often than not, a lot of the ideas that solve a lot of the issues these businesses have come up on the coalface, so I'm glad that conversation is happening.

If I could turn to trade and the Northern Ireland protocol, threats from the UK Government to trigger article 16 are not only concerning with respect to stability, peace and trade in Northern Ireland, but the triggering of article 16 would negatively impact Welsh trading relations with the EU. While Wales is trying to recover from the effects of years of austerity, Brexit and COVID-19, and of course we've already seen disruptions to trade at Holyhead, we cannot risk causing further disruption to the Welsh economy. Has the Minister had any clarification as to how the UK Government would plan to implement article 16, if they do so, and what the role of the devolved Governments would be in that process? Will we, for example, be able to raise concerns about the impact on Welsh trade and the Welsh economy, and what preparations, if any, have the Welsh Government made to cushion the blow to the Welsh economy in case article 16 is triggered?

Toward the start of November, in the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, I asked the Minister about the timeline for an assessment of the cumulative impacts of the market-access provisions for agriculture in the New Zealand and Australia free trade agreements, and was told that it depends on the information provided and whether the agreements in principle become finalised. Has the Minister had any more details from the UK Government and is he able to share those details with me today?

Wrth gwrs, byddaf innau hefyd yn tynnu sylw at lawer o'r busnesau lleol rwyf wedi bod yn eu defnyddio yn y ddadl yn nes ymlaen, ac wrth gwrs byddaf yn rhannu fy nghyfrinach ynglŷn â ble rwy'n cael fy ngwallt wedi'i dorri hefyd. [Chwerthin.] Ac wrth gwrs rwy'n falch iawn fod y Gweinidog yn dweud ei fod yn ymgysylltu â busnesau. Yn amlach na pheidio, mae llawer o'r syniadau sy'n datrys llawer o'r problemau sy'n wynebu'r busnesau hyn wedi codi ar wyneb y gwaith felly rwy'n falch bod sgwrs yn digwydd.

Os caf fi droi at fasnach a phrotocol Gogledd Iwerddon, mae bygythiadau gan Lywodraeth y DU i danio erthygl 16 nid yn unig yn peri pryder mewn perthynas â sefydlogrwydd, heddwch a masnach yng Ngogledd Iwerddon, ond byddai tanio erthygl 16 yn effeithio'n negyddol ar gysylltiadau masnachu Cymru â'r UE. Tra bo Cymru'n ceisio adfer o effeithiau blynyddoedd o gyni, Brexit a COVID-19, ac wrth gwrs rydym eisoes wedi gweld tarfu ar fasnach yng Nghaergybi, ni allwn greu risg o darfu pellach ar economi Cymru. A yw'r Gweinidog wedi cael unrhyw eglurhad ynghylch sut y mae Llywodraeth y DU yn bwriadu gweithredu erthygl 16, os byddant yn gwneud hynny, a beth fyddai rôl y Llywodraethau datganoledig yn y broses honno? A fyddwn, er enghraifft, yn gallu codi pryderon am yr effaith ar fasnach Cymru ac economi Cymru, a pha baratoadau, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud i leddfu'r ergyd i economi Cymru rhag ofn y bydd erthygl 16 yn cael ei thanio?

Tua dechrau mis Tachwedd, ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, gofynnais i'r Gweinidog am yr amserlen ar gyfer asesiad o effeithiau cronnol y darpariaethau mynediad i'r farchnad ar gyfer amaethyddiaeth yng nghytundebau masnach rydd Seland Newydd ac Awstralia, a dywedwyd wrthyf ei fod yn dibynnu ar y wybodaeth a ddarparwyd ac a yw'r cytundebau mewn egwyddor yn dod yn rhai terfynol. A yw'r Gweinidog wedi cael rhagor o fanylion gan Lywodraeth y DU ac a yw'n gallu rhannu'r manylion hynny â mi heddiw?

I'll deal with your second point first, and that is with regard to the free trade agreements around Australia and New Zealand. We do think that the agreements in principle may change when it comes to final text. You will have seen there has been lots of speculation in public about that as well. I can't provide you with an updated statement at this point in time because they're not concluded. Once they are concluded, I've already committed that the Welsh Government will share an assessment with Members and the wider public of our assessment of the direct impacts. Some of that, of course, is forecasting, because, for example, the significant increase in the quotas for agricultural produce that can be imported is a concern about what happens now but also in the future, over time, as there's a significant increase in the tariff-rate quotas—the quotas that are agreed—with those two countries, and the bar that that sets the negotiations with other countries and other trading partnerships.

On article 16, we are genuinely concerned about what may happen if article 16 is triggered, but equally, we're concerned about the current period of time and the uncertainty that the diplomacy through headlines and speeches is causing in the current trading relationships. Whilst we were still within the European Union, I think there were a dozen direct ferry crossings from the island of Ireland to continental Europe, and that's now increased to over 40, so there's already been a significant increase in trade that is avoiding Welsh ports and going directly to mainland Europe. That affects trade and it affects jobs and we've seen a significant reduction in trade through our ports already. If article 16 is triggered, then it is almost certain that there will be retaliatory measures. We can't tell you what the impact of those will be, because we don't know what those measures would be. We've already raised our concerns about what it would do to Welsh jobs and businesses if article 16 were triggered, but we're not in a position where the UK Government are engaging us directly in those conversations. I've made clear that I think the Welsh Government should be part of those conversations because of the direct impact on arrangements with the whole island of Ireland—the Republic and Northern Ireland—and what it does to trade within Wales. The UK Government have not engaged us in that.

I'm hopeful that, given what appears to be a constructive offer from the European Union to change a range of requirements on goods checking, there can be a constructive and agreed way forward that does not cause the significant disruption and undoubted economic harm that would be caused if article 16 were triggered. But I'm not in a position to give the Member any kind of guarantees about that; as the Member knows, I'm not in control of those negotiations. But whatever does happen, the Welsh Government will continue to stay engaged and make clear the case for Welsh jobs and businesses and, of course, I'll continue to report back to the Senedd and the relevant subject committees.

Rwyf am ymdrin â'ch ail bwynt yn gyntaf, ar y cytundebau masnach rydd gydag Awstralia a Seland Newydd. Credwn y gallai'r cytundebau mewn egwyddor newid yn y testun terfynol. Fe fyddwch wedi gweld bod llawer o ddyfalu wedi bod yn gyhoeddus am hynny hefyd. Ni allaf roi datganiad wedi'i ddiweddaru i chi ar hyn o bryd am nad ydynt wedi'u cwblhau. Pan fyddant wedi'u cwblhau, rwyf eisoes wedi dweud y bydd Llywodraeth Cymru yn rhannu ein hasesiad o'r effeithiau uniongyrchol gydag Aelodau a'r cyhoedd yn ehangach. Rhag-weld fydd rhywfaint o hynny, wrth gwrs, oherwydd, er enghraifft, mae'r cynnydd sylweddol yn y cwotâu ar gyfer cynnyrch amaethyddol y gellir ei fewnforio yn peri pryder ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd yn awr ond hefyd yn y dyfodol, dros amser, gyda chynnydd sylweddol yn y cwotâu cyfradd tariff—y cwotâu y cytunwyd arnynt—gyda'r ddwy wlad, a'r bar y mae hynny'n ei osod i'r trafodaethau gyda gwledydd eraill a phartneriaethau masnachu eraill.

Ar erthygl 16, rydym yn pryderu'n wirioneddol ynglŷn â'r hyn a allai ddigwydd os caiff erthygl 16 ei danio, ond yn yr un modd, rydym yn pryderu am y cyfnod presennol o amser a'r ansicrwydd y mae'r ddiplomyddiaeth drwy benawdau ac areithiau yn ei achosi yn y cysylltiadau masnachu presennol. Pan oeddem yn dal i fod yn rhan o'r Undeb Ewropeaidd, credaf fod dwsin o groesiadau fferi uniongyrchol rhwng ynys Iwerddon a chyfandir Ewrop, ac mae'r nifer bellach wedi cynyddu i dros 40, felly mae cynnydd sylweddol wedi bod eisoes mewn masnach sy'n osgoi porthladdoedd Cymru ac sy'n mynd yn uniongyrchol i dir mawr Ewrop. Mae hynny'n effeithio ar fasnach ac mae'n effeithio ar swyddi ac rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol mewn masnach drwy ein porthladdoedd eisoes. Os caiff erthygl 16 ei thanio, mae bron yn sicr y ceir mesurau i ddial am hynny. Ni allwn ddweud wrthych beth fydd effaith y rheini, oherwydd nid ydym yn gwybod beth fyddai'r mesurau hynny. Rydym eisoes wedi mynegi ein pryderon am yr hyn y byddai tanio erthygl 16 yn ei wneud i swyddi a busnesau yng Nghymru, ond nid ydym mewn sefyllfa lle mae Llywodraeth y DU yn ein cynnwys yn uniongyrchol yn y sgyrsiau hynny. Rwyf wedi egluro fy mod yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod yn rhan o'r sgyrsiau hynny oherwydd yr effaith uniongyrchol ar drefniadau gydag ynys Iwerddon gyfan—y Weriniaeth a Gogledd Iwerddon—a'r hyn y mae'n ei wneud i fasnach yng Nghymru. Nid yw Llywodraeth y DU wedi ymgysylltu â ni ar hynny.

O ystyried yr hyn sydd i'w weld yn gynnig adeiladol gan yr Undeb Ewropeaidd i newid ystod o ofynion ar wirio nwyddau, rwy'n obeithiol y gellir cytuno ar ffordd adeiladol a chytûn ymlaen nad yw'n achosi'r aflonyddwch sylweddol a'r niwed economaidd diamheuol a fyddai'n cael ei achosi pe bai erthygl 16 yn cael ei thanio. Ond nid wyf mewn sefyllfa i roi unrhyw fath o warantau i'r Aelod am hynny; fel y gŵyr yr Aelod, nid oes gennyf reolaeth dros y trafodaethau hynny. Ond beth bynnag sy'n digwydd, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu a chyflwyno'r achos dros swyddi a busnesau yng Nghymru'n glir ac wrth gwrs, byddaf yn parhau i adrodd yn ôl i'r Senedd a'r pwyllgorau pwnc perthnasol.

14:05
Y Sector Cyfreithiol
The Legal Sector

3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Cwnsler Cyffredinol ynghylch cyfraniad y sector cyfreithiol i economi Cymru? OQ57269

3. What discussions has the Minister had with the Counsel General regarding the legal sector's contribution to the Welsh economy? OQ57269

The Counsel General and I have had a relatively recent discussion on the importance of the legal sector’s contribution to the economy. In terms of GVA, using a wider definition to include some accountancy services, the legal sector contributed £926 million to the Welsh economy in 2019. It is also, of course, of major social importance. And I should note that I'm a lawyer in recovery and I do happen to be married to a real lawyer with an actual practising certificate, so I have some personal interest in this too.

Mae'r Cwnsler Cyffredinol a minnau wedi cael trafodaeth gymharol ddiweddar ar bwysigrwydd cyfraniad y sector cyfreithiol i'r economi. O ran gwerth ychwanegol gros, gan ddefnyddio diffiniad ehangach i gynnwys rhai gwasanaethau cyfrifyddiaeth, cyfrannodd y sector cyfreithiol £926 miliwn i economi Cymru yn 2019. Mae hefyd, wrth gwrs, yn hynod o bwysig yn gymdeithasol. A dylwn nodi fy mod yn arfer bod yn gyfreithiwr ac rwy'n digwydd bod yn briod â chyfreithiwr go iawn gyda thystysgrif ymarfer go iawn, felly mae gennyf rywfaint o ddiddordeb personol yn hyn hefyd.

I should also declare an interest in this as a member of the Wales and Chester Circuit, being a barrister. Now, you're quite right about the contribution of the legal sector to the Welsh economy; it's a similar proportion to the agriculture sector's contribution to the Welsh economy. I'm sure, Minister, you'll agree with me that a full range of legal apprenticeships up to level 7 would boost the significant contribution of the legal sector to the Welsh economy. It would also help with sustainability with regard to rural and post-industrial areas; it would help with diversity and help encourage people who can't afford to go to university to join the profession. So, what work is the Welsh Government doing alongside the profession to use the full range of legal apprenticeships that are available to increase the already significant contribution that the legal sector is making to the Welsh economy? Diolch yn fawr.

Dylwn hefyd ddatgan buddiant yn hyn fel aelod o Gylchdaith Cymru a Chaer, fel bargyfreithiwr. Nawr, rydych yn llygad eich lle ynghylch cyfraniad y sector cyfreithiol i economi Cymru; mae'n gyfran debyg i gyfraniad y sector amaeth i economi Cymru. Rwy'n siŵr, Weinidog, y byddwch yn cytuno â mi y byddai ystod lawn o brentisiaethau cyfreithiol hyd at lefel 7 yn rhoi hwb i gyfraniad sylweddol y sector cyfreithiol i economi Cymru. Byddai hefyd yn helpu gyda chynaliadwyedd mewn perthynas ag ardaloedd gwledig ac ôl-ddiwydiannol; byddai'n helpu gydag amrywiaeth ac yn helpu i annog pobl na allant fforddio mynd i'r brifysgol i ymuno â'r proffesiwn. Felly, pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ochr yn ochr â'r proffesiwn i ddefnyddio'r ystod lawn o brentisiaethau cyfreithiol sydd ar gael i gynyddu'r cyfraniad sylweddol y mae'r sector cyfreithiol eisoes yn ei wneud i economi Cymru? Diolch yn fawr.

Thank you. Actually, part of the conversation that I did have with the Counsel General was exactly on this basis: the potential to develop apprenticeships and for paralegal occupations as well. Some of the work for those paralegals is on track to be introduced in January. The qualification route for qualified lawyers is something that we're still examining. I understand—and I think this is reasonable—that law firms that were caught up in the apprenticeship levy do not feel that they've got value for money; there's been a tax with no return in apprenticeships and I understand that concern. It's a similar concern for a range of other businesses too. What's different, of course, about the legal profession is that we don't have an undersupply of lawyers; the challenge is who accesses the legal profession and what can be done about those people from relatively under-represented parts of our society within the profession.

The alternative challenge for us, in the Welsh Government, is a sense of priority. If we put funding into degree apprenticeships for lawyers when, for example, I self-funded—I took out a loan to undertake my own course—. I had the benefit and the comfort of a training contract, but I then repaid that during my working life—the loan that I had taken out. It's about whether or not we do need to have alternative routes to qualification; it's one of the recommendations of the Thomas commission. So, we're scoping that work out within the Government and we're looking to talk to the profession about it.

But, of course, the arrangements for law firms to support people into study, they're in a different place to other parts of life, where degree apprenticeships may make a larger difference. Degree apprenticeships themselves have a good track record of getting people into higher value, higher skilled jobs. We, of course, have a significant budgetary challenge to manage, given the smash and grab on our budgets with the way that the levelling-up funds have been allocated in future. So, there are very real practical questions about what we can do, not so much about what we want to do, but the Counsel General and I remain engaged in really constructive discussions to try and find a way forward.

Diolch. Mewn gwirionedd, roedd rhan o'r sgwrs a gefais gyda'r Cwnsler Cyffredinol ar yr union sail hon: y potensial i ddatblygu prentisiaethau ac ar gyfer galwedigaethau paragyfreithiol hefyd. Mae peth o'r gwaith paragyfreithiol ar y trywydd cywir i gael ei gyflwyno ym mis Ionawr. Mae'r llwybr cymhwyster ar gyfer cyfreithwyr cymwysedig yn rhywbeth rydym yn dal i'w archwilio. Rwy'n deall—a chredaf fod hyn yn rhesymol—nad yw cwmnïau cyfreithiol a gafodd eu dal gan yr ardoll brentisiaethau yn teimlo'u bod yn cael gwerth am arian; cafwyd treth heb unrhyw enillion ar brentisiaethau a deallaf y pryder hwnnw. Mae'n bryder tebyg i amryw o fusnesau eraill hefyd. Yr hyn sy'n wahanol, wrth gwrs, am y proffesiwn cyfreithiol yw nad oes gennym brinder cyfreithwyr; mae'r her yn ymwneud â phwy sy'n mynd i'r proffesiwn cyfreithiol a'r hyn y gellir ei wneud am bobl o rannau o'n cymdeithas nad ydynt wedi'u cynrychioli'n ddigonol o fewn y proffesiwn.

Yr her amgen i ni, yn Llywodraeth Cymru, yw ymdeimlad o flaenoriaeth. Pe byddem yn darparu cyllid ar gyfer prentisiaethau gradd i gyfreithwyr pan oeddwn i, er enghraifft, yn ariannu fy hun—cefais fenthyciad i wneud fy nghwrs—. Cefais y budd a'r cysur o gontract hyfforddi, ond ad-dalais hwnnw wedyn yn ystod fy mywyd gwaith—y benthyciad a gefais. Mae'n ymwneud ag a oes angen i ni gael llwybrau amgen i gymhwyster ai peidio; mae'n un o argymhellion comisiwn Thomas. Felly, rydym yn cwmpasu'r gwaith hwnnw o fewn y Llywodraeth ac rydym yn bwriadu siarad â'r proffesiwn amdano.

Ond wrth gwrs, mae'r trefniadau i gwmnïau cyfreithiol gefnogi pobl i astudio mewn lle gwahanol i rannau eraill o fywyd, lle gall prentisiaethau gradd wneud gwahaniaeth mwy. Mae gan brentisiaethau gradd eu hunain hanes da o gael pobl i swyddi sgiliau uwch, gwerth uwch. Wrth gwrs, mae gennym her gyllidebol sylweddol i'w rheoli, o ystyried y modd y cafodd ein cyllidebau eu bachu gyda'r ffordd y dyrannwyd yr arian codi'r gwastad ar gyfer y dyfodol. Felly, mae yna gwestiynau ymarferol go iawn am yr hyn y gallwn ei wneud, nid yn gymaint yr hyn rydym eisiau ei wneud, ond mae'r Cwnsler Cyffredinol a minnau'n parhau i gynnal trafodaethau adeiladol iawn i geisio dod o hyd i ffordd ymlaen.

14:10
Strategaeth Twristiaeth
Tourism Strategy

4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu strategaeth dwristiaeth Llywodraeth Cymru yng Ngorllewin De Cymru? OQ57280

4. Will the Minister outline the Welsh Government's tourism strategy in South Wales West? OQ57280

Yes, our tourism recovery plan, published in March 2021, aims to bridge us back from the pandemic to the overarching tourism strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025'. That aims to grow tourism and deliver benefits across the whole of Wales, with environmental sustainability and social and cultural well-being at its heart.

Gwnaf, nod ein cynllun adfer twristiaeth, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021, yw pontio rhwng y pandemig a'r strategaeth dwristiaeth drosfwaol, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r Economi Ymwelwyr 2020-2025'. Ei nod yw tyfu twristiaeth a sicrhau manteision ledled Cymru gyfan, gyda chynaliadwyedd amgylcheddol a llesiant cymdeithasol a diwylliannol wrth wraidd hynny.

Thank you, Minister, for that answer. You'll know that tourism is a major employer in my region of South Wales West. It creates thousands of much-needed jobs and accounts for around 9.5 per cent of employment across Wales. However, after reading the coalition document agreed between Plaid Cymru and the Labour Party, which was signed today, I see a tourism tax that threatens to punish these businesses is very much still on the cards.

We know this tax would damage local economies and cost livelihoods, hitting taxpayers in the wallet in a time of economic uncertainty. With the industry already facing several issues, from COVID restrictions to the highest business rates in Great Britain, many will find Plaid Cymru and Labour even considering this tax completely unacceptable. The chief executive officer of North Wales Tourism, Jim Jones, described it as not listening to the people whom it will affect the most. He said,

'Back when it was proposed in 2017 it was unpopular. That’s why it was dropped. Nothing has changed.'

Now I read from your coalition agreement that this tourism tax will be rolled up into the local government finance reform legislation, potentially tying it up with local council tax reform and other ways that councils raise revenue. Therefore, can I ask, Minister, what economic impact assessment have you made of a tourism tax on our tourism economy and small businesses? In the light of that coalition agreement signed today, what discussions have you had with the Minister for Finance and Local Government to ensure that those councils that decide not to adopt a tourism tax are not punished financially by other means?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fe fyddwch yn gwybod bod twristiaeth yn gyflogwr mawr yn fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru. Mae'n creu miloedd o swyddi mawr eu hangen ac oddeutu 9.5 y cant o gyflogaeth ledled Cymru. Fodd bynnag, ar ôl darllen y ddogfen glymblaid a gytunwyd rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur, ac a lofnodwyd heddiw, rwy'n gweld bod treth dwristiaeth sy'n bygwth cosbi'r busnesau hyn yn dal i fod yn yr arfaeth.

Gwyddom y byddai'r dreth hon yn niweidio economïau lleol a bywoliaeth pobl, gan daro trethdalwyr yn ariannol ar adeg o ansicrwydd economaidd. Gyda'r diwydiant eisoes yn wynebu sawl problem, o gyfyngiadau COVID i'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, bydd llawer yn gweld y ffaith bod Plaid Cymru a'r Blaid Lafur hyd yn oed yn ystyried y dreth hon yn gwbl annerbyniol. Disgrifiodd prif swyddog gweithredol Twristiaeth Gogledd Cymru, Jim Jones, y peth fel enghraifft o beidio â gwrando ar y bobl y bydd yn effeithio fwyaf arnynt. Dywedodd,

'Pan gafodd ei gynnig yn ôl yn 2017, roedd yn amhoblogaidd. Dyna pam y cafodd ei roi heibio. Nid oes unrhyw beth wedi newid.'

Nawr, darllenais o'ch cytundeb clymblaid y bydd y dreth dwristiaeth hon yn cael ei chynnwys yn y ddeddfwriaeth ar gyfer diwygio cyllid llywodraeth leol, gan ei gysylltu o bosibl â diwygio'r dreth gyngor leol a ffyrdd eraill y mae cynghorau'n codi refeniw. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, pa asesiad effaith economaidd a wnaethoch o dreth dwristiaeth ar ein heconomi dwristiaeth a busnesau bach? Yng ngoleuni'r cytundeb clymblaid a lofnodwyd heddiw, pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i sicrhau nad yw'r cynghorau sy'n penderfynu peidio â mabwysiadu treth dwristiaeth yn cael eu cosbi'n ariannol drwy ddulliau eraill?

Well, I think there's an inaccuracy—I'll put it that politely—in the way the Member has presented this. The proposals to consult on a tourism levy are part of the manifesto that saw 30 Welsh Labour Members elected by the people of Wales to the Senedd. They already form part of the programme for government, and it's no surprise that they're there within the co-operation agreement that has been signed today.

We've been really clear on several occasions in the past, when the Member and others have asked about this, that we're looking to consult on this during the next year or so. That will be led by the finance Minister, as a potential new addition to taxation policy, and it would be on a permissive basis to give local authorities the ability to use the powers that we're looking to give them.

Now, some local authorities may decide not to proceed with that, and that would be a matter for them. It's a permissive power that we're looking to consult on, rather than requiring people to have a tourism levy. I do think that it's worth considering how people in the sector may see that as being positive, but also how it supports sustainable tourism, with the additional pressure that tourism causes to some communities around Wales and the services that exist for local people who live there year round as well as visitors. We want to have a proper balance in the way that the visitor economy functions, with good jobs year round, improving seasonality and making sure that local facilities and services aren't compromised.

It's worth, of course, noting that every time a Conservative stands up and says that a tourism levy would destroy jobs and be dreadful, actually, tourism levies are entirely normal in many parts of the world, including our near neighbours. Anyone who's holidayed in Spain has almost certainly paid a tourism levy; lots of people who go to France have almost certainly paid a tourism levy at some point. This is really quite mainstream in permitting local authorities to determine if they want to use it and, if so, at what level and for what purpose. It certainly hasn’t deterred Brits from going and travelling to different parts of world to contribute to the visitor economy in other parts of the world. I think this is a very sensible contribution, and it’s one we committed to consult on in our manifesto. It should be no surprise that it appears in the a co-operation agreement signed today.

Wel, credaf fod yna anghywirdeb—rwy'n ei ddweud yn gwrtais—yn y ffordd y mae'r Aelod wedi cyflwyno hyn. Mae'r cynigion i ymgynghori ar ardoll dwristiaeth yn rhan o'r maniffesto a arweiniodd at 30 o Aelodau Llafur Cymru yn cael eu hethol gan bobl Cymru i'r Senedd. Maent eisoes yn rhan o'r rhaglen lywodraethu, ac nid yw'n syndod eu bod yno o fewn y cytundeb cydweithio sydd wedi'i lofnodi heddiw.

Rydym wedi bod yn glir iawn ar sawl achlysur yn y gorffennol, pan fo'r Aelod ac eraill wedi gofyn am hyn, ein bod yn bwriadu ymgynghori ar hyn yn ystod y flwyddyn nesaf. Bydd hynny'n cael ei arwain gan y Gweinidog cyllid, fel ychwanegiad newydd posibl i bolisi trethiant, a byddai ar sail ganiataol i roi'r gallu i awdurdodau lleol ddefnyddio'r pwerau rydym yn bwriadu eu rhoi iddynt.

Nawr, efallai y bydd rhai awdurdodau lleol yn penderfynu peidio â bwrw ymlaen â hynny, a mater iddynt hwy fyddai hynny. Pŵer caniataol rydym yn bwriadu ymgynghori arno, yn hytrach na'i gwneud yn ofynnol i bobl gael ardoll dwristiaeth. Credaf ei bod yn werth ystyried sut y gallai pobl yn y sector weld bod hynny'n gadarnhaol, ond hefyd sut y mae'n cefnogi twristiaeth gynaliadwy, gyda'r pwysau ychwanegol y mae twristiaeth yn ei achosi i rai cymunedau ledled Cymru a'r gwasanaethau sy'n bodoli ar gyfer pobl leol sy'n byw yno drwy gydol y flwyddyn yn ogystal ag ymwelwyr. Rydym eisiau cael cydbwysedd priodol yn y ffordd y mae'r economi ymwelwyr yn gweithredu, gyda swyddi da drwy gydol y flwyddyn, gan wella'r natur dymhorol a sicrhau nad yw cyfleusterau a gwasanaethau lleol yn cael eu peryglu.

Wrth gwrs, bob tro y bydd Ceidwadwr yn codi i ddweud y byddai ardoll dwristiaeth yn dinistrio swyddi ac yn erchyll, mae'n werth nodi bod ardollau twristiaeth yn gwbl normal mewn sawl rhan o'r byd, gan gynnwys ein cymdogion agos. Mae unrhyw un sydd wedi bod ar eu gwyliau yn Sbaen bron yn sicr o fod wedi talu ardoll dwristiaeth; mae llawer o bobl sy'n mynd i Ffrainc bron yn sicr o fod wedi talu ardoll dwristiaeth ar ryw adeg. Mae'n rhywbeth eithaf arferol i ganiatáu i awdurdodau lleol benderfynu a ydynt eisiau ei ddefnyddio ac os felly, ar ba lefel ac at ba ddiben. Yn sicr, nid yw wedi atal pobl o Brydain rhag teithio i wahanol rannau o'r byd i gyfrannu at yr economi ymwelwyr mewn rhannau eraill o'r byd. Credaf fod hwn yn gyfraniad synhwyrol iawn, ac mae'n un rydym wedi ymrwymo i ymgynghori arno yn ein maniffesto. Ni ddylai fod yn syndod ei fod yn ymddangos yn y cytundeb cydweithio a lofnodwyd heddiw.

14:15
Sectorau â Chyflogau Uwch
Higher Paid Sectors

5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gynyddu nifer y bobl yng Nghymru sy'n cael eu cyflogi mewn sectorau â chyflogau uwch yn yr economi? OQ57262

5. What is the Welsh Government doing to increase the number of people in Wales employed in higher paid sectors of the economy? OQ57262

Thank you. As the Member will know, on 18 October, I held an economic summit to discuss with stakeholders how we can work together to pursue a progressive economic policy that focuses on better jobs, narrowing the skills divide and tackling poverty. A prime example is the Swansea bay city deal, which aims to create over 9,000 skilled jobs and increase gross value added by £1.8 million.

Diolch. Fel y gŵyr yr Aelod, ar 18 Hydref, cynhaliais uwchgynhadledd economaidd i drafod gyda rhanddeiliaid sut y gallwn gydweithio i fynd ar drywydd polisi economaidd blaengar sy'n canolbwyntio ar swyddi gwell, yn lleihau'r gagendor sgiliau ac yn trechu tlodi. Un enghraifft wych yw bargen ddinesig bae Abertawe, sy'n anelu at greu dros 9,000 o swyddi medrus a chynnydd o £1.8 miliwn yn y gwerth ychwanegol gros.

Can I thank the Minister for that response? Anyone listening to discussion in the Senedd would think that the two key economic sectors were agriculture and tourism and, therefore, our ambition was to emulate the economic success of Greece. I would like to see more done to support three of the high-paid sectors, namely ICT, life science and highly skilled professional services. What is the Welsh Government doing to work with the Welsh universities to develop these economic sectors?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb hwnnw? Byddai unrhyw un sy'n gwrando ar drafodaethau yn y Senedd yn meddwl mai amaethyddiaeth a thwristiaeth yw'r ddau sector economaidd allweddol ac mai ein huchelgais, felly, yw efelychu llwyddiant economaidd Gwlad Groeg. Hoffwn weld mwy yn cael ei wneud i gefnogi tri o'r sectorau â chyflog uchel, sef TGCh, gwyddorau bywyd a gwasanaethau proffesiynol medrus iawn. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i weithio gyda phrifysgolion Cymru i ddatblygu'r sectorau economaidd hyn?

Thank you for the supplementary. I don’t think I’d share the Member’s characterisation of debates within the Senedd and the priorities of the Government. Today, we have, of course, heard about tourism from a number of questions, but it’s a significant part of our economy. We think it can grow sustainably in the future, year round. But, also, we've talked about other sectors too. We’ve heard a question about legal professional services today, and I myself have recently had a follow-up meeting in my role as the lead Minister for science in the Government with the life sciences hub around the corner from the Senedd. So, I am certainly interested in how we deliver high skills and good wages here within Wales. It’s been a key part of what I’ve discussed and, indeed, my predecessor has made clear during his time as the economy Minister as well.

I am optimistic about our ability to generate greater growth within these areas. We know digital innovation is key for small, medium and large businesses in the future. We know that, in life sciences, we already punch above our weight. The way that the health service is organised within Wales is a real benefit for generating more investment in that sector, as well as the excellence in research terms within the university sector. The Member will, of course, be aware that his local university, Swansea, have Pfizer, for example, where they chose to come to Swansea because of the excellence in the university and because of what the healthcare system offers in terms of having a whole-system analysis on improvement.

So, yes, we are already working with universities. They’re concerned about the loss of some of the research funding that European funds used to give them, but I am confident that we will continue to see greater return from what universities do in research, development and innovation to improve our economy, not just in the three areas the Member outlines, but in other areas too, and I look forward to working with the Member to do just that.

Diolch am y cwestiwn atodol. Nid wyf yn credu y byddwn yn rhannu disgrifiad yr Aelod o ddadleuon yn y Senedd a blaenoriaethau'r Llywodraeth. Heddiw, wrth gwrs, clywsom am dwristiaeth mewn nifer o gwestiynau, ond mae'n rhan bwysig o'n heconomi. Credwn y gall dyfu'n gynaliadwy yn y dyfodol, drwy gydol y flwyddyn. Ond rydym wedi sôn hefyd am sectorau eraill. Rydym wedi clywed cwestiwn am wasanaethau cyfreithiol proffesiynol heddiw, ac rwyf fi fy hun wedi cael cyfarfod dilynol yn ddiweddar yn fy rôl fel y Gweinidog sy'n arwain ar wyddoniaeth yn y Llywodraeth gyda'r hyb gwyddorau bywyd rownd y gornel o'r Senedd. Felly, yn bendant mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd rydym yn sicrhau sgiliau uchel a chyflogau da yma yng Nghymru. Mae wedi bod yn rhan allweddol o'r hyn rwyf wedi'i drafod a'r hyn y gwnaeth fy rhagflaenydd yn glir yn ystod ei amser fel Gweinidog yr economi hefyd.

Rwy'n obeithiol ynglŷn â'n gallu i greu mwy o dwf yn y meysydd hyn. Gwyddom fod arloesi digidol yn allweddol ar gyfer busnesau bach, canolig a mawr yn y dyfodol. Gyda gwyddorau bywyd, gwyddom ein bod eisoes yn gwneud yn well na'r disgwyl. Mae'r ffordd y trefnir y gwasanaeth iechyd yng Nghymru o fudd gwirioneddol i greu mwy o fuddsoddiad yn y sector hwnnw, yn ogystal â'r rhagoriaeth ymchwil o fewn y sector prifysgolion. Bydd yr Aelod, wrth gwrs, yn ymwybodol fod gan ei brifysgol leol, Prifysgol Abertawe, Pfizer, er enghraifft, lle gwnaethant ddewis dod i Abertawe oherwydd rhagoriaeth yn y brifysgol ac oherwydd yr hyn y mae'r system gofal iechyd yn ei gynnig ar gyfer cael dadansoddiad system gyfan o welliant.

Felly, rydym eisoes yn gweithio gyda phrifysgolion. Maent yn pryderu ynglŷn â cholli rhywfaint o'r cyllid ymchwil yr arferent ei gael drwy arian Ewropeaidd, ond rwy'n hyderus y byddwn yn parhau i weld mwy o elw o'r hyn y mae prifysgolion yn ei wneud ym maes ymchwil, datblygu ac arloesi i wella ein heconomi, nid yn unig yn y tri maes y mae'r Aelod yn eu disgrifio, ond mewn meysydd eraill hefyd, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Aelod i wneud hynny.

Minister, the question about more people in higher paid sectors is vital. There are some parts of Wales where people have not had the opportunity to be employed in those higher paid sectors because we have not seen the required growth. What is your ambition, and what proportion of jobs in Wales will be higher paid by the end of the parliamentary term? Thank you.

Weinidog, mae'r cwestiwn am fwy o bobl mewn sectorau â chyflogau uwch yn hanfodol. Ceir rhai rhannau o Gymru lle nad yw pobl wedi cael cyfle i gael eu cyflogi yn y sectorau cyflog uwch hynny oherwydd nad ydym wedi gweld y twf gofynnol. Beth yw eich uchelgais, a pha gyfran o swyddi yng Nghymru a fydd yn cael cyflogau uwch erbyn diwedd y tymor seneddol? Diolch.

We don’t have a definition of what you mean by higher paid. We certainly think that our tax base in Wales is in the wrong shape. We need more people who are higher rate taxpayers. That’s both by growing the economy here in Wales, investing in skills and people, as well as understanding what we can do in some of those sectors where we have particular expertise in different regions within Wales. It’s why we've invested so much time and effort as a Government in having a proper framework for regional investment, because we think that will make a real difference. It’s why we’ve been proper and constructive partners in city and regional growth deals. There’s been a real response from businesses, local authorities and, indeed, trade unions on the mission that we have within the Government.

It’s why I’m interested in what we do to make sure that young people don’t need to leave the country—'You don’t need to get out to get on' has to be a reality, not just a slogan—and also why we’re interested in seeing if we can persuade more people to actually found themselves and their businesses here in Wales. There are real opportunities to do so. I’m not going to have a hostage to fortune in having a particular percentage indicator on growth. It’s about how successful we can be in doing what the mission of the Government sets out—to have a fairer, more prosperous and more sustainable Wales. I’m confident that, by the end of this term, we will have done just that.  

Nid oes gennym ddiffiniad o'r hyn a olygwch wrth gyflogau uwch. Yn sicr, credwn fod ein sylfaen drethu yng Nghymru ar y ffurf anghywir. Mae arnom angen mwy o bobl sy'n drethdalwyr cyfradd uwch. Gallwn wneud hynny drwy dyfu'r economi yma yng Nghymru, buddsoddi mewn sgiliau a phobl, yn ogystal â deall yr hyn y gallwn ei wneud yn rhai o'r sectorau lle mae gennym arbenigedd penodol mewn gwahanol ranbarthau yng Nghymru. Dyna pam ein bod wedi buddsoddi cymaint o amser ac ymdrech fel Llywodraeth i sicrhau fframwaith priodol ar gyfer buddsoddi rhanbarthol, oherwydd credwn y bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Dyna pam ein bod wedi bod yn bartneriaid priodol ac adeiladol mewn bargeinion twf dinesig a rhanbarthol. Cafwyd ymateb gwirioneddol gan fusnesau, awdurdodau lleol, ac undebau llafur yn wir i'r genhadaeth sydd gennym o fewn y Llywodraeth.

Dyna pam y mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn a wnawn i sicrhau nad oes angen i bobl ifanc adael y wlad—mae angen i'r dywediad nad oes angen i chi adael i allu ffynnu fod yn realiti yn hytrach na slogan yn unig—a dyna pam hefyd y mae gennym ddiddordeb mewn gweld a allwn berswadio mwy o bobl i sefydlu eu hunain a'u busnesau yma yng Nghymru. Mae cyfleoedd gwirioneddol i wneud hynny. Nid wyf am demtio ffawd drwy gael dangosydd canran penodol ar gyfer twf. Mae'n ymwneud â pha mor llwyddiannus y gallwn fod wrth wneud yr hyn y mae cenhadaeth y Llywodraeth yn ei nodi—sicrhau Cymru decach, fwy llewyrchus a mwy cynaliadwy. Erbyn diwedd y tymor hwn, rwy'n hyderus y byddwn wedi gwneud hynny.

Minister, the aerospace industry is a source of well-paid employment in my constituency, in particular Airbus and its surrounding supply chain, but the benefits do go a lot further than just Alyn and Deeside—they stretch across every part of Wales. These skill sets based within this industry will stand us in good stead for the future, and I think we saw the very best of that skill set last year when we saw the workers turn their hands to ventilator production at a time of desperate need. It is my view that it's important now that we do send a clear signal that we support the aerospace sector and that there is political will to do so. Minister, do you agree with me about the importance of this clear message, and will you meet with me to discuss this topic further?

Weinidog, mae'r diwydiant awyrofod yn ffynhonnell cyflogaeth â chyflog da yn fy etholaeth i, yn enwedig Airbus a'i gadwyn gyflenwi gyfagos, ond mae'r manteision yn mynd yn llawer pellach nag Alun a Glannau Dyfrdwy yn unig—maent yn ymestyn ar draws pob rhan o Gymru. Bydd y setiau sgiliau hyn yn y diwydiant o fantais i ni ar gyfer y dyfodol, a chredaf ein bod wedi gweld y gorau o'r set sgiliau honno y llynedd pan welsom y gweithwyr yn mynd ati i gynhyrchu peiriannau anadlu mewn cyfnod o angen dybryd. Yn fy marn i, mae'n bwysig yn awr ein bod yn anfon neges glir ein bod yn cefnogi'r sector awyrofod a bod ewyllys wleidyddol i wneud hynny. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi ynglŷn â phwysigrwydd y neges glir hon, ac a wnewch chi gyfarfod â mi i drafod y mater hwn ymhellach?

14:20

I've been really consistent since I've taken on this post, but even beforehand. My interest in the economy as health Minister was the reality that people who are in better-paid work are much more likely to have better health outcomes. It's not just about the taxes they pay to fund public services, but they are less likely to need healthcare as well. I had a number of conversations with Ken Skates in that former role about our joint interest in life sciences, our joint interest in helping employers to become better employers. Because the improvement of well-being in the workplace is a really important factor for the health service as well. When it comes to well-paid jobs in advanced manufacturing, aerospace is a good example, and I'm really keen that we don't see jobs leave Wales; I want to see this sector continue to have a good future and, indeed, a growing future in Wales. Part of that is the work that those companies are already engaged in, in looking at how they decarbonise the industry, how they take advantage of new methods of construction that can improve the products they provide, and, crucially, I think, the transition to new fuel technologies as well. Net-zero flight is likely to be a generation away, but between that time, there is a real imperative to reduce the carbon not just in the production process but in the way that aerospace operates, and we have a range of those examples within Wales. So, I'd be happy to meet with the Member to discuss that in more detail, because I am confident and positive about the future of the aerospace industry here in Wales.

Rwyf wedi bod yn gyson iawn ers i mi ymgymryd â'r swydd hon, a chyn hynny hyd yn oed. Yn sail i fy niddordeb yn yr economi fel Gweinidog iechyd oedd y realiti fod pobl sydd mewn gwaith sy'n talu'n well yn llawer mwy tebygol o gael gwell canlyniadau iechyd. Nid yw'n ymwneud yn unig â'r trethi y maent yn eu talu i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, ond maent yn llai tebygol o fod angen gofal iechyd hefyd. Cefais nifer o sgyrsiau gyda Ken Skates yn y rôl flaenorol honno am ein diddordeb mewn gwyddorau bywyd, ein diddordeb ein dau mewn helpu cyflogwyr i ddod yn gyflogwyr gwell. Oherwydd mae gwella llesiant yn y gweithle yn ffactor pwysig iawn i'r gwasanaeth iechyd hefyd. Wrth sôn am swyddi sy'n talu'n dda mewn gweithgynhyrchu uwch, mae awyrofod yn enghraifft dda, ac rwy'n awyddus iawn inni beidio â gweld swyddi'n gadael Cymru; rwyf eisiau gweld y sector hwn yn parhau i gael dyfodol da yng Nghymru, a dyfodol lle mae'n tyfu yn wir. Rhan o hynny yw'r gwaith y mae'r cwmnïau hynny eisoes yn ei wneud, wrth edrych ar sut y maent yn datgarboneiddio'r diwydiant, sut y maent yn manteisio ar ddulliau adeiladu newydd a all wella'r cynhyrchion y maent yn eu darparu, ac yn hollbwysig, rwy'n credu, y newid i dechnolegau tanwydd newydd hefyd. Mae hedfan sero-net yn debygol o fod genhedlaeth i ffwrdd, ond yn y cyfamser, mae rheidrwydd gwirioneddol i leihau'r carbon nid yn unig yn y broses gynhyrchu ond yn y ffordd y mae awyrofod yn gweithredu, ac mae gennym amrywiaeth o'r enghreifftiau hynny yng Nghymru. Felly, byddwn yn hapus i gyfarfod â'r Aelod i drafod hynny'n fanylach, oherwydd rwy'n hyderus ac yn gadarnhaol ynghylch dyfodol y diwydiant awyrofod yma yng Nghymru.

Y Gwarant i Bobl Ifanc
The Young Person's Guarantee

6. Beth yw strategaeth y Gweinidog ar gyfer sicrhau bod y gwarant i bobl ifanc yn helpu i lenwi'r bylchau sgiliau mwyaf arwyddocaol sy'n dal yr economi yn ôl? OQ57291

6. What is the Minister's strategy for ensuring the young person's guarantee is helping to fill the most significant skills gaps that are holding back the economy? OQ57291

Thank you. Employers can fill their skills gaps through the young person's guarantee by offering an apprenticeship place, recruiting and training via our employability programmes, or by advertising their jobs through the Working Wales jobs bulletin. Employers can discuss their needs by contacting the Business Wales skills gateway.

Diolch. Gall cyflogwyr lenwi eu bylchau sgiliau gyda'r warant i bobl ifanc drwy gynnig lleoedd prentisiaeth, recriwtio a hyfforddiant drwy ein rhaglenni cyflogadwyedd, neu drwy hysbysebu eu swyddi drwy fwletin swyddi Cymru'n Gweithio. Gall cyflogwyr drafod eu hanghenion drwy gysylltu â phorth sgiliau Busnes Cymru.

There's a danger in that that we're simply putting out more journalists, for example, or hairdressers. Others have talked about the aerospace industry; I want to focus on the construction industry. We heard from the construction cross-party group earlier this week that there are 3,000 unfilled vacancies in the traditional construction skills, so there are clearly opportunities there. But also, the future generations commissioner has highlighted the thousands of jobs and skills that are needed, both to build the zero-carbon social housing that we have, as well as retrofitting all our existing homes, and that includes the need for nearly 3,000 retrofit engineer assessors. I'd like to understand what the Government's strategy is for ensuring that this fantastic young person's guarantee is leading into the specialist retrofit and construction work that is so urgently needed to ensure we deliver on the zero-carbon strategy that we've set ourselves.

Mae perygl yn hynny nad ydym yn gwneud dim byd ond creu mwy o newyddiadurwyr, er enghraifft, neu bobl trin gwallt. Mae eraill wedi sôn am y diwydiant awyrofod; rwyf eisiau canolbwyntio ar y diwydiant adeiladu. Clywsom gan y grŵp trawsbleidiol ar adeiladu yn gynharach yr wythnos hon fod 3,000 o swyddi gwag heb eu llenwi yn y sgiliau adeiladu traddodiadol, felly mae'n amlwg bod cyfleoedd yno. Ond hefyd, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi tynnu sylw at y miloedd o swyddi a sgiliau sydd eu hangen i adeiladu'r tai cymdeithasol di-garbon sydd gennym, yn ogystal ag ôl-osod ein holl gartrefi presennol, ac mae hynny'n cynnwys yr angen am bron i 3,000 o aseswyr peirianneg ôl-osod. Hoffwn ddeall beth yw strategaeth y Llywodraeth ar gyfer sicrhau bod y warant wych hon i bobl ifanc yn arwain at y gwaith ôl-osod ac adeiladu arbenigol y mae cymaint o'i angen i sicrhau ein bod yn cyflawni'r strategaeth ddi-garbon rydym wedi'i gosod i'n hunain.

I think it's both the work we do with the guarantee, as well as what we're doing on, more broadly, looking to generate better value from local supply chains. When we talked about the foundation economy and getting better jobs closer to home, actually, this is part of it, to make sure that we're investing in local businesses. The business that I visited to launch the £35 million fund is a good example in exactly this area. They provide energy-efficiency services, they retrofit houses, including solid-stone properties, to improve not just the bills for that person but, actually, what it means to have a genuinely decent and warm home. They're a good example of where they're already investing in their current workforce and their future workforce to provide exactly the skills that you refer to.

I mentioned earlier in answers today regional skills partnerships. They're really important to make sure we don't do what you suggested might be possible in simply generating a range of people for jobs that don't exist. It's really important to match up the skills that businesses are telling us they will need for the future, the skills we recognise we need for the future, and to make sure that the way that the courses are provided from providers actually match the skills that are needed. It is about a proper partnership—skills partnerships, local authorities, businesses, trade unions and the Government—and it all fits in with our approach on regional investment and support for our economy. I'm confident and optimistic that the young person's guarantee will fit in with that. The way that we're structuring the new Jobs Growth Wales+ programme, and, indeed, the announcement I'll make in the new year on ReAct plus, I think, will give the Member the sort of comfort that she is looking for that we are genuinely looking at skills for the future. 

Rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r gwaith a wnawn gyda'r warant, yn ogystal â'r hyn rydym yn ei wneud, yn fwy cyffredinol, ar geisio creu gwell gwerth o gadwyni cyflenwi lleol. Pan oeddem yn siarad am yr economi sylfaenol a sicrhau gwell swyddi yn nes at adref, mae hyn yn rhan ohono mewn gwirionedd, sicrhau ein bod yn buddsoddi mewn busnesau lleol. Mae'r busnes yr ymwelais ag ef i lansio'r gronfa £35 miliwn yn enghraifft dda yn yr union faes hwn. Maent yn darparu gwasanaethau effeithlonrwydd ynni, maent yn ôl-osod tai, gan gynnwys eiddo carreg solet, i wella nid yn unig y biliau i'r person hwnnw ond yr hyn y mae'n ei olygu i gael cartref gwirioneddol weddus a chynnes. Maent yn enghraifft dda o ble maent eisoes yn buddsoddi yn eu gweithlu presennol a'u gweithlu yn y dyfodol i ddarparu'r union sgiliau y cyfeiriwch atynt.

Soniais yn gynharach mewn atebion heddiw am bartneriaethau sgiliau rhanbarthol. Maent yn bwysig iawn i sicrhau nad ydym yn gwneud yr hyn yr awgrymoch chi y gallai ddigwydd o ran cynhyrchu nifer o bobl ar gyfer swyddi nad ydynt yn bodoli. Mae'n bwysig iawn paru'r sgiliau y mae busnesau'n dweud wrthym y byddant eu hangen ar gyfer y dyfodol, y sgiliau rydym yn cydnabod ein bod eu hangen yn y dyfodol, a sicrhau bod y ffordd y mae darparwyr yn darparu'r cyrsiau yn cyfateb i'r sgiliau sydd eu hangen mewn gwirionedd. Mae'n ymwneud â phartneriaeth go iawn—partneriaethau sgiliau, awdurdodau lleol, busnesau, undebau llafur a'r Llywodraeth—ac mae'r cyfan yn cyd-fynd â'n dull o fuddsoddi'n rhanbarthol a chefnogi ein heconomi. Rwy'n hyderus ac yn obeithiol y bydd y warant i bobl ifanc yn cyd-fynd â hynny. Bydd y ffordd rydym yn strwythuro'r rhaglen newydd Twf Swyddi Cymru+, a'r cyhoeddiad y byddaf yn ei wneud yn y flwyddyn newydd ar ReAct + mwy, rwy'n credu, yn rhoi'r math o gysur y mae'r Aelod yn gofyn amdano ein bod o ddifrif yn edrych ar sgiliau ar gyfer y dyfodol. 

14:25
Masnach Ryngwladol
International Trade

7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo masnach ryngwladol? OQ57282

7. How is the Welsh Government promoting international trade? OQ57282

Thank you. Our export action plan sets out the measures we are taking to promote the benefits of international trade. This includes delivering a comprehensive range of export programmes to support businesses on their export journey. We want to build export capacity and inspire other businesses to export, to find overseas customers and to access overseas markets. We'll continue to do that work in tandem with my officials, and, indeed, business organisations themselves.

Diolch. Mae ein cynllun gweithredu ar allforio yn nodi'r camau rydym yn eu cymryd i hyrwyddo manteision masnach ryngwladol. Mae hyn yn cynnwys darparu ystod gynhwysfawr o raglenni allforio i gefnogi busnesau ar eu taith allforio. Rydym eisiau adeiladu capasiti allforio ac ysbrydoli busnesau eraill i allforio, i ddod o hyd i gwsmeriaid tramor ac i gael mynediad at farchnadoedd tramor. Byddwn yn parhau i wneud y gwaith hwnnw gyda fy swyddogion, a sefydliadau busnes eu hunain yn wir.

Thank you, Minister, for that response. As we know, the pandemic has had a substantial impact on the export market across the world. In Wales, for example, the value of goods exports has reduced by £2 billion in the year ending June 2021 compared to the previous year. I recognise the work that your Government is doing to support the export market, such as through the export action plan, as you've just mentioned. Whilst the plan states that the Government is focusing its support on priority sectors, it also notes that the existing strategy's focus on so-called enabling sectors, such as tourism and education, is being revised in light of the impact of the pandemic. Could you, Minister, provide an update on the implementation of the action plan, and the impact that current uncertainties, such as the omicron variant, may have on Welsh exports? Also, how is the Government supporting the development of enabling sectors to help promote them in the wider world? Thank you.

Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Fel y gwyddom, mae'r pandemig wedi cael effaith sylweddol ar y farchnad allforio ym mhob rhan o'r byd. Yng Nghymru, er enghraifft, mae gwerth allforion nwyddau wedi gostwng £2 biliwn yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mehefin 2021 o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Rwy'n cydnabod y gwaith y mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi'r farchnad allforio, megis drwy'r cynllun gweithredu ar allforio, fel rydych newydd sôn. Er bod y cynllun yn nodi bod y Llywodraeth yn canolbwyntio ei chymorth ar sectorau blaenoriaeth, mae hefyd yn nodi bod ffocws y strategaeth bresennol ar sectorau galluogi fel y'u gelwir, megis twristiaeth ac addysg, yn cael ei ddiwygio yn sgil effaith y pandemig. Weinidog, a allwch chi ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am weithrediad y cynllun, a'r effaith y gallai ansicrwydd presennol, megis yr amrywiolyn omicron, ei chael ar allforion Cymru? Hefyd, sut y mae'r Llywodraeth yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu sectorau galluogi i helpu i'w hyrwyddo yn y byd yn ehangach? Diolch.

On the omicron variant, I think it's fair to say that we're living through a period of uncertainty, so it's hard to have a specific programme when we're not certain what the end outcome is going to be. I think that would be the same response for any Minister in any of the four administrations across the UK. I think it's really important that I don't try to set out an artificial level of certainty that will prove to be incorrect and may lead to people making choices that they then regret on the basis of what I've said. I'm sure the Member understands that.

On your point about enabling sectors, we already have support for tourism within the UK as a visitor economy, but also, going back, if you like, to one of Jack Sargeant's points about a sustainable future for aerospace, we still expect that there will be travel between different countries for leisure and for businesses, and how Wales is seen in the rest of the world is important for that. So, we are looking at international visitors in terms of what does that mean for a sustainable model of an international visitor economy, what does it mean for Wales's image around the world, not just in things like our sporting and cultural traditions, which are an important part of the offer. I think people sometimes underestimate the cultural offer that Wales has in itself. But, actually, in the last two years, I think Wales as a country has had a significant interest in other parts of the world more generally. I have done more international media in the last year and a half than I have done in the previous six or seven years as a Minister within the Government, and I think it's also true that the First Minister has done much more international media than his predecessor.

So, actually, the profile of Wales is on a different level now, and that's a good thing, because it's been broadly seen as being a positive as well. We're looking to then work alongside businesses to understand what their aspirations are, how we present Wales in some of the developing international fora—the world expo, for example, being a good example—but also working alongside businesses and organisations like the CBI. My recent speech to the CBI was exactly in this space about what we can do for British businesses, including Welsh businesses, to be much better at gaining new markets internationally. So, I don't think, on those points, the Member will find there's disagreement between us.

Ar yr amrywiolyn omicron, rwy'n credu ei bod yn deg dweud ein bod yn byw mewn cyfnod o ansicrwydd, felly mae'n anodd cael rhaglen benodol pan nad ydym yn sicr beth fydd y canlyniad yn y pen draw. Credaf mai dyna fyddai ymateb unrhyw Weinidog yn unrhyw un o'r pedair gweinyddiaeth ar draws y DU. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad wyf yn ceisio nodi lefel artiffisial o sicrwydd a fydd yn anghywir ac a allai arwain at bobl yn gwneud dewisiadau y maent yn edifar amdanynt wedyn ar sail yr hyn a ddywedais. Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn deall hynny.

Ar eich pwynt ynglŷn â sectorau galluogi, mae gennym eisoes gefnogaeth i dwristiaeth o fewn y DU fel economi ymwelwyr, ond hefyd, gan droi'n ôl, os hoffech, at un o bwyntiau Jack Sargeant am ddyfodol cynaliadwy i'r diwydiant awyrofod, rydym yn dal i ddisgwyl y bydd teithio rhwng gwahanol wledydd at ddibenion hamdden a busnes, ac mae sut y gwelir Cymru yng ngweddill y byd yn bwysig yn hynny o beth. Felly, rydym yn edrych ar ymwelwyr rhyngwladol mewn perthynas â'r hyn y mae hynny'n ei olygu i fodel cynaliadwy o economi ymwelwyr rhyngwladol, beth y mae'n ei olygu i ddelwedd Cymru o gwmpas y byd, ac nid yn unig mewn pethau fel ein traddodiadau chwaraeon a diwylliannol, sy'n rhan bwysig o'r cynnig. Credaf fod pobl weithiau'n tangyfrif y cynnig diwylliannol sydd gan Gymru ynddo'i hun. Ond mewn gwirionedd, yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, credaf fod Cymru fel gwlad wedi bod â diddordeb sylweddol mewn rhannau eraill o'r byd yn fwy cyffredinol. Rwyf wedi gwneud mwy o waith ar gyfryngau rhyngwladol yn ystod y flwyddyn a hanner ddiwethaf nag a wneuthum yn y chwe neu saith mlynedd blaenorol fel Gweinidog y Llywodraeth, a chredaf ei bod hefyd yn wir bod Prif Weinidog Cymru wedi gwneud llawer mwy o waith ar gyfryngau rhyngwladol na'i ragflaenydd.

Felly, mewn gwirionedd, mae proffil Cymru ar lefel wahanol yn awr, ac mae hynny'n beth da, oherwydd mae wedi cael ei ystyried yn gyffredinol fel rhywbeth cadarnhaol hefyd. Rydym yn edrych wedyn i weithio ochr yn ochr â busnesau i ddeall beth yw eu dyheadau, sut rydym yn cyflwyno Cymru mewn rhai o'r fforymau rhyngwladol sy'n datblygu—mae expo'r byd, er enghraifft, yn enghraifft dda—ond gweithio ochr yn ochr hefyd â busnesau a sefydliadau fel Cydffederasiwn Diwydiant Prydain. Roedd fy araith ddiweddar i Gydffederasiwn Diwydiant Prydain yn yr union ofod hwn yn ymwneud â'r hyn y gallwn ei wneud i fusnesau Prydain, gan gynnwys busnesau Cymru, i sicrhau eu bod yn llawer gwell am ennill marchnadoedd newydd yn rhyngwladol. Felly, nid wyf yn credu y bydd yr Aelod yn gweld anghytundeb rhyngom ar y pwyntiau hynny.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joyce Watson.

And finally, question 8, Joyce Watson.

Yr Economi Sylfaenol
The Foundational Economy

8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi sylfaenol yng Nghymru? OQ57275

8. How is the Welsh Government supporting the foundational economy in Wales? OQ57275

Thank you. The foundational economy is central to our economic resilience and reconstruction mission. We are supporting partners to deliver projects that nurture the foundational economy, and, of course, the backing local firms fund, which I announced earlier this month. We believe these will help businesses to overcome barriers to engaging in procurement, and deliver more jobs and better jobs closer to home.

Diolch. Mae'r economi sylfaenol yn ganolog i'n cenhadaeth i gryfhau ac ailadeiladu'r economi. Rydym yn cefnogi partneriaid i gyflawni prosiectau sy'n meithrin yr economi sylfaenol, a'r gronfa cefnogi cwmnïau lleol wrth gwrs, a gyhoeddais yn gynharach y mis hwn. Credwn y bydd y rhain yn helpu busnesau i oresgyn rhwystrau i ymgysylltu â chaffael, ac yn darparu mwy o swyddi a gwell swyddi yn nes at adref.

Thank you for that answer. Of course, the foundational economy challenge fund has helped numerous businesses in my region of Mid and West Wales since its launch. One of the areas it has helped is Cyfle, who provide excellent apprenticeships and opportunities in the construction industry, and Jenny Rathbone has already mentioned this morning that that industry is in need of shoring up in terms of those apprenticeship opportunities. You've pre-empted the fact that I was going to go on to your announcement on the £1 million for the backing local firms fund that you've announced earlier. What I would like to know, Minister, is when you will be able to give any details on businesses in my region that will benefit from that new and very welcome fund.

Diolch am eich ateb. Wrth gwrs, mae cronfa her yr economi sylfaenol wedi helpu nifer o fusnesau yn fy rhanbarth i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru ers iddi gael ei lansio. Un o'r pethau y mae wedi'i helpu yw Cyfle, sy'n darparu prentisiaethau a chyfleoedd rhagorol yn y diwydiant adeiladu, ac mae Jenny Rathbone eisoes wedi sôn y bore yma fod angen i'r diwydiant hwnnw gael ei gynnal mewn perthynas â'r cyfleoedd prentisiaeth hynny. Rydych wedi achub y blaen ar y ffaith fy mod am godi'r £1 filiwn a gyhoeddwyd gennych yn gynharach ar gyfer y gronfa cefnogi cwmnïau lleol. Yr hyn yr hoffwn ei wybod, Weinidog, yw pa bryd y byddwch yn gallu rhoi unrhyw fanylion am fusnesau yn fy rhanbarth a fydd yn elwa o'r gronfa newydd honno sydd i'w chroesawu'n fawr.

14:30

Yes, I'd be happy to work with the Member as we go through, not just the announcement of the backing local firms fund, but then when we get to identifying those firms that have been successful, because we don't just want to see where they are, but then the impact of the money and how we will want to help them to engage within their local economy. So, I'd be more than happy to take up an opportunity to take the Member through that once we've had some of the outcomes. And who knows, we may be able to visit one of those firms within her region in the future.

Byddwn yn hapus i weithio gyda'r Aelod wrth inni gyhoeddi'r gronfa cefnogi cwmnïau lleol, a phan fyddwn yn nodi'r cwmnïau a fu'n llwyddiannus, oherwydd nid gweld ble maent yn unig rydym am ei wneud, ond beth fydd effaith yr arian a sut y byddwn am eu helpu i ymgysylltu o fewn eu heconomi leol. Felly, byddwn yn fwy na pharod i fanteisio ar gyfle i fynd â'r Aelod drwy hynny ar ôl inni gael rhai o'r canlyniadau. A phwy a ŵyr, efallai y gallwn ymweld ag un o'r cwmnïau hynny yn ei rhanbarth yn y dyfodol.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

A dyma ni felly yn symud ymlaen at eitem 2, sef y cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

And that brings us to item 2, namely questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Rhys ab Owen.

Meddygon Teulu
GPs

1. Pa drafodaethau y mae’r Gweinidog wedi'u cynnal ynglŷn â chapsiti meddygon teulu i ymateb i'r galw ar wasanaethau yng Nghaerdydd? OQ57270

1. What discussions has the Minister had regarding the capacity of GPs to respond to the demand on services in Cardiff? OQ57270

Diolch yn fawr. Mae pob practis meddygon teulu ar draws Cymru yn gweithio'n galed i ymateb i'r pwysau a'r galw cynyddol gan gleifion. Rwy'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda chadeiryddion y byrddau iechyd i drafod sut y caiff gwasanaethau eu cynllunio a'u darparu.

Thank you. All GP practices across Wales are working hard to respond to pressure and increased demand from patients. I have regular meetings with health board chairs to discuss how services are planned and delivered.

Diolch yn fawr, Weinidog. Yn chwarter cyntaf 2022, bydd canolfan feddygol Saltmead yn Grangetown a meddygfa Albert Road ym Mhenarth yn cau eu drysau i filoedd o gleifion am y tro olaf. Yn ogystal, os bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cael ei ffordd a bwrw ymlaen gyda chynigion, bydd yr un peth yn digwydd ym Mhentyrch. Hyn, er gwaetha'r ffaith bod yna gannoedd o dai wedi cael eu hadeiladu yn yr ardal yn ddiweddar.

Fe wnes i ysgrifennu atoch chi yn ôl ym mis Hydref, yn codi pryderon ynglŷn â chau'r feddygfa yna, ac er gwaethaf argymhellion y cyngor iechyd cymunedol, dyw'r bwrdd iechyd heb ymgynghori â'r gymuned leol ynglŷn â'r cau. Mae yna gyfarfod cyhoeddus ym Mhentyrch ar nos Lun, 13 Rhagfyr. A wnewch chi annog cynrychiolwyr o'r bwrdd iechyd i fynychu'r cyfarfod hynny, neu os dyw hynny ddim yn bosib, sicrhau bod yna ymgynghoriad llawn yn digwydd gyda'r trigolion lleol fel bod modd iddyn nhw godi eu pryderon a'u bod nhw ddim yn teimlo fel eu bod nhw'n cael eu hanwybyddu? Diolch yn fawr.

Thank you, Minister. In the first quarter of 2022, the Saltmead Medical Centre in Grangetown and the Albert Road Surgery in Penarth will close their doors to thousands of patients for the last time. In addition, if the Cardiff and Vale University Health Board gets its way and proceeds with its proposals, the same thing will happen in Pentyrch. This, despite the fact that hundreds of homes will have been built in that area recently.

I wrote to you back in October, raising concerns about the closure of that surgery, and despite the community health council's recommendations, the health board has not consulted the local community about that closure. There is to be a public meeting in Pentyrch on Monday, 13 December. Will you encourage representatives of the health board to attend that meeting, or if that is not possible, ensure that there is a full consultation with local residents so that they can raise their concerns and they don't feel like they are being ignored? Thank you.

Diolch yn fawr. Dwi'n ymwybodol bod y sefyllfa yn peri pryder i bobl sy'n byw yn ardal Albert Road, Pentyrch ac yn Saltmead, a dyna pam mae'r bwrdd iechyd yn edrych i mewn i'r sefyllfa yma. Wrth gwrs, o ran Albert Road, bydd y bobl sydd yn mynd i'r feddygfa yna yn gallu parhau i fynd yna tan 18 Mawrth, ac wedyn byddan nhw'n cael mynediad i bractis arall yn yr ardal leol. 

Fel rŷch chi'n ei ddweud, o ran Pentyrch, dwi'n gwybod eu bod nhw wedi bod yn gweithio gyda thrydydd parti i weld ble maen nhw'n gallu codi lle newydd, ac wrth gwrs, dwi'n meddwl ei fod yn bwysig fod pobl yn cymryd rhan yn yr ymgynghoriad yna a'u bod nhw yn cael eu llais nhw wedi ei glywed. A hefyd o ran Saltmead Medical Centre, mi fydd y gwasanaeth yn fanna yn cau, fel rŷch chi'n ei ddweud, ar 25 Chwefror blwyddyn nesaf. Beth sy'n digwydd yw bod y timau lleol a'r bwrdd iechyd lleol wrth gwrs yn ymwybodol iawn o'r sefyllfa ac maen nhw'n rhoi pethau mewn lle i sicrhau fod pobl yn cael y ddarpariaeth sydd ei angen arnyn nhw.

Thank you very much. I am aware that the situation is causing concern for people who live in the Albert Road area and in Saltmead and Pentyrch and that's why the health board is looking into this situation. Of course, in terms of Albert Road, the people who attend that surgery will be able to continue to go there until 18 March, after which they will have access to another practice in the local area.

As you say, in terms of Pentyrch, I know they've been working with a third party to see where they will be able to build new premises, and of course I think it's important that people do take part in that consultation and that their voices are heard. And also in terms of Saltmead Medical Centre, services will be closing, as you say, on 25 February next year. What's happening is that the local teams and the local health board are very aware of the situation and they're putting things in place to ensure that people get the provision that they need.

A recent British Medical Association tracker survey has revealed that over half of the doctors surveyed in Wales have worked extra hours during the pandemic with a quarter of them reporting that these hours were unpaid. Over a third of the doctors who responded to the BMA's survey felt pressurised by their employer to work extra hours and over a third had also either skipped taking their allotted break time or had only taken it on rare occasions. This has unfortunately left many exhausted, with over half of the surveyed doctors reporting a higher than normal level of fatigue or exhaustion, and, worryingly, 76.6 per cent revealing that their stress levels had worsened since the start of the COVID-19 pandemic. Another survey commissioned by the BMA in April this year revealed that 51 per cent of members are currently suffering from depression, anxiety, stress, burnout, emotional distress, or another mental health condition, 16 per cent plan to leave the NHS altogether, and 47 per cent plan to work fewer hours after the pandemic. I'm sure that these percentages are reflected throughout the United Kingdom, and further afield, but they do indicate that the medical profession is under enormous strain, and this can only be made worse by the continuation of the pandemic and the new omicron strain. With this in mind, Minister, what measures are the Welsh Government taking to help support the health and well-being of GPs, as we begin another winter with COVID? Thank you.

Mae arolwg tracio diweddar gan Gymdeithas Feddygol Prydain wedi datgelu bod dros hanner y meddygon a holwyd yng Nghymru wedi gweithio oriau ychwanegol yn ystod y pandemig gyda chwarter ohonynt yn dweud bod yr oriau hyn yn ddi-dâl. Roedd dros draean o'r meddygon a ymatebodd i arolwg y BMA yn teimlo dan bwysau gan eu cyflogwr i weithio oriau ychwanegol ac roedd dros draean hefyd naill ai wedi peidio â chymryd eu hamser egwyl dynodedig neu wedi'i gymryd ar adegau prin yn unig. Yn anffodus, mae hyn wedi golygu bod nifer wedi gorflino, gyda dros hanner y meddygon a arolygwyd yn cofnodi lefel uwch na'r arfer o flinder neu orflinder, ac mae'n destun pryder fod 76.6 y cant yn datgelu bod eu lefelau straen wedi gwaethygu ers dechrau'r pandemig COVID-19. Dangosodd arolwg arall a gomisiynwyd gan y BMA ym mis Ebrill eleni fod 51 y cant o'u haelodau yn dioddef o iselder, gorbryder, straen, gorflinder, trallod emosiynol, neu gyflwr iechyd meddwl arall ar hyn o bryd, mae 16 y cant yn bwriadu gadael y GIG yn gyfan gwbl, ac mae 47 y cant yn bwriadu gweithio llai o oriau ar ôl y pandemig. Rwy'n siŵr fod y canrannau hyn wedi eu hadlewyrchu ledled y Deyrnas Unedig a thu hwnt, ond maent yn dangos bod y proffesiwn meddygol dan straen enfawr, ac ni fydd parhad y pandemig a'r math omicron newydd ond yn gwaethygu pethau. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i gefnogi iechyd a lles meddygon teulu wrth inni wynebu gaeaf arall gyda COVID? Diolch.

14:35

Thanks very much for that question. I'm more than aware of the pressure that GPs have been under for an extended amount of time now. I know that many of them are absolutely exhausted, that they've seen far more patients than they've ever seen before, that the way they've had to change the way they facilitate access for patients very quickly has been difficult for many, and I'm aware that the sickness levels are at around 11 per cent, which is significantly higher than many other people working in the NHS. So, we're very aware of that, and my colleague who is responsible for mental health will be aware and is making sure that the help for health professionals is available for them. We've put £1 million into that over the course of the pandemic. And of course, we're trying to recognise with the announcement today that there will be a 3 per cent increase in terms of what we are giving in support to doctors, to recognise the work that they have been doing over this extremely difficult time.

It is going to be difficult. We've changed the way we work, and some of that has worked really well for patients, but GPs have had to adapt as well. And I think we do have to all make sure that we understand the pressure they've been under, which is why I would urge the people of Wales to consider if there are other mechanisms for them to get the support they need. And that could be through phoning 111; it could be through asking their pharmacy for support. So, just making sure people are aware of those alternatives.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n fwy na ymwybodol o'r pwysau sydd wedi bod ar feddygon teulu ers cryn dipyn o amser bellach. Gwn fod llawer ohonynt wedi blino'n llwyr, eu bod wedi gweld llawer mwy o gleifion nag a welsant erioed o'r blaen, fod y ffordd y maent wedi gorfod newid y ffordd y maent yn hwyluso mynediad i gleifion yn gyflym iawn wedi bod yn anodd i lawer, ac rwy'n ymwybodol fod y lefelau salwch oddeutu 11 y cant, sy'n sylweddol uwch na llawer o bobl eraill sy'n gweithio yn y GIG. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o hynny, a bydd fy nghyd-Aelod sy'n gyfrifol am iechyd meddwl yn ymwybodol o hynny ac yn sicrhau bod y cymorth i weithwyr iechyd proffesiynol ar gael iddynt. Rydym wedi rhoi £1 filiwn tuag at hynny yn ystod y pandemig. Ac wrth gwrs, gyda'r cyhoeddiad heddiw y bydd cynnydd o 3 y cant yn yr hyn rydym yn ei roi i gynorthwyo meddygon, rydym yn ceisio cydnabod y gwaith y maent wedi bod yn ei wneud dros y cyfnod hynod anodd hwn.

Mae'n mynd i fod yn anodd. Rydym wedi newid y ffordd y gweithiwn, ac mae rhywfaint o hynny wedi gweithio'n dda iawn i gleifion, ond mae meddygon teulu wedi gorfod addasu hefyd. A chredaf fod yn rhaid i bawb ohonom sicrhau ein bod yn deall y pwysau sydd wedi bod arnynt, a dyna pam y byddwn yn annog pobl Cymru i ystyried a oes mecanweithiau eraill iddynt gael y cymorth sydd ei angen arnynt. A gallai hynny fod drwy ffonio 111; gallai fod drwy ofyn i'w fferyllfa am gymorth. Felly, gwneud yn siŵr fod pobl yn ymwybodol o'r dewisiadau amgen hynny.

Mynediad at Ofal Sylfaenol
Access to Primary Care

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella mynediad at ofal sylfaenol yng Nghymru? OQ57287

2. What action is the Welsh Government taking to improve access to primary care in Wales? OQ57287

Mae mynediad at wasanaethau gofal sylfaenol wedi newid yn ddramatig ar draws Cymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae gwasanaethau wedi gorfod addasu fel y gall cleifion gael mynediad at ofal sylfaenol mewn ffordd ddiogel ac effeithiol. Mae llawer yn defnyddio technoleg ddigidol i helpu i ddarparu'r gwelliannau hyn.

Access to primary care services has changed dramatically across Wales over the past two years. Services have had to adapt so that patients can access primary care in a safe and effective manner. Many are using digital technology to help deliver these improvements.

Diolch yn fawr, Weinidog. A number of constituents regularly complain to me that they find it very difficult to obtain an appointment to see their GP. Typically, they ring up at 8 a.m. as required to, but are unable to get through for quite some time, they're constantly telephoning, and then, when they eventually get through to the practice, they're told that all the appointments for that day have been allocated and that they should ring back at 8 a.m. the next morning, when they may well have the same experience all over again. So, in light of those problems, Minister, I very much welcome the announcement you've made today of changes to the GP contract, so that new funding and new systems will be put in place for these telephone services, to enable better access, and we're no longer in this 8 a.m. situation, as it were. But I wonder if you could tell me when these new systems are likely to be in place, and also whether you will work with the health boards to ensure that those practices with the greatest problems are the first to receive this very necessary support?

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae nifer o etholwyr yn cwyno wrthyf yn rheolaidd eu bod yn ei chael yn anodd iawn cael apwyntiad i weld eu meddyg teulu. Fel arfer, maent yn ffonio am 8 a.m. yn ôl yr angen, ond nid ydynt yn gallu mynd drwodd am gryn dipyn o amser, maent yn ffonio drwy'r amser, ac yna, pan fyddant yn mynd drwodd at y feddygfa yn y pen draw, dywedir wrthynt fod yr holl apwyntiadau ar gyfer y diwrnod hwnnw wedi'u rhannu ac y dylent ffonio'n ôl am 8 a.m. y bore wedyn, pan fyddant yn mynd drwy'r un profiad eto. Felly, yng ngoleuni'r problemau hynny, Weinidog, rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad rydych wedi'i wneud heddiw ynghylch newidiadau i'r contract meddygon teulu, fel y bydd cyllid newydd a systemau newydd yn cael eu rhoi ar waith ar gyfer y gwasanaethau ffôn hyn, er mwyn gallu cael gwell mynediad, ac fel nad ydym yn wynebu'r sefyllfa 8 a.m. hon fel petai. Ond tybed a allech ddweud wrthyf pryd y mae'r systemau newydd hyn yn debygol o fod ar waith, a hefyd a fyddwch yn gweithio gyda'r byrddau iechyd i sicrhau mai'r practisau sydd â'r problemau mwyaf fydd y rhai cyntaf i gael y cymorth hynod o angenrheidiol hwn?

Diolch yn fawr iawn, John. I'm pleased that we were able to make that announcement today. This has been several months of very sensitive negotiations with those people who have been on the front line for all that time. So, we had to get the balance right here, because, obviously, we have a responsibility to support the GPs, who are in a very difficult situation, but also to make sure that there is a decent provision and service for the people of Wales. And that's why we've really focused that GMS contract on the access issues that, as you have pointed out, so many of your constituents, and others, encounter, with that 8 a.m. bottleneck in particular a problem for so many, people trying time and time again to get through to their surgeries. 

So, we've announced today a £12 million contribution. Some of that will obviously go towards the 3 per cent pay rise, but also, we are ensuring that there will be additional support to invest in systems that will improve the way that people get through, but also, to get better planning in place in those surgeries so that they don't have that charge at a particular time of day. 

So, this is going to happen from April next year, but, obviously, we need to make sure that everything is in place and ready to go from April, which is why we made that announcement today. 

Diolch yn fawr iawn, John. Rwy'n falch ein bod wedi gallu gwneud y cyhoeddiad hwnnw heddiw. Mae wedi bod yn nifer o fisoedd o drafodaethau sensitif iawn gyda'r bobl sydd wedi bod ar y rheng flaen am yr holl amser hwnnw. Felly, bu'n rhaid inni gael y cydbwysedd yn iawn yma oherwydd, yn amlwg, mae gennym gyfrifoldeb i gefnogi'r meddygon teulu, sydd mewn sefyllfa anodd iawn, ond hefyd i sicrhau bod darpariaeth a gwasanaeth gweddus i bobl Cymru. A dyna pam ein bod wedi canolbwyntio'n fawr ar y contract ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol mewn perthynas â'r problemau mynediad y mae cymaint o'ch etholwyr ac eraill yn eu cael, fel rydych chi wedi nodi, gyda'r tagfeydd 8 a.m. yn enwedig yn broblem i gynifer o bobl, a phobl yn ceisio dro ar ôl tro i fynd drwodd at eu meddygfeydd.

Felly, rydym wedi cyhoeddi cyfraniad o £12 miliwn heddiw. Mae'n amlwg y bydd rhywfaint ohono'n mynd tuag at y codiad cyflog o 3 y cant, ond rydym yn sicrhau hefyd y bydd cymorth ychwanegol i fuddsoddi mewn systemau a fydd yn gwella'r ffordd y mae pobl yn mynd drwodd, ond hefyd, i gael gwell cynlluniau ar waith yn y meddygfeydd fel na fydd y pwysau ychwanegol hwnnw ganddynt ar adeg benodol o'r dydd.

Felly, mae hyn yn mynd i ddigwydd o fis Ebrill y flwyddyn nesaf, ond yn amlwg, mae angen inni sicrhau bod popeth yn ei le ac yn barod i fynd o fis Ebrill ymlaen, a dyna pam y gwnaethom y cyhoeddiad hwnnw heddiw.

14:40

Minister, since primary care practitioners often care for people over extended periods of time, sometimes many years, the relationship between patient and doctor is particularly important. Now, when it comes to mental health issues, trusting relationships have been found wanting, because, simply, they can't get through to their GP. And in my own local health board, I'm seeing now many patients passed between department, between pillar and post, due to such a high turnover of staff in mental health services. 

Now, by having dedicated mental health support workers within their surgeries, or mental health nurses, GPs have found previously these have been really, really useful, and have actually been able to provide support there and then. Local GPs have asked me to raise this again as to when introductions of these nurses could be put back into GP surgeries. Will you confirm what steps you have taken to evaluate the training and recruitment costs required to place a mental health professional in every GP surgery across our constituencies, and will you listen to our GPs on the front line, who are simply asking for this? Diolch. 

Weinidog, gan fod ymarferwyr gofal sylfaenol yn aml yn gofalu am bobl dros gyfnodau estynedig, dros flynyddoedd lawer ambell waith, mae'r berthynas rhwng y claf a'r meddyg yn arbennig o bwysig. Nawr, gyda phroblemau iechyd meddwl, canfuwyd bod cynnal perthynas ymddiriedus yn anodd, oherwydd, yn syml iawn, ni allant fynd drwodd at eu meddyg teulu. Ac yn fy mwrdd iechyd lleol fy hun, rwy'n gweld llawer o gleifion yn cael eu trosglwyddo rhwng adrannau yn awr, o bared i bost, oherwydd bod trosiant staff mor uchel mewn gwasanaethau iechyd meddwl.

Nawr, drwy gael gweithwyr cymorth iechyd meddwl penodol yn eu meddygfeydd, neu nyrsys iechyd meddwl, mae meddygon teulu wedi canfod eisoes fod y rhain yn ddefnyddiol iawn, ac wedi gallu darparu cymorth yn y fan a'r lle. Mae meddygon teulu lleol wedi gofyn imi godi hyn eto ynglŷn â phryd y gellid dod â'r nyrsys hyn yn ôl i feddygfeydd meddygon teulu. A wnewch chi gadarnhau pa gamau rydych wedi'u cymryd i werthuso'r costau hyfforddi a recriwtio sydd eu hangen i roi gweithiwr iechyd meddwl proffesiynol ym mhob meddygfa ar draws ein hetholaethau, ac a wnewch chi wrando ar ein meddygon teulu ar y rheng flaen, sy'n galw am hyn? Diolch.

Thanks very much. Well, obviously, mental health is an issue that my colleague, Lynne Neagle, leads on, and I know that you'll be aware of her incredible commitment to this cause over many, many years. It's absolutely clear that the number of people who are contacting their GPs for mental health support has increased significantly, and there are lots of ways for us to deal with this. I think one of the key things, though, is that we need to not overmedicalise mental health issues if they are not medical. So, social prescribing is something that we're very keen to encourage, but the early help in our community, I know, is exactly the kind of route that Lynne Neagle is very keen for us to focus on. 

When it comes to specific cases, nurses in our communities, I think what's more likely to happen is that we'll start that on a kind of cluster basis, and I think that's probably the route, so that we know that, at least in a particular area, there will be access. But, as I say, I think we absolutely need to get to the point where we understand that mental health issues are not all medical. Sometimes they're about social issues, they're about relationship issues; they are not medical issues. And we need to make sure that we don't overmedicalise mental health issues if it's unnecessary to do so. 

Diolch yn fawr. Wel, yn amlwg, mater y mae fy nghyd-Aelod, Lynne Neagle, yn arwain arno yw iechyd meddwl, a gwn y byddwch yn ymwybodol o'i hymrwymiad anhygoel i'r achos hwn dros lawer o flynyddoedd. Mae'n gwbl glir fod nifer y bobl sy'n cysylltu â'u meddygon teulu am gymorth iechyd meddwl wedi cynyddu'n sylweddol, ac mae llawer o ffyrdd i ni ymdrin â hyn. Fodd bynnag, credaf mai un o'r pethau allweddol yw bod angen inni beidio â gorfeddygoli materion iechyd meddwl os nad ydynt yn feddygol. Felly, mae presgripsiynu cymdeithasol yn rhywbeth rydym yn awyddus iawn i'w annog, ond gwn mai'r cymorth cynnar yn ein cymuned yw'r union fath o lwybr y mae Lynne Neagle yn awyddus iawn inni ganolbwyntio arno.

O safbwynt achosion penodol, nyrsys yn ein cymunedau, credaf mai'r hyn sy'n fwy tebygol o ddigwydd yw y byddwn yn dechrau hynny ar sail clwstwr o ryw fath, a chredaf mai dyna'r llwybr, mae'n debyg, fel ein bod yn gwybod, mewn ardal benodol o leiaf, y bydd mynediad ar gael. Ond fel y dywedais, credaf fod angen inni gyrraedd y pwynt lle deallwn nad yw problemau iechyd meddwl i gyd yn rhai meddygol. Weithiau maent yn ymwneud â materion cymdeithasol, maent yn ymwneud â materion perthynas; nid ydynt yn faterion meddygol. Ac mae angen inni sicrhau nad ydym yn gorfeddygoli materion iechyd meddwl os nad oes angen gwneud hynny.

Good afternoon, Minister. I'm appreciative of all of the work that you've done; you have an incredibly busy job. But I just want to talk about teeth and dentists, specifically the teeth of people in mid and west Wales, and specifically the teeth of the people in the town of Llandrindod Wells. As you know, I've written to you on a number of occasions, but there are massive concerns around the lack of dentists, both across the region, and specifically, in Llandrindod Wells, which has been the case for a number of years, pre COVID. We know that there are significant challenges in COVID with treating people in dentists, but there is a massive difference here. If you go to a private dentist, you can be seen almost straight away. If you go to an NHS dentist, you can't. And that doesn't matter if we're in COVID times or not.

So, I just really want to ask you specifically: could you tell us what your plans are for dentists, both in mid and west Wales, and in Llandrindod Wells, and across the whole of Wales as well? Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.  

Prynhawn da, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r holl waith rydych chi wedi'i wneud; mae gennych swydd hynod o brysur. Ond rwyf am sôn am ddannedd a deintyddion, yn enwedig dannedd pobl yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, a dannedd y bobl yn nhref Llandrindod yn benodol. Fel y gwyddoch, rwyf wedi ysgrifennu atoch droeon, ond mae pryderon enfawr ynghylch diffyg deintyddion ar draws y rhanbarth, ac yn Llandrindod yn enwedig, ac mae hynny wedi bod yn wir ers nifer o flynyddoedd, cyn COVID. Gwyddom fod heriau sylweddol gyda COVID mewn perthynas â thrin pobl mewn deintyddfeydd, ond mae gwahaniaeth enfawr yma. Os ewch at ddeintydd preifat, gallwch gael eich gweld bron ar unwaith. Os ewch at ddeintydd y GIG, ni allwch wneud hynny. Ac nid yw'n gwneud gwahaniaeth os ydym mewn cyfnod o COVID neu beidio.

Felly, rwyf am ofyn i chi'n benodol: a allwch ddweud wrthym beth yw eich cynlluniau ar gyfer deintyddion yng nghanolbarth a gorllewin Cymru ac yn Llandrindod, ac ar draws Cymru gyfan hefyd? Diolch yn fawr iawn. 

Thanks very much, and thank you for your perseverance on this issue. And I know it's an issue that matters a huge amount to you in particular; I know that there is a particular problem in the Llandrindod area, and that's why we have been trying to focus our attention on that.

It's not an easy issue to resolve, but one of the things we have done is to make sure that we've injected an extra £2 million this year to try and encourage dentists to take up more opportunities to see those NHS patients that we're so anxious for them to extend their abilities to at the moment. So, that money has been put on the table. Part of the problem we have, frankly, is that lots of dentists won't come in and pick the money up. So, that is part of our problem, and so I think there is a longer term issue that we need to address here.

We need to have a situation, and I've asked my officials to start to develop a 10-year plan, to understand where are we heading with this, because it's absolutely clear to me that more people in Wales want access to NHS dentists than the places available, and, at the moment, the model is not providing for that to happen. So, we need to think fundamentally about how we change the model and what's possible here. So, it's not going to be a quick fix, I'm afraid, and it's not easy to do this whilst dentist services, of course, are still in amber. So, you're aware that, at this time, when COVID is still an issue, and that it is a case where we see the change and things being carried through aerosols, it is really problematic. And the cleaning in between, all of that does not help to speed the situation up. 

We've also got to make use of all of the dental technicians and people who have real skills, and I know a huge amount of good work's been done in Bangor University to demonstrate that actually we could be using those skills to a much broader extent than we are at the moment. But I'm meeting on a monthly basis now—. I've only picked on about five different things to just keep on coming back to to make sure we don't lose focus on this, and I can assure you that dentistry is something that I'm having monthly meetings on so that I keep that focus very clearly on what needs to happen.

Diolch yn fawr iawn, a diolch am eich dyfalbarhad ar y mater hwn. A gwn ei fod yn fater sy'n bwysig iawn i chi yn arbennig; gwn fod problem benodol yn ardal Llandrindod, a dyna pam y buom yn ceisio canolbwyntio ein sylw ar hynny.

Nid yw'n fater hawdd i'w ddatrys, ond un o'r pethau a wnaethom yw sicrhau ein bod wedi chwistrellu £2 filiwn yn ychwanegol eleni i geisio annog deintyddion i fanteisio ar fwy o gyfleoedd i weld y cleifion GIG rydym mor awyddus iddynt eu trin ar hyn o bryd. Felly, mae'r arian hwnnw wedi'i roi ar y bwrdd. Rhan o'r broblem sydd gennym, a dweud y gwir, yw na fydd llawer o ddeintyddion yn dod i gymryd yr arian. Felly, dyna ran o'n problem, ac felly credaf fod problem fwy hirdymor i fynd i'r afael â hi yma.

Mae angen inni gael sefyllfa, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion ddechrau datblygu cynllun 10 mlynedd, i ddeall ble rydym yn mynd gyda hyn, oherwydd mae'n gwbl glir i mi fod mwy o bobl yng Nghymru eisiau cael mynediad at ddeintyddion y GIG nag sydd o leoedd ar gael, ac ar hyn o bryd, nid yw'r model yn darparu ar gyfer hynny. Felly, mae angen inni feddwl yn sylfaenol ynglŷn â sut rydym yn newid y model a'r hyn sy'n bosibl yma. Felly, nid yw'n mynd i fod yn ateb cyflym, mae arnaf ofn, ac nid yw'n hawdd gwneud hyn tra bo gwasanaethau deintyddol, wrth gwrs, yn dal i fod o fewn y categori oren. Felly, rydych yn ymwybodol, ar hyn o bryd, pan fo COVID yn dal i fod yn broblem, a'n bod yn gweld newid a phethau'n cael eu cario drwy aerosol, mae'n broblem wirioneddol. A'r glanhau rhwng triniaethau, nid yw hynny i gyd yn helpu i gyflymu'r sefyllfa. 

Mae'n rhaid inni hefyd ddefnyddio'r holl dechnegwyr deintyddol a phobl sydd â sgiliau gwirioneddol, a gwn fod llawer iawn o waith da wedi'i wneud ym Mhrifysgol Bangor i ddangos y gallem ddefnyddio'r sgiliau hynny i raddau llawer ehangach nag a wnawn ar hyn o bryd. Ond rwy'n cyfarfod yn fisol yn awr—. Nid wyf ond wedi dewis tua phum peth gwahanol i barhau i ddod yn ôl atynt i wneud yn siŵr nad ydym yn colli ffocws ar hyn, a gallaf eich sicrhau bod deintyddiaeth yn rhywbeth rwy'n cael cyfarfodydd misol yn ei gylch fel fy mod yn cadw'r ffocws hwnnw'n glir iawn ar yr hyn y mae angen iddo ddigwydd.

14:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Russell George.    

Diolch, Llywydd. Minister, are you confident that everything is being done, in your power, to ensure the speedy roll-out of the booster vaccination in Wales?    

Diolch, Lywydd. Weinidog, a ydych yn hyderus fod popeth yn cael ei wneud, o fewn eich pŵer, i sicrhau bod y brechiad atgyfnerthu'n cael ei gyflwyno'n gyflym yng Nghymru?

Well, thanks very much, Russell. I am confident that all the stops are being pulled out, as we speak; that the NHS health boards are developing, and, today, are supposed to come back to us with what their proposals are to massively increase the booster roll-out in Wales. We're not just asking that of health boards; we know that we're getting offers of support from local government, from the fire brigade, and we may be looking to the army for more support as well. So, all of those things are being put in place. We know that there's no problem with supply, but we will be calling for a volunteer army as well, in particular those people who stepped up the first time and who won't need to be retrained. It is a short period of time that we're asking people to step up here. If we can get this done very quickly, before any possible omicron wave hits us, that would be very helpful. 

Wel, diolch yn fawr iawn, Russell. Rwy'n hyderus fod yr holl bethau'n cael eu gwneud, wrth inni siarad; bod byrddau iechyd y GIG yn datblygu, ac i fod i ddod yn ôl atom heddiw gyda'u cynigion i gynyddu'n aruthrol y broses o gyflwyno'r brechiad atgyfnerthu yng Nghymru. Nid i fyrddau iechyd yn unig y gofynnwn hynny; gwyddom ein bod yn cael cynigion o gefnogaeth gan lywodraeth leol, gan y frigâd dân, ac efallai y byddwn yn gofyn i'r fyddin am fwy o gefnogaeth hefyd. Felly, mae'r holl bethau hynny'n cael eu rhoi ar waith. Gwyddom nad oes problem gyda'r cyflenwad, ond byddwn yn galw am fyddin o wirfoddolwyr hefyd, yn enwedig y bobl a gamodd i'r adwy y tro cyntaf ac na fydd angen eu hailhyfforddi. Gofynnwn i bobl gamu ymlaen am gyfnod byr. Os gallwn wneud hyn yn gyflym iawn, cyn i unrhyw don omicron bosibl ein taro, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn.

Thank you for your answer, Minister, and it's a positive reply, I think. I think that it's correct to use every tool in the toolbox and to call upon the army and the volunteer army that you talked about as well. I think it's welcome, and, of course, it's good news that we've got that supply as well.

But there's one area I would like to pick up, and this is, again, about walk-in centres for booster vaccinations. I raised this with you yesterday, and you cited the JCVI advice that each and every age group should be worked through in order, and you again claimed that it would be a free-for-all. Now, I think perhaps there's been a misunderstanding about what a walk-in centre is and how it operates. NHS England's advice is that letters, text messages and e-mails are automatically sent to those who need a booster, which can then be taken to the walk-in centre. And if you don't get one, then you can ask your GP. So, no letter, no jab. So, this is in order of the correct approach and taken in terms of need, but it also means those who are to receive the booster being able to do so as quickly as possible and as easy as possible for them. 

We're now at the point where the new variant has been, of course, identified in the UK, and I would say we must boost the booster programme. And the BMA this morning said that, 'If they want us to be involved'—talking about you—'If they want us to be involved in the COVID booster campaign, then, of course, something has to give.' So, to ensure that we have significant uptake of the booster, it's clear that we need to use every tool at our disposal. So, with GPs overstretched beyond their limits, can I ask you now to reconsider your rejection of walk-in centres as a means to support the booster jab roll-out?

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n credu ei fod yn ateb cadarnhaol. Credaf ei bod yn gywir inni ddefnyddio pob arf sydd gennym at ein defnydd a galw ar y fyddin a'r fyddin o wirfoddolwyr y sonioch chi amdanynt hefyd. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu, ac wrth gwrs, mae'n newyddion da fod gennym y cyflenwad hwnnw hefyd.

Ond mae un maes yr hoffwn ei godi, ac mae hyn, unwaith eto, yn ymwneud â chanolfannau galw i mewn ar gyfer brechiadau atgyfnerthu. Codais hyn gyda chi ddoe, ac fe gyfeirioch chi at gyngor y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu y dylid gweithio drwy bob grŵp oedran yn eu trefn, ac fe honnoch chi unwaith eto y byddai'n agored i bawb. Nawr, rwy'n credu efallai fod camddealltwriaeth wedi bod ynglŷn â beth yw canolfan galw i mewn a sut y mae'n gweithredu. Cyngor GIG Lloegr yw bod llythyrau, negeseuon testun ac e-byst yn cael eu hanfon yn awtomatig at y rhai sydd angen cael brechiad atgyfnerthu, ac y gellir mynd â hwy wedyn i'r ganolfan galw i mewn. Ac os nad ydych chi'n cael un, gallwch ofyn i'ch meddyg teulu. Felly, heb lythyr, ni chewch bigiad. Felly, dyma'r drefn gywir ac mae wedi'i wneud ar sail angen, ond mae hefyd yn golygu bod y rhai sydd i gael y brechiad atgyfnerthu yn gallu gwneud hynny cyn gynted â phosibl ac mor hawdd â phosibl iddynt hwy.

Rydym yn awr ar bwynt lle mae'r amrywiolyn newydd, wrth gwrs, wedi'i ganfod yn y DU, a byddwn yn dweud bod yn rhaid inni atgyfnerthu'r rhaglen atgyfnerthu. A dywedodd Cymdeithas Feddygol Prydain y bore yma, 'Os ydynt am i ni fod yn rhan'—gan siarad amdanoch chi—'Os ydynt am i ni fod yn rhan o'r ymgyrch brechiadau atgyfnerthu COVID, mae'n rhaid i rywbeth roi wrth gwrs.' Felly, er mwyn sicrhau bod gennym nifer sylweddol o bobl yn manteisio ar y brechiad atgyfnerthu, mae'n amlwg fod angen i ni ddefnyddio pob arf sydd ar gael i ni. Felly, gyda meddygon teulu wedi'u gorlethu, a gaf fi ofyn yn awr i chi ailystyried y ffordd rydych chi wedi gwrthod canolfannau galw i mewn fel modd o gefnogi'r broses o gyflwyno'r pigiad atgyfnerthu?

14:50

I'm sorry if there's been some misunderstanding in terms of the situation with the BMA. My understanding is that, of course, they are aware that their members are under huge pressure already, but I don't think they were closing the door on the option of GPs being able to help out if they were called on to do so. What they were saying is, if we do that, then, obviously, something else will have to give. Now, there is an understanding of that. We believe that this is a priority now in order to make sure that we're not overwhelmed at a later date, and I know that there will be GP practices all over Wales that would be more than willing to step into this position.

When it comes to walk-in centres, well, maybe we're just getting terminology mixed up here. We obviously have mass vaccination centres, where people come in with their appointments. So, that sounds quite like a walk-in centre to me, if that's what you're talking about, and we do have those, of course, all over Wales. Obviously, we're looking at how we can increase massively the number of people who are admitted to those centres. 

Mae'n ddrwg gennyf os bu rhywfaint o gamddealltwriaeth ynglŷn â'r sefyllfa gyda'r BMA. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, wrth gwrs, maent yn ymwybodol fod eu haelodau dan bwysau enfawr eisoes, ond nid wyf yn credu eu bod yn cau'r drws ar yr opsiwn o gael meddygon teulu i helpu os gelwir arnynt i wneud hynny. Yr hyn roeddent yn ei ddweud yw, os gwnawn hynny, yna, yn amlwg, bydd yn rhaid i rywbeth arall roi. Nawr, rydym yn deall hynny. Credwn fod hyn yn flaenoriaeth yn awr er mwyn sicrhau nad ydym yn cael ein llethu'n ddiweddarach, a gwn y bydd practisau meddygon teulu ledled Cymru yn fwy na pharod i gamu i'r adwy gyda hyn.

O ran canolfannau galw i mewn, wel, efallai ein bod yn cymysgu terminoleg yma. Mae'n amlwg fod gennym ganolfannau brechu torfol, lle mae pobl yn dod i mewn gyda'u hapwyntiadau. Felly, mae hynny'n swnio'n eithaf tebyg i ganolfan galw i mewn i mi, os mai am hynny rydych chi'n sôn, ac mae'r rheini gennym ledled Cymru wrth gwrs. Yn amlwg, rydym yn edrych ar sut y gallwn gynyddu'n aruthrol y nifer o bobl sy'n cael eu derbyn i'r canolfannau hynny.

Thank you, Minister. I appreciate, if this is a misunderstanding, that's positive—perhaps a step forward in terms of making sure that we do have those booster walk-in vaccination centres across Wales, because some health boards are already operating those. So, I think perhaps it would be helpful to provide health boards with clarification in terms of your views in regard to booster walk-in centres.

You and I both know, Minister, that we're facing, of course, an unprecedented level of demand on the NHS. We've got the worst accident and emergency waiting times, sadly, on record, alongside the slowest ambulance response times on record. On top of that, one in five of the Welsh population are stuck on a waiting list. Specifically, it's deeply concerning that 59 per cent of cancer patients were treated within 62 days of being suspected of having cancer. We also know from your own figures that 20,000 fewer people were urgently referred for a cancer diagnosis between March and November of last year, compared to the previous year, before the pandemic, and 1,700 fewer people began treatment in the first few years of the pandemic. So, the cancer workforce is also overstretched beyond capacity. Now, your predecessor published the quality statement for cancer in March, but this has been severely criticised by the Cancer Alliance for lacking detail and accountability, meaning we're soon going to be the only UK nation without a cancer strategy. So, I'm sure you'll be responding in more detail to the Member debate this afternoon. But, can I ask you how far you are with your plans to roll out rapid diagnosis centres across each health board, what progress you are making on regional surgical hubs, and when will you be publishing the cancer workforce strategy?

Diolch, Weinidog. Rwy'n deall, os mai camddealltwriaeth yw hyn, fod hynny'n gadarnhaol—efallai'n gam ymlaen i sicrhau bod gennym ganolfannau brechu galw i mewn ledled Cymru, oherwydd mae rhai byrddau iechyd eisoes yn gweithredu'r rheini. Felly, credaf efallai y byddai'n ddefnyddiol rhoi eglurhad i fyrddau iechyd ynglŷn â'ch safbwyntiau chi mewn perthynas â chanolfannau galw i mewn ar gyfer rhoi'r brechiad atgyfnerthu.

Fe wyddoch chi a minnau, Weinidog, ein bod yn wynebu lefel ddigynsail o alw ar y GIG. Yn anffodus, mae gennym amseroedd aros gwaeth nag erioed mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, ochr yn ochr â'r amseroedd ymateb ambiwlansys arafaf erioed. Ar ben hynny, mae un o bob pump o boblogaeth Cymru ar restr aros. Yn fwyaf arbennig, mae'n destun pryder mawr mai 59 y cant o gleifion canser a gafodd eu trin o fewn 62 diwrnod o'r dyddiad yr amheuid bod ganddynt ganser. Gwyddom hefyd o'ch ffigurau eich hun fod 20,000 yn llai o bobl wedi cael eu hatgyfeirio ar frys am ddiagnosis canser rhwng mis Mawrth a mis Tachwedd y llynedd, o gymharu â'r flwyddyn flaenorol, cyn y pandemig, a dechreuodd 1,700 yn llai o bobl gael triniaeth yn ystod blynyddoedd cyntaf y pandemig. Felly, mae'r gweithlu canser hefyd wedi'i ymestyn y tu hwnt i gapasiti. Nawr, cyhoeddodd eich rhagflaenydd y datganiad ansawdd ar gyfer canser ym mis Mawrth, ond cafodd ei feirniadu'n ddifrifol gan y Gynghrair Ganser am nad oedd yn cynnwys digon o fanylion ac atebolrwydd, sy'n golygu mai ni fydd yr unig wlad yn y DU heb strategaeth ganser cyn bo hir. Felly, rwy'n siŵr y byddwch yn ymateb yn fanylach i ddadl yr Aelod y prynhawn yma. Ond a gaf fi ofyn i chi pa mor bell rydych chi wedi mynd gyda'ch cynlluniau i gyflwyno canolfannau diagnosis cyflym ar draws pob bwrdd iechyd, pa gynnydd rydych yn ei wneud ar hybiau llawfeddygol rhanbarthol, a pha bryd y byddwch yn cyhoeddi strategaeth ar gyfer y gweithlu canser?

Thanks very much. Well, there's no question about it, our NHS services are under pressure like they've never seen before. We've seen a huge increase in terms of demand, but I can assure you that when it comes to cancer, this has always been an essential service; it has never been something we've switched off. We have invested significantly in new equipment, and I'll have a lot more to say about that in the debate later. The cancer pathway is a unique approach in the United Kingdom, making sure that we count people right from the beginning of the suspicion of cancer. It's a very different method, and that perhaps goes some way to explaining why we see significantly more on the waiting lists in Wales, because, actually, the way we count patients in Wales is very different. They're counted very differently, particularly in relation to cancer, in England. So, rapid diagnosis is, of course, really important, and developing an adequate workforce is key, as well, which is why we're investing in those as well.

Diolch yn fawr. Wel, nid oes unrhyw amheuaeth fod ein gwasanaethau GIG dan bwysau na welsant erioed mo'i debyg o'r blaen. Rydym wedi gweld cynnydd enfawr yn y galw, ond gallaf eich sicrhau bod gwasanaeth canser wedi bod yn wasanaeth hanfodol erioed; nid yw erioed wedi bod yn rhywbeth rydym wedi'i ddiffodd. Rydym wedi buddsoddi'n sylweddol mewn offer newydd, a bydd gennyf lawer mwy i'w ddweud am hynny yn y ddadl yn ddiweddarach. Mae'r llwybr canser yn ddull o weithredu sy'n unigryw yn y Deyrnas Unedig, ac yn sicrhau ein bod yn cyfrif pobl o'r dyddiad y ceir amheuaeth o ganser. Mae'n ddull gwahanol iawn, ac efallai fod hynny'n gwneud rhywfaint i egluro pam y gwelwn lawer mwy ar restrau aros yng Nghymru, oherwydd, mewn gwirionedd, mae'r ffordd rydym yn cyfrif cleifion yng Nghymru yn wahanol iawn. Maent yn cael eu cyfrif mewn ffordd wahanol iawn yn Lloegr, yn enwedig mewn perthynas â chanser. Felly, mae diagnosis cyflym yn bwysig iawn wrth gwrs, ac mae datblygu gweithlu digonol yn allweddol hefyd, a dyna pam ein bod yn buddsoddi yn y rheini hefyd.

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.

The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mae'r Gweinidog wedi disgrifio yn reit frwdfrydig sut mae am greu byddin frechu ar gyfer cyflymu cynlluniau i roi'r booster. Does yna ddim llawer o fanylion eto; mae'n eithaf cynnar. Dwi'n edrych ymlaen at weld rhagor o'r manylion. Ond, er fy mod i'n ymwybodol o'r datganiad gafodd ei gyhoeddi heddiw am ddiwygio contractau ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol, rydyn ni wedi clywed pryderon gan y BMA heddiw fod yna broblem ddifrifol o gapasiti gan feddygon teulu i gyfrannu at wneud y gwaith. Felly, sut mae'r Gweinidog yn bwriadu gweithredu'r cynlluniau brechu yma, yn cynnwys gofal sylfaenol, ac ar yr un pryd drio sicrhau bod gofal sylfaenol yn gynaliadwy?

Thank you very much, Llywydd. The Minister has enthusiastically described how she's going to create a vaccination army to accelerate the booster programme. We don't have many details yet; it's at an early stage. I look forward to seeing more of those details. And although I am aware of the statement published today on amending contracts for general practice, we have heard concerns from the British Medical Association today that there is a serious capacity problem among GPs in contributing to this work. So, how does the Minister intend to implement these vaccination plans, including in primary care, whilst simultaneously ensuring that primary care is sustainable?

14:55

Diolch yn fawr. Wrth gwrs, bydd yna broblem capasiti os ydyn ni'n mynd i daflu popeth at hwn yn ystod yr wythnosau nesaf. Yn amlwg, fe fydd yn rhaid i bethau eraill gymryd sedd sydd ychydig tu ôl i hynny. O ran gofal sylfaenol, rŷn ni'n ymwybodol iawn fod pwysau aruthrol arnyn nhw, ond mae'n ddiddorol i weld bod rhai meddygon teulu wedi bod yn barod i ddod i'r adwy, i gymryd yr awenau yn fan hyn. Fel rydych chi wedi gweld yn ardal Pen Llŷn, er enghraifft, maen nhw eisoes wedi bod yn helpu gyda'r boosters. Dwi'n meddwl eu bod nhw'n deall y sefyllfa. Dwi'n obeithiol iawn y bydd meddygon teulu yn camu i'r adwy, ynghyd â phobl ar draws Cymru, y rheini sy'n wirfoddolwyr ac, wrth gwrs, bobl o lywodraeth leol ac ati hefyd. 

Thank you very much. Of course, there will be a problem with capacity if we're going to throw everything at this in the next few weeks. Evidently, other things will have to take a back seat to that. In terms of primary care, we're very aware that there is great pressure on them, but it is interesting to see that some GPs have been willing to come to the fore and to take the reins. As you've seen in the Pen Llŷn area, they've already been helping with the booster delivery. I think that they do understand the situation, and I am very hopeful that GPs will step up, as well as people across Wales, those who are volunteers and, of course, people from local government and so forth.  

Diolch am yr ateb yna. Pan fydd y Gweinidog yn sôn am rai pethau'n gorfod cael eu rhoi yn y sedd gefn, dyna dwi'n poeni amdano fo, ac mae yna, wrth gwrs, oblygiadau difrifol iawn—y mwyaf difrifol—pan fydd rhai pethau'n cael eu rhoi yn y sedd gefn, a dwi'n meddwl am ganser a'r angen am ddiagnosis canser, er enghraifft. Mae yna lawer o bobl sydd yn dal, o bosib, yn cadw draw o ofal sylfaenol, â pheswch, a dylen nhw fod yn cael triniaeth oherwydd efallai mai canser yr ysgyfaint ydy o, ond yn dewis am ba bynnag rheswm i gadw draw. Mi ges i gyfarfod â Tenovus ddoe, oedd yn disgrifio beth roedden nhw'n ei weld fel nifer devastating, i'w dyfynnu nhw, o bobl rŵan oedd ddim yn canfod canser yr ysgyfaint, er enghraifft, tan gyfnod 4. Mi fyddai strategaeth i sicrhau bod canser yn cael ei ganfod yn gynnar, wrth gwrs, yn rhan allweddol o'r cynllun canser newydd i Gymru rydyn ni'n wirioneddol angen ei weld. Ond, beth mae'r Gweinidog am ei wneud rŵan i sicrhau (1) fod pobl yn teimlo eto'n ddiogel i fynd at y meddyg teulu, (2) eu bod nhw yn gallu gweld meddygon teulu, a (3) pan fydd hi'n dod at ganser, fod y referral yn dal yn gallu digwydd rŵan, hyd yn oed pan fyddwn ni'n wynebu'r amrywiolyn newydd yma sy'n achosi cymaint o bryder?

Thank you for that response. The Minister talks about some things taking a back seat, and that's what I'm concerned about. And there are serious implications—the most serious—when some things take a back seat, and I'm thinking particularly about cancer and the need for early cancer diagnosis, for example. There are many people who are still staying away from primary care. They may have a cough and they should be accessing treatment because it could be lung cancer, but for some reason they choose to stay away. I had a meeting with Tenovus yesterday, and they described what they saw as a devastating number, to quote them, of people who weren't discovering lung cancer until stage 4. A strategy to ensure that cancer is diagnosed early would be a crucial part of the new cancer plan for Wales that we truly need to see. But, what's the Minister going to do now to ensure that (1) people feel safe in going to their GP, (2) that they can see their GP, and, (3) when it comes to cancer, that the referral can still happen, even when we are facing this new variant that is such a cause for concern?  

Wel, diolch yn fawr. Mae'n rili bwysig i danlinellu'r ffaith bod canser bob amser wedi cael blaenoriaeth a'i fod wastad wedi bod yn wasanaeth hanfodol, hyd yn oed ar ddechrau'r pandemig. Felly, dydyn ni byth wedi cymryd y ffaith fod hwnna'n flaenoriaeth i ni i ffwrdd o'r cynllun. Bydd hi'n bwysig i ni gael cyngor clinigol ynglŷn â beth fydd yn rhaid inni ei roi yn y sedd gefn wrth inni ddatblygu'r system frechu yma dros yr wythnosau nesaf. Bydd yn rhaid i hwnna fod yn benderfyniad clinigol, a byddaf yn edrych ymlaen at dderbyn cyngor ar hynny. 

O ran gweld meddyg teulu, rydych chi wedi gweld heddiw ein bod ni wedi gwneud cyhoeddiad. Bydd mwy o arian yn mynd i mewn i sicrhau bod pobl yn gallu cael gwell access i weld meddygon teulu. Mae £12 miliwn wedi mynd tuag at hynny, yn cynnwys systemau newydd ac yn cynnwys y ffaith efallai y gallen nhw recriwtio mwy o bobl er mwyn gwneud y penderfyniadau yna, a bod pobl yn cael eu harwain at y gwasanaeth cywir a'r person cywir. Nid y GP yw'r person cywir ar bob achlysur. Felly, mae hwnna'n rhywbeth rydyn ni'n awyddus iawn i'w weld, ac rydyn ni'n falch dros ben ein bod ni wedi cael cytundeb oddi wrth y GMC. 

Thank you very much. It is very important to underline the fact that cancer has always been prioritised and that it has always been an essential service, even at the outset of the pandemic. So, we've always prioritised that and have never taken that away from the plan. It's important for us to have clinical advice about what we will have to put in the back seat as we develop the vaccination programme over the coming weeks. That will have to be a clinical decision, and I will look forward to receiving advice on that. 

In terms of seeing a GP, you will have seen today that we have made a statement that more funding will be going in to ensure that people can have better access to see their GPs. Some £12 million will be going towards that, including new systems, and so that they can recruit more people in order to make those decisions and ensure that people are led to the right service and the right person. The GP isn't always the right person on every occasion. So, that's something we're very eager to see, and we're very pleased that we've had agreement from the GMC.

Dwi am newid trywydd ar gyfer fy nhrydydd cwestiwn, os caf i. Roedd yna groeso cyffredinol yn ddiweddar pan wnaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig gyhoeddi y byddai tasglu menopos yn cael ei greu fel rhan o'r strategaeth iechyd menywod. Dydy hi ddim yn hollol glir, o bosib, lle mae'r ffiniau o ran datganoli yn hyn o beth, ond yn sicr mae yna fwy o ddisgwyliadau gan ferched yng Nghymru rŵan, a da o beth ydy hynny, yn sgil y cyhoeddiad yna yn San Steffan.

Mewn cyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar iechyd menywod ym mis Hydref, mi ddaeth hi'n reit amlwg fod yna dipyn o loteri cod post mewn difrif pan fydd hi'n dod at wasanaethau sy'n cael eu cynnig i ferched sy'n mynd drwy'r menopos yma yng Nghymru. Felly, all y Gweinidog ddweud wrthym ni pa gamau y mae hi am eu gweld yn cael eu cymryd i wella gofal menopos yng Nghymru? Pa bryd welwn ni effaith y camau hynny yn cael eu cymryd? A sut allwn ni fod yn hyderus y bydd yr adnoddau ar gael i roi'r gofal y mae menywod ei angen wrth fynd drwy'r menopos?

I want to change tack for my third question. There was a general welcome recently when the UK Government announced that a menopause taskforce would be created as part of the women's health strategy. It's not entirely clear where the boundaries lie in terms of devolution in this regard, but certainly there are greater expectations among women in Wales now, and that's a good thing, as a result of that announcement in Westminster.

At a meeting of the cross-party group on women's health in October, it became apparent that there was something of a postcode lottery when it comes to the services provided to women going through the menopause here in Wales. So, can the Minister tell us what steps she wants to see taken to improve menopause care in Wales? When will we see the impact of those steps? And how can we be confident that the resources will be available to provide this care that women need as they go through the menopause?

15:00

Wel, diolch yn fawr, a diolch am y cwestiwn. Fel menyw sydd o'r oedran yna ble mae'n rhaid inni ofidio am y pethau yma, dwi'n falch o weld bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi dilyn beth rŷn ni'n ei wneud yma yng Nghymru. Rŷn ni wedi bod yn cynnig HRT am ddim ers blynyddoedd lawer, felly mae'r chwyldro sy'n digwydd yn Lloegr wedi bod mewn lle ers blynyddoedd lawer yma yng Nghymru. Rŷch chi'n eithaf reit o ran y loteri cod post, ac un o'r pethau sydd angen i ni ei wneud yw sicrhau dyw menywod ddim yn gorfod aros cweit mor hir cyn bod pobl yn deall mai dyna yw'r rheswm pam, efallai, maen nhw'n teimlo'r ffordd y maen nhw. Dyna pam dwi wedi gofyn i'r women's implementation group, sy'n gyfrifol am edrych ar iechyd—. Ar hyn o bryd, maen nhw'n edrych ar ychydig iawn o bethau mewn ffordd eithaf cul, o ran mesh ac ati. Dwi wedi gofyn iddyn nhw feddwl am sut gallan nhw ehangu ar hynny. Un peth dwi'n benderfynol o'i wneud yw edrych ar raglen iechyd i fenywod, a byddwch chi'n clywed mwy am hynny yn ystod yr wythnosau nesaf.

Thank you very much, and thank you for the question. As a woman who is of the age where we have to be concerned about such things, I'm pleased to see that the UK Government has followed what we've done in Wales. We've been offering free HRT for many years, so the revolution that's happening in England has been in place for many years here in Wales. You're quite right in terms of the postcode lottery, and one of the things that we need to do is ensure that women don't have to wait quite so long before people understand that that's the reason why they feel the way they do. That's why I've asked the women's implementation group, which is responsible for looking at health—. At present, they're looking at a few things in quite a narrow way, in terms of mesh and so forth. I've asked them to think about how they can broaden that out. One of the things that I'm determined to do is to look at a women's health programme, and you'll be hearing more about that in the weeks to come.

Capasiti Ysbytai yn Nwyrain De Cymru
Hospital Capacity in South Wales East

3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o gapasiti ysbytai yn Nwyrain De Cymru dros gyfnod y gaeaf? OQ57297

3. What assessment has the Minister made of hospital capacity in South Wales East over the winter period? OQ57297

Thank you very much. Health boards are responsible for planning to meet the needs of their residents. There has been concerted work throughout the pandemic to forecast demand and develop surge capacity to meet anticipated peaks. Ensuring sufficient capacity for winter is a key priority and it's discussed regularly with health boards and included within winter plans.

Diolch yn fawr iawn. Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am gynllunio i ddiwallu anghenion eu trigolion. Mae gwaith wedi'i wneud ar y cyd drwy gydol y pandemig i ragweld y galw ac i ddatblygu capasiti ymchwydd i ymdopi â'r adegau prysuraf a ragwelir. Mae sicrhau capasiti digonol ar gyfer y gaeaf yn flaenoriaeth allweddol ac mae'n rhywbeth sy'n cael ei drafod yn rheolaidd gyda byrddau iechyd, ac mae wedi'i gynnwys yng nghynlluniau'r gaeaf.

Thank you, Minister. New data published in 2021 by the Welsh Government show that, within Welsh hospitals, there is an average of 10,340 beds available, a drop of over 200 beds recorded from the previous 12 months. Minister, when was it decided that slashing beds was the right course of action, especially during the pandemic? In 1999, when the Senedd was first established, there were 14,723.4 average daily beds available in Wales. That's a nearly 30 per cent decrease in hospital beds since Labour have had control in Wales. My region of South Wales East continues to be the worst affected area for COVID infections, with further concerns of flu levels obviously coming over the winter, and we see beds now still at levels lower than in 2009-10, by nearly 50 beds in my region. Can the Minister assure me that she will not make any further cuts to bed numbers and work with health boards to bring bed capacity up in South Wales East and the rest of Wales?

Diolch, Weinidog. Mae data newydd a gyhoeddwyd yn 2021 gan Lywodraeth Cymru yn dangos, ar gyfartaledd yn ysbytai Cymru, fod 10,340 o welyau ar gael, gostyngiad o dros 200 o welyau a gofnodwyd yn y 12 mis blaenorol. Weinidog, pryd y gwnaed y penderfyniad mai lleihau nifer y gwelyau oedd y cam cywir, yn enwedig yn ystod y pandemig? Yn 1999, pan sefydlwyd y Senedd gyntaf, roedd cyfartaledd o 14,723.4 o welyau ar gael bob dydd yng Nghymru. Mae hynny'n ostyngiad o bron i 30 y cant yn nifer y gwelyau ysbyty ers i Lafur fod mewn grym yng Nghymru. Fy rhanbarth i, Dwyrain De Cymru, yw'r ardal yr effeithiwyd arni waethaf o hyd o ran nifer yr heintiadau COVID, gyda phryderon pellach, yn amlwg, ynghylch lefelau ffliw dros y gaeaf, ac mae gwelyau'n dal i fod ar lefelau is nag yn 2009-10, bron i 50 yn llai o welyau yn fy rhanbarth i. A all y Gweinidog roi sicrwydd i mi na fydd yn gwneud unrhyw doriadau pellach i nifer y gwelyau ac y bydd yn gweithio gyda'r byrddau iechyd i gynyddu capasiti gwelyau yn Nwyrain De Cymru a gweddill Cymru?

Well, I think it's really important for us to understand that actually we've got a programme, and the programme, 'A Healthier Wales', is trying to make sure that people get support as close to home as possible, and ideally that would be in the home. So, that's where we need to be heading. I think we've also got to understand that, actually, the way we do health is changing all of the time. So, a few years ago, if you had a problem with your eyesight, for example, you'd have to go into hospital, have an operation, and you'd be there for days. Well, today, you can go in and leave on the same day. So, obviously, there is no need for beds for that kind of operation in future. So, technology has helped us to move things on.

I think it's really important also for us to understand that, actually, if we can, we want to get people out of hospital as quickly as possible. The next question you're going to ask me is why we've got so many infections in hospitals. I don't want people in hospital. I'd like to get them home as soon as we can. So, that is the answer—we absolutely need to provide the care we can as much as we can at home.

Now, at the moment, we obviously are in a situation where we're stretched. The fact is that about 9 per cent of the hospital beds in Wales at the moment are taken up with COVID patients, many of whom have not had the vaccine. And I do think it's really important that the people of Wales are listening to this, particularly the people who haven't taken up that opportunity. You are taking up a bed that could have been avoided. There are people waiting in pain that could have had that bed, and it's really important that people understand their responsibility to the wider community to take up the opportunity to have the vaccination. 

Wel, credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddeall bod gennym raglen ar waith, ac mae'r rhaglen, 'Cymru Iachach', yn ceisio sicrhau bod pobl yn cael cymorth mor agos i'w cartref â phosibl, ac yn ddelfrydol, byddai'n digwydd yn y cartref. Felly, at hynny y mae angen inni anelu. Credaf fod yn rhaid inni ddeall hefyd fod y ffordd rydym yn ymdrin ag iechyd yn newid drwy'r amser. Felly, ychydig flynyddoedd yn ôl, os oedd gennych broblem gyda'ch golwg, er enghraifft, byddai'n rhaid ichi fynd i'r ysbyty, cael llawdriniaeth, a byddech yno am ddyddiau. Wel, heddiw, gallwch fynd yno a gadael ar yr un diwrnod. Felly, yn amlwg, nid oes angen gwelyau ar gyfer y math hwnnw o lawdriniaeth yn y dyfodol. Felly, mae technoleg wedi ein helpu i symud pethau yn eu blaenau.

Credaf ei bod yn bwysig iawn inni ddeall hefyd ein bod, os gallwn, yn awyddus i gael pobl allan o'r ysbyty cyn gynted â phosibl. Y cwestiwn nesaf y byddwch yn ei ofyn i mi yw pam fod gennym gymaint o heintiau mewn ysbytai. Nid wyf eisiau cael pobl yn yr ysbyty. Hoffwn sicrhau eu bod yn cyrraedd adref cyn gynted ag y gallwn. Felly, dyna'r ateb—mae gwir angen inni ddarparu cymaint o ofal ag y gallwn yn y cartref.

Nawr, ar hyn o bryd, rydym yn amlwg mewn sefyllfa lle rydym dan bwysau. Y gwir yw bod oddeutu 9 y cant o welyau ysbyty yng Nghymru yn cael eu defnyddio gan gleifion COVID ar hyn o bryd, a llawer ohonynt heb gael y brechlyn. A chredaf ei bod yn bwysig iawn fod pobl Cymru'n gwrando ar hyn, yn enwedig y bobl nad ydynt wedi manteisio ar y cyfle hwnnw. Rydych yn defnyddio gwely pan ellid bod wedi osgoi hynny. Mae pobl a allai fod wedi cael y gwely hwnnw'n aros mewn poen, ac mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall eu cyfrifoldeb i'r gymuned ehangach i achub ar y cyfle i gael y brechlyn.

15:05

Minister, I've heard various reports about the new Grange hospital in Cwmbran, and I would stress that this is in no way a criticism of heroic front-line staff. The Royal College of Physicians' recent report calls for an urgent review of the provision of care for the elderly; they raise concerns about chronic workloads and staffing problems and they spoke about parents—patients, forgive me—being moved between the Grange and three other hospitals in the area that don't have A&E departments, with elderly patients with dementia being moved eight times between different hospitals and wards. A senior doctor has recently warned that the hospital is struggling to get patients through the system safely and that the hospital is struggling to cope with emergency arrivals, with ambulances having to wait outside. I note, Minister, that you'd said in a recent written answer to Peter Fox that there have been nearly 8,500 ambulance patient handover delays since the hospital opened. Now, I know that we're going into a really difficult winter period, Minister, and this is concerning. I'd be grateful if you could set out what support the Government is able to offer the health board to improve patient safety as we enter these crucial winter months to root out these systemic issues and reassure staff that their concerns are being listened to.

Weinidog, rwyf wedi clywed adroddiadau amrywiol am ysbyty newydd y Faenor yng Nghwmbrân, a hoffwn bwysleisio nad yw hyn yn feirniadaeth o staff arwrol y rheng flaen mewn unrhyw ffordd. Mae adroddiad diweddar Coleg Brenhinol y Meddygon yn galw am adolygiad brys o ddarpariaeth gofal i'r henoed; maent yn mynegi pryderon ynghylch llwythi gwaith cronig a phroblemau staffio ac roeddent yn sôn am gleifion yn cael eu symud rhwng ysbyty'r Faenor a thri ysbyty arall yn yr ardal lle nad oes ganddynt adrannau damweiniau ac achosion brys, gyda chleifion oedrannus â dementia yn cael eu symud wyth gwaith rhwng gwahanol ysbytai a wardiau. Yn ddiweddar, mae uwch-feddyg wedi rhybuddio bod yr ysbyty'n ei chael hi'n anodd cael cleifion drwy'r system yn ddiogel a bod yr ysbyty'n ei chael hi'n anodd ymdopi â derbyniadau brys, gydag ambiwlansys yn gorfod aros y tu allan. Weinidog, nodaf eich bod wedi dweud mewn ateb ysgrifenedig i Peter Fox yn ddiweddar fod bron i 8,500 achos o oedi wrth drosglwyddo cleifion ambiwlans wedi codi ers i'r ysbyty agor. Nawr, gwn ein bod yn wynebu cyfnod anodd iawn dros y gaeaf, Weinidog, ac mae hyn yn peri pryder. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech nodi pa gymorth y gall y Llywodraeth ei gynnig i'r bwrdd iechyd i wella diogelwch cleifion wrth inni fynd i mewn i fisoedd tyngedfennol y gaeaf er mwyn cael gwared ar y problemau systemig hyn a rhoi sicrwydd i'r staff fod rhywun yn gwrando ar eu pryderon.

Diolch yn fawr. I think it's—. I'm very aware of the Royal College of Physicians inquiry into the Grange hospital. I know that the health board has responded and are taking that very, very seriously, but I'm also aware that the community health council have written a report as well. They also highlight some of the challenges at the Grange, but they also have emphasised some examples of good patient care, and positive patient and staff experiences, so I think it's really important that we don't talk down the Grange hospital. This is an incredible facility; it's really important that people understand that, actually, it's a facility that is right at the heart of a huge area, it was very carefully thought through, but, obviously, what we're facing here is a huge amount of pressure, the likes of which we've never seen before, particularly when it comes to ambulance services. That's why we have made £25 million additional support funding to go to the transformation of urgent and emergency care services to make sure we deliver the right care in the right place at the right time. I know this is being used in the Grange hospital to see if we can do more work in cohorting multiple patients who've come in in ambulances—so, a lot of creative ideas coming through there.

So, I do hope that things, of course, will improve in the Grange. They are making sure, I think, that there's an electronic waiting-time board, so that people have more visibility on how long they've got to wait, but also there's a work stream on admission avoidance, and that's what we've got to see, to make sure that people are going to the right hospital at the right time. I know they've sent a leaflet to every household in the area, but it's important that people perhaps take the opportunity before they set out to make sure that they are going to the right hospital for their care.

Diolch yn fawr. Credaf ei fod—. Rwy'n ymwybodol iawn o ymchwiliad Coleg Brenhinol y Meddygon i ysbyty'r Faenor. Gwn fod y bwrdd iechyd wedi ymateb ac yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i hynny, ond rwy'n ymwybodol fod y cyngor iechyd cymuned wedi ysgrifennu adroddiad hefyd. Maent hwythau hefyd yn tynnu sylw at rai o'r heriau yn ysbyty'r Faenor, ond maent wedi pwysleisio rhai enghreifftiau o ofal cleifion da yn ogystal, a phrofiadau cadarnhaol ymhlith cleifion a staff, felly credaf ei bod yn bwysig iawn nad ydym yn difrïo ysbyty'r Faenor. Mae hwn yn gyfleuster anhygoel; mae'n bwysig iawn fod pobl yn deall ei fod yn gyfleuster yng nghanol ardal enfawr, ac y cafodd ei gynllunio'n ofalus iawn, ond yn amlwg, ar hyn o bryd, rydym yn wynebu pwysau enfawr nas gwelwyd ei debyg o'r blaen, yn enwedig ar wasanaethau ambiwlans. Dyna pam ein bod wedi darparu £25 miliwn o arian cymorth ychwanegol ar gyfer y gwaith o drawsnewid gwasanaethau gofal brys i sicrhau ein bod yn darparu'r gofal iawn yn y lle iawn ar yr amser iawn. Gwn ei fod yn cael ei ddefnyddio yn ysbyty'r Faenor i weld a allwn wneud mwy o waith ar garfanu nifer o gleifion sydd wedi cyrraedd mewn ambiwlansys—felly, mae llawer o syniadau creadigol yn cael eu cynnig yno.

Felly, rwy'n gobeithio y bydd pethau'n gwella yn ysbyty'r Faenor wrth gwrs. Credaf eu bod yn sicrhau bod yno fwrdd amseroedd aros electronig, fel y gall pobl weld am ba hyd y bydd yn rhaid iddynt aros, ond mae yno ffrwd waith hefyd ar osgoi derbyn i'r ysbyty, a dyna sy'n rhaid inni ei weld, i sicrhau bod pobl yn mynd i'r ysbyty iawn ar yr amser iawn. Gwn eu bod wedi anfon taflen i bob cartref yn yr ardal, ond mae'n bwysig fod pobl yn achub ar y cyfle cyn cychwyn efallai i sicrhau eu bod yn mynd i'r ysbyty iawn ar gyfer eu gofal.

Gwasanaethau Anhwylderau Bwyta
Eating Disorder Services

4. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod yr holl wasanaethau anhwylderau bwyta yn gallu darparu ymyrraeth gynnar? OQ57288

4. What steps will the Welsh Government take to ensure that all eating disorder services are equipped to provide early intervention? OQ57288

We continue to prioritise support for eating disorder services in Wales and we've been increasing our investment each year since 2017. This funding aims to support the transformation of services towards early intervention, in line with the recommendations in the 2018 independent review.

Rydym yn parhau i flaenoriaethu cymorth ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta yng Nghymru ac rydym wedi bod yn cynyddu ein buddsoddiad bob blwyddyn ers 2017. Nod y cyllid hwn yw cefnogi'r gwaith o drawsnewid gwasanaethau i ganolbwyntio ar ymyrraeth gynnar, yn unol â'r argymhellion yn adolygiad annibynnol 2018.

Thank you, Deputy Minister. As you rightly point out, you did set out an ambitious vision for a world-class service in every part of Wales in the 2018 review and strategy. This called for a shift towards prevention and assertive early intervention and for access to evidence-based treatment and support being available equitably. Staff in eating disorder services are now under even greater pressure than before, due to the level of demand for treatment. Will the Welsh Government publish a new service model or framework, including timescales, to guide health boards in their response to the eating disorder service review? And will it ensure that there is an appropriate central resource in place to support this work?

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Fel y dywedwch yn gwbl gywir, fe wnaethoch nodi gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer gwasanaeth o safon fyd-eang ym mhob rhan o Gymru yn adolygiad a strategaeth 2018. Galwai am newid tuag at atal ac ymyrraeth gynnar rymusol ac am fynediad teg at driniaeth a chymorth ar sail tystiolaeth. Mae staff mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta bellach o dan fwy o bwysau nag o'r blaen oherwydd lefel y galw am driniaeth. A yw'r Llywodraeth Cymru yn mynd i gyhoeddi fframwaith neu fodel gwasanaeth newydd, gan gynnwys amserlenni, i arwain byrddau iechyd yn eu hymateb i'r adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta? Ac a fydd yn sicrhau bod adnoddau canolog priodol ar gael i gefnogi'r gwaith hwn?

15:10

Can I thank Heledd Fychan for that question? As I believe she's aware, health boards now receive, since 2017, an extra £3.8 million to support improvements in ED services and waiting times, and since 2019 funding has been provided to health boards specifically to reconfigure services towards early intervention to work towards achieving the National Institute for Health and Care Excellence standards on eating disorders within two years, and to develop plans to achieve a four-week waiting time across adult and children's services, as recommended in the review. We've also provided an additional £100,000 to the eating disorder charity Beat as a direct result of the pressures seen during the pandemic, which she has highlighted herself in her supplementary question.

Aside from the funding that we provided specifically for ED services, we're also improving primary care understanding through the dissemination of clinical resources for GPs, improving awareness within the paediatric community of the need for their skills and experience within eating disorder services, improving specialist knowledge on eating disorders amongst non-clinical staff, and including body image and relationship with food and body issues in the new well-being curriculum and the whole-school approach. We'll continue to use our whole-system approach across Government to build in early intervention support for young people, including at their schools and colleges.

Evidence shows that the impact of COVID on those living with eating disorders was very significant, and throughout the pandemic Welsh Government has released funding with flexibility to manage the increased demand within the eating disorder service. We know, of course, there will be more work to do, and she will be aware that there is an implementation lead in place who has been driving that change across Wales. 

A gaf fi ddiolch i Heledd Fychan am ei chwestiwn? Fel y gŵyr, rwy'n credu, mae byrddau iechyd bellach yn derbyn, ers 2017, £3.8 miliwn ychwanegol i gefnogi gwelliannau mewn amseroedd aros a gwasanaethau anhwylderau bwyta, ac ers 2019, mae cyllid wedi'i ddarparu i fyrddau iechyd yn benodol er mwyn ad-drefnu gwasanaethau i ganolbwyntio ar ymyrraeth gynnar fel y gellir gweithio tuag at gyflawni safonau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal ar anhwylderau bwyta o fewn dwy flynedd, ac i ddatblygu cynlluniau i gyflawni amser aros o bedair wythnos ar draws gwasanaethau oedolion a phlant, fel yr argymhellir yn yr adolygiad. Rydym hefyd wedi darparu £100,000 yn ychwanegol i elusen anhwylderau bwyta Beat o ganlyniad uniongyrchol i'r pwysau a welwyd yn ystod y pandemig y cyfeiriodd hi ato yn ei chwestiwn atodol.

Ar wahân i'r cyllid a ddarparwyd gennym yn benodol ar gyfer gwasanaethau anhwylderau bwyta, rydym hefyd yn gwella dealltwriaeth o fewn gofal sylfaenol drwy ledaenu adnoddau clinigol ar gyfer meddygon teulu, gwella ymwybyddiaeth yn y gymuned bediatrig o'r angen mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta am eu sgiliau a'u profiad, gwella gwybodaeth arbenigol am anhwylderau bwyta ymhlith staff anghlinigol, a chynnwys delwedd corff a pherthynas â bwyd a materion sy'n ymwneud â'r corff yn y cwricwlwm llesiant newydd a'r dull ysgol gyfan. Byddwn yn parhau i ddefnyddio ein dull system gyfan ar draws y Llywodraeth i gynnwys cymorth ymyrraeth gynnar i bobl ifanc, gan gynnwys yn eu hysgolion a'u colegau.

Mae tystiolaeth yn dangos bod effaith COVID ar bobl sy'n byw gydag anhwylderau bwyta wedi bod yn sylweddol iawn, a thrwy gydol y pandemig mae Llywodraeth Cymru wedi rhyddhau cyllid gyda hyblygrwydd i reoli'r cynnydd yn y galw o fewn y gwasanaeth anhwylderau bwyta. Wrth gwrs, gwyddom y bydd mwy o waith i'w wneud, ac fe fydd yr Aelod yn ymwybodol fod arweinydd gweithredu wedi bod yn annog y newid hwnnw ledled Cymru.

Deputy Minister, social media's impacting young people massively, and apps such as Instagram are affecting the way that people view their bodies. For some young people they take inspiration from what they see online, but for many others the reality is that, due to a huge number of factors, including genetics, work-life balance and affordability, they will just not look like people do on social media and the way society expects them to. Subsequently, we've seen a rise in the number of people treated for anorexia and bulimia, and it's almost doubled in the last five years. Here in Wales, we don't have waiting time targets for those suffering with eating disorders or specialist centres to help people, and that cannot continue. So, what is the Welsh Government doing to ensure that young people are educated about the effects of social media? And what plans does the Government have to improve access for people suffering with eating disorders?

Ddirprwy Weinidog, mae'r cyfryngau cymdeithasol yn effeithio'n aruthrol ar bobl ifanc, ac mae apiau fel Instagram yn effeithio ar y ffordd y mae pobl yn gweld eu cyrff. Caiff rhai pobl ifanc eu dylanwadu gan yr hyn a welant ar-lein, ond i lawer o bobl eraill, y gwir amdani yw, oherwydd nifer enfawr o ffactorau, gan gynnwys geneteg, cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith a fforddiadwyedd, ni fyddant byth yn edrych fel y bobl ar y cyfryngau cymdeithasol a'r ffordd y mae cymdeithas yn disgwyl iddynt edrych. O ganlyniad, rydym wedi gweld cynnydd yn nifer y bobl sy'n cael eu trin am anorecsia a bwlimia, ac mae'r nifer wedi bron â dyblu dros y pum mlynedd diwethaf. Yma yng Nghymru, nid oes gennym dargedau amser aros i'r rheini sy'n dioddef o anhwylderau bwyta neu i ganolfannau arbenigol allu helpu pobl, ac ni all hynny barhau. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod pobl ifanc yn cael eu haddysgu am effeithiau cyfryngau cymdeithasol? A pha gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i wella mynediad i bobl sy'n dioddef o anhwylderau bwyta?

Thank you for that question, James. I think I've already set out the very significant investment we are putting into eating disorder services to transform those across Wales, with a very strong focus on early intervention. We are investing £3.8 million extra every year, and that has continued since 2017. It has been a really challenging time, because we did see during the pandemic an increase not just in the numbers of people suffering from eating disorders, but also an increase in the acuity of people at the time that they presented for support. That has been really challenging, and that's why our focus is on ensuring that, across the board, we've got that range of services from primary care up, including the eating disorder service provided by the charity Beat, which offers a range of really excellent online and telephone support for people with eating disorders and their families to try and make sure that there is support there across the board.

The issue that you've raised in relation to social media is really challenging, and I think one that we all recognise. I think it's vital, really, that through our whole-school approach we work with young people to make sure that they do understand that what they see on social media is not necessarily something that is going to be achievable for most of us. It's also really important that we, through the work in schools and the other work we're doing through the Nest framework, make sure that there is early help, and also encourage people to seek help. But the challenges with social media are real, they're large and, of course, they go well beyond Wales and include—. You know, I hope that you'll make some of those arguments to the UK Government on the work that they are doing to try and tackle some of the harms because of social media.

Diolch am eich cwestiwn, James. Credaf fy mod eisoes wedi nodi'r buddsoddiad sylweddol iawn rydym yn ei wneud mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta er mwyn eu trawsnewid ledled Cymru, gan ganolbwyntio'n gadarn iawn ar ymyrraeth gynnar. Rydym yn buddsoddi £3.8 miliwn yn ychwanegol bob blwyddyn, ac mae hynny wedi parhau ers 2017. Mae wedi bod yn gyfnod heriol iawn, gan y gwelsom gynnydd yn ystod y pandemig nid yn unig yn nifer y bobl sy'n dioddef o anhwylderau bwyta, ond cynnydd hefyd o ran difrifoldeb yr anhwylder mewn pobl wrth iddynt ofyn am gymorth. Mae hynny wedi bod yn heriol iawn, a dyna pam ein bod yn canolbwyntio ar sicrhau bod gennym, drwyddi draw, yr ystod honno o wasanaethau o ofal sylfaenol i fyny, gan gynnwys y gwasanaeth anhwylderau bwyta a ddarperir gan elusen Beat, sy'n cynnig ystod o gymorth rhagorol ar-lein a dros y ffôn i bobl ag anhwylderau bwyta a'u teuluoedd i geisio sicrhau bod cymorth ar gael ym mhob man.

Mae'r mater a godoch chi mewn perthynas â'r cyfryngau cymdeithasol yn un heriol iawn, a chredaf ei fod yn un y mae pob un ohonom yn ei gydnabod. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn gweithio gyda phobl ifanc drwy ein dull ysgol gyfan i sicrhau eu bod yn deall nad yw'r hyn a welant ar y cyfryngau cymdeithasol o reidrwydd yn rhywbeth sy'n mynd i fod yn gyraeddadwy i'r rhan fwyaf ohonom. Mae hefyd yn bwysig iawn ein bod, drwy'r gwaith mewn ysgolion a'r gwaith arall a wnawn drwy fframwaith Nyth, yn sicrhau bod cymorth cynnar ar gael, yn ogystal ag annog pobl i ofyn am help. Ond mae'r heriau gyda'r cyfryngau cymdeithasol yn real, maent yn sylweddol, ac wrth gwrs, maent yn mynd ymhell y tu hwnt i Gymru ac yn cynnwys—. Rwy'n gobeithio y byddwch yn codi rhai o'r dadleuon hynny gyda Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r gwaith y maent yn ei wneud i geisio mynd i'r afael â rhywfaint o'r niwed a achosir gan y cyfryngau cymdeithasol.

15:15

People on social media do not look like the people on social media in terms of their photograph. Many have been Photoshopped and many have used filters to make themselves look an awful lot better. Can I just say that eating disorders, like all other mental health services, are under increasing pressures? It has been reported that eating disorder services across Wales are experiencing unprecedented demand in referrals. So, the question that I've got is: when will we see the full implementation of the Welsh eating disorder service review recommendations, including the allocation of sufficient staff training and an implementation plan?

Nid yw pobl ar y cyfryngau cymdeithasol yn edrych fel y bobl ar y cyfryngau cymdeithasol o ran eu ffotograff. Mae llawer wedi'u golygu â meddalwedd Photoshop ac mae llawer wedi defnyddio ffilteri i wneud i'w hunain edrych yn llawer gwell. A gaf fi ddweud bod anhwylderau bwyta, fel pob gwasanaeth iechyd meddwl arall, o dan bwysau cynyddol? Cafwyd adroddiadau fod gwasanaethau anhwylderau bwyta ledled Cymru yn wynebu galw digynsail o ran nifer yr atgyfeiriadau. Felly, y cwestiwn sydd gennyf yw: pa bryd y gwelwn argymhellion yr adolygiad o wasanaethau anhwylderau bwyta Cymru yn cael eu gweithredu'n llawn, gan gynnwys darparu hyfforddiant digonol i staff a chynllun gweithredu?

Thank you for that supplementary, Mike. We were clear when the Tan review was published that the changes wouldn't happen overnight, given the range and the breadth of the recommendations, and that's why we've continued to invest such a significant amount of funding in implementing the Tan recommendations year on year. As you've highlighted, the pressure that eating disorder services have seen as a result of the pandemic has created challenges with implementation. I'm very pleased that the increased demand in the latter part of 2020 now appears to have stabilised. However, we are continuing to monitor the situation closely, undertaking census days to quantify the volume and complexity of patients occupying a bed with eating disorders. 

In terms of the workforce issues that you've highlighted, recruiting to posts in eating disorder services is, unfortunately, a challenge felt across the UK. The eating disorder implementation lead confirms that all posts from 2020-21 funding were filled by the end of the financial year, but they were often slow to recruit to. As implementation lead, Dr Menna Jones has championed more creative solutions e.g. upskilling current staff to move the vacancy; lowering the structure, which may be easier to fill by less-skilled staff; and recruiting on a regional basis to ensure that an individual has a full-time contract, but across areas. This is, of course, not an issue that is confined to Wales; there are challenges recruiting for mental health across the UK, including in eating disorders. But, I'd just like to reassure the Member that the implementation of the Tan review remains a priority for me as Deputy Minister.

Diolch am eich cwestiwn atodol, Mike. Dywedasom yn glir, pan gyhoeddwyd adolygiad Tan, na fyddai'r newidiadau'n digwydd dros nos, o ystyried nifer a chynnwys yr argymhellion, a dyna pam ein bod wedi parhau i fuddsoddi swm mor sylweddol o gyllid er mwyn gweithredu argymhellion Tan flwyddyn ar ôl blwyddyn. Fel rydych wedi'i nodi, mae'r pwysau ar wasanaethau anhwylderau bwyta o ganlyniad i'r pandemig wedi creu heriau gyda'u gweithredu. Rwy'n falch iawn fod y galw cynyddol yn rhan olaf 2020 bellach wedi sefydlogi yn ôl pob golwg. Fodd bynnag, rydym yn parhau i fonitro'r sefyllfa'n agos, gan gynnal diwrnodau cyfrifiad i feintioli maint a chymhlethdod cleifion sydd mewn gwely oherwydd anhwylderau bwyta.

O ran y problemau a nodwyd gennych gyda'r gweithlu, yn anffodus, mae recriwtio i swyddi mewn gwasanaethau anhwylderau bwyta yn her ledled y DU. Mae'r arweinydd gweithredu ar gyfer anhwylderau bwyta'n cadarnhau bod pob swydd o'r cyllid ar gyfer 2020-21 wedi'i llenwi erbyn diwedd y flwyddyn ariannol, ond roedd recriwtio ar eu cyfer yn aml yn broses araf. Fel arweinydd gweithredu, mae Dr Menna Jones wedi hyrwyddo atebion mwy creadigol e.e. uwchsgilio'r staff cyfredol i ddileu'r swydd wag; gostwng y strwythur, a allai fod yn haws ei lenwi gan staff llai medrus; a recriwtio ar sail ranbarthol i sicrhau bod gan unigolyn gontract amser llawn, ond ar draws ardaloedd. Nid yw hon, wrth gwrs, yn broblem sy'n gyfyngedig i Gymru; ceir heriau recriwtio ym maes iechyd meddwl ledled y DU, gan gynnwys ym maes anhwylderau bwyta. Ond hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod fod gweithredu adolygiad Tan yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi fel Dirprwy Weinidog.

Sector Gofal Cymdeithasol
The Social Care Sector

5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i helpu i sbarduno recriwtio i'r sector gofal cymdeithasol yng ngogledd Cymru? OQ57276

5. What is the Welsh Government doing to help drive recruitment into the social care sector in north Wales? OQ57276

[Inaudible.]—funding a national advertising and social media campaign. We are supporting a range of targeted initiatives to encourage the take-up of employment in social care. We fund regional staff to support campaigns led by local authorities and by health boards.

[Anghlywadwy.]—ariannu ymgyrch hysbysebu a chyfryngau cymdeithasol genedlaethol. Rydym yn cefnogi ystod o fentrau wedi'u targedu i annog pobl i weithio ym maes gofal cymdeithasol. Rydym yn ariannu staff rhanbarthol i gefnogi ymgyrchoedd a arweinir gan awdurdodau lleol a chan fyrddau iechyd.

Thank you, Minister, that's excellent to hear, and I'm sure you'd agree that throughout the pandemic, care homes in my constituency of Clwyd South have dealt incredibly well with the huge challenges that coronavirus has brought, often to the detriment of both the physical and the mental health of staff. On behalf of those care settings in my constituency, can I ask how the £42 million of extra funding announced by the Welsh Government will help them?

Diolch, Weinidog, mae'n wych clywed hynny, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno bod cartrefi gofal yn fy etholaeth yn Ne Clwyd wedi ymdopi'n anhygoel o dda drwy gydol y pandemig gyda'r heriau enfawr a ddaeth yn sgil y coronafeirws, yn aml ar draul iechyd corfforol a meddyliol y staff. Ar ran y lleoliadau gofal hynny yn fy etholaeth, a gaf fi ofyn sut y bydd y £42 miliwn o gyllid ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn eu cynorthwyo?

I thank Ken Skates for that question, and also thank him for his recognition of the tremendous work that has been done in the care sector during the pandemic. We were very pleased to allocate the additional £42 million allocation, and that was announced through the health and social care winter plan. And the winter plan sets out how this investment will provide community-based integrated responses, and additional support for carers and for families. I know that the recovery plan responses we have received from local authorities show that Clwyd South will benefit from targeted financial support for providers of social care, increasing the current number of volunteers and the recruitment of additional workforce for specific service areas, such as complex disability services, domiciliary care, children's services and supported living. Where providers have not been able to resume the provision of day-care services, for example, there will be financial support and also investment to support additional technology within residential facilities and more activities for residents.

Diolch i Ken Skates am ei gwestiwn, a diolch iddo hefyd am ei gydnabyddiaeth o'r gwaith aruthrol a wnaed yn y sector gofal yn ystod y pandemig. Roeddem yn falch iawn o ddyrannu'r dyraniad ychwanegol o £42 miliwn, ac fe'i cyhoeddwyd drwy gynllun y gaeaf ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Ac mae cynllun y gaeaf yn nodi sut y bydd y buddsoddiad hwn yn darparu ymatebion integredig yn y gymuned, a chymorth ychwanegol i ofalwyr ac i deuluoedd. Gwn fod yr ymatebion a gawsom gan awdurdodau lleol i'r cynllun adfer yn dangos y bydd De Clwyd yn elwa o gymorth ariannol wedi'i dargedu ar gyfer darparwyr gofal cymdeithasol, gan gynyddu nifer gyfredol y gwirfoddolwyr a recriwtio rhagor o bobl i'r gweithlu ar gyfer meysydd gwasanaeth penodol, megis gwasanaethau anableddau cymhleth, gofal cartref, gwasanaethau plant a gwasanaethau byw â chymorth. Lle nad yw darparwyr wedi gallu ailddechrau darparu gwasanaethau gofal dydd, er enghraifft, bydd cymorth ariannol ar gael yn ogystal â buddsoddiad i gefnogi technoleg ychwanegol mewn cyfleusterau preswyl a mwy o weithgareddau i breswylwyr.

15:20
Amser Ymateb y Gwasanaeth Ambiwlans
Ambulance Service Response Times

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am amser ymateb gwasanaethau ambiwlans ym Mlaenau Gwent? OQ57272

6. Will the Minister make a statement on the response time of ambulance services in Blaenau Gwent? OQ57272

[Anghlywadwy.]—ambiwlans Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan i roi ystod o gamau gweithredu ar waith i reoli’r galw am wasanaeth 999 ym Mlaenau Gwent. Bydd hyn yn arwain at fwy o gapasiti, gwell ymateb i bobl sydd â chwynion lle mae amser yn dyngedfennol, a'r gallu i drosglwyddo cleifion ambiwlans yn gyflymach.

The Welsh Ambulance Services NHS Trust is working with Aneurin Bevan University Health Board to implement a range of actions to manage demand for the 999 service in Blaenau Gwent. This will lead to increased capacity, improved responsiveness to people with complaints that are time-sensitive, and the ability to hand over ambulance patients more quickly.

Can I say I welcome that from the Minister? The Minister will have seen the same reports as I've seen and listened to the same experiences of constituents that I represent and she represents, in different parts of the country. We know that there's a real crisis in the interface between the national health service and the people it serves at the moment, and we know that at the heart of that is the ambulance service. We know that people are working harder than perhaps they've ever worked before and that resources are under more pressure than perhaps they've ever been before. So, will the Welsh Government look specifically at how we do manage the ambulance service? Will the Welsh Government look specifically at the resources available to the ambulance service? And will the Welsh Government look at how emergency structures and processes can be put in place today and over the coming weeks and months to ensure that the ambulance service continues to deliver the service that people need, require and have a right to expect, wherever they happen to be?

A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu hynny gan y Gweinidog? Bydd y Gweinidog wedi gweld yr un adroddiadau â minnau ac wedi gwrando ar yr un profiadau gan yr etholwyr rwy'n eu cynrychioli ac y mae hithau'n eu cynrychioli mewn gwahanol rannau o'r wlad. Gwyddom fod argyfwng gwirioneddol ar hyn o bryd ar y rhyngwyneb rhwng y gwasanaeth iechyd gwladol a'r bobl y mae'n eu gwasanaethu, a gwyddom fod y gwasanaeth ambiwlans yn ganolog yn hynny. Gwyddom fod pobl yn gweithio'n galetach nag erioed o bosibl, a bod adnoddau o dan fwy o bwysau nag erioed o'r blaen. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn benodol ar y ffordd rydym yn rheoli'r gwasanaeth ambiwlans? A wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn benodol ar yr adnoddau sydd ar gael i'r gwasanaeth ambiwlans? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gellir rhoi prosesau a strwythurau brys ar waith heddiw a dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf i sicrhau bod y gwasanaeth ambiwlans yn parhau i ddarparu'r gwasanaeth y mae pobl ei angen, yn galw amdano ac y mae ganddynt hawl i'w ddisgwyl, lle bynnag y bônt?

Thanks very much, Alun, and there's no question that the ambulance service has been under huge pressure, and of course none of these things live in isolation from each other. I think it probably is worth emphasising that, actually, in terms of 999 calls, for example, this October has seen a 24 per cent increase compared to last October. So, it's not just about them not performing well; they're trying to deal with a massive increase in demand, and so I do think we have to understand what is happening here. What we're trying to do is to make sure that the Welsh ambulance service are getting much better at forecasting, that they implement the requirements of the independent demand and capacity review, which looked at the way things were managed, and that we're directing people to clinically safe alternatives to try and dissipate some of that 24 per cent. But you'll be aware that we've already injected £25 million of additional funding into trying to sort out this problem over the winter months; that, since October, 100 military colleagues have been providing support for the Welsh ambulance service; and the trust is committed to recruiting a further 127 staff this year. So, all of these things, I'm hoping, will start to make a difference soon. Obviously, it needs to be sooner rather than later, because we're just about to enter the even more pressurised winter months. So, we're more than aware of the need to fix this problem sooner rather than later.

Diolch yn fawr iawn, Alun, ac nid oes unrhyw amheuaeth fod y gwasanaeth ambiwlans wedi bod dan bwysau enfawr, ac wrth gwrs, nid oes unrhyw un o'r pethau hyn yn bodoli'n annibynnol ar y llall. Credaf ei bod yn werth pwysleisio, mae'n debyg, o ran galwadau 999, er enghraifft, y bu cynnydd o 24 y cant ym mis Hydref o gymharu â mis Hydref y llynedd. Felly, nid yw'n ymwneud â'u perfformiad yn unig; maent yn ceisio ymdopi â chynnydd enfawr yn y galw, ac felly credaf fod yn rhaid inni ddeall beth sy'n digwydd yma. Yr hyn y ceisiwn ei wneud yw sicrhau bod gwasanaeth ambiwlans Cymru yn gwella'n sylweddol o ran eu gallu i ragweld galw, eu bod yn gweithredu gofynion yr adolygiad annibynnol o alw a chapasiti, a fu'n edrych ar y ffordd y câi pethau eu rheoli, a'n bod yn cyfeirio pobl at ddewisiadau amgen sy'n glinigol ddiogel i geisio lleihau rhywfaint o'r 24 y cant hwnnw. Ond fe fyddwch yn ymwybodol ein bod eisoes wedi darparu £25 miliwn o gyllid ychwanegol er mwyn ceisio datrys y broblem hon dros fisoedd y gaeaf; fod 100 aelod o'r lluoedd arfog, ers mis Hydref, wedi bod yn darparu cymorth i wasanaeth ambiwlans Cymru; a bod yr ymddiriedolaeth wedi ymrwymo i recriwtio 127 aelod arall o staff eleni. Felly, bydd yr holl bethau hyn, gobeithio, yn dechrau gwneud gwahaniaeth cyn bo hir. Yn amlwg, mae angen i hynny ddigwydd yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, gan ein bod ar fin mynd i mewn i fisoedd y gaeaf, a fydd yn cynyddu'r pwysau hyd yn oed ymhellach. Felly, rydym yn fwy nag ymwybodol o'r angen i ddatrys y broblem hon yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

Recriwtio Staff Gofal Iechyd
Healthcare Staff Recruitment

7. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i annog recriwtio staff gofal iechyd ar draws rhanbarth Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda? OQ57290

7. What is the Welsh Government doing to encourage the recruitment of healthcare staff across the Hywel Dda University Health Board region? OQ57290

Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda gwasanaeth iechyd Cymru i gynyddu'r gweithlu yn Hywel Dda, ac mewn mannau eraill o Gymru. Mae hwn yn cynnwys mesurau i gynyddu recriwtio a chadw pobl i weithio yn yr NHS, a hefyd annog pobl broffesiynol i ailgydio yn eu gyrfa a dychwelyd i ymarfer.

Thank you very much. The Welsh Government is working with NHS Wales organisations to increase the healthcare workforce in Hywel Dda, and in other parts of Wales. This includes measures to boost recruitment, to support retention to keep people working in the NHS, and to encourage professionals to return to their careers and return to practice.

Diolch, Weinidog. You'll be aware that Wales's second largest GP surgery is Argyle Medical Group, which is located in Pembroke Dock within my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire. According to the latest data, over 22,000 patients fall under Argyle's care, making it one of five practices in Wales with over 20,000 registered patients; yet, the group has only nine registered GPs working from the centre. This is compared to 17 GPs at the Sketty and Killay Medical Centres in Swansea, which have a similar patient count. This means that the patient to GP ratio at the Argyle Street practice is a dangerous 2,506 patients per GP. Let's be clear, the Argyle Medical Group staff are working hard to deliver the best quality service they can. However, and as the stats show, their hands are tied by increasing recruitment pressures. Given this situation, can the Minister outline what steps she is taking to support Argyle Medical Group in the recruitment of further staff, including GPs, nurse practitioners, pharmacists and physiotherapists, to ensure that all staff members are supported in delivering the best care for their patients? Diolch.

Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol mai'r feddygfa fwyaf ond un yng Nghymru yw Grŵp Meddygol Argyle, sydd wedi'i lleoli yn Noc Penfro yn fy etholaeth, Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Yn ôl y data diweddaraf, mae Argyle yn gyfrifol am ofal dros 22,000 o gleifion, sy'n golygu ei bod yn un o bum practis yng Nghymru a chanddynt dros 20,000 o gleifion cofrestredig; serch hynny, naw meddyg teulu cofrestredig yn unig sydd gan y grŵp yn gweithio o'r ganolfan. Mae hyn yn cymharu ag 17 meddyg teulu yng Nghanolfannau Meddygol Sgeti a Chilâ yn Abertawe, sydd â nifer debyg o gleifion. Golyga hyn fod y gymhareb rhwng cleifion a meddygon teulu ym mhractis Stryd Argyle yn 2,506 o gleifion i bob meddyg teulu, sy'n beryglus. Peidiwch â chamddeall, mae staff Grŵp Meddygol Argyle yn gweithio'n galed i ddarparu gwasanaeth o'r ansawdd gorau y gallant. Fodd bynnag, ac fel y dengys yr ystadegau, mae eu dwylo wedi'u clymu oherwydd pwysau cynyddol gyda recriwtio. O ystyried y sefyllfa hon, a all y Gweinidog amlinellu pa gamau y mae'n eu cymryd i gynorthwyo Grŵp Meddygol Argyle i recriwtio rhagor o staff, gan gynnwys meddygon teulu, ymarferwyr nyrsio, fferyllwyr a ffisiotherapyddion, i sicrhau bod pob aelod o staff yn cael eu cefnogi i ddarparu'r gofal gorau ar gyfer eu cleifion? Diolch.

15:25

Thanks very much, Sam. It's important to recognise that there have always been difficulties to recruit to some of our more remote areas. That's why we've had a very significant campaign, the 'Train. Work. Live.' campaign, which has been significant and we've managed to recruit significant numbers to west Wales because of that campaign—30 in 2020 and 26 in 2021. So, we also have Health Education and Improvement Wales, which have published their 10-year workforce strategy, but I think it's important that all GP practices look not just at the recruitment of GPs, but also other models of practice. There are different practices that are calling on other professionals who are able to provide some very, very high-level and quality clinical support not necessarily from GPs. But we are aware that there is always a need to increase the number of GPs in Wales. You'll be aware that, over the next five years, we have committed to training 12,000 additional doctors, nurses and health professionals in Wales.

Diolch yn fawr iawn, Sam. Mae'n bwysig cydnabod ei bod bob amser wedi bod yn anodd recriwtio i rai o'n hardaloedd mwy anghysbell. Dyna pam y cawsom yr ymgyrch bwysig iawn, 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.', sydd wedi bod yn arwyddocaol ac rydym wedi llwyddo i recriwtio niferoedd sylweddol i orllewin Cymru oherwydd yr ymgyrch honno—30 yn 2020 a 26 yn 2021. Felly, mae gennym hefyd Addysg a Gwella Iechyd Cymru, sydd wedi cyhoeddi eu strategaeth 10 mlynedd ar gyfer y gweithlu, ond credaf ei bod yn bwysig fod pob meddygfa'n edrych nid yn unig ar recriwtio meddygon teulu, ond ar fodelau ymarfer eraill hefyd. Mae gwahanol bractisau'n galw ar weithwyr proffesiynol eraill sy'n gallu darparu cymorth clinigol ar lefel a safon uchel iawn, ac nid o reidrwydd gan feddygon teulu. Ond rydym yn ymwybodol bob amser fod angen cynyddu nifer y meddygon teulu yng Nghymru. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod, dros y pum mlynedd nesaf, wedi ymrwymo i hyfforddi 12,000 o feddygon, nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol ychwanegol yng Nghymru.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Adam Price.

Finally, question 8, Adam Price.

Polisi Cymeradwyo Ymlaen Llaw Cymru Gyfan
The All-Wales Prior Approval Policy

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith y polisi cymeradwyo ymlaen llaw Cymru gyfan ar gymunedau sydd wedi'u lleoli ger ffiniau byrddau iechyd? OQ57268

8. Will the Minister make a statement on the impact of the all-Wales prior approval policy on communities located near the borders of health boards? OQ57268

Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am gomisiynu gwasanaethau i ddiwallu anghenion eu poblogaeth leol. Mae cynllun cymeradwyo ymlaen llaw Cymru gyfan yn sicrhau bod cleifion yn cael eu trin mor agos â phosibl i’w cartrefi o fewn ardal eu bwrdd iechyd lleol eu hunain.

Health boards are responsible for commissioning services to meet the needs of their local population. The all-Wales prior approval scheme ensures that patients are treated as close to their homes as possible within their own local health board areas.

Dwi'n ddiolchgar i'r Gweinidog. Mae'r polisi cenedlaethol yn nodi ni ddylai cleifion ganfod triniaeth feddygol mewn bwrdd iechyd arall heblaw i bob opsiwn lleol methu â darparu'r driniaeth honno. Mae e'n effeithio'n drwm iawn ar gymunedau sydd ar y ffiniau. Dwi'n meddwl am Frynaman Uchaf, er enghraifft, yn fy etholaeth i, lle mae pentref wedi'i rhannu'n ddwy—Brynaman Isaf ym mwrdd iechyd rhanbarth Abertawe a Brynaman Uchaf wedyn ym mwrdd iechyd Hywel Dda—sy'n golygu, wrth gwrs, fod yr amser i gyrraedd ysbyty Glangwili o Frynaman Uchaf dair gwaith yr amser y byddai'n cymryd i gyrraedd yr ysbyty agosaf yn Abertawe. Ers cyflwyno'r polisi cenedlaethol yma yn 2018, mae'r trigolion lleol yn teimlo bod yna waethygu wedi bod yn eu triniaeth glinigol. Felly, onid dyma'r amser, Weinidog, i adolygu'r polisi er mwyn sicrhau bod yna ddatrysiad sydd yn deg i'r cymunedau hynny sy'n digwydd bod ar gyrion ein rhanbarthau iechyd?

I am grateful to the Minister. The national policy notes that patients shouldn't access medical treatment in another health board unless all local options are unable to provide that treatment. It has a real impact on communities on the borders of health boards. I'm thinking of Upper Brynamman, for example, in my constituency, where the village is split in two—Lower Brynamman is in the Swansea health board area and Upper Brynamman is in Hywel Dda—which means, of course, that the time to access Glangwili hospital from Upper Brynamman is three times as long as it would take to reach the nearest hospital in Swansea. Since the introduction of this national policy in 2018, local residents do feel that there has been a deterioration in their clinical treatment. So, isn't now the time, Minister, to review the policy in order to ensure that there is a solution that is fair to those communities that happen to be on the borders of our health boards?

Diolch yn fawr. Mae byrddau iechyd yn gorfod datblygu gwasanaethau ar sail beth yw'r boblogaeth leol, ac os ydy cleifion wedyn yn gofyn i fynd i rywle arall, mae hwnna yn gallu cael effaith ar ansefydlogi’r gwasanaethau yn y ddau fwrdd iechyd. Felly, os ydyn nhw wedi cynllunio ar gyfer un peth ac mae rhywbeth arall yn digwydd, yn amlwg mae hwnna'n mynd i greu problem. Dwi'n meddwl ei bod yn bwysig i gydnabod pe bai, er enghraifft, rhywun eisiau mynd o fwrdd Hywel Dda i Abertawe, beth fyddai hynny mewn gwirionedd yn golygu yn y tymor hir i'r ysbyty yng Nghaerfyrddin. So, mae'n rhaid meddwl drwy beth yw'r goblygiadau. Felly, beth rŷn ni'n trio'i wneud yw cael byrddau iechyd i weithio mwy ar raddfa ranbarthol, ond dwi yn meddwl ei bod yn bwysig bod pobl yn deall ein bod ni'n gwneud y pethau yma nid achos ein bod ni'n ceisio gwneud bywyd yn anodd i bobl, ond er mwyn sicrhau ein bod ni'n gallu rhoi gwasanaeth i bob un a sicrhau ein bod ni'n gallu cynllunio gwasanaeth ar gyfer pob un.

Thank you very much. Health boards have to develop services on the basis of the local population, and if patients then ask to go somewhere else, that can have an impact and destabilise services in the two health boards. So, if they've planned for one thing and something else happens, evidently that is going to cause problems. I think that it is important to recognise that if, for example, someone wants to go from the Hywel Dda board area to Swansea, what that would mean in the long term for the hospital in Carmarthen. So, we have to think through the implications. So, what we're trying to do is to get health boards to work on a regional scale, but I do think it's important that people understand that we're doing these things not because we want to make life difficult for people, but to ensure that we can provide a service for everyone and ensure that we can plan services for everyone.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Yr eitem nesaf yw'r cwestiwn amserol. Mae un cwestiwn i'w ofyn heddiw a hwnnw gan Paul Davies.

The next item is the topical question. There is one topical question today and that is to be posed by Paul Davies.

Y Cytundeb Cydweithio
The Co-operation Agreement

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fecanweithiau'r Cytundeb Cydweithio rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru? TQ584

1. Will the First Minister make a statement on the mechanisms of the Co-operation Agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru? TQ584

Member
Lesley Griffiths 15:29:49
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

The First Minister and the leader of Plaid Cymru this morning signed the co-operation agreement. The agreement, the detailed policy programme and the mechanisms document that sets out how the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru will work have also been published.

Llofnododd y Prif Weinidog ac arweinydd Plaid Cymru y cytundeb cydweithio y bore yma. Mae'r cytundeb, y rhaglen bolisi fanwl a'r ddogfen fecanweithiau sy'n nodi sut y bydd y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru'n gweithio hefyd wedi'u cyhoeddi.

15:30

Minister, the mechanisms of the co-operation agreement that have been published this morning make for some very interesting reading. And given the huge impact that this coalition will have on the people of Wales, it's very disappointing that the Welsh Government has chosen not to come forward with an oral statement to this Chamber outlining these mechanisms, so that Members can have the opportunity to scrutinise and ask questions. It's even more disappointing that the First Minister is not here to respond to this very important question. So, Trefnydd, can you explain to us why the Welsh Government has chosen not to make a statement on this agreement in this Chamber, and is instead being forced to respond to an opposition topical question? Because I'm sure even Labour backbenchers would welcome the opportunity to scrutinise this particular deal.

Turning to the details of the mechanisms, the document confirms that

'the Welsh Government agrees to take decisions jointly with Plaid Cymru across the agreed range of co-operation'

on 46 policy areas. However, the Welsh Government has given itself the flexibility to widen the scope of this agreement, as the document says that

'Any decision to widen the scope of co-operation in this agreement in the interim and any other amendment to it may be made by the joint agreement of the First Minister and the Leader of Plaid Cymru.'

And widening the scope of this agreement is even more explicit, as Plaid Cymru has agreed to facilitate the passing of annual and supplementary budgets in exchange for influence on other budgetary matters. Therefore, does the Welsh Government accept that this agreement covers more than just the 46 areas of policy that it initially set out to the people of Wales this morning?

Of course, the agreement will have an impact on Senedd business, and I note that both parties claim to respect the independence of the Senedd committee system and the distinctive roles and functions of the respective parties within the Senedd. So, Trefnydd, can you confirm what discussions have been had with the Presiding Officer regarding the impact of this agreement on Senedd business?

The document also makes it clear that the co-operation agreement will be supported by a civil service unit, known as the co-operation agreement unit. So, Trefnydd, can you tell us exactly how much taxpayers' money has been earmarked for this new unit, and indeed any other aspects of machinery that will be put in place to support this specific agreement?

The document also says that Plaid Cymru designated Members will have the same responsibilities as Welsh Government Ministers to respect the political impartiality of the civil service, and will be bound by aspects of the ministerial code. Can you tell us why that is the case, given the document makes it explicitly clear that they will not be represented by ministerial or deputy ministerial appointments in the Welsh Government? Trefnydd, did the leader of Plaid Cymru just forget to ask for Plaid ministerial appointments?

And finally, Trefnydd, this agreement says that the involvement of Plaid Cymru is recognised as part of normal Government communications, and, as such, this is a coalition in everything but name. So why won't the Welsh Government just come clean with the people of Wales and call it what it is—a coalition?

Weinidog, mae mecanweithiau'r cytundeb cydweithio a gyhoeddwyd y bore yma yn ddiddorol iawn. Ac o ystyried yr effaith enfawr y bydd y glymblaid hon yn ei chael ar bobl Cymru, mae'n siomedig iawn fod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio â chyflwyno datganiad llafar i'r Siambr yn amlinellu'r mecanweithiau hyn, fel y gall Aelodau gael y cyfle i graffu a gofyn cwestiynau. Mae hyd yn oed yn fwy siomedig nad yw'r Prif Weinidog yma i ymateb i'r cwestiwn pwysig hwn. Felly, Drefnydd, a allwch chi egluro i ni pam fod Llywodraeth Cymru wedi dewis peidio â gwneud datganiad ar y cytundeb hwn yn y Siambr, a pham ei bod yn hytrach yn cael ei gorfodi i ymateb i gwestiwn amserol gan y gwrthbleidiau? Oherwydd rwy'n siŵr y byddai hyd yn oed Aelodau meinciau cefn y Blaid Lafur yn croesawu'r cyfle i graffu ar y fargen benodol hon.

Gan droi at fanylion y mecanweithiau, mae'r ddogfen yn cadarnhau bod

'Llywodraeth Cymru yn cytuno i wneud penderfyniadau ar y cyd â Phlaid Cymru ar draws y meysydd y cytunwyd i gydweithio arnynt'

ar 46 o feysydd polisi. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru wedi nodi bod ganddi hyblygrwydd i ehangu cwmpas y cytundeb hwn, oherwydd mae'r ddogfen yn dweud bod

'Gall unrhyw benderfyniad i ehangu cwmpas y cydweithio yn y cytundeb hwn yn y cyfamser ac unrhyw ddiwygiad arall iddo gael eu gwneud drwy gytundeb ar y cyd rhwng y Prif Weinidog ac Arweinydd Plaid Cymru.'

Ac mae ehangu cwmpas y cytundeb hwn hyd yn oed yn fwy eglur, gan fod Plaid Cymru wedi cytuno i hwyluso'r broses o basio cyllidebau blynyddol ac atodol yn gyfnewid am ddylanwad ar faterion cyllidebol eraill. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn derbyn bod y cytundeb hwn yn cwmpasu mwy na dim ond y 46 maes polisi a nodwyd ganddo'n wreiddiol i bobl Cymru y bore yma?

Wrth gwrs, bydd y cytundeb yn cael effaith ar fusnes y Senedd, a sylwaf fod y ddwy blaid yn honni eu bod yn parchu annibyniaeth system bwyllgorau'r Senedd a rolau a swyddogaethau penodol y pleidiau yn y Senedd. Felly, Drefnydd, a allwch chi gadarnhau pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Llywydd ynghylch effaith y cytundeb hwn ar fusnes y Senedd?

Mae'r ddogfen hefyd yn ei gwneud yn glir y bydd y cytundeb cydweithio yn cael ei gefnogi gan uned gwasanaeth sifil, a elwir yn uned y cytundeb cydweithio. Felly, Drefnydd, a allwch chi ddweud wrthym yn union faint o arian trethdalwyr sydd wedi'i glustnodi ar gyfer yr uned newydd hon, ac yn wir unrhyw agweddau eraill ar beirianwaith a fydd yn cael ei roi ar waith i gefnogi'r cytundeb penodol hwn?

Mae'r ddogfen hefyd yn dweud y bydd gan Aelodau dynodedig o Blaid Cymru yr un cyfrifoldebau â Gweinidogion Llywodraeth Cymru i barchu didueddrwydd gwleidyddol y gwasanaeth sifil, ac y byddant wedi'u rhwymo i agweddau ar y cod gweinidogol. A allwch chi ddweud wrthym pam fod hynny'n wir, o gofio bod y ddogfen yn ei gwneud yn glir na fyddant yn cael eu cynrychioli gan benodiadau gweinidogol neu ddirprwy weinidogol yn Llywodraeth Cymru? Drefnydd, a wnaeth arweinydd Plaid Cymru anghofio gofyn am benodiadau gweinidogol i Blaid Cymru?

Ac yn olaf, mae'r cytundeb hwn yn dweud bod cyfraniad Plaid Cymru yn cael ei gydnabod fel rhan o gyfathrebiadau arferol y Llywodraeth, ac o'r herwydd, mae hon yn glymblaid ym mhob dim ond enw. Felly pam na wnaiff Llywodraeth Cymru fod yn onest gyda phobl Cymru a'i alw yr hyn ydyw—sef clymblaid?

The First Minister is unable to be with us this afternoon, but I'm here, obviously, to answer on behalf of the Welsh Government, and I'm very pleased to answer your questions. That often happens with topical questions. You asked some very specific questions, which you're absolutely right to do, but I should point out that a lot of the arrangements in relation to the co-operation agreement are the functions of the Government, which clearly is not the responsibility of the Senedd—it is a matter for the Welsh Government to work through.

You ask about Plaid Cymru in relation to Senedd business. Well, that is absolutely a matter for the Llywydd, for the remuneration board, and for the Senedd Commission. You ask what discussions have taken place. You may be aware that the Llywydd has been in correspondence with the First Minister, and they continue to be in correspondence. And I know, prior to the announcement of the co-operation agreement, discussions were certainly undertaken at an official level.

This is not a coalition, it is a co-operation agreement. And if you look back at the last 22 years of the Senedd, and, prior to that, the Assembly, every Assembly since we've had devolution 22 years ago has involved a partnership arrangement of some sort. We haven't had a co-operation agreement before, but we do see many different arrangements, right across the world. This is not novel; it's different to what we've had before, but it's certainly not novel. And we absolutely have a history of working collaboratively, for the benefit of the people of Wales. We're very happy if the Tory party want to enter into informal arrangements with us. You know the First Minister wrote to the leader of the opposition around a clean air Bill, for instance. The trouble is, the Tories aren't interested in working collaboratively, and I think that says more about your party than it does about my party. 

You asked around funding for the co-operation agreement unit. Well, as you may have heard the First Minister say, money has been set aside, and that will be part of our draft budget, which we'll be publishing later this month, and, of course, you will be able to scrutinise that. 

In relation to your question around the code of conduct for Plaid Cymru designated Members, as you will have seen, that's been put into annex A, which was published as part of the mechanism document of the agreement this morning. But I do reiterate that this is not a coalition; it's an agreement to deliver a shared programme of work through the co-operation agreement for a three-year period.

Ni all y Prif Weinidog fod gyda ni y prynhawn yma, ond rwyf yma, yn amlwg, i ateb ar ran Llywodraeth Cymru, ac rwy'n hapus iawn i ateb eich cwestiynau. Mae hynny'n aml yn digwydd gyda chwestiynau amserol. Fe ofynnoch chi gwestiynau penodol iawn, ac rydych yn gwbl iawn i wneud hynny, ond dylwn dynnu sylw at y ffaith mai swyddogaethau'r Llywodraeth yw llawer o'r trefniadau mewn perthynas â'r cytundeb cydweithio, ac nid cyfrifoldebau'r Senedd yw'r rheini yn amlwg—materion i Lywodraeth Cymru ydynt.

Rydych yn holi am Blaid Cymru mewn perthynas â busnes y Senedd. Wel, mater i'r Llywydd, i'r bwrdd taliadau, ac i Gomisiwn y Senedd yw hynny. Rydych yn gofyn pa drafodaethau a gafwyd. Efallai eich bod yn ymwybodol fod y Llywydd wedi bod yn gohebu â'r Prif Weinidog, ac maent yn parhau i ohebu. A chyn cyhoeddi'r cytundeb cydweithio, gwn fod trafodaethau'n sicr wedi cael eu cynnal ar lefel swyddogol.

Nid yw hon yn glymblaid, mae'n gytundeb cydweithio. Ac os edrychwch yn ôl ar 22 mlynedd olaf y Senedd, a'r Cynulliad cyn hynny, mae pob Cynulliad ers inni gael datganoli 22 mlynedd yn ôl wedi cynnwys trefniant partneriaeth o ryw fath. Nid ydym wedi cael cytundeb cydweithio o'r blaen, ond gwelwn lawer o drefniadau gwahanol, ledled y byd. Nid yw hwn yn beth newydd; mae'n wahanol i'r hyn rydym ni wedi'i gael o'r blaen, ond yn sicr nid yw'n beth newydd. Ac mae gennym hanes o gydweithio er budd pobl Cymru. Rydym yn hapus iawn os yw'r blaid Dorïaidd eisiau ymrwymo i drefniadau anffurfiol gyda ni. Gwyddoch fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at arweinydd yr wrthblaid ynglŷn â Bil aer glân, er enghraifft. Y drafferth yw, nid oes gan y Torïaid ddiddordeb mewn cydweithio, a chredaf fod hynny'n dweud mwy am eich plaid chi nag y mae'n ei ddweud am fy mhlaid i. 

Fe ofynnoch chi ynglŷn â chyllid ar gyfer uned y cytundeb cydweithio. Wel, mae'n bosibl eich bod wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud bod arian wedi'i neilltuo, a bydd hwnnw'n rhan o'n cyllideb ddrafft y byddwn yn ei chyhoeddi yn ddiweddarach y mis hwn, ac wrth gwrs, byddwch yn gallu craffu ar honno.

Mewn perthynas â'ch cwestiwn ynglŷn â'r cod ymddygiad ar gyfer Aelodau dynodedig o Blaid Cymru, fel y byddwch wedi gweld, mae hwnnw wedi'i gynnwys yn atodiad A, a gyhoeddwyd yn rhan o ddogfen mecanweithiau'r cytundeb y bore yma. Ond rwy'n ailadrodd nad clymblaid yw hyn; mae'n gytundeb i ddarparu rhaglen waith a rennir drwy'r cytundeb cydweithio am gyfnod o dair blynedd.

15:35

It might not be a coalition, but it looks like one. I welcome the agreement. I welcome the publication of the documents today that underpin the agreement; I think that's important in terms of transparency. I welcome the politics of the agreement; I think it's a good thing to do. And I welcome the statement from the Presiding Officer this morning on the advice that she has taken. 

But this does raise questions for us as a Parliament, and I don't believe the Government can wipe that under any carpet and pretend it doesn't exist. The Government is already too powerful in this Chamber. It is powerful, and it does not receive the same scrutiny as other Governments receive, either in Westminster or Holyrood, or even in Stormont. So, there are questions here, because Plaid Cymru will have a role that goes beyond that of simply a budget agreement that we have experienced before. The fact that there is a finance committee within Government overseeing public expenditure I think is right, and I think is proper, and I welcome it, but it is different and it does put Plaid Cymru in a different situation. 

I welcome the fact that there are designated Members. I welcome Siân Gwenllian's appointment, which I saw on Twitter earlier this afternoon. I think it will empower the Welsh Government, and I think it will strengthen the Welsh Government, but again, it asks questions about scrutiny. I welcome the fact that there are agreements in place between the two parties to manage business in this Chamber. Again, that asks questions. It is not credible to argue that the agreement between the Welsh Government and Plaid Cymru means that Plaid Cymru does not have an executive role. That is simply not a credible argument to make. 

I do believe that we need to consider this matter. I'm not sure that the format of a topical question this afternoon is the best way of resolving these matters, but I do believe that the Presiding Office, and the Government, and all of us as Members, need to take the same approach to the scrutiny of Government as Plaid Cymru and the Welsh Government have taken to the delivery of Government. Good government is improved by better scrutiny. We need to ensure that the structures are in place within this Parliament to ensure that this Parliament is not made redundant and a bystander over the next three years.

Efallai nad yw'n glymblaid, ond mae'n edrych fel un. Rwy'n croesawu'r cytundeb. Rwy'n croesawu cyhoeddi'r dogfennau heddiw sy'n sail i'r cytundeb; credaf fod hynny'n bwysig o ran tryloywder. Rwy'n croesawu wleidyddiaeth y cytundeb; rwy'n credu ei fod yn beth da i'w wneud. Ac rwy'n croesawu'r datganiad gan y Llywydd y bore yma ar y cyngor y mae wedi'i gael. 

Ond mae hyn yn codi cwestiynau i ni fel Senedd, ac nid wyf yn credu y gall y Llywodraeth eu brwsio o dan y mat ac esgus nad ydynt yn bodoli. Mae'r Llywodraeth eisoes yn rhy bwerus yn y Siambr hon. Mae'n bwerus, ac nid yw'n destun yr un prosesau craffu â Llywodraethau eraill, naill ai yn San Steffan neu Holyrood, neu hyd yn oed yn Stormont. Felly, mae cwestiynau yma, oherwydd bydd gan Blaid Cymru rôl sy'n mynd y tu hwnt i gytundeb cyllideb rydym wedi'i gael o'r blaen. Mae'r ffaith bod pwyllgor cyllid o fewn y Llywodraeth yn goruchwylio gwariant cyhoeddus yn iawn yn fy marn i, a chredaf ei fod yn briodol, ac rwy'n ei groesawu, ond mae'n wahanol ac mae'n rhoi Plaid Cymru mewn sefyllfa wahanol. 

Rwy'n croesawu'r ffaith bod yna Aelodau dynodedig. Rwy'n croesawu penodiad Siân Gwenllian, a welais ar Twitter yn gynharach y prynhawn yma. Credaf y bydd yn grymuso Llywodraeth Cymru, a chredaf y bydd yn cryfhau Llywodraeth Cymru, ond unwaith eto, mae'n codi cwestiynau ynglŷn â chraffu. Rwy'n croesawu'r ffaith bod cytundebau ar waith rhwng y ddwy blaid i reoli busnes yn y Siambr hon. Unwaith eto, mae hynny'n codi cwestiynau. Nid yw'n gredadwy dadlau bod y cytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru yn golygu nad oes gan Blaid Cymru rôl weithredol. Nid yw honno'n ddadl gredadwy i'w gwneud. 

Rwy'n credu bod angen inni ystyried y mater hwn. Nid wyf yn siŵr mai'r ffordd orau o ddatrys y materion hyn yw drwy gwestiwn amserol y prynhawn yma, ond credaf fod angen i Swyddfa'r Llywydd, a'r Llywodraeth, a phob un ohonom fel Aelodau, fabwysiadu'r un agwedd tuag at graffu ar y Llywodraeth ag y mae Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru wedi'i mabwysiadu tuag at gyflawni gwaith y Llywodraeth. Mae llywodraeth dda yn gwella drwy graffu gwell. Mae angen inni sicrhau bod y strwythurau ar waith yn y Senedd hon i sicrhau na fydd y Senedd hon yn dod yn ddiangen ac yn ddim ond gwyliwr dros y tair blynedd nesaf.

I think we've been very open and transparent. We've published all the documentation this morning, which absolutely sets out how it will work. I don't think we could have been any more open and transparent, and, certainly, we have nothing to hide. I don't think anybody's arguing about the role of Plaid Cymru. The status of Plaid Cymru as a party in this Chamber, as I said in my answer to Paul Davies, is a matter for the Llywydd, for the Senedd Commission, and for the remuneration board. The working of Government is a matter for the Welsh Government—the internal workings—which, I have to say, are very dry; everybody suddenly seems very interested in them. The Member will know very much that this is not a coalition. He understands full well what a coalition is. 

Rwy'n credu ein bod wedi bod yn agored ac yn dryloyw iawn. Rydym wedi cyhoeddi'r holl ddogfennau y bore yma, sy'n nodi'n glir sut y bydd yn gweithio. Nid wyf yn credu y gallem fod wedi bod yn fwy agored a thryloyw, ac yn sicr, nid oes gennym unrhyw beth i'w guddio. Nid wyf yn credu bod neb yn dadlau ynghylch rôl Plaid Cymru. Mater i'r Llywydd, i Gomisiwn y Senedd, ac i'r bwrdd taliadau yw statws Plaid Cymru fel plaid yn y Siambr hon, fel y dywedais yn fy ateb i Paul Davies. Mater i Lywodraeth Cymru yw gwaith y Llywodraeth—y gwaith mewnol—sydd, mae'n rhaid imi ddweud, yn sych iawn; yn sydyn iawn, mae pawb i'w gweld â diddordeb mawr ynddynt. Bydd yr Aelod yn gwybod yn iawn nad clymblaid yw hon. Mae'n deall yn iawn beth yw clymblaid.

Dyna ni. Diolch i'r Trefnydd am ddod i ateb y cwestiwn.

Thank you, Trefnydd, for responding to that question.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Eitem 4 sydd nesaf, y datganiadau 90 eiliaid, ac mae'r datganiad cyntaf gan Adam Price. 

Item 4 is next, the 90-second statements, and the first is from Adam Price. 

Diolch yn fawr, Llywydd. I wish to make a quick statement today on SUDEP, which is sudden unexpected death in epilepsy. In Wales, there are an estimated 32,000 people living with epilepsy. Twenty-one people a week or three people every day in the United Kingdom die from SUDEP, with a large percentage of them being young men between the age of 20 and 40. As a group, people living with epilepsy are at a one in 1,000 risk of SUDEP. However, this can change drastically for some people depending on their individual circumstances. For some of my constituents, this is a very real issue that they live with every day, and some of the experiences they have shared with me over the past few weeks have been truly inspiring.

I would particularly like to reference Hayden Brown, a young man from Ammanford who lost his life to SUDEP just over two years ago now. His mother, Helen, is working with Hywel Dda to produce a resource that can be given to people at the point of diagnosis to increase people's awareness and inform them on how they can minimise risks. She also gives out an award in his name every year at his old junior school, Ysgol Bro Banw.

SUDEP Action are an excellent charity, who are doing their utmost to raise awareness of SUDEP specifically, and I would encourage anyone who has had family or loved ones affected by the condition to visit their website. Also, Epilepsy Action Cymru do a fantastic job of raising awareness and increasing understanding of the condition here in Wales. I would like to thank these organisations for their excellent work on this issue. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn wneud datganiad cyflym heddiw ar SUDEP, sef marwolaeth annisgwyl sydyn oherwydd epilepsi. Yng Nghymru, amcangyfrifir bod 32,000 o bobl yn byw gydag epilepsi. Mae 21 o bobl yr wythnos neu dri o bobl bob dydd yn y Deyrnas Unedig yn marw o SUDEP, gyda chanran fawr ohonynt yn ddynion ifanc rhwng 20 a 40 oed. Fel grŵp, mae risg pobl sy'n byw gydag epilepsi o SUDEP yn un mewn 1,000. Fodd bynnag, gall hyn newid yn llwyr i rai pobl yn dibynnu ar eu hamgylchiadau unigol. I rai o fy etholwyr, mae hwn yn fater real iawn y maent yn byw gydag ef bob dydd, ac mae rhai o'r profiadau y maent wedi'u rhannu â mi dros yr wythnosau diwethaf wedi bod yn wirioneddol ysbrydoledig.

Hoffwn gyfeirio'n arbennig at Hayden Brown, dyn ifanc o Rydaman a gollodd ei fywyd i SUDEP ychydig dros ddwy flynedd yn ôl yn awr. Mae ei fam, Helen, yn gweithio gyda Hywel Dda i gynhyrchu adnodd y gellir ei roi i bobl ar adeg y diagnosis i gynyddu ymwybyddiaeth pobl a'u hysbysu sut y gallant leihau risgiau. Mae hi hefyd yn rhoi gwobr yn ei enw bob blwyddyn yn ei hen ysgol gynradd, Ysgol Bro Banw.

Mae SUDEP Action yn elusen ragorol sy'n gwneud ei gorau glas i godi ymwybyddiaeth o SUDEP yn benodol, a hoffwn annog unrhyw un sydd â theulu neu anwyliaid yr effeithiwyd arnynt gan y cyflwr i ymweld â'u gwefan. Hefyd, mae Epilepsy Action Cymru yn gwneud gwaith gwych o godi ymwybyddiaeth a chynyddu dealltwriaeth o'r cyflwr yma yng Nghymru. Hoffwn ddiolch i'r sefydliadau hyn am eu gwaith rhagorol ar y mater hwn.

15:40

On Monday, a memorial service was held for the late Dame Cheryl Gillan at Westminster. For those of you who may not be aware, Cheryl was born in Llandaff, Cardiff, and raised in south Wales. Indeed, her family still runs a farm in Usk. She was educated at Elm Tree House, a former alma mater of mine, and Norfolk House primary school in Cardiff, before attending Cheltenham Ladies' College and the College of Law. In 1992, she was elected to Parliament as Member of Parliament for Chesham and Amersham, a seat she held until her sad and sudden passing in April this year. Cheryl was appointed Secretary of State for Wales, the first woman to hold this role, after the general election in 2010, a post that she held with sheer distinction and pride. I knew her for many years, and her passion and kindness always shone through. She was widely respected amongst the political spectrum, and admired for her dedication to Wales. Cheryl is greatly missed by all of her friends in Wales, who will always remember her good humour and kindness. Public life is certainly poorer without her. Thank you. 

Ddydd Llun, cynhaliwyd gwasanaeth coffa i'r diweddar Fonesig Cheryl Gillan yn San Steffan. I'r rhai nad ydynt yn gwybod, ganed Cheryl yn Llandaf, Caerdydd, a'i magu yn ne Cymru. Yn wir, mae ei theulu'n dal i gynnal fferm ym Mrynbuga. Cafodd ei haddysg yn Elm Tree House, fy hen ysgol, ac ysgol gynradd Norfolk House yng Nghaerdydd, cyn mynychu Cheltenham Ladies' College a Choleg y Gyfraith. Ym 1992, fe'i hetholwyd i'r Senedd yn Aelod Seneddol dros Chesham and Amersham, sedd a gadwodd nes ei marwolaeth drist a sydyn ym mis Ebrill eleni. Penodwyd Cheryl yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, y fenyw gyntaf i gael y swydd, ar ôl yr etholiad cyffredinol yn 2010, swydd a gyflawnodd gydag anrhydedd a balchder pur. Roeddwn yn ei hadnabod ers blynyddoedd lawer, ac roedd ei hangerdd a'i charedigrwydd bob amser yn amlwg. Roedd hi'n uchel ei pharch ar draws y sbectrwm gwleidyddol, ac roedd ei hymroddiad i Gymru yn destun edmygedd. Gwelir colli Cheryl yn fawr gan ei holl ffrindiau yng Nghymru, a fydd bob amser yn cofio ei hiwmor a'i charedigrwydd. Mae bywyd cyhoeddus yn sicr yn dlotach hebddi. Diolch.

Diolch yn fawr am hynny. Egwyl fer nesaf nawr er mwyn gwneud ambell i newid i'r Siambr, ac fe fyddwn ni'n dychwelyd ar gyfer eitem 5. 

Thank you for those words. We will now take a short break to allow for some changeovers in the Chamber, and we will return for item 5. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:42.

Plenary was suspended at 15:42. 

15:50

Ailymgynullodd y Senedd am 15:53, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:53, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Diagnosis a thriniaeth canser
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Cancer diagnosis and treatment

Eitem 5 yw'r nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): diagnosis a thriniaeth canser. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i wneud y cynnig.

We move now to item 5, a Member debate under Standing Order 11.21(iv): cancer diagnosis and treatment, and I call on Mabon ap Gwynfor to move the motion.

Cynnig NDM7842 Mabon ap Gwynfor

Cefnogwyd gan Altaf Hussain, Cefin Campbell, Heledd Fychan, James Evans, Jane Dodds, Janet Finch-Saunders, Joel James, Laura Anne Jones, Luke Fletcher, Mark Isherwood, Paul Davies, Peter Fox, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Siân Gwenllian, Sioned Williams

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn croesawu dull gweithredu llwybr canser sengl Llywodraeth Cymru.

2. Yn cydnabod:

a) mai canser yw prif achos marwolaeth yng Nghymru a bod 19,600 o bobl yn cael diagnosis o ganser bob blwyddyn yng Nghymru (2016-2018).

b) bod COVID-19 wedi gwaethygu'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau canser yng Nghymru, gyda thua 1,700 yn llai o bobl yn dechrau triniaeth canser rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021.

c) bod amseroedd aros canser GIG Cymru ar gyfer mis Gorffennaf 2021 yn dangos mai 61.8 y cant o gleifion sy'n cael eu triniaeth gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r dyddiad yr amheuir bod ganddynt ganser, canran llawer is na'r targed perfformiad llwybr canser tybiedig o 75 y cant.

d) hyd yn oed cyn y pandemig, fod Cymru'n profi bylchau sylweddol yn y gweithlu sy'n rhoi diagnosis o ganser ac yn ei drin, er enghraifft ym maes delweddu, endosgopi, patholeg, oncoleg nad yw'n lawfeddygol a nyrsys arbenigol.

e) heb fuddsoddiad aml-flwyddyn mewn hyfforddiant a chyflogi mwy o staff i lenwi swyddi gwag cyfredol, na fydd gan Gymru'r staff rheng flaen a'r arbenigwyr sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r ôl-groniad canser, ymdopi â'r galw yn y dyfodol, neu wneud cynnydd tuag at uchelgeisiau i roi diagnosis a thrin mwy o ganserau yn gynnar.

f) bod Cynghrair Canser Cymru wedi beirniadu'r datganiad ansawdd ar gyfer canser, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth 2021, am beidio â darparu gweledigaeth glir i gefnogi gwasanaethau canser i adfer o effaith y pandemig a gwella cyfraddau goroesi ymhellach. 

g) mai Cymru fydd yr unig genedl yn y DU heb strategaeth ganser cyn bo hir, y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell bod gan bob gwlad.

3. Yn croesawu'r cynlluniau peilot clinig diagnostig cyflym llwyddiannus ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe a Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a bod Rhwydwaith Canser Cymru wedi darparu cyllid i bob bwrdd iechyd arall i ddatblygu clinigau diagnostig cyflym.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau nesaf ar gyfer y datganiad ansawdd ar gyfer canser, gan gynnwys targedau a mecanweithiau uchelgeisiol ar gyfer olrhain buddsoddiad cynnydd ar gyfer staff, offer a seilwaith;

b) mynd i'r afael â phrinder staff hirsefydlog o fewn gwasanaethau canser a diagnostig;

c) ystyried sut y gellid cymhwyso'r argymhellion yn adolygiad yr Athro Syr Mike Richards o wasanaethau diagnostig yn Lloegr yng Nghymru.

Motion NDM7842 Mabon ap Gwynfor

Supported by Altaf Hussain, Cefin Campbell, Heledd Fychan, James Evans, Jane Dodds, Janet Finch-Saunders, Joel James, Laura Anne Jones, Luke Fletcher, Mark Isherwood, Paul Davies, Peter Fox, Rhun ap Iorwerth, Rhys ab Owen, Sam Rowlands, Siân Gwenllian, Sioned Williams

To propose that the Senedd:

1. Welcomes the Welsh Government’s single cancer pathway approach.

2. Recognises:

a) that cancer is the leading cause of death in Wales and that 19,600 people are diagnosed with cancer every year in Wales (2016-2018).

b) that the challenges facing cancer services in Wales have been compounded by COVID-19, with around 1,700 fewer people beginning cancer treatment between April 2020 and March 2021.

c) that NHS Wales cancer waiting times for July 2021 show that the percentage of patients receiving their first treatment within 62 days of first being suspected of having cancer was at 61.8 per cent, which is well below the suspected cancer pathway performance target of 75 per cent.

d) that even before the pandemic, Wales was experiencing significant gaps in the workforce that diagnose and treat cancer, such as in imaging, endoscopy, pathology, non-surgical oncology and specialist nurses.

e) that without multi-year investment in training and employing more staff to fill current vacancies, Wales will not have the frontline staff and specialists needed to address the cancer backlog, cope with future demand, or make progress towards ambitions to diagnose and treat more cancers at an early stage.

f) that the Wales Cancer Alliance criticised the quality statement for cancer, published in March 2021, for not setting a clear vision to support cancer services to recover from the impact of the pandemic and further improve survival. 

g) that Wales will soon be the only UK nation without a cancer strategy, which the World Health Organization recommends all countries have.

3. Welcomes the successful rapid diagnostic clinic pilots in Swansea Bay University Health Board and Cwm Taf Morgannwg University Health Board, and that the Wales Cancer Network has provided funding to all other health boards to develop rapid diagnostic clinics.

4. Calls on the Welsh Government to:

a) provide an update on the next steps for the quality statement for cancer, including ambitious targets and mechanisms for tracking progress investment for staff, equipment and infrastructure;

b) address the long-standing staff shortages within cancer and diagnostic services;

c) consider how the recommendations in Professor Sir Mike Richards review of diagnostic services in England could be applied in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch am y cyfle i gyflwyno’r cynnig yma heddiw ger eich bron, a diolch i’r holl Aelodau eraill sydd wedi ei gefnogi o. Mae’r nifer sydd wedi cefnogi'r cynnig yn dyst i bwysigrwydd y testun.

Mae canser, wrth gwrs, yn rhywbeth sydd yn agos iawn at bob un ohonom ni—yn llawer rhy agos mewn gwirionedd. Mae fy nhad yn glaf canser, ac wedi bod ers diwedd 2019. Yn ôl yn yr haf, cafodd fy nhad y newyddion da fod y canser wedi diflannu, a'i fod mewn remission. Roedd yn achos dathlu, wrth reswm. Yna, ar ddechrau’r hydref, wrth fynd am ei brofion, gwelwyd fod y tyfiant wedi dod yn ôl.

Dwi’n dyst, felly, i’r ffaith fod y broses ddiagnosis, aros am ganlyniadau, aros am driniaeth, aros am atebion pan fo rhywbeth annisgwyl yn codi—hyn oll yn boen meddwl creulon, a gallaf ddim dychmygu'r gwewyr mae fy nhad a mam yn gorfod mynd drwyddo heb wybod os ydy’r erchyll beth yma yn tyfu ynghynt y tu mewn iddo, neu wedi ymledu.

Ond dydw i ddim ar fy mhen fy hun yn byw'r profiadau yma. Mae yna filoedd o gleifion a theuluoedd yng Nghymru yn byw'r profiad yma yn ddyddiol ac, wrth gwrs, mae eraill yn y Siambr yma heddiw wedi ei brofi o, dwi’n siŵr.

Rydyn ni oll, wrth gwrs, heddiw, yn cofio am yr annwyl a'r diweddar Steffan Lewis, a gyfrannodd gymaint mewn amser llawer yn rhy fyr, ac fe'i gollwyd o i ganser.

Wrth gyflwyno’r cynnig yma heddiw, dwi am ganolbwyntio ar effaith COVID ar wasanaethau canser, y gweithlu, amseroedd aros a diagnosis.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you for the opportunity to table this motion today, and may I thank all the other Members who have supported it? The number of Members who have supported the motion is testament to the importance of the subject.

Cancer, of course, is something that is very close to us all—far too close, actually. My father is a cancer patient, and has been since late 2019. Back in the summer, my father had the good news that the cancer had disappeared, and that he was in remission. This was a cause for celebration, of course. Then, at the beginning of the autumn, when he went back for his tests, he found that the tumour had returned.

I can attest, therefore, to the fact that the diagnosis process, waiting for results, waiting for treatment, waiting for answers when something unexpected happens is very cruel, and I can't imagine the torment that my father and mother have had to endure through this without knowing whether this terrible thing is growing faster inside him, or if it's spreading.

However, I'm not alone in living these experiences. There are thousands of patients and families in Wales living these experiences every day and, of course, there are others in this Chamber who have also experienced it, I'm sure.

We all, of course, remember the late Steffan Lewis, who contributed so much in such a short time, and he was lost to cancer.

In tabling this motion today, I want to focus on the impact of COVID on cancer services, the workforce, waiting times and diagnosis.

Wel, mae ychydig o dan 20,000 o bobl yn derbyn diagnosis canser yng Nghymru bob blwyddyn, ac mae'n wybyddus i bawb erbyn hyn fod canser yn lladd mwy o bobl yng Nghymru nag unrhyw glefyd arall. Y newyddion da ydy fod y nifer sy'n goroesi'r clefyd yma yn cynyddu, gyda 60 y cant o’r cleifion a dderbyniodd ddiagnosis rhwng 2014 a 2018 yn goroesi eu canser am bum mlynedd neu fwy, sydd yn dangos bod triniaethau yn gwella.

Ond er y camau ymlaen, mae effaith COVID-19 a'r diffyg staff yn y gwasanaeth iechyd yn debyg o arwain atom ni'n gweld y niferoedd sydd yn goroesi yn lleihau am y tro cyntaf. Mae'r heriau sy'n wynebu gwasanaethau canser yng Nghymru wedi'u dwysáu oherwydd COVID, fel ym mhob sector o fewn y gwasanaeth iechyd. Mae ffigurau'r Llywodraeth yn dangos bod 20,000 yn llai o bobl wedi cael eu cyfeirio ar frys am ddiagnosis canser rhwng mis Mawrth a mis Tachwedd 2020 o'i gymharu â chyn y pandemig. Gwyddom bellach fod 1,700 yn llai o bobl wedi dechrau triniaeth canser yng Nghymru yn y flwyddyn rhwng Ebrill 2020 a Mawrth 2021. Arweiniodd y COVID yma at y gwasanaethau canser yn cael eu tarfu'n sylweddol gan beryglu diagnosis a’i wneud yn anoddach i’w drin, a oedd wedyn yn arwain at ddirywiad yn eu cyfleoedd i oroesi.

Gwyddom hefyd fod staff y gwasanaeth iechyd wedi blino'n lan ar ôl ymateb i'r pandemig, yn ogystal â cheisio cynnal y gwasanaethau canser, tra hefyd yn ceisio cynnal mwy o fesurau rheoli heintiau. Ond, er bod llawer o wasanaethau canser bellach wedi dychwelyd, i raddau helaeth, i'r lefelau lle yr oedden nhw cyn COVID, y gwir ydy nad oedd canlyniadau canser yng Nghymru yn ddigon da cyn y pandemig. Fedrwn ni felly ddim mynd yn ôl i fel oedd pethau. Erys yr angen i drawsnewid gwasanaethau ar frys er mwyn gwella canlyniadau canser yn y tymor hir.

Sydd yn dod â mi at y gweithlu. Dwi eisiau gosod ar record yma heddiw ein diolch i’r gweithlu sydd wedi mynd yr ail filltir drosodd a thro yn ystod y cyfnod anodd diweddar. Fel mab i glaf canser, dwi’n diolch yn bersonol iddyn nhw, a dwi’n sicr fod y diolch hwnnw yn cael ei ategu gan bawb yma heddiw. Ond, y gwir anghyfleus ydy fod y gwasanaeth iechyd wedi dibynnu ar ewyllys da'r gweithlu er mwyn cynnal y gwasanaeth, gyda rhagor nag un o bob pedwar meddyg yn gweithio dros oriau yn ddi-dâl. Hyd yn oed cyn y pandemig, roedd Cymru'n profi bylchau sylweddol yn y gweithlu diagnostig a chanser, megis delweddu, endosgopi, patholeg ac oncoleg nad yw'n lawfeddygol, neu non-surgical oncology.

Mae’r bylchau yma wedi effeithio yn sylweddol ar ein gallu i adnabod canser yn gynnar; darparu'r math mwyaf effeithiol o driniaeth; a gwella cyfleoedd goroesi. Er enghraifft, tra bod yna gynnydd wedi bod yng ngweithlu ymgynghorwyr oncoleg glinigol trwy’r Deyrnas Gyfunol a thrwy Ewrop, does yna ddim cynnydd wedi bod yn y bum mlynedd ddiwethaf yn ardal Betsi Cadwaladr. Yn 2020, dim ond 7.8 radiolegydd am bob 100,000 o’r boblogaeth oedd yng Nghymru, tra bod y cyfartaledd Ewropeaidd yn 12.8. Yn wir, mae gan Gymru hanner nifer y radiolegwyr i bob pen o’r boblogaeth ag sydd gan Ffrainc a Sbaen. Ac mae gan ogledd a gorllewin Cymru'r nifer lleiaf o radiolegwyr clinigol y pen o’i gymharu â gweddill y Deyrnas Gyfunol.

Mae yna gamau y gellir eu cymryd yn y tymor byr i ddiwallu’r sefyllfa, megis cymysgu sgiliau. Gall arloesi efo technolegau newydd helpu i wneud y mwyaf o allu'r gweithlu canser hefyd. Ac, wrth gwrs, mae’n rhaid edrych ar gefnogi lles y gweithlu er mwyn eu cadw. Ond, tra gall y camau yma helpu, dim ond trwy fynd i’r afael â’r argyfwng yn y gweithlu go iawn y cawn ni ddatrysiad i’r cwestiwn ehangach o staffio. Rhaid felly gweld y Llywodraeth yn ehangu'r nifer o staff mewn proffesiynau canser allweddol drwy fuddsoddi mewn hyfforddiant a chyflogi mwy o staff canser i lenwi'r swyddi gwag cyfredol a sicrhau bod gan y gweithlu'r gallu i ateb y galw cynyddol, yn ogystal ag amser i arloesi a thrawsnewid gwasanaethau.

Daw hyn â fi at y pwynt nesaf, sef amseroedd aros. Mae’n deg dweud, fel rydym ni wedi sôn, fod COVID wedi cael effaith andwyol ar y gwasanaethau canser. Dengys data mis Medi 2021 fod 59 y cant o gleifion wedi derbyn triniaeth cyntaf o fewn 62 niwrnod i’r amheuaeth fod ganddyn nhw ganser. Mae hyn ymhell o dan y targed o 75 y cant. Mae’r ystadegyn pryderus yma yn dweud wrthym ni fod llawer gormod o gleifion yn aros llawer rhy hir cyn cael diagnosis neu driniaeth. Ond fedrwn ni ddim gwella’r canlyniadau heblaw ein bod ni’n gweld cynnydd yn y gweithlu a’r offer angenrheidiol er mwyn ei ddal yn ddigon cynnar.

Rŵan, mae’r llwybr amheuaeth o ganser, a gafodd ei gyhoeddi nôl yn y gwanwyn, i'w groesawu. Ond mae angen gwneud mwy i leihau yr amseroedd aros a rhoi’r cyfle gorau posib i gleifion gael diagnosis cynnar, i gael triniaeth buan ac i oroesi.

Dwi hefyd yn croesawu’r datganiad ansawdd ar gyfer canser a gyhoeddwyd eleni. Ond mae’n ddatganiad sydd yn annigonol. Nid strategaeth canser mohoni, ac mae’r strategaeth canser flaenorol bellach yn dirwyn i ben. Cymru, felly, fydd yr unig genedl yn y Deyrnas Gyfunol heb strategaeth canser, rhywbeth y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn dweud y dylai pob Llywo