Y Cyfarfod Llawn

Plenary

02/11/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda. 

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf ar ein hagenda ni, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant. 

The first item is questions to the First Minister, and the first question is from Jayne Bryant. 

Y Cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur
The Local Places for Nature Scheme

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur? OQ57125

1. Will the First Minister make a statement on the Local Places for Nature scheme? OQ57125

Llywydd, Local Places for Nature is an excellent example of Government and community groups working together to create and improve green spaces, making a real difference close to where people live. Hundreds of local schemes have already been completed, with many more to follow.

Llywydd, mae Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn enghraifft wych o'r Llywodraeth a grwpiau cymunedol yn cydweithio i greu a gwella mannau gwyrdd, gan wneud gwahaniaeth gwirioneddol yn agos at ble mae pobl yn byw. Mae cannoedd o gynlluniau lleol eisoes wedi'u cwblhau, ac mae llawer mwy i ddod.

Diolch, Prif Weinidog. I recently visited the Rabbit Hill Community Woodland in my constituency and the wonderful volunteers working on the project. The wood sits adjacent to the Duffryn estate and had sadly slipped into disuse following years of neglect. However, in 2017 it received funding from the Create your Space campaign, which was backed by both the Welsh Government and the National Lottery Community Fund. The impact this fund is having is profound, and it's so nice to see the wood being returned as a place that the community can both enjoy and be proud of. Campaigns such as Create your Space and Local Places for Nature are invaluable, but more can always be done to improve our natural environment. How is the Welsh Government planning to build on these schemes to ensure that everyone in Wales can enjoy the benefits of green spaces?

Diolch, Prif Weinidog. Ymwelais yn ddiweddar â Choetir Cymunedol Rabbit Hill yn fy etholaeth i a'r gwirfoddolwyr gwych sy'n gweithio ar y prosiect. Mae'r goedwig wrth ymyl ystad Dyffryn ac yn anffodus yr oedd wedi mynd yn segur yn dilyn blynyddoedd o esgeulustod. Fodd bynnag, yn 2017 cafodd gyllid gan yr ymgyrch Crëwch Eich Man, a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru a Chronfa Gymunedol y Loteri Genedlaethol. Mae'r effaith y mae'r gronfa hon yn ei chael yn ddwys, ac mae mor braf gweld y goedwig yn dychwelyd i fod yn lle y gall y gymuned ei fwynhau a bod yn falch ohono. Mae ymgyrchoedd fel Crëwch Eich Man a Lleoedd Lleol ar gyfer Natur yn hynod werthfawr, ond gellir gwneud mwy bob amser i wella ein hamgylchedd naturiol. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu adeiladu ar y cynlluniau hyn i sicrhau y gall pawb yng Nghymru fwynhau manteision mannau gwyrdd?

Well, Llywydd, I thank Jayne Bryant for what she said about the current schemes and for the excellent example from her own constituency. Over the first year of the Local Places for Nature scheme, a scheme designed to bring nature to people's doorsteps, 82 new community orchards were established, 520 new gardens were opened, and over 73,000 bulbs were planted. And that's just one part of what this scheme has provided, and we are committed to go on with the scheme, working with our partners, for example in Keep Wales Tidy, to go on making that difference close to where people live. 

The climate emergency committee, Llywydd, tells us that 60 per cent of the changes that are needed to be taken to reduce carbon emissions will rely on individuals choosing to act differently. This scheme is designed to bring that difference close to where people live, and alongside COP26, of course, we will have COP Cymru here in Wales. Each week, there will be an event bringing many, many people together, looking at what more we can do. The first one, to be held on 6 November, later this week, in mid Wales, will be focused on nature-based solutions, and that will allow us to do exactly what Jayne Bryant asked, to find even more ways in which we can make this scheme reconnect people to nature-based solutions in their own areas, contributing to Wales's effort on that great climate change mission on which we are all embarked. 

Wel, Llywydd, diolch i Jayne Bryant am yr hyn a ddywedodd am y cynlluniau presennol ac am yr enghraifft wych o'i hetholaeth ei hun. Yn ystod blwyddyn gyntaf y cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, cynllun y bwriadwyd iddo ddod â natur i garreg drws pobl, sefydlwyd 82 o berllannau cymunedol newydd, agorwyd 520 o erddi newydd, a phlannwyd dros 73,000 o fylbiau. A dim ond un rhan o'r hyn y mae'r cynllun hwn wedi'i ddarparu yw hynny, ac rydym ni wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â'r cynllun, gan weithio gyda'n partneriaid, yn Cadwch Gymru'n Daclus er enghraifft, i barhau i wneud y gwahaniaeth hwnnw yn agos at le mae pobl yn byw.

Mae'r pwyllgor argyfwng hinsawdd, Llywydd, yn dweud wrthym y bydd 60 y cant o'r newidiadau y mae angen eu gwneud i leihau allyriadau carbon yn dibynnu ar unigolion yn dewis ymddwyn yn wahanol. Mae'r cynllun hwn wedi'i gynllunio i ddod â'r gwahaniaeth hwnnw yn agos at ble mae pobl yn byw, ac ochr yn ochr â COP26, wrth gwrs, bydd gennym ni COP Cymru yma yng Nghymru. Bob wythnos, bydd digwyddiad yn dod â llawer iawn o bobl at ei gilydd, gan edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud. Bydd yr un cyntaf, i'w gynnal ar 6 Tachwedd, yn ddiweddarach yr wythnos hon, yn y canolbarth, yn canolbwyntio ar atebion sy'n seiliedig ar natur, a bydd hynny yn caniatáu i ni wneud yn union yr hyn a ofynnodd Jayne Bryant, sef dod o hyd i hyd yn oed mwy o ffyrdd y gallwn ni wneud i'r cynllun hwn ailgysylltu pobl ag atebion sy'n seiliedig ar natur yn eu hardaloedd eu hunain, gan gyfrannu at ymdrech Cymru ar y daith newid hinsawdd fawr honno yr ydym ni i gyd wedi cychwyn arni.

First Minister, I welcome the Local Places for Nature scheme, and I look forward to increasing access to and enjoyment of nature and our rural areas for a wider Welsh audience. I remember as a child having the countryside code taught to me in school, and I am sure you did, as did many others in this Chamber. It provided advice on how to make sure that our enjoyment of the countryside did not impact on wildlife and livestock, and helped teach people to respect, protect and enjoy rural landscapes. In July of this year, the Country Land and Business Association launched its countryside code educational pack, which brought a fresh approach to teaching the code. First Minister, with the increase in visitors to our countryside, what plans does your Government have to work with organisations such as the CLA to update and relaunch the much-loved countryside code to a new generation? Diolch. 

Prif Weinidog, rwy'n croesawu'r cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, ac yn edrych ymlaen at gynyddu mynediad at natur a'n hardaloedd gwledig a mwynhad ohonyn nhw i gynulleidfa ehangach yng Nghymru. Rwy'n cofio fel plentyn y cod cefn gwlad yn cael ei addysgu i mi yn yr ysgol, fel yr wyf i'n siŵr y cawsoch chi, a llawer o bobl eraill yn y Siambr hon. Rhoddodd gyngor ar sut i wneud yn siŵr nad oedd ein mwynhad o gefn gwlad yn effeithio ar fywyd gwyllt a da byw, a helpodd i addysgu pobl i barchu, gwarchod a mwynhau tirweddau gwledig. Ym mis Gorffennaf eleni, lansiodd y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad ei phecyn addysgol cod cefn gwlad, a ddaeth â dull newydd o addysgu'r cod. Prif Weinidog, gyda'r cynnydd i nifer yr ymwelwyr â'n cefn gwlad, pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i weithio gyda sefydliadau fel y Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad i ddiweddaru ac ail-lansio'r cod cefn gwlad hynod boblogaidd i genhedlaeth newydd? Diolch.

I think we may have lost the connection to the First Minister. I'm going to call for a short technical break, to see—. [Interruption.] First Minister, are you able to hear us clearly? I think the answer to that is 'no'. So, we'll take a short technical break and we'll see if we can resume the connection quite quickly.

Rwy'n credu efallai ein bod ni wedi colli'r cysylltiad â'r Prif Weinidog. Rwy'n mynd i alw am seibiant technegol byr, i weld—. [Torri ar draws.] Prif Weinidog, a allwch chi ein clywed ni yn glir? Rwy'n credu mai'r ateb i hynna yw 'na'. Felly, cymerwn ni seibiant technegol byr a gweld a allwn ni ailddechrau'r cysylltiad yn eithaf cyflym.

13:35

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:35.

Ailymgynullodd y Senedd am 13:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 13:35.

The Senedd reconvened at 13:37, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Okay, we're resuming. If I can just confirm with the First Minister whether he was able to hear the question from Samuel Kurtz, or does he need it repeated?

Iawn, rydym ni'n ailddechrau. A gaf i gadarnhau gyda'r Prif Weinidog a oedd yn gallu clywed y cwestiwn gan Samuel Kurtz, neu a oes angen ei ailadrodd?

Llywydd, I heard the bulk of Mr Kurtz's question—enough, I hope, to be able to agree with him that the increased numbers of visitors to the Welsh countryside does bring with it a different obligation on people to make sure that they do so in a way that is respectful of what is required of them. I thank the CLA for the work that they have done in refreshing the countryside code. Teaching these things in our schools is very important, and, as we know, we have a very receptive audience indeed amongst our school population.

Llywydd, alongside the net-zero plan that the Welsh Government published last week, we published a companion document, illustrating over 100 actions that different individuals and organisations have committed themselves to. I was particularly struck by what pupils at Ysgol Mynyddygarreg said. In their pledge, they said,

'We will change our little habits together.'

And in a question that is about the little things we can do, the local things that we can do, I think that tells us that we've got a genuinely receptive population amongst our young people to the sorts of points that the Member was making.

Llywydd, clywais y rhan fwyaf o gwestiwn Mr Kurtz—digon, gobeithio, i allu cytuno ag ef fod y niferoedd cynyddol o ymwelwyr â chefn gwlad Cymru yn dod â rhwymedigaeth wahanol ar bobl i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n parchu'r hyn sy'n ofynnol ganddyn nhw. Rwy'n diolch i'r Gymdeithas Tir a Busnesau Cefn Gwlad am y gwaith y mae wedi ei wneud i adnewyddu'r cod cefn gwlad. Mae addysgu'r pethau hyn yn ein hysgolion yn bwysig iawn, ac, fel y gwyddom, mae gennym ni gynulleidfa dderbyngar iawn yn wir ymhlith poblogaeth ein hysgolion.

Llywydd, ochr yn ochr â'r cynllun sero-net a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yr wythnos diwethaf, fe wnaethom ni gyhoeddi dogfen ategol, sy'n dangos dros 100 o gamau y mae gwahanol unigolion a sefydliadau wedi ymrwymo iddyn nhw. Cefais fy nharo yn arbennig gan yr hyn a ddywedodd disgyblion Ysgol Mynyddygarreg. Yn eu haddewid nhw, fe wnaethon nhw ddweud,

'Byddwn yn newid ein harferion bach gyda'n gilydd.'

Ac mewn cwestiwn sy'n ymwneud â'r pethau bach y gallwn ni eu gwneud, y pethau lleol y gallwn ni eu gwneud, rwy'n credu bod hynny yn dweud wrthym ni fod gennym ni boblogaeth wirioneddol dderbyngar ymhlith ein pobl ifanc i'r mathau o bwyntiau yr oedd yr Aelod yn eu gwneud.

Cymru Sero-net
A Net-zero Wales

2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau Cymru sero-net? OQ57124

2. What action is the Welsh Government taking to achieve a net-zero Wales? OQ57124

I thank Joyce Watson for that question. Llywydd, our actions are set out in the Net Zero Wales plan, which we published last week. The plan shows the range of matters for which this Senedd has responsibility, setting out actions in transport, housing, the rural economy and renewable energy amongst others.

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn yna. Llywydd, mae ein camau gweithredu wedi eu nodi yn y cynllun Cymru Sero Net, a gyhoeddwyd gennym ni yr wythnos diwethaf. Mae'r cynllun yn dangos yr amrywiaeth o faterion y mae'r Senedd hon yn gyfrifol amdanyn nhw, gan nodi camau ym meysydd trafnidiaeth, tai, yr economi wledig ac ynni adnewyddadwy ymysg eraill.

Diolch, Prif Weinidog. Buildings account for just under a quarter of UK greenhouse gas emissions, most of which come from fossil fuel heating. So, tackling climate change really does begin at home. Your Government is leading the way, with today's announcement of funding for greener social homes, and the new fossil fuel-busting standard to which 20,000 new social homes for rent will be built over the next five years. All that is absolutely fantastic news. But are you able to update the Senedd on where you are with private developers as far as getting them to adopt exactly the same standards? 

Diolch, Prif Weinidog. Mae adeiladau yn gyfrifol am ychydig yn llai na chwarter o allyriadau nwyon tŷ gwydr y DU, ac mae'r rhan fwyaf o'r rhain yn deillio o wresogi tanwydd ffosil. Felly, mae mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd yn dechrau yn y cartref yn wirioneddol. Mae eich Llywodraeth yn arwain y ffordd, gyda'r cyhoeddiad heddiw o gyllid ar gyfer cartrefi cymdeithasol gwyrddach, a'r safon newydd ar gyfer chwalu tanwydd ffosil y bydd 20,000 o gartrefi cymdeithasol newydd yn cael eu hadeiladu i'w rhentu dros y pum mlynedd nesaf. Mae hynny i gyd yn newyddion hollol wych. Ond a wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am eich sefyllfa yng nghyswllt datblygwyr preifat o ran eu cael nhw i fabwysiadu'r un safonau yn union?

13:40

Well, Llywydd, I thank Joyce Watson for that, and for the welcome that she offered to the £150 million-worth of additional investment, which my colleague Lee Waters has been able to announce today, to improve the energy efficiency of existing social homes in Wales. But Joyce Watson is right that we have, as well, to persuade both private rented properties and home owners to take the actions, which each one of us needs to take in our own lives, if we are to reach the goal of a net-zero Wales by 2050. Some of those decisions will be difficult and challenging decisions, but, back in September, we set out the new standards that will be required from any private house building that has any element of Welsh Government grant associated with it. At the same time, we took action to make sure that new private housing, as well as public housing, cannot be built in future in Wales on land that is liable to flooding. And I know that these are challenging things that we are asking of the sector, but unless we are prepared to take those challenging decisions now, we will not be on the path to the future that we need to be, and that is what the plan of last week is designed to do. It's designed to make sure that, here in Wales, we are able to meet that targets that we have set for ourselves, to make the contributions in the whole range of areas in our own lives. Housing is certainly one of them. Today's announcement is part of that. The challenges we set down for private home ownership have to be part of that same picture. 

Wel, Llywydd, diolch i Joyce Watson am hynna, ac am y croeso a roddodd i'r buddsoddiad ychwanegol gwerth £150 miliwn, y mae fy nghyd-Weinidog Lee Waters wedi gallu ei gyhoeddi heddiw, i wella effeithlonrwydd ynni cartrefi cymdeithasol presennol yng Nghymru. Ond mae Joyce Watson yn iawn bod yn rhaid i ni, hefyd, argyhoeddi eiddo rhent preifat a pherchnogion cartrefi i gymryd y camau, y mae angen i bob un ohonom ni eu cymryd yn ein bywydau ein hunain, os ydym ni am gyrraedd y nod o Gymru sero-net erbyn 2050. Bydd rhai o'r penderfyniadau hynny yn benderfyniadau anodd a heriol, ond, yn ôl ym mis Medi, fe wnaethom nodi'r safonau newydd a fydd yn ofynnol gan unrhyw adeilad tŷ preifat sydd ag unrhyw elfen o grant Llywodraeth Cymru yn gysylltiedig ag ef. Ar yr un pryd, fe wnaethom ni gymryd camau i wneud yn siŵr na ellir adeiladu tai preifat newydd, yn ogystal â thai cyhoeddus, yn y dyfodol yng Nghymru ar dir sy'n agored i lifogydd. Ac rwy'n gwybod bod y rhain yn bethau heriol yr ydym ni'n eu gofyn gan y sector, ond oni bai ein bod ni'n barod i wneud y penderfyniadau heriol hynny nawr, ni fyddwn ar y llwybr i'r dyfodol y mae angen i ni fod arno, a dyna y bwriedir i'r cynllun yr wythnos diwethaf ei wneud. Bwriedir iddo wneud yn siŵr ein bod ni, yma yng Nghymru, yn gallu cyrraedd y targedau hynny yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain, i wneud y cyfraniadau yn yr holl ystod o feysydd yn ein bywydau ein hunain. Mae tai yn sicr yn un ohonyn nhw. Mae'r cyhoeddiad heddiw yn rhan o hynny. Mae'n rhaid i'r heriau y gwnaethom eu pennu ar gyfer perchentyaeth breifat fod yn rhan o'r un darlun.

First Minister, in the Welsh Government's 'All Wales Plan 2021-25 Working Together to Reach Net Zero' it was revealed that your pledge campaign has secured only 118 pledges from the public sector in the last 23 months. So, despite your Welsh Government declaring this climate emergency in 2019, only 16 local authorities have followed suit, and only nine local authorities are included on the list of pledge campaign respondents. Now, we all know that engagement brings about action, and this pledge campaign has certainly not succeeded as yet. Now, prior to recess, I was really pleased, with other Members here, to attend the Climate Cymru event on the steps of the Senedd to hear from some of the 10,000 diverse Welsh voices who wish to see action from your Welsh Government and our public bodies across Wales. So, First Minister, will you acknowledge these voices by committing to bring forward the deadline for the new engagement plan so that the failure of the current campaign can actually been seen now to spark some action, and that any failures can be addressed now, sooner rather than much later? Diolch. 

Prif Weinidog, yn 'Gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd sero net: cynllun Cymru gyfan 2021-25' datgelwyd mai dim ond 118 o addewidion gan y sector cyhoeddus y mae eich ymgyrch addewidion wedi eu sicrhau yn ystod y 23 mis diwethaf. Felly, er i'ch Llywodraeth Cymru ddatgan yr argyfwng hinsawdd hwn yn 2019, dim ond 16 o awdurdodau lleol sydd wedi dilyn yr esiampl, a dim ond naw awdurdod lleol sydd wedi eu cynnwys ar y rhestr o ymatebwyr i'r ymgyrch addewidion. Nawr, rydym ni i gyd yn gwybod bod ymgysylltu yn arwain at weithredu, ac mae'n sicr nad yw'r ymgyrch addewidion hon wedi llwyddo hyd yma. Nawr, cyn y toriad, roeddwn i'n falch iawn, ynghyd ag Aelodau eraill yma, o fynd i ddigwyddiad Hinsawdd Cymru ar risiau'r Senedd i glywed gan rai o'r 10,000 o leisiau amrywiol yng Nghymru sy'n dymuno gweld camau gan eich Llywodraeth Cymru chi a'n cyrff cyhoeddus ledled Cymru. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi gydnabod y lleisiau hyn drwy ymrwymo i ddwyn y dyddiad terfyn ar gyfer y cynllun ymgysylltu newydd ymlaen fel y gellir gweld bod methiant yr ymgyrch bresennol yn ysgogi rhywfaint o weithredu bellach, ac y gellir mynd i'r afael ag unrhyw fethiannau nawr, yn fuan yn hytrach na llawer yn hwyrach? Diolch.

Llywydd, I'm afraid the Member's contribution is not only ungenerous, but it's largely nonsensical as well. I've had an opportunity—I wonder whether she has—to actually read the document to which she refers. It's actually a hugely heartening document, Llywydd. It sets out pledges from right across Wales, from individuals right through to our largest organisations in the public sector and in business as well. It gives you a real sense of the commitment that there is here in Wales to this very challenging but utterly necessary agenda. I applaud the actions of our local authorities in Wales. Local authorities of all political persuasion are taking action to make sure that they can play their part. There's a real compelling account in the plan from Carmarthenshire, for example, celebrating the actions they have already taken and demonstrating what more they will commit to doing in the rest of this decade. The One Planet Cardiff plan of Cardiff city council is a consultation on how the council can be carbon neutral by 2030 in a green, sustainable city. Rather than carping from the sidelines, the Member would be much better off celebrating the actions that people in all parts of Wales are taking, including our local authorities; they are making real efforts to get us to where we need to be. She only sits on the sidelines and criticises others. 

Llywydd, mae arnaf i ofn fod cyfraniad yr Aelod nid yn unig yn grintachlyd, ond mae'n hurt i raddau helaeth hefyd. Rwyf i wedi cael cyfle—tybed a yw hi—i ddarllen y ddogfen y mae'n cyfeirio ati. Mae'n ddogfen galonogol dros ben, Llywydd, mewn gwirionedd. Mae'n nodi addewidion o bob rhan o Gymru, o unigolion i'n sefydliadau mwyaf yn y sector cyhoeddus ac ym maes busnes hefyd. Mae'n rhoi synnwyr gwirioneddol i chi o'r ymrwymiad sydd yma yng Nghymru i'r agenda heriol iawn ond cwbl angenrheidiol hon. Rwy'n cymeradwyo gweithredoedd ein hawdurdodau lleol yng Nghymru. Mae awdurdodau lleol o bob argyhoeddiad gwleidyddol yn cymryd camau i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu chwarae eu rhan. Ceir disgrifiad cymhellol iawn yn y cynllun gan sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn dathlu'r camau y maen nhw eisoes wedi eu cymryd ac yn dangos beth arall y byddan nhw'n ymrwymo i'w wneud yn ystod gweddill y degawd hwn. Mae cynllun Caerdydd Un Blaned yng nghyngor dinas Caerdydd yn ymgynghoriad ar sut y gall y cyngor fod yn garbon niwtral erbyn 2030 mewn dinas werdd a chynaliadwy. Yn hytrach nag achwyn o'r ymylon, byddai'n well o lawer i'r Aelod ddathlu'r camau y mae pobl ym mhob rhan o Gymru yn eu cymryd, gan gynnwys ein hawdurdodau lleol; maen nhw'n gwneud ymdrechion gwirioneddol i'n tywys ni i ble mae angen i ni ei fod. Y cwbl y mae hi'n ei wneud yw eistedd ar yr ymylon a beirniadu pobl eraill.

13:45
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Ar ran y Ceidwadwyr, Paul Davies.

Questions now from the party leaders. On behalf of the Conservatives, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, yesterday, you said that hope is needed to tackle climate change and that people need confidence and trust to make changes in their own lives, and yet this debate generally motivates the usual collection of think tanks, celebrities, politicians and pressure groups. Of course, in reality, much of what is needed will rely on people and families changing their behaviours—how they travel, what they eat and the energy consumption and efficiency of their homes. We can't get that shift in culture just by a top-down approach; we do need a national conversation that recognises that this problem needs local and individual solutions. The point I'm making is that we need to take people with us on this journey, so can you tell us how you intend to engage with people directly on this issue? What assurances can you give that the Welsh Government will help with any costs that families may face in adopting more climate-friendly actions?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, fe wnaethoch chi ddweud bod angen gobaith i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd a bod angen hyder ac ymddiriedaeth ar bobl i wneud newidiadau yn eu bywydau eu hunain, ac eto mae'r ddadl hon yn gyffredinol yn ysgogi'r casgliad arferol o felinau trafod, enwogion, gwleidyddion a grwpiau pwyso. Wrth gwrs, mewn gwirionedd, bydd llawer o'r hyn sydd ei angen yn dibynnu ar bobl a theuluoedd yn newid eu hymddygiad—sut maen nhw'n teithio, beth maen nhw'n ei fwyta a defnydd ac effeithlonrwydd ynni eu cartrefi. Ni allwn ni sicrhau'r newid diwylliant hwnnw trwy ddull o'r brig i lawr yn unig; mae angen i ni gael sgwrs genedlaethol sy'n cydnabod bod angen atebion lleol ac unigol ar y broblem hon. Y pwynt yr wyf i'n ei wneud yw bod angen i ni fynd â phobl gyda ni ar y daith hon, felly a wnewch chi ddweud wrthym ni sut rydych chi'n bwriadu ymgysylltu yn uniongyrchol â phobl ar y mater hwn? Pa sicrwydd allwch chi ei roi y bydd Llywodraeth Cymru yn helpu gydag unrhyw gostau y gallai teuluoedd eu hwynebu wrth fabwysiadu camau mwy ystyriol o'r hinsawdd?

I thank the leader of the opposition for that point. It's a point I agree with. I think I said in answer to an earlier question that the Climate Change Committee tell us that about 60 per cent of the actions needed to reach net zero in Wales by 2050 will rely not on the things that Governments do, or even on what great corporations do, but on what each of us do in our individual lives. COP Cymru will be a real opportunity to have the sort of conversation that he refers to, and climate change Week in Wales at the end of this month will be a further chance for us to bring those voices from right across Wales who are very determined to make their contribution around that virtual table together.

He's right; this cannot be simply a top-down set of actions, nor, indeed, a top-down-led conversation. They have to be conversations led in every part of Wales by all the sorts of organisations that are prepared to play a part in it. I quoted a moment ago, Llywydd, the 'little habits together' changes that children in Mynydd-y-Garreg spoke of; in the same document, Llansaint Women's Institute commit themselves to being recycling warriors in their own community. We should take some heart, Llywydd, I think; these are huge challenges and it is easy for people to feel that it's all beyond them and that there is nothing that they themselves can do, but our recycling targets in Wales and the success we've had together, through the actions of local groups and local authorities, I think tell us that when we take those actions, the small things we can do individually add up with things that our friends or neighbours and others in our communities can do, and together, we really can make that difference.

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y pwynt yna. Mae'n bwynt yr wyf i'n cytuno arno. Rwy'n credu fy mod i wedi dweud wrth ateb cwestiwn cynharach bod y Pwyllgor Newid Hinsawdd yn dweud wrthym ni na fydd tua 60 y cant o'r camau sydd eu hangen i gyrraedd sero net yng Nghymru erbyn 2050 yn dibynnu ar y pethau y mae Llywodraethau yn eu gwneud, na hyd yn oed ar yr hyn y mae corfforaethau mawr yn ei wneud, ond yn hytrach ar yr hyn y mae pob un ohonom ni'n ei wneud yn ein bywydau unigol. Bydd COP Cymru yn gyfle gwirioneddol i gael y math o sgwrs y mae'n cyfeirio ati, a bydd Wythnos newid hinsawdd yng Nghymru ddiwedd y mis hwn yn gyfle arall i ni ddod â'r lleisiau hynny o bob cwr o Gymru sy'n benderfynol iawn o wneud eu cyfraniad o amgylch y rhith-fwrdd hwnnw gyda'i gilydd.

Mae'n iawn; ni all hyn fod yn gyfres o gamau gweithredu o'r brig i lawr yn unig, nac, yn wir, yn sgwrs sy'n cael ei harwain o'r brig i lawr. Mae'n rhaid iddyn nhw fod yn sgyrsiau sy'n cael eu harwain ym mhob rhan o Gymru gan bob math o sefydliadau sy'n barod i chwarae rhan ynddo. Dyfynnais eiliad yn ôl, Llywydd, y newidiadau 'arferion bach gyda'n gilydd' y soniodd plant ym Mynydd-y-Garreg amdanyn nhw; yn yr un ddogfen, mae Sefydliad Merched Llansaint yn ymrwymo i fod yn rhyfelwyr ailgylchu yn eu cymuned eu hunain. Dylem ni ymgalonogi rhywfaint, Llywydd, yn fy marn i; mae'r rhain yn heriau enfawr ac mae'n hawdd i bobl deimlo bod y cyfan yn drech na nhw ac nad oes dim y gallan nhw eu hunain ei wneud, ond rwy'n credu bod ein targedau ailgylchu yng Nghymru a'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei gael gyda'n gilydd, drwy gamau grwpiau lleol ac awdurdodau lleol, yn dweud wrthym ni, pan fyddwn ni'n cymryd y camau hynny, bod y pethau bach y gallwn ni eu gwneud yn unigol yn ychwanegu at y pethau y gall ein ffrindiau neu ein cymdogion ac eraill yn ein cymunedau eu gwneud, a gyda'n gilydd, gallwn ni wir wneud y gwahaniaeth hwnnw.

Yes, First Minister, and as nations come together at COP26, we have a crucial opportunity to make some serious progress in tackling climate change. Of course, it requires nations working together, and I hope that the Welsh Government and all Governments across the UK will do just that—build consensus and seek to work with partners internationally to make the progress needed to start addressing climate change. The message is clear: we need to secure global net zero by the middle of the century and we need to reduce emissions by 2030 to keep 1.5 degrees of warming in reach. 

Among other things, tomorrow at the summit, there is a focus on finance and on how to mobilise public and private finance flows at scale for mitigation and adaptation. First Minister, can you tell us how much funding the Welsh Government has currently earmarked for the development of infrastructure needed to transition to a greener and more climate-resilient economy? And can you also tell us what the Welsh Government has done so far to source private finance to help fund technology and innovation on this front?

Yn wir, Prif Weinidog, ac wrth i genhedloedd ddod at ei gilydd yn COP26, mae gennym ni gyfle hollbwysig i wneud rhywfaint o gynnydd gwirioneddol o ran mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Wrth gwrs, mae'n gofyn i wledydd gydweithio, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru a phob Llywodraeth ledled y DU yn gwneud yn union hynny—yn meithrin consensws ac yn ceisio gweithio gyda phartneriaid yn rhyngwladol i wneud y cynnydd sydd ei angen i ddechrau mynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Mae'r neges yn glir: mae angen i ni sicrhau sero net byd-eang erbyn canol y ganrif ac mae angen i ni leihau allyriadau erbyn 2030 i gadw cynhesu o 1.5 gradd o fewn cyrraedd.

Ymysg pethau eraill, yfory yn yr uwchgynhadledd, ceir pwyslais ar gyllid a sut i ysgogi llifau cyllid cyhoeddus a phreifat ar raddfa ar gyfer lliniaru ac addasu. Prif Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym ni faint o gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi ei glustnodi ar hyn o bryd ar gyfer datblygu'r seilwaith sydd ei angen i drosglwyddo i economi wyrddach a all wrthsefyll yr hinsawdd yn well? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni hefyd beth mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud hyd yma i ddod o hyd i gyllid preifat i helpu i ariannu technoleg ac arloesi yn hyn o beth?

Let me begin by again agreeing with what Paul Davies said about the importance of countries working together. My day at this conference began by sharing a platform with the Prime Minister, with the First Minister of Scotland, and the First Minister and deputy First Minister of Northern Ireland. That was a deliberate decision amongst us all to appear together to emphasise not just the work we are doing within the individual components of the United Kingdom but the way in which those actions add up to something that makes a real difference at a UK level.

In the audience at that event there were world leaders from up to 40 other countries around the globe, and it was an opportunity both to meet a number of those leaders but also, by sharing a platform together, to demonstrate to them that the local actions we take in Wales, which contribute to the actions that the United Kingdom is able to take, are then onwardly connected to the actions that are needed across the globe.

I'm afraid the Member will have to wait until the Welsh Government's budget is laid next month to see how we will plan to invest in the necessary infrastructure to help the actions that are needed in transport, in renewable energy, in housing and so on across Wales. We will set out the successor to the Wales infrastructure investment programme, the 10-year investment programme that we are just ending. We will have another decade ahead of us, and we'll set that out alongside the budget in December.

I agree with the point that Paul Davies made about the importance of private investment in all of this. In fact, private investment will dwarf the investment that is made by public authorities. What we have to do in Wales is to use public investment to crowd in the investment that will come from private investors. We are certainly doing that in Wales, for example in the renewable energy field, where the actions we take as a Welsh Government—in making sure that there is an adequate planning regime, a consenting regime, that we play our part in the necessary infrastructure—bring into Wales the investment that then comes from private companies who invest in Wales to create the renewable energy of the future. And the success we've had in that field, I think, demonstrates that here in Wales we are using our public resources to make conditions in Wales the conditions that allow that additional and far more extensive investment that private companies will have to provide if we are to reach the goals that we have set for ourselves.

Gadewch i mi ddechrau drwy gytuno eto â'r hyn a ddywedodd Paul Davies am bwysigrwydd gwledydd yn cydweithio. Dechreuodd fy niwrnod i yn y gynhadledd hon drwy rannu llwyfan â Phrif Weinidog y DU, â Phrif Weinidog yr Alban, a Phrif Weinidog a dirprwy Brif Weinidog Gogledd Iwerddon. Roedd hwnnw yn benderfyniad bwriadol rhyngom ni i gyd i ymddangos gyda'n gilydd i bwysleisio nid yn unig y gwaith yr ydym ni'n ei wneud yng nghydrannau unigol y Deyrnas Unedig ond y ffordd y mae'r camau hynny yn ychwanegu at wneud rhywbeth sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ar lefel y DU.

Yn y gynulleidfa yn y digwyddiad hwnnw roedd arweinwyr y byd o hyd at 40 o wledydd eraill ledled y byd, ac roedd yn gyfle i gyfarfod â nifer o'r arweinwyr hynny ond hefyd, drwy rannu llwyfan â'n gilydd, i ddangos iddyn nhw fod y camau lleol yr ydym ni'n eu cymryd yng Nghymru, sy'n cyfrannu at y camau y gall y Deyrnas Unedig eu cymryd, yn cysylltu ymlaen wedyn â'r camau sydd eu hangen ledled y byd.

Mae arnaf i ofn y bydd yn rhaid i'r Aelod aros tan fydd cyllideb Llywodraeth Cymru yn cael ei gosod y mis nesaf i weld sut y byddwn yn bwriadu buddsoddi yn y seilwaith angenrheidiol i helpu'r camau sydd eu hangen ym maes trafnidiaeth, ym maes ynni adnewyddadwy, ym maes tai ac yn y blaen ledled Cymru. Byddwn yn cyflwyno'r olynydd i raglen buddsoddi mewn seilwaith Cymru, y rhaglen fuddsoddi 10 mlynedd yr ydym ni ar fin ei dirwyn i ben. Bydd gennym ni ddegawd arall o'n blaenau, a byddwn yn cyflwyno honno ochr yn ochr â'r gyllideb ym mis Rhagfyr.

Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Paul Davies am bwysigrwydd buddsoddiad preifat yn hyn i gyd. Yn wir, bydd buddsoddiad preifat yn enfawr o'i gymharu â'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud gan awdurdodau cyhoeddus. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yng Nghymru yw defnyddio buddsoddiad cyhoeddus i lwytho'r buddsoddiad a fydd yn dod gan fuddsoddwyr preifat. Rydym ni'n sicr yn gwneud hynny yng Nghymru, er enghraifft ym maes ynni adnewyddadwy, lle mae'r camau yr ydym ni'n eu cymryd fel Llywodraeth Cymru—o ran gwneud yn siŵr bod trefn gynllunio briodol, trefn gydsynio, ein bod ni'n chwarae ein rhan yn y seilwaith angenrheidiol—yn dod â'r buddsoddiad i Gymru sy'n dod wedyn gan gwmnïau preifat sy'n buddsoddi yng Nghymru i greu ynni adnewyddadwy y dyfodol. Ac mae'r llwyddiant yr ydym ni wedi ei gael yn y maes hwnnw, yn fy marn i, yn dangos ein bod ni yma yng Nghymru yn defnyddio ein hadnoddau cyhoeddus i greu amodau yng Nghymru, yr amodau sy'n caniatáu'r buddsoddiad ychwanegol a llawer mwy helaeth hwnnw y bydd yn rhaid i gwmnïau preifat ei ddarparu os ydym ni am gyrraedd y nodau yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain.

13:50

First Minister, earlier this year, the Climate Change Committee said that current plans in Wales were simply not sufficient. Indeed, of the 61 risks identified by the committee in its risk assessment of the impact of climate change in the UK, it was worrying to see that 26 of the risks have increased in urgency since the last report back in 2016. Only one in Wales, just one, has decreased in terms of its urgency score since the previous assessment. This week, as you gather with other world leaders at COP26 in Glasgow, I hope you'll take the opportunity to learn from other nations and incorporate new thinking into your Government's policies. Therefore, First Minister, can you spell out for us today what action has been taken since the report from the Climate Change Committee in June? Given the need to accelerate progress and ensure the people of Wales are able to afford to switch to more climate friendly actions, what lessons have you already learnt from COP26 on how we can tackle some of these problems here in Wales? What impact will COP26 have on your Government's policies going forward?

Prif Weinidog, yn gynharach eleni, dywedodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd nad oedd y cynlluniau presennol yng Nghymru yn ddigonol. Yn wir, o'r 61 o risgiau a nodwyd gan y pwyllgor yn ei asesiad risg o effaith y newid yn yr hinsawdd yn y DU, roedd yn destun pryder gweld bod 26 o'r risgiau wedi cynyddu o ran brys ers yr adroddiad diwethaf yn ôl yn 2016. Dim ond un yng Nghymru, dim ond un, sydd wedi gostwng o ran ei sgôr brys ers yr asesiad blaenorol. Yr wythnos hon, wrth i chi ymgynnull ag arweinwyr eraill y byd yn COP26 yn Glasgow, rwy'n gobeithio y gwnewch chi fanteisio ar y cyfle i ddysgu gan wledydd eraill ac ymgorffori syniadau newydd ym mholisïau eich Llywodraeth. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi esbonio i ni heddiw pa gamau sydd wedi eu cymryd ers yr adroddiad gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd ym mis Mehefin? O ystyried yr angen i gyflymu cynnydd a sicrhau bod pobl Cymru yn gallu fforddio newid i gamau mwy ystyriol o'r hinsawdd, pa wersi ydych chi eisoes wedi eu dysgu o COP26 o ran sut y gallwn ni fynd i'r afael â rhai o'r problemau hyn yma yng Nghymru? Pa effaith fydd COP26 yn ei chael ar bolisïau eich Llywodraeth yn y dyfodol?

The Welsh Government's response to the committee's investigations is of course set out in our net zero plan published last week. Just for a moment, it's important, because, in the way that Paul Davies said, I want to come away from COP giving people in Wales confidence and hope that, by acting together, this problem does not lie beyond us. And what the plan shows is that we are confident now we will have reached our target in the first carbon budget round to 2020, that we are on track to achieve or to succeed the target we have set for 2025, but that the next five years, the years of this Senedd term, have to be years in which we take those additional actions that will put us on track for the target we've laid down for 2030. Paul Davies is right, Llywydd; there is more to do and more urgent action that needs to be taken. We've taken some of the easier steps already, and it's the more challenging yards that lie ahead of us.

Of course, being in COP is an opportunity to learn from others, and that's exactly what I'm trying to do here. I've had, for example, conversations today with leaders from Bangladesh and from Tanzania. For both of those countries, climate change is not something that they worry about for the future; it's happening there now. Rises in sea levels mean that parts of their communities are seeing today the impact of climate change in their daily lives. Part of my being here, and part of what we will get through other Welsh Ministers, but also third sector and other Welsh organisations that have come to Glasgow, will be a wider repertoire of ideas, looking at things that have been attempted in other parts of the world, sometimes learning of things that need to be done differently and sometimes learning of those successes. Being here is an enormous opportunity for us not simply to tell other people about things that we are doing in Wales, but to learn from them so that we have that wider repertoire of actions that we can take in Wales to allow us to meet the goals we've set ourselves, not just during this Senedd term but on the path that lies beyond it.

Mae ymateb Llywodraeth Cymru i ymchwiliadau'r pwyllgor wedi eu nodi, wrth gwrs, yn ein cynllun sero net a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Am eiliad, mae'n bwysig, oherwydd, yn y ffordd y dywedodd Paul Davies, rwyf i eisiau dod o COP gan roi hyder a gobaith i bobl yng Nghymru nad yw'r broblem hon yn drech na ni os byddwn yn gweithredu gyda'n gilydd. A'r hyn y mae'r cynllun yn ei ddangos yw ein bod ni'n hyderus nawr y byddwn ni wedi cyrraedd ein targed yn y cylch cyllideb carbon cyntaf hyd at 2020, ein bod ni ar y trywydd iawn i gyflawni neu i gyflawni'n well na'r targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2025, ond bod yn rhaid i'r pum mlynedd nesaf, blynyddoedd tymor y Senedd hon, fod yn flynyddoedd lle'r ydym ni'n cymryd y camau ychwanegol hynny a fydd yn ein rhoi ni ar y trywydd iawn ar gyfer y targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2030. Mae Paul Davies yn iawn, Llywydd; mae mwy i'w wneud a mwy o gamau brys y mae angen eu cymryd. Rydym ni wedi cymryd rhai o'r camau haws yn barod, a'r llathenni mwy heriol sydd o'n blaenau.

Wrth gwrs, mae bod yn COP yn gyfle i ddysgu gan bobl eraill, a dyna'n union yr wyf i'n ceisio ei wneud yma. Rwyf i wedi cael sgyrsiau heddiw, er enghraifft, ag arweinwyr o Fangladesh ac o Tanzania. I'r ddwy wlad hynny, nid yw'r newid yn yr hinsawdd yn rhywbeth y maen nhw'n poeni amdano ar gyfer y dyfodol; mae'n digwydd yno nawr. Mae cynnydd i lefelau'r môr yn golygu bod rhannau o'u cymunedau yn gweld heddiw effaith y newid yn yr hinsawdd ar eu bywydau bob dydd. Rhan o fy mhresenoldeb i yma, a rhan o'r hyn y byddwn ni'n ei gael drwy Weinidogion eraill Cymru, ond hefyd y trydydd sector a sefydliadau eraill yng Nghymru sydd wedi dod i Glasgow, fydd cyfres ehangach o syniadau, gan edrych ar bethau y rhoddwyd cynnig arnyn nhw mewn rhannau eraill o'r byd, gan ddysgu weithiau am bethau y mae angen eu gwneud yn wahanol ac weithiau'n dysgu am y llwyddiannau hynny. Mae bod yma yn gyfle enfawr nid yn unig i ni ddweud wrth bobl eraill am bethau yr ydym ni'n eu gwneud yng Nghymru, ond i ddysgu ganddyn nhw fel bod gennym ni'r gyfres ehangach honno o gamau y gallwn ni eu cymryd yng Nghymru i ganiatáu i ni gyflawni'r nodau yr ydym ni wedi eu gosod i ni ein hunain, nid yn unig yn ystod tymor y Senedd hon ond ar y llwybr sydd y tu hwnt iddo.

13:55

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Plaid Cymru leader, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, COP26 yw cyfle olaf arweinwyr y byd i weithredu er mwyn amddiffyn dyfodol ein planed. Gan San Steffan y mae nifer o'r grymoedd i wneud gwahaniaeth, ond does dim yn rhwystro Llywodraeth Cymru rhag gweithredu nawr a mynnu bod grymoedd llawn dros yr economi ac ynni yn dod adref i Gymru. Mae gan Liz Saville Roberts Fil gerbron Senedd San Steffan ar hyn o bryd a fyddai'n arwain at ddatganoli Ystad y Goron i Gymru. Yn y Senedd yma mae Plaid Cymru hefyd wedi galw sawl gwaith am y grymoedd hynny, a rŷch chi hefyd ar y record yn ddiweddar yn cefnogi'r alwad honno. Felly, yn ystod eich cyfnod yn Glasgow, a fyddwch chi'n codi gyda Boris Johnson yr angen am becyn o bwerau newydd i ddod i Gymru ar fyrder? A allwch chi ddweud mwy am eich asesiad chi o hyd a lled y pecyn o bwerau ychwanegol sydd ei angen arnom?

First Minister, COP26 is the last chance for world leaders to take action in order to safeguard the future of our planet. Westminster holds many of the powers to make a difference, but there's nothing precluding the Welsh Government from taking action now and insisting that full powers for the economy and energy are brought home here to Wales. Liz Saville Roberts has a Bill before the Westminster Parliament at the moment that would lead to the devolution of the Crown Estate to Wales. In this Parliament, Plaid Cymru has called on a number of occasions for those powers, and you are on the record yourself supporting that demand. So, during your time in Glasgow, will you be raising with Boris Johnson the need for a package of new powers for Wales as a matter of urgency? Can you tell us more about your assessment of the length and breadth of the additional powers required here in Wales?

Diolch yn fawr i Adam Price, Llywydd, am y cwestiwn yna. Dwi yn gefnogol o bwrpas y Bil y mae Liz Saville Roberts wedi ei gyhoeddi i roi mwy o ddewisiadau yn ein dwylo ni i ddelio gyda'r pethau sy'n digwydd yma yng Nghymru. Mi oedd y pwyllgor—y CCC—yn dweud bod oddeutu 40 y cant o bethau sy'n cyfri at ein hamcanion yn 2050 yn dal i fod yn ein dwylo ni fan hyn yng Nghymru a 60 y cant yn nwylo Llywodraeth y Deyrnas Unedig. 

Yng nghyd-destun y gynhadledd yma yn Glasgow, rŷn ni wedi cyhoeddi nifer o ddogfennau sy'n dangos y pethau rŷn ni eisiau eu cael i'n helpu ni i wneud mwy i gyfrannu at yr ymdrech dros y Deyrnas Unedig i gyd. Bydd cyfle i adeiladu ar y gynhadledd ar ôl y gynhadledd am y pethau mwy rŷn ni eisiau eu gwneud, nid jest ar ein pennau ein hunain ond gyda phobl eraill. Dyna rywbeth dwi wedi dysgu'n barod mewn llai nag un diwrnod lan yn Glasgow: y posibiliadau sy'n dod pan ydych chi'n rhannu gwybodaeth ac yn rhannu syniadau gyda gwledydd eraill y tu fewn i'r Deyrnas Unedig ond tu fas hefyd. 

May I thank Adam Price, Llywydd, for that question? I am supportive of the purpose of the Bill that Liz Saville Roberts has presented to give greater options and to put those options in our hands so that we can deal with issues here in Wales. The CCC said that approximately 40 per cent of the issues that count towards our objectives for 2050 still remain here in Wales, whereas 60 per cent remain in the hands of the United Kingdom Government.

In the context of this conference here in Glasgow, we have published a number of documents that illustrate the powers that we would like to have to help us to do more to contribute to the United Kingdom effort as a whole. There will be an opportunity to build on the outcome of this conference post the conference so that we can do more, not just on our own but in collaboration with others. That is something that I have already learned in less than one day up here in Glasgow: I've learned of the possibilities that can be forthcoming when you share ideas with other nations, both within the United Kingdom and outwith it. 

Thanks to our wealth of natural resources, Wales has an opportunity to be at the forefront of the green industrial revolution and to be a world leader in the climate energy response. It was heartening to see that, I think, in the three years to 2018, there was a 20 per cent cut in emissions, but between 2018 and 2019 it was concerning to see that that reduction stalled. The committee on climate change, in its latest assessment of progress in Wales, gave the stark assessment that the lack of a cohesive, economy-wide strategy for 2050, at both UK and Welsh Government levels means that Wales is not currently on track for the 80 per cent target, let alone net zero. How confident are you, Prif Weinidog, that the new Net Zero Wales plan that you referred to will, in the committee’s next assessment, represent the cohesive strategy that has so far been lacking?

Diolch i'n cyfoeth o adnoddau naturiol, mae gan Gymru gyfle i fod ar flaen y gad yn y chwyldro diwydiannol gwyrdd ac i fod yn arweinydd byd-eang yn yr ymateb i ynni'r hinsawdd. Roedd yn galonogol gweld, rwy'n credu, y bu gostyngiad o 20 y cant i allyriadau yn y tair blynedd hyd at 2018, ond rhwng 2018 a 2019 roedd yn destun pryder gweld bod y gostyngiad hwnnw wedi arafu. Rhoddodd y pwyllgor newid hinsawdd, yn ei asesiad diweddaraf o gynnydd yng Nghymru, yr asesiad llwm bod y diffyg strategaeth gydlynol ar draws yr economi gyfan ar gyfer 2050, ar lefelau Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru yn golygu nad yw Cymru ar y trywydd iawn ar hyn o bryd i gyrraedd y targed o 80 y cant, heb sôn am sero net. Pa mor hyderus ydych chi, Prif Weinidog, y bydd y cynllun Cymru Sero Net newydd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, yn asesiad nesaf y pwyllgor, yn gyfystyr â'r strategaeth gydlynol na welwyd hyd yma?

14:00

Well, Llywydd, can I just say that we are confident that we will achieve the 2020 target? We measure these things over five years because the target is very vulnerable to single-year distortions. The leader of Plaid Cymru is right that there was rapid progress in the first part of the first five-year programme, less so in the second half. But that is just in the nature, I think, of the way that this particular subject operates. We are on track, we believe, to hit and exceed the second carbon budget—the budget that will be declared after the end of this Senedd term. But as I said in an earlier answer, there is more we have to do in these five years to make sure that the people who sit in the Senedd after this five-year period can be equally confident of reaching a target we have set for 2030. Unless we’re prepared to do more in this Senedd term, we won’t be on track to do that, and that’s why our plan commits us to those practical actions.

And as I said in an earlier answer, Llywydd, these things are challenging, and they’re challenging for every Member of the Senedd, because while we can agree, in principle and in prospect, that we must do more to persuade people, for example, not to use their cars, when it comes to specific examples in particular constituencies, Members will be under pressure to take a different view of that. We’re, all of us, going to have to be prepared to grapple with those challenging decisions in every aspect of our lives, and together, to do the things that will make that difference. Our plan, we believe, sets us on that track. But without that determination, not just in Government, but across the political spectrum and beyond that as well, then that journey will be very difficult indeed to accomplish.    

Wel, Llywydd, a gaf i ddweud ein bod ni'n hyderus y byddwn ni'n cyrraedd targed 2020? Rydym ni'n mesur y pethau hyn dros bum mlynedd gan fod y targed yn agored iawn i ystumiadau un flwyddyn. Mae arweinydd Plaid Cymru yn iawn y cafwyd cynnydd cyflym yn rhan gyntaf y rhaglen bum mlynedd gyntaf, llai felly yn yr ail hanner. Ond dyna, rwy'n credu, yw natur y ffordd y mae'r pwnc penodol hwn yn gweithredu. Rydym ni ar y trywydd iawn, yn ein barn ni, i fodloni a rhagori ar yr ail gyllideb garbon—y gyllideb a fydd yn cael ei datgan ar ôl diwedd tymor y Senedd hon. Ond fel y dywedais mewn ateb cynharach, mae yna fwy y mae'n rhaid i ni ei wneud yn y pum mlynedd hyn i wneud yn siŵr y gall y bobl sy'n eistedd yn y Senedd ar ôl y cyfnod hwn o bum mlynedd fod yr un mor hyderus o gyrraedd targed yr ydym ni wedi ei osod ar gyfer 2030. Oni bai ein bod ni'n barod i wneud mwy yn nhymor y Senedd hon, ni fyddwn ar y trywydd iawn i wneud hynny, a dyna pam mae ein cynllun yn ein hymrwymo i'r camau ymarferol hynny.

Ac fel y dywedais mewn ateb cynharach, Llywydd, mae'r pethau hyn yn heriol, ac maen nhw'n heriol i bob Aelod o'r Senedd, oherwydd er y gallwn ni gytuno, mewn egwyddor ac mewn gobaith, bod yn rhaid i ni wneud mwy i berswadio pobl, er enghraifft, i beidio â defnyddio eu ceir, pan ddaw'n fater o enghreifftiau penodol mewn etholaethau penodol, bydd yr Aelodau o dan bwysau i gymryd gwahanol safbwynt ar hynny. Bydd yn rhaid i ni, bob un ohonom ni, fod yn barod i fynd i'r afael â'r penderfyniadau anodd hynny ym mhob agwedd ar ein bywydau, a gyda'n gilydd, i wneud y pethau a fydd yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw. Rydym ni'n credu bod ein cynllun yn ein rhoi ni ar y trywydd hwnnw. Ond heb y penderfyniad hwnnw, nid yn unig mewn Llywodraeth, ond ar draws y sbectrwm gwleidyddol a'r tu hwnt i hynny hefyd, yna bydd y daith honno yn anodd dros ben i'w chyflawni.

One example of where Wales has huge potential is in producing green hydrogen by using our massive tidal power—largely latent tidal power capacity, but very, very significant on an Europe and indeed global scale—off both our northern and southern coasts. In grasping that opportunity, is it the Welsh Government’s policy to reject blue or grey hydrogen, which uses fossil fuel to produce the gas, and focus exclusively on green hydrogen, using 100 per cent renewables? Shouldn’t we reject the attempt by the fossil fuel industry to greenwash its impact in the same way that we did also with fracking?

Un enghraifft o le mae gan Gymru botensial enfawr yw cynhyrchu hydrogen gwyrdd drwy ddefnyddio ein hynni llanw enfawr—capasiti ynni llanw cudd i raddau helaeth, ond yn sylweddol iawn, iawn ar raddfa Ewrop ac yn wir ar raddfa fyd-eang—oddi ar ein harfordiroedd gogleddol a deheuol. Wrth fanteisio ar y cyfle hwnnw, ai polisi Llywodraeth Cymru yw gwrthod hydrogen glas neu lwyd, sy'n defnyddio tanwydd ffosil i gynhyrchu'r nwy, a chanolbwyntio ar hydrogen gwyrdd yn unig, gan ddefnyddio 100 y cant o ynni adnewyddadwy? Oni ddylem ni wrthod yr ymgais gan y diwydiant tanwydd ffosil i wyrddgalchu ei effaith yn yr un modd ag y gwnaethom ni gyda ffracio hefyd?

Well, I thank Adam Price for that final question, Llywydd. He’s right to describe tidal power as a nascent technology. It was deeply disappointing to me in the comprehensive spending review that we heard nothing from the UK Government about how it is to help to solve the single greatest barrier to liberating the contribution that can be made from tidal power by creating a pathway to commercial exploitation. Here in Wales, we are making significant investments in the developmental side of those new technologies. But, inevitably, the power that they produce in the early stages is more expensive than more mature technologies. We have to find a pathway to market for tidal energy, and the UK Government has to play its part in that by supporting the price of that electricity during the period that it is developing that pathway. We heard nothing on that, and that really does not help us to make that nascent industry a real industry here in Wales.  

In answer to the Member's question on hydrogen, there’s very little indeed to be said in favour of grey hydrogen. The UK Government has a twin-track approach for blue and green hydrogen. We don't agree with that. Our plan is clear: that what we want is to rely on green hydrogen only, certainly by 2050. There is, I think, a different debate about whether in the short run there is some part that blue hydrogen can play, provided it is clear that it is on a pathway to green hydrogen exclusively, and I think we are at least open to that debate. But the Welsh Government's position is different to the UK Government's position on this. It's not a twin-track approach; it's a track to the use of green hydrogen only.

And I entirely agree with the final point that Adam Price made: we cannot allow the fossil fuel industry to greenwash its actions. Fossil fuels will become a thing of the past during the lifetime of many Members of this Senedd. That journey is inevitable and we need to commit ourselves to it wholeheartedly.

Wel, diolch i Adam Price am y cwestiwn olaf yna, Llywydd. Mae'n iawn i ddisgrifio ynni'r llanw fel technoleg gychwynnol. Roedd yn siomedig iawn i mi yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant na chlywsom ni ddim gan Lywodraeth y DU ynghylch sut y mae'n mynd i helpu i ddatrys yr un rhwystr mwyaf i ryddhau'r cyfraniad y gall ynni'r llanw ei wneud drwy greu llwybr at fanteisio masnachol. Yma yng Nghymru, rydym ni'n gwneud buddsoddiadau sylweddol yn ochr ddatblygiadol y technolegau newydd hynny. Ond, yn anochel, mae'r ynni y maen nhw'n ei gynhyrchu ar y camau cynnar yn ddrytach na thechnolegau mwy aeddfed. Mae'n rhaid i ni ddod o hyd i lwybr i'r farchnad ar gyfer ynni'r llanw, ac mae'n rhaid i Lywodraeth y DU chwarae ei rhan yn hynny drwy gefnogi pris y trydan hwnnw yn ystod y cyfnod y mae'n datblygu'r llwybr hwnnw. Ni chlywsom ni ddim am hynny, ac nid yw hynny yn ein helpu o gwbl i wneud y diwydiant cychwynnol hwnnw yn ddiwydiant gwirioneddol yma yng Nghymru.

I ateb cwestiwn yr Aelod am hydrogen, ychydig iawn sydd i'w ddweud o blaid hydrogen llwyd. Mae gan Lywodraeth y DU ddull deuol o ymdrin â hydrogen glas a gwyrdd. Nid ydym ni yn cytuno â hynny. Mae ein cynllun  ni yn eglur: mai'r hyn yr ydym ni ei eisiau yw dibynnu ar hydrogen gwyrdd yn unig, yn sicr erbyn 2050. Rwy'n credu bod dadl wahanol ynghylch a oes rhyw ran yn y tymor byr y gall hydrogen glas ei chwarae, cyn belled â'i bod yn amlwg ei fod ar lwybr i hydrogen gwyrdd yn unig, ac rwy'n credu ein bod ni o leiaf yn agored i'r ddadl honno. Ond mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn wahanol i safbwynt Llywodraeth y DU ar hyn. Nid yw'n ddull deuol; mae'n ddull sy'n arwain at ddefnyddio hydrogen gwyrdd yn unig.

Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt olaf a wnaeth Adam Price: ni allwn ganiatáu i'r diwydiant tanwydd ffosil wyrddgalchu ei weithredoedd. Bydd tanwydd ffosil yn dod yn rhywbeth sy'n perthyn i'r gorffennol yn ystod oes llawer o Aelodau'r Senedd hon. Mae'r daith honno yn anochel ac mae angen i ni ymrwymo yn llwyr iddi.

14:05
Adferiad Trefi Gwledig
The Recovery of Rural Towns

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn annog adferiad trefi gwledig yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57126

3. How is the Welsh Government encouraging the recovery of rural towns in Mid and West Wales? OQ57126

Wel, diolch yn fawr i Cefin Campbell am y cwestiwn, Llywydd. I adfer trefi yn y canolbarth a’r gorllewin, mae Llywodraeth Cymru yn dilyn dull sydd wedi ei seilio ar gryfderau. Gan weithio gyda'r awdurdodau lleol, cyrff y trydydd sector ac eraill, ein nod yw siapio dyfodol sydd wedi ei seilio ar yr asedau niferus sydd gan y cymunedau hyn yn barod. 

Well, may I thank Cefin Campbell for that question, Llywydd? The Welsh Government takes a strength-based approach to the recovery of towns in mid and west Wales. Working with local authorities, third sector organisations and others, we look to shape a future based on the many assets that these communities already possess. 

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog, am yr ateb, a dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno bod effaith COVID-19 a Brexit wedi cael effaith niweidiol iawn ar ein trefi gwledig ni. Beth rŷn ni'n gweld yw darlun o ddirywiad yn ein prif trefi marchnad ni ar draws y rhanbarth: siopau, banciau, tafarndai a swyddfeydd post yn cau; canol ein trefi yn wag, footfall yn mynd yn llai; gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cwtogi, a nifer o fannau'n cael trafferth recriwtio meddygon teulu a deintyddion. Gyda'r pwyslais arnom ni i ddefnyddio llai o geir, mae'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus mewn a mas o'r trefi hyn yn fwy o loteri nag yw e o wasanaeth. Mae ein pobl ifanc ni yn gadael ein hardaloedd gwledig ni, ac arolwg diweddar yn dweud eu bod nhw'n besimistaidd iawn am gael swyddi yn eu hardaloedd lleol. Felly, yn draddodiadol, mae ein trefi cefn gwlad ni wedi gwneud cyfraniad pwysig o ran creu swyddi, darparu gwasanaethau ac yn ganolfannau busnes, yn gyrchfannau siopa ac yn y blaen. Ac mae'r Bil ffosffetiau hefyd—yr adolygiad hefyd—yn achosi problemau mawr. Beth felly yw cynlluniau'r Llywodraeth o ran adfywio'n trefi cefn gwlad ni, ac ydych chi'n fodlon rhoi blaenoriaeth i hyn yn ystod y blynyddoedd nesaf? Diolch.

Thank you very for that response, First Minister, and I'm sure you would agree that the impact of COVID-19 and Brexit has been very damaging for our rural towns. What we see is a picture of decline in our main market towns across the region: shops, banks, pubs and post offices all closing; our town centres being empty and the footfall falling; public services cut and a number of areas having difficulty in recruiting GPs and dentists. With the emphasis on us to use private vehicles less, the use of public transport in and out of these towns is more of a lottery than it is of a service. Our young people are leaving our rural areas, and a recent survey suggested that they were very pessimistic about finding jobs in their localities. So, traditionally, our rural towns have made an important contribution in job creation, the provision of services and being centres for business, shopping and so on and so forth. And the phosphates review is also a cause of great concern. So, what are the Government's plans in terms of regenerating our rural towns, and are you willing to give this priority during the next few years?

Wel, Llywydd, rŷn ni yn rhoi blaenoriaeth i helpu trefi yng nghefn gwlad i ddod dros yr effaith o coronafeirws ac i wynebu'r heriau sydd i ddod. Rŷn ni'n defnyddio nifer o'r pwerau sydd gyda ni yn barod. Mae arian ar gael trwy y rhaglen LEADER. Mae hwn yn buddsoddi mewn trefi yng nghefn gwlad—Llanybydder yw'r un olaf sydd wedi defnyddio'r arian sydd ar gael trwy y rhaglen LEADER. Trwy'r RDP, mae £10 miliwn yn cael ei fuddsoddi yn economi cefn gwlad hefyd. Mae nifer fawr o bosibiliadau sy'n dod o'r rhaglen Trawsnewid Trefi. Rŷn ni'n cydweithio, er enghraifft, gyda Chyngor Sir Gâr. Dwi'n gwybod bod yr Aelod yn ymwybodol o bopeth sy'n mynd ymlaen yng Nghaerfyrddin gyda'r 10 Towns initiative. Mae'r arian rŷn ni'n rhoi mewn i'r rhaglen wedi helpu yng Ngheredigion, yn Llandeilo, er enghraifft, i greu posibiliadau newydd yng nghanol y trefi yna, i dynnu busnes i mewn, i roi mwy o bosibiliadau i bobl i siopa ac yn y blaen. Ac mae'r rheini jest yn enghreifftiau o'r pethau rŷn ni eisiau eu gwneud: cydweithio gyda phartneriaid a phobl eraill yng nghefn gwlad. At ei gilydd, dwi'n hyderus y bydd dyfodol llwyddiannus ar gael mewn trefi sydd mor bwysig i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd.

Well, Llywydd, we do give priority to supporting rural towns to overcome the impact of coronavirus and face the challenges that are to come. We use a number of the powers that we already have. There is funding available through the LEADER programme, and that invests in rural towns—Llanybydder is the latest one to use the funding available through the LEADER programme. And through the RDP, £10 million is being invested in the economy of rural areas. And also, there are a great number of possibilities coming from the Transforming Towns programme, for example. We are working with Carmarthenshire County Council, although I know the Member is very well aware of what's happening in Carmarthenshire with the 10 Towns initiative. And we have put money into programmes in Ceredigion and in Llandeilo, for example, to create new possibilities in the centre of those towns, to attract businesses in and to give people more shopping options and so on. And so, those are just a few examples of what we want to do in collaboration and in partnership with others who reside in the rural areas. On the whole, I am confident that there will be a successful future for the towns that are so important to those people who reside in those areas.

14:10
Ynni Adnewyddadwy
Renewable Energy

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio ynni adnewyddadwy? OQ57086

4. Will the First Minister make a statement on the use of renewable energy? OQ57086

Llywydd, we must end our reliance on fossil fuels and shift to clean, renewable energy if we are to meet our climate change goals. Net Zero Wales sets out the actions we will take over the next five years to accelerate the energy transition here in Wales.   

Llywydd, mae'n rhaid i ni roi terfyn ar ein dibyniaeth ar danwydd ffosil a symud i ynni glân, adnewyddadwy os ydym ni am gyflawni ein nodau newid hinsawdd. Mae Cymru Sero Net yn nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd dros y pum mlynedd nesaf i gyflymu'r broses o drosglwyddo ynni yma yng Nghymru.

Can I thank the First Minister for his answer, and take the opportunity to mention the new Blue Eden project proposed for Swansea bay by the Bridgend-based firm DST Innovations? As you'll be aware, First Minister, this project has the potential to be very exciting for the people of Swansea, providing clean, green marine energy, and boosting the local economy too. Crucially, unlike the last proposal of a green scheme in Swansea, this will be predominantly privately funded too, and therefore it's likely to be better value for the tax payer as well. We know how important it is for the future of our planet that Wales transitions to this cleaner, greener energy. So, can I ask what steps the Welsh Government is taking to ensure projects like this come to fruition?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb, a manteisio ar y cyfle i sôn am y prosiect Blue Eden newydd a gynigiwyd ar gyfer bae Abertawe gan y cwmni DST Innovations ym Mhen-y-bont ar Ogwr? Fel byddwch chi'n gwybod, Prif Weinidog, mae gan y prosiect hwn y potensial i fod yn gyffrous iawn i bobl Abertawe, gan ddarparu ynni morol glân a gwyrdd, a rhoi hwb i'r economi leol hefyd. Yn hollbwysig, yn wahanol i'r cynnig diwethaf o gynllun gwyrdd yn Abertawe, bydd hwn yn cael ei ariannu yn breifat yn bennaf hefyd, ac felly mae'n debygol o fod yn well gwerth am arian i'r trethdalwr hefyd. Rydym ni'n gwybod pa mor bwysig yw hi i ddyfodol ein planed bod Cymru yn trosglwyddo i'r ynni glanach a gwyrddach hwn. Felly, a gaf i ofyn pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod prosiectau fel hyn yn dwyn ffrwyth?

Well, Llywydd, I too welcome the DST initiative to revive the idea of marine energy in Swansea. The original Swansea bay tidal lagoon, despite being powerfully endorsed by the former Cabinet Member that the Conservative Party set up to advise them on that, was abandoned by the Conservative Party, and there was nothing at all in last week's budget to give us any sense that the Government was prepared once again to support such innovative and future-orientated schemes of the sort that Swansea has always wanted to take forward. I welcome the latest initiative; I'm glad the Welsh Government has been able to support its development.

We go on, though, Llywydd, supporting a whole range of other possibilities from the HyNet North West cluster that will help with hydrogen production in the way that Adam Price asked in the north of Wales, to the investment that is being made through the Swansea city deal in the Pembroke Dock marina, the infrastructure investments in Pembroke Dock itself, the Marine Energy Engineering Centre of Excellence and the marine energy test area that we will have through the Pembrokeshire demonstration zone. Those are real investments being made jointly by the Welsh Government and the UK Government in that instance. They have the real potential to make Wales a global leader in the production of energy from the sea. We are determined to play our part in it; our local authorities are doing the same. To return to a point I made earlier, Llywydd, none of this will succeed unless the UK Government is provided to work with us on the pathway to genuine commercialisation of these innovative schemes, so that in future, Wales will be able to point the way to provide the renewable energy that is needed not just here in Wales, but right across the globe.

Wel, Llywydd, rwyf innau hefyd yn croesawu menter DST i adfywio'r syniad o ynni morol yn Abertawe. Cefnodd y Blaid Geidwadol ar forlyn llanw gwreiddiol bae Abertawe, er iddo gael ei gymeradwyo yn frwd gan y cyn-Aelod Cabinet a sefydlwyd gan y Blaid Geidwadol i'w chynghori ar hynny, ac nid oedd dim o gwbl yng nghyllideb yr wythnos diwethaf i roi unrhyw synnwyr i ni fod y Llywodraeth yn barod unwaith eto i gefnogi cynlluniau mor arloesol sy'n canolbwyntio ar y dyfodol o'r math y mae Abertawe wedi bod eisiau bwrw ymlaen â nhw erioed. Rwy'n croesawu’r fenter ddiweddaraf; rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi gallu cefnogi ei datblygiad.

Rydym ni'n parhau, fodd bynnag, Llywydd, i gefnogi ystod eang o bosibiliadau eraill, gan gynnwys clwstwr HyNet North West a fydd yn helpu i gynhyrchu hydrogen yn y ffordd y gofynnodd Adam Price yn y gogledd, a'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud drwy fargen ddinesig Abertawe ym marina Doc Penfro, y buddsoddiadau seilwaith yn Noc Penfro ei hun, y Ganolfan Ragoriaeth Peirianneg Ynni Morol a'r ardal profi ynni morol a fydd gennym ni drwy barth arddangos sir Benfro. Mae'r buddsoddiadau hynny yn rhai gwirioneddol sy'n cael eu gwneud ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn yr achos hwnnw. Mae ganddyn nhw'r potensial gwirioneddol i wneud Cymru yn arweinydd byd-eang o ran cynhyrchu ynni o'r môr. Rydym ni'n benderfynol o chwarae ein rhan ynddo; mae ein hawdurdodau lleol yn gwneud yr un fath. I ddychwelyd at bwynt a wnes i'n gynharach, Llywydd, ni fydd dim o hyn yn llwyddo oni bai fod Llywodraeth y DU yn barod i weithio gyda ni ar y llwybr at fasnacheiddio gwirioneddol y cynlluniau arloesol hyn, fel y bydd Cymru yn y dyfodol yn gallu arwain y ffordd at ddarparu'r ynni adnewyddadwy sydd ei angen nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y byd i gyd.

Cymru Carbon-niwtral
A Carbon-neutral Wales

5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r cyfraniad y bydd angen i drafnidiaeth ei wneud i sicrhau Cymru carbon-niwtral? OQ57112

5. What assessment has the Welsh Government made of the contribution that transport will need to make to secure a carbon-neutral Wales? OQ57112

I thank Alun Davies for that, Llywydd. The way we travel will have to change if we are to secure a carbon-neutral Wales. Significant reductions in greenhouse gas emissions from transport will be needed, secured by reducing demand and encouraging modal shift, supporting the switch to low-carbon technologies and through energy efficiency measures.

Diolch i Alun Davies am hynna, Llywydd. Bydd yn rhaid i'r ffordd yr ydym ni'n teithio newid os ydym ni'n mynd i sicrhau Cymru carbon niwtral. Bydd angen gostyngiadau sylweddol i allyriadau nwyon tŷ gwydr o drafnidiaeth, drwy leihau'r galw ac annog newid modd, gan gefnogi'r newid i dechnolegau carbon isel a thrwy fesurau effeithlonrwydd ynni.

I'm very grateful to the First Minister for that response. And I have to say it's great to see the First Minister in Glasgow today, ensuring that Wales is represented at COP26, and that the contribution that Wales can make in a carbon-neutral future is part of these global discussions, and we can also learn from others, of course. It's great to see the First Minister's leadership on that, but does he agree with me that, to make a real difference in transport, we need to see both an investment in the infrastructure and then a greater integration of all services? So, does he also agree with me that this will only be achieved when bus services are regulated according to public need and not private greed, and that rail infrastructure is fully devolved to provide the resources to develop new services, and not the current situation, where a lack of investment in Welsh rail infrastructure is a positive policy of the United Kingdom Government?

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog am yr ymateb yna. Ac mae'n rhaid i mi ddweud ei bod hi'n wych gweld y Prif Weinidog yn Glasgow heddiw, gan sicrhau bod Cymru yn cael ei chynrychioli yn COP26, a bod y cyfraniad y gall Cymru ei wneud mewn dyfodol carbon niwtral yn rhan o'r trafodaethau byd-eang hyn, a gallwn ninnau hefyd ddysgu gan eraill, wrth gwrs. Mae'n wych gweld arweinyddiaeth y Prif Weinidog ar hynny, ond a yw'n cytuno â mi, i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i drafnidiaeth, fod angen i ni weld buddsoddiad yn y seilwaith ac yna integreiddio'r holl wasanaethau yn well? Felly, a yw hefyd yn cytuno â mi y bydd hyn yn cael ei gyflawni dim ond pan fydd gwasanaethau bysiau yn cael eu rheoleiddio yn ôl angen y cyhoedd ac nid trachwant preifat, a phan fydd seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli yn llawn i ddarparu'r adnoddau i ddatblygu gwasanaethau newydd, ac nid y sefyllfa bresennol, lle mae diffyg buddsoddiad yn seilwaith rheilffyrdd Cymru yn bolisi cadarnhaol gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig?

14:15

Well, Llywydd, thank you to Alun Davies. It's a great privilege to be here in Glasgow and to be able to contribute a Welsh perspective to the debates here and to learn from others. I've seen a great deal since I'm here about the transport of the future. I'm very glad to see that there will be 16 new electric buses in Newport, 36 new electric buses in Cardiff, and I again had the privilege, just recently, to be taken out on one of the new buses that Cardiff Bus will be able to use.

But I completely agree with what Alun Davies said, Llywydd. We have to have a bus service that is regulated in the public interest. That is why we will bring forward legislation during this Senedd term to reassert the public interest. The public invests a huge amount of money in subsidising bus transport here in Wales. Do we get a proper return for the investment that we made? I don't believe that we do. We will roll back the changes made by the Thatcher Government of the 1980s in a belief that the market will always provide the best solution. We know that's not the case. We will take action here in Wales.

Last week's budget was also deeply disappointing in its refusal to recognise the need for infrastructure investment in the rail industry, not simply in the direct responsibilities that the UK Government has, which it continues shamefully to neglect, as far as Wales is concerned, but in the money we ourselves will have. At the end of the spending review period, we will have 11 per cent less to spend on capital investment in Wales than we do in the current financial year. Whatever happened, Llywydd, to an investment-led recovery?

Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies. Mae'n fraint fawr cael bod yma yn Glasgow a gallu cyfrannu persbectif Cymru at y dadleuon yma ac i ddysgu oddi wrth eraill. Rwyf i wedi gweld llawer ynghylch trafnidiaeth y dyfodol ers i mi fod yma. Rwy'n falch iawn o weld y bydd 16 o fysiau trydan newydd yng Nghasnewydd, 36 o fysiau trydan newydd yng Nghaerdydd, a chefais i'r fraint unwaith eto, yn ddiweddar, o gael mynd ar un o'r bysiau newydd y bydd Bws Caerdydd yn gallu eu defnyddio.

Ond rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Alun Davies, Llywydd. Rhaid i ni gael gwasanaeth bysiau sy'n cael ei reoleiddio er budd y cyhoedd. Dyna pam y byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth yn ystod y tymor Senedd hwn er mwyn ail-fynnu budd y cyhoedd. Mae'r cyhoedd yn buddsoddi swm enfawr o arian i roi cymhorthdal i drafnidiaeth bysiau yma yng Nghymru. A ydym ni'n cael canlyniad priodol am y buddsoddiad a wnaethom ni? Dydw i ddim yn credu ein bod ni. Byddwn ni'n troi nôl y newidiadau a wnaeth Llywodraeth Thatcher yn y 1980au gan gredu y bydd y farchnad bob amser yn darparu'r ateb gorau. Rydym ni'n gwybod nad yw hynny'n wir. Byddwn ni'n gweithredu yma yng Nghymru.

Roedd cyllideb yr wythnos diwethaf hefyd yn siomedig iawn o ran gwrthod cydnabod yr angen am fuddsoddi mewn seilwaith yn y diwydiant rheilffyrdd, nid yn unig yn y cyfrifoldebau uniongyrchol sydd gan Lywodraeth y DU, y mae'n parhau i'w hesgeuluso'n gywilyddus, o ran Cymru, ond o ran yr arian a fydd gennym ni ein hunain. Ar ddiwedd cyfnod yr adolygiad o wariant, bydd gennym ni 11 y cant yn llai i'w wario ar fuddsoddiad cyfalaf yng Nghymru nag sydd gennym ni yn y flwyddyn ariannol bresennol. Beth ddigwyddodd, Llywydd, i adferiad wedi'i arwain gan fuddsoddi?

Ac yn olaf, cwestiwn 6. Sioned Williams.

Finally, question 6. Sioned Williams.

Ymdrechion Gwrth-Hiliaeth
Anti-Racism Efforts

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ymdrechion gwrth-hiliaeth y Llywodraeth yng Ngorllewin De Cymru? OQ57100

6. Will the First Minister make a statement on the Government's anti-racism efforts in South Wales West? OQ57100

Can I thank the Member for that, Llywydd? The Welsh Government's anti-racist efforts are set out in our race equality action plan. Over 330 responses were received when consultation on the plan closed in the summer. These responses are currently being independently analysed and the results will be used to strengthen the plan still further.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am hynny, Llywydd? Mae ymdrechion gwrth-hiliol Llywodraeth Cymru wedi'u nodi yn ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Cafodd dros 330 o ymatebion eu derbyn pan ddaeth ymgynghoriad ar y cynllun i ben yn yr haf. Mae'r ymatebion hyn yn cael eu dadansoddi'n annibynnol ar hyn o bryd a bydd y canlyniadau'n cael eu defnyddio i wneud y cynllun yn gryfach byth.

Diolch, Brif Weinidog. Two weeks ago, I co-presented an anti-racism motion here in the Senedd and made the argument that all our institutions, including the police, need to be proactive in their anti-racism efforts. However, it has recently come to light that South Wales Police tried to recruit Lowri Davies, a Swansea University student and Black Lives Matter activist, as an informant, by ominously calling her, completely out of the blue, and driving her around Swansea the next day for 90 minutes, seemingly in order to gain information about BLM and other anti-racist and left-wing groups. She described the approach as like

'grooming to entice me into being an informant'.

The freedom to protest peacefully is a fundamental democratic right, and we owe all of the rights that we enjoy today—economic, social and otherwise—to groups campaigning against racism and for equality, past and present. Does the First Minister therefore agree with me that this type of behaviour from the police is unacceptable in a democracy, and will he write to South Wales Police and the UK Government expressing these concerns? Diolch.

Diolch, Prif Weinidog. Bythefnos yn ôl, cyd-gyflwynais gynnig gwrth-hiliaeth yma yn y Senedd a gwnes i ddadlau bod angen i'n holl sefydliadau, gan gynnwys yr heddlu, fod yn rhagweithiol yn eu hymdrechion gwrth-hiliaeth. Fodd bynnag, daeth i'r amlwg yn ddiweddar fod Heddlu De Cymru wedi ceisio recriwtio Lowri Davies, myfyriwr o Brifysgol Abertawe ac ymgyrchydd Mae Bywydau Du o Bwys, fel hysbysydd, drwy alw arni hi, yn fygythiol, yn gwbl annisgwyl, a'i gyrru hi o amgylch Abertawe y diwrnod canlynol am 90 munud, yn ôl pob golwg er mwyn cael gwybodaeth am BLM a grwpiau gwrth-hiliol ac adain chwith eraill. Disgrifiodd y dull fel

'fy mharatoi er mwyn fy nenu i fod yn hysbysydd'.

Mae'r rhyddid i brotestio'n heddychlon yn hawl ddemocrataidd sylfaenol, ac rydym ni'n ddyledus am yr holl hawliau yr ydym ni'n eu mwynhau heddiw—economaidd, cymdeithasol ac fel arall—i grwpiau sy'n ymgyrchu yn erbyn hiliaeth ac ar gyfer cydraddoldeb, yn y gorffennol a'r presennol. A yw'r Prif Weinidog felly'n cytuno â mi fod y math hwn o ymddygiad gan yr heddlu yn annerbyniol mewn democratiaeth, ac a wnaiff ef ysgrifennu at Heddlu De Cymru a Llywodraeth y DU yn mynegi'r pryderon hyn? Diolch.

Diolch yn fawr, Llywydd. I read the Member's powerful contribution to the debate two weeks ago, and, of course, I am aware of the very concerning reports of what happened in the case of Lowri Davies. I can assure the Member that these points have already been raised directly with South Wales Police. I'm assured that an investigation is under way into what is said to have taken place. For now, I think the right thing for me to do is to await the outcome of that investigation, and then to think of whatever further steps might be needed when we're able to see for ourselves what that investigation reveals. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Darllenais i gyfraniad pwerus yr Aelod i'r ddadl bythefnos yn ôl, ac, wrth gwrs, rwyf i'n ymwybodol o'r adroddiadau pryderus iawn ynghylch yr hyn a ddigwyddodd yn achos Lowri Davies. Gallaf i sicrhau'r Aelod bod y pwyntiau hyn eisoes wedi'u codi'n uniongyrchol gyda Heddlu De Cymru. Rwyf i wedi cael sicrwydd bod ymchwiliad ar y gweill i'r hyn y dywedir ei fod wedi digwydd. Am y tro, rwy'n credu mai'r peth iawn i mi ei wneud yw aros am ganlyniad yr ymchwiliad hwnnw, ac yna meddwl ynghylch pa gamau bynnag eraill y gallai fod eu hangen pan fyddwn ni'n gallu gweld drosom ni ein hunain beth mae'r ymchwiliad hwnnw'n ei ddatgelu.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Ac felly, rŷn ni'n symud ymlaen i'r eitem nesaf, a'r eitem honno yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad. Lesley Griffiths.

We'll move, therefore, to our next item, the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:19:59
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's business: the order of the statements by the Minister for Education and the Welsh Language and the Minister for Economy has been reversed, and I've scheduled a debate on a supplementary legislative consent memorandum on the Environment Bill, subject to the Senedd agreeing a suspension of Standing Orders. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found among the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae dau newid i fusnes yr wythnos hon: mae trefn y datganiadau gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg a Gweinidog yr Economi wedi'i cyfnewid, ac rwyf i wedi trefnu dadl ar femorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol ar Fil yr Amgylchedd, yn amodol ar i'r Senedd gytuno ar atal y Rheolau Sefydlog. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.

14:20

Minister, may I ask for a statement from the Minister of health on the threshold for a public inquiry into cases concerning the care and treatment offered by health boards in Wales? I know the answer will probably be, 'Go and Google it, Natasha', but the reason why is something different. I've actually been in correspondence with the health Minister and the Aneurin Bevan University Local Health Board regarding one of my constituents, whose name is Celia Jones, on the circumstances regarding the passing of her partner, who sadly died at the Royal Gwent Hospital in 2017. Celia Jones was and remains dissatisfied and distressed by the way the health board investigated her serious concerns about the treatment Mr Boulton was getting at the time. She made a complaint to the Public Services Ombudsman for Wales, as anyone would do, who upheld the vast majority of her concerns and who made a series of recommendations. The Aneurin Bevan health board say that they have implemented these recommendations, but my request for details about what action was taken has actually been met with a flat refusal to enter into any further discourse as they regard the matter as a closed case. Only a public inquiry into the circumstances surrounding Brian's passing will satisfy Celia, but the Minister says the threshold is high and has not been met. Please can we have a statement therefore from the Minister on why this should be the case, when serious failings in care and treatment such as this have had such tragic consequences? Thank you so much, Minister. 

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar y trothwy ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus i achosion sy'n ymwneud â'r gofal a'r driniaeth y mae byrddau iechyd yn eu cynnig yng Nghymru? Rwy'n gwybod mai'r ateb, mae'n debyg, fydd, 'Ewch i chwilio ar Google, Natasha', ond mae'r rheswm pam yn rhywbeth gwahanol. Rwyf i wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog iechyd a Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Aneurin Bevan ynghylch un o fy etholwyr, a'i henw yw Celia Jones, ar amgylchiadau marwolaeth ei phartner, a fu farw yn Ysbyty Brenhinol Gwent yn 2017. Roedd Celia Jones yn anfodlon ac yn dal yn anfodlon ac yn ofidus ynghylch y ffordd yr ymchwiliodd y bwrdd iechyd i'w phryderon difrifol am y driniaeth yr oedd Mr Boulton wedi'i ei chael ar y pryd. Gwnaeth hi gŵyn i Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru, fel y byddai unrhyw un wedi'i wneud, a chadarnhaodd ef y mwyafrif helaeth o'i phryderon a gwnaeth gyfres o argymhellion. Mae bwrdd iechyd Aneurin Bevan yn dweud eu bod wedi gweithredu'r argymhellion hyn, ond mae fy nghais i am fanylion ynghylch pa gamau sydd wir wedi'u cymryd wedi wynebu gwrthodiad llwyr i gynnal unrhyw drafodaeth arall gan eu bod yn ystyried y mater yn achos wedi'i gau. Dim ond ymchwiliad cyhoeddus i'r amgylchiadau sydd wedi'u cysylltu â marwolaeth Brian fydd yn bodloni Celia, ond mae'r Gweinidog yn dweud bod y trothwy yn uchel ac nad yw wedi'i fodloni. A gawn ni ddatganiad felly gan y Gweinidog ynghylch pam ddylai hyn fod yn wir, pan fydd methiannau difrifol mewn gofal a thriniaeth fel hyn wedi arwain at ganlyniadau mor drasig? Diolch yn fawr, Gweinidog.

Thank you. Well, you've clearly been in correspondence with the Minister for Health and Social Services. I would think it's more appropriate for you to continue to do that rather than to have a statement. 

Diolch. Wel, mae'n amlwg eich bod chi wedi bod yn gohebu â'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Byddwn i'n credu ei bod yn fwy priodol i chi barhau i wneud hynny yn hytrach na chael datganiad.

Byddwch chi, Llywydd, yn ymwybodol iawn o ymgyrch brwdfrydig Plaid Cymru yng Ngheredigion a gwaith arbennig Ben Lake yn San Steffan yn sefyll lan dros hawliau menywod a anwyd yn y 1950au, sydd wedi cael eu hawliau pensiynau wedi eu cymryd oddi wrthyn nhw. Trefnydd, byddwch chi hefyd yn ymwybodol, o'r holl ohebiaeth rydych chi wedi ei dderbyn a hefyd mewn cymorthfeydd, gymaint o bobl sy'n cael eu heffeithio. Rydyn ni i gyd yn y Siambr yma yn adnabod rhyw fenyw sydd wedi cael ei heffeithio gan benderfyniadau gwarthus yr Adran Gwaith a Phensiynau. Nôl ym mis Medi, gwnaeth y Cwnsler Cyffredinol ddatgan cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r menywod hyn yn glir. Mae yna brotest ddydd Gwener ar risiau'r Senedd gyda'r menywod WASPI. Byddan nhw'n falch iawn o dderbyn cefnogaeth Llywodraeth Cymru a datganiad clir oddi wrth Lywodraeth Cymru ar sut mae modd i Lywodraeth Cymru eu cynorthwyo nhw. Pa gymorth ymarferol sydd ar gael i'r menywod yma sy'n dioddef? Ac mae nifer ohonynt, Trefnydd, wedi marw yn barod heb dderbyn ceiniog o'r arian sy'n ddyladwy. Diolch yn fawr.

You will be aware, Llywydd, of the enthusiastic campaign of Plaid Cymru in Ceredigion and the excellent work done by Ben Lake in Westminster in standing up for the rights of women born in the 1950s, who have had their pension rights taken away from them. Trefnydd, you too will be aware, from all of the correspondence that you've received and what you've heard in surgeries, just how many people are affected by this. We all in this Chamber know of a woman who has been impacted by the disgraceful decisions taken by the Department for Work and Pensions. Back in September, the Counsel General stated the Welsh Government's support for these women, and did so clearly. There will be a protest on the steps of the Senedd on Friday involving the WASPI women, and they would be very grateful to get the support of the Welsh Government and a clear statement from the Welsh Government as to how they can support them. So, what practical support is available for these women who are suffering? And many of them have already died without receiving a penny of the moneys owed to them. Thank you.

Diolch. You're quite right; I have had several constituents contact me around this issue, and I know the Minister for Social Justice has been working with UK Government Ministers to make sure that they understand Welsh Government's concerns. I will certainly ask the Minister for Social Justice if she can update Members, if there is indeed anything to update us on, ahead of the protest on Friday.

Diolch. Rydych chi yn llygad eich lle; rwyf i wedi cael sawl etholwr yn cysylltu â mi ynglŷn â'r mater hwn, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn gweithio gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn deall pryderon Llywodraeth Cymru. Byddaf i'n sicr yn gofyn i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a all hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, os oes unrhyw beth i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni amdano, cyn y brotest ddydd Gwener.

Could I ask for two debates, please, in Government time? First of all, a debate on the Environment Bill. Your statement outlines that there is a provision for a supplementary LCM this afternoon. There are a number of different issues that are being covered by this legislation, and this Parliament has not had an opportunity to discuss many or any of them. We've discussed the LCMs and the process, but what we have not discussed are the issues themselves. LCMs are, of course, a means of delivering some changes to our statute book, but I do not believe that LCMs were designed for the weight of legislation that is now being enacted without any opportunity for scrutiny by this Senedd.

The second debate I would like to ask for is on the UK Government's budget last week, and specifically the levelling-up funds, which have demonstrated pork-barrel politics at their very worst, bordering on fraud and bordering on corrupt. What we have seen is Tory Ministers using public funds to support and to sustain Tory constituencies, and what we are not seeing is any use of the principle of need for the allocation of funds. It's probably one of the most appalling decisions that I've seen during my time here in this Parliament, and I believe that this Parliament should be debating these matters. 

A gaf i ofyn am ddwy ddadl, os gwelwch yn dda, yn amser y Llywodraeth? Yn gyntaf oll, dadl ar Fil yr Amgylchedd. Mae eich datganiad yn amlinellu bod darpariaeth ar gyfer memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol y prynhawn yma. Mae nifer o faterion gwahanol y mae'r ddeddfwriaeth hon yn eu cynnwys, ac nid yw'r Senedd hon wedi cael cyfle i drafod llawer neu unrhyw un ohonyn nhw. Rydym ni wedi trafod y memoranda cydsyniad deddfwriaethol a'r broses, ond yr hyn nad ydym ni wedi'i drafod yw'r materion eu hunain. Mae memoranda cydsyniad deddfwriaethol, wrth gwrs, yn ffordd o gyflwyno rhai newidiadau i'n llyfr statud, ond dydw i ddim yn credu bod memoradna cydsyniad deddfwriaethol wedi'u cynllunio ar gyfer pwysau'r deddfwriaeth sydd nawr yn cael ei deddfu heb unrhyw gyfle i'r Senedd hon graffu arni.

Mae'r ail ddadl yr hoffwn i ofyn amdani ar gyllideb Llywodraeth y DU yr wythnos diwethaf, ac yn benodol y cronfeydd codi'r gwastad, sydd wedi dangos gwleidyddiaeth bleidiol ar ei gwaethaf, yn agos at dwyll ac yn agos at lygriad. Yr hyn yr ydym ni wedi'i weld yw Gweinidogion Torïaidd yn defnyddio arian cyhoeddus i gefnogi a chynnal etholaethau Torïaidd, a'r hyn nad ydym ni'n ei weld yw unrhyw ddefnydd o'r egwyddor o'r angen i ddyrannu arian. Mae'n debygol mai dyma un o'r penderfyniadau mwyaf gwarthus yr wyf i wedi'i weld yn ystod fy amser yma yn y Senedd hon, ac rwy'n credu y dylai'r Senedd hon fod yn trafod y materion hyn.

14:25

Thank you. In relation to your first call, for a statement on the UK Government's Environment Bill, as you say, we've got a further—well, this is a supplementary—LCM this afternoon. This is about an amendment that we had asked for; the UK Government told us it wasn't possible, and then, right at the last minute, they've now put that amendment forward.

In relation to your second point, certainly, having looked at the levelling-up fund myself, it does appear that it is Tory constituencies that are certainly benefiting; I think it's about 60 per cent. Whether that's on purpose or not I think remains to be seen, but I think you're quite right, we certainly do need to have a debate in this Chamber around that, and I will certainly ask the Minister for finance to do so.

Diolch. O ran eich galwad gyntaf, am ddatganiad ar Fil Amgylchedd Llywodraeth y DU, fel y dywedwch chi, mae gennym memorandwm pellach—wel, mae hwn yn memorandwm cydsyniad deddfwriaethol atodol—y prynhawn yma. Mae hyn yn ymwneud â gwelliant yr oeddem wedi gofyn amdano; dywedodd Llywodraeth y DU wrthym nad oedd yn bosibl, ac yna, ar y funud olaf, maen nhw bellach wedi cyflwyno'r gwelliant hwnnw.

O ran eich ail bwynt, yn sicr, ar ôl edrych ar y gronfa codi'r gwastad fy hun, mae'n ymddangos mai etholaethau Torïaidd sy'n sicr yn elwa; rwy'n credu ei fod tua 60 y cant. P'un a yw hynny ar bwrpas ai peidio, rwy'n credu y bydd angen inni aros i weld, ond rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle, yn sicr mae angen inni gael dadl yn y Siambr hon ynghylch hynny, ac fe wnaf ofyn, yn sicr, i'r Gweinidog cyllid wneud hynny.

Trefnydd, can I call for two statements from yourself, please, as rural affairs Minister? Firstly, this week marks the start of COP26, and I note the absence of a statement from yourself regarding the positive role that agriculture can play in the fight against climate change. I'm sure you'll agree with me that it is our agricultural communities that are the natural custodians of our environment, and so the long-term sustainable support and involvement of the industry is critical in tackling climate change. Therefore, and with this in mind, can I request that you make a statement on the steps you are taking to support the agricultural community in their own attempts to protect and restore the planet via sustainable food production and agri-environmental schemes?

And, secondly, given the outbreak of avian influenza H5N1 in poultry and wild birds in Wales, can you give a statement on the outbreak and what steps you are undertaking to support the poultry industry and wild birds in Wales? I note that the Chief Veterinary Officer for Wales, Christianne Glossop, has announced temporary disease control zones of 3 km and 10 km around the infected poultry farm in Wrexham, but I think this Chamber, Welsh poultry farmers and wild bird enthusiasts would appreciate a statement from yourself on the outbreak and what further work is being undertaken to protect and support wild birds and poultry here in Wales. Diolch.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad gennych chi eich hun, os gwelwch yn dda, fel y Gweinidog materion gwledig? Yn gyntaf, mae'r wythnos hon yn nodi dechrau COP26, ac rwy'n nodi absenoldeb datganiad gennych chi'ch hun ynghylch y rhan gadarnhaol y gall amaethyddiaeth ei chwarae yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi mai ein cymunedau amaethyddol yw ceidwaid naturiol ein hamgylchedd, ac felly mae cefnogaeth a chyfranogiad cynaliadwy hirdymor y diwydiant yn hanfodol wrth ymdrin â newid hinsawdd. Felly, a gyda hyn mewn golwg, a gaf i ofyn i chi wneud datganiad ar y camau yr ydych chi'n eu cymryd i gefnogi'r gymuned amaethyddol yn eu hymdrechion eu hunain i ddiogelu ac adfer y blaned drwy gynhyrchu bwyd cynaliadwy a chynlluniau amaeth-amgylcheddol?

Ac, yn ail, o ystyried yr achosion o ffliw adar H5N1 mewn dofednod ac adar gwyllt yng Nghymru, a allwch chi roi datganiad ar yr achosion a pha gamau yr ydych chi'n eu cymryd i gefnogi'r diwydiant dofednod ac adar gwyllt yng Nghymru? Rwy'n sylwi bod Prif Swyddog Milfeddygol Cymru, Christianne Glossop, wedi cyhoeddi parthau rheoli clefydau dros dro o 3 km a 10 km o amgylch y fferm ddofednod sydd wedi ei heintio yn Wrecsam, ond rwy'n credu y byddai'r Siambr hon, ffermwyr dofednod Cymru a phobl sy'n frwd dros adar gwyllt yn gwerthfawrogi datganiad gennych chi eich hun ar yr achosion a pha waith arall sy'n cael ei wneud i ddiogelu a chefnogi adar gwyllt a dofednod yma yng Nghymru. Diolch.

Thank you. So, I absolutely agree with you—the agricultural sector, and certainly farmers themselves, would say they are part of the solution to the climate emergency and contribute a significant amount to ensuring that happens. You will be aware I recently made a statement around our proposed sustainable farm scheme, and I will certainly update at the most appropriate time.

In relation to the AI outbreak in Clwyd South constituency, you may have heard the chief veterinary officer this morning on the radio outlining the steps we are taking. This is something, sadly, that we face every winter; I think it's just come a little bit earlier than we anticipated this time. There are temporary disease control and prevention zones being worked on at the moment. What we do as a Government is we ensure that we contact everyone that keeps birds and poultry in Wales. We have a register, and I would encourage anybody, even if they only keep one bird, two birds, three birds, to make sure they are registered, because it's very easy for us to send information out on the press of an e-mail. So, it's really important that we all make sure that our constituents are registered on that poultry-keeping register.

Diolch. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â chi—byddai'r sector amaethyddol, ac yn sicr ffermwyr eu hunain, yn dweud eu bod yn rhan o'r ateb i'r argyfwng hinsawdd ac yn cyfrannu swm sylweddol at sicrhau bod hynny'n digwydd. Byddwch chi'n ymwybodol i mi wneud datganiad yn ddiweddar ynghylch ein cynllun fferm gynaliadwy arfaethedig, a byddaf i'n sicr yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ar yr adeg fwyaf priodol.

O ran yr achosion o AI yn etholaeth De Clwyd, efallai eich bod chi wedi clywed y prif swyddog milfeddygol y bore yma ar y radio yn amlinellu'r camau yr ydym ni'n eu cymryd. Mae hyn yn rhywbeth, yn anffodus, yr ydym ni'n ei wynebu bob gaeaf; rwy'n credu ei fod ychydig yn gynharach nag yr oeddem ni'n ei ragweld y tro hwn. Mae parthau rheoli ac atal clefydau dros dro yn cael eu gweithredu ar hyn o bryd. Yr hyn yr ydym yn ei wneud fel Llywodraeth yw ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n cysylltu â phawb sy'n cadw adar a dofednod yng Nghymru. Mae gennym ni gofrestr, a byddwn ni'n annog unrhyw un, hyd yn oed os mai dim ond un aderyn, dau aderyn, tri aderyn, sydd ganddyn nhw i wneud yn siŵr eu bod wedi'u cofrestru, oherwydd mae'n hawdd iawn i ni anfon gwybodaeth ar e-bost. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod ni i gyd yn sicrhau bod ein hetholwyr wedi'u cofrestru ar y gofrestr cadw dofednod honno.

A wnewch chi fel Gweinidog amaeth, neu hyd yn oed Gweinidog yr Economi, ddod â chyhoeddiad ger ein bron ynghylch y camau dŷch'n eu cymryd i fynd i’r afael â’r arferiad cynyddol yma o gwmnïau mawr rhyngwladol yn prynu tir amaethyddol yng Nghymru er mwyn ei ddefnyddio fel tir tyfu coed ac 'offset-io' allyriadau carbon eu cwmnïau nhw er mwyn iddyn nhw fedru parhau ag arferion llygredig eu cwmnïau? Mae'r Swistir wedi gosod rheolau gwarchod clir ar dir amaethyddol yno ers y 1950au sy'n golygu mai dim ond at ddibenion amaeth y dylid defnyddio tir sydd wedi ei glustnodi am dir amaethyddol yn y Swistir. Mae angen sicrhau bod tir amaethyddol Cymru yn parhau i fod yn dir i gynhyrchu bwyd, a bod ffermydd teuluol Cymru yn parhau fel ffermydd sy'n cefnogi'r economi sylfaenol a'r economi gylchol. Diolch.

Will you as agricultural Minister, or even the economy Minister, bring a statement before us on the steps that you are taking to tackle the increasing habit of large multinational companies buying our agricultural land in Wales in order to use it to plant trees and thereby offset the carbon emissions of those companies, so that they can continue with the polluting practices of their companies? Switzerland has placed clear conditions on agricultural land since the 1950s that mean that that land can only be used for agricultural purposes in Switzerland. We need to ensure that agricultural land in Wales remains in food production, and that family farms in Wales continue as farms that support the foundational economy and the circular economy. Thank you.

Thank you. It would actually be for the Minister for Climate Change, if such a statement came forward. There is a piece of work being undertaken, as you know, by the Deputy Minister for Climate Change around tree planting, and this is clearly an issue that's been raised as part of that review. I think it's very difficult to tell people who they can sell their farmland to, and certainly the discussions I've had with farmers around this is that they don't want to be told who they can sell their land to, and I would absolutely agree. However, I think it is really important—. And you'll be aware of the sustainable farming scheme that we're bringing forward—that's all about rewarding active farmers, and I think there is that discussion to be had between our farmers and land managers, and certainly tenant farmers, who—they are the active farmers, aren't they? So, there is a piece of work being done. I don't think it would be appropriate at the moment to have a statement, but I'm sure the Deputy Minister for Climate Change or, indeed, the Minister for Climate Change will update us.

Diolch. Mater i'r Gweinidog Newid Hinsawdd fyddai hynny mewn gwirionedd, pe bai datganiad o'r fath yn cael ei gyflwyno. Mae darn o waith yn cael ei wneud, fel y gwyddoch chi, gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch plannu coed, ac mae'n amlwg bod hwn yn fater sydd wedi'i godi fel rhan o'r adolygiad hwnnw. Rwy'n credu ei bod yn anodd iawn dweud wrth bobl pwy y maen nhw'n cael gwerthu eu tir fferm iddyn nhw, ac yn sicr y trafodaethau yr wyf i wedi'u cael gyda ffermwyr ynghylch hyn yw nad ydyn nhw eisiau i rywun ddweud wrthyn nhw i bwy y maen nhw'n cael gwerthu eu tir, a byddwn i'n cytuno'n llwyr. Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn—. A byddwch chi'n ymwybodol o'r cynllun ffermio cynaliadwy yr ydym ni'n ei gyflwyno—mae hynny'n ymwneud â gwobrwyo ffermwyr gweithgar, ac rwy'n credu bod y drafodaeth honno i'w chael rhwng ein ffermwyr a'n rheolwyr tir, ac yn sicr ffermwyr tenantiaid, sy'n—nhw yw'r ffermwyr gweithgar, onid ydyn nhw? Felly, mae darn o waith yn cael ei wneud. Nid wyf i'n credu y byddai'n briodol ar hyn o bryd i gael datganiad, ond rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd neu, yn wir, y Gweinidog Newid Hinsawdd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

14:30

I'm asking for one statement and one Government debate. I'm requesting a statement on procurement to increase the amount bought from locally based companies. The Welsh Government, and the Welsh Government funded public sector are major purchasers of goods and services. If you add universities, the third sector and social landlords, it becomes a very large purchaser. I'm asking for a statement to include an overall procurement strategy, including work with other bodies, and progress on reducing the size of contracts. Too many contracts are of such a size that local firms cannot bid. 

I'm asking for a debate led by the Welsh Government on the Welsh Government's economic strategy. Since the founding of the Welsh Development Agency, there's been a strategy of attracting inward investment. I have heard Ministers say that we offer more than anywhere else. If you have to do that, they do not want to come and are liable to leave with few providing the number of jobs initially promised. I'd like to see a debate on an economic strategy based on developing local ideas and companies, summed up as, 'More Admiral insurance and fewer LGs and Bosch'.

Rwy'n gofyn am un datganiad ac un ddadl gan y Llywodraeth. Rwy'n gofyn am ddatganiad ar gaffael i gynyddu'r hyn sy'n cael ei brynu oddi wrth gwmnïau lleol. Mae Llywodraeth Cymru, a'r sector cyhoeddus a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yn brif brynwyr nwyddau a gwasanaethau. Os ydych chi'n ychwanegu prifysgolion, y trydydd sector a landlordiaid cymdeithasol, mae'n dod yn brynwr mawr iawn. Rwy'n gofyn am ddatganiad i gynnwys strategaeth gaffael gyffredinol, gan gynnwys gwaith gyda chyrff eraill, a chynnydd o ran lleihau maint contractau. Mae gormod o gontractau o'r fath faint fel na all cwmnïau lleol ymgeisio amdanyn nhw.

Rwy'n gofyn am ddadl dan arweiniad Llywodraeth Cymru ar strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru. Ers sefydlu Awdurdod Datblygu Cymru, mae strategaeth wedi bod o ddenu mewnfuddsoddiad. Rwyf i wedi clywed Gweinidogion yn dweud ein bod ni'n cynnig mwy nag unrhyw le arall. Os oes rhaid i chi wneud hynny, nid ydyn nhw eisiau dod ac maen nhw'n dueddol o adael gydag ond ychydig yn darparu nifer y swyddi a addawyd i ddechrau. Hoffwn i weld dadl ar strategaeth economaidd yn seiliedig ar ddatblygu syniadau a chwmnïau lleol, wedi'i chrynhoi fel 'Mwy o gwmnïau fel yswiriant Admiral a llai fel LG a Bosch'.

Thank you for those two requests. In relation to local procurement, Welsh public sector procurement expenditure accounts for £6.7 billion, of which around 52 per cent is spent directly with businesses based in Wales. And while we've seen an increase in the past eight, nine years or so—a significant increase—I think we can do better, and certainly across Government we are looking at what we can do to support Welsh businesses in relation to procurement. We have a Wales procurement policy statement, which we published in March 2021, and we have a ministerial group that's looking at what we can do to increase that.

In relation to the Welsh economic strategy to encourage start-ups, you'll be aware that the Welsh Government does provide extensive support to start-up businesses. We have Business Wales, which is our bilingual business support service, both for microbusinesses and SMEs, and that of course includes social enterprises. We are seeing a really positive number of new start-ups, even in this tough time at the moment. You'll be aware that last week I held Blas Cymru, Taste Wales, in the Celtic Manor, and it was a real pleasure to be able to launch over 200 new products, food and drink products from across Wales, over the past year, and many of them were from companies that were new start-ups. So, there is a lot of support out there already, and I would encourage any business or entrepreneur to ensure that they do contact Business Wales in the first instance.

Diolch am y ddau gais hynny. O ran caffael lleol, mae gwariant caffael sector cyhoeddus Cymru yn cyfrif am £6.7 biliwn, ac mae tua 52 y cant ohono'n cael ei wario'n uniongyrchol gyda busnesau yng Nghymru. Ac er ein bod ni wedi gweld cynnydd yn yr wyth, naw mlynedd diwethaf—cynnydd sylweddol—rwy'n credu y gallwn ni wneud yn well, ac yn sicr ar draws y Llywodraeth rydym ni'n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i gefnogi busnesau Cymru o ran caffael. Mae gennym ni ddatganiad polisi caffael i Gymru, a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Mawrth 2021, ac mae gennym ni grŵp gweinidogol sy'n edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i gynyddu hynny.

O ran strategaeth economaidd Cymru i annog busnesau newydd, byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth helaeth i fusnesau newydd. Mae gennym ni Busnes Cymru, sef ein gwasanaeth cymorth busnes dwyieithog, ar gyfer microfusnesau a busnesau bach a chanolig, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys mentrau cymdeithasol. Rydym ni'n gweld nifer gadarnhaol iawn o fusnesau newydd, hyd yn oed yn yr amser anodd hwn ar hyn o bryd. Byddwch chi'n ymwybodol fy mod i wedi cynnal Blas Cymru, Taste Wales yr wythnos diwethaf, yn y Celtic Manor, ac roedd yn bleser mawr gallu lansio dros 200 o gynnyrch newydd, cynnyrch bwyd a diod o bob rhan o Gymru, dros y flwyddyn ddiwethaf, ac roedd llawer ohonyn nhw'n dod o gwmnïau a oedd yn fusnesau newydd. Felly, mae llawer o gefnogaeth ar gael eisoes, a byddwn i'n annog unrhyw fusnes neu entrepreneur i sicrhau eu bod yn cysylltu â Busnes Cymru yn y lle cyntaf.

Trefnydd, I'd welcome a Welsh Government statement providing an update on the plans to tackle what seems to be a growing skills shortage in Wales at the moment. I've recently had the pleasure of meeting a number of small businesses from across north Wales with the Federation of Small Businesses, two of those being the Fifth Wheel Company in Rhuallt and also the White House hotel and spa, which I would highly recommend.

A common theme when meeting with these businesses and employers is that they are struggling to find people with the right skills to employ, and this is despite their jobs being well paid and there being the potential for a long and successful career in those jobs. I have noted the Welsh Government statement on a COVID commitment to employability and skills, but as this was a statement in July last year, it was well over a year ago and, of course, the world has moved on quite a lot since then. So, I think the time would be right for an updated statement on the Welsh Government's plans to tackle the skills shortage, and what they would do to encourage rapid skills development throughout the country. Thank you.

Trefnydd, byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cynlluniau i ymdrin â'r hyn sy'n ymddangos yn brinder sgiliau cynyddol yng Nghymru ar hyn o bryd. Yn ddiweddar, cefais i'r pleser o gwrdd â nifer o fusnesau bach o bob rhan o ogledd Cymru gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach, a dau o'r rheini oedd Cwmni Fifth Wheel yn Rhuallt a hefyd gwesty a sba The White House, y byddwn i'n eu hargymell yn fawr.

Thema gyffredin wrth gwrdd â'r busnesau a'r cyflogwyr hyn yw eu bod yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i bobl sydd â'r sgiliau cywir i'w cyflogi, ac mae hyn er bod eu swyddi'n cael eu talu'n dda a bod potensial am yrfa hir a llwyddiannus yn y swyddi hynny. Rwyf i wedi nodi datganiad Llywodraeth Cymru ar ymrwymiad COVID i gyflogadwyedd a sgiliau, ond gan fod hwn yn ddatganiad ym mis Gorffennaf y llynedd, yr oedd ymhell dros flwyddyn yn ôl ac, wrth gwrs, mae'r byd wedi symud ymlaen cryn dipyn ers hynny. Felly, rwy'n credu y byddai'r amser yn iawn ar gyfer datganiad yn cynnwys yr wybodaeth ddiweddaraf ar gynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â'r prinder sgiliau, a'r hyn y bydden nhw'n yn ei wneud i annog datblygu sgiliau yn gyflym ledled y wlad. Diolch.

Thank you. I am aware of quite a few sectors' concerns around skills shortages in specific areas, and I think it is really important that certainly our further education institutions ensure that they are able to put modules into different courses at different times, and very rapidly. So, for instance, I remember when I was a skills Minister that it was really important that we had electricians who were able to install solar panels. The world has completely moved on since then, so I know this is something that the Minister obviously takes a close interest in, and ensures that discussions around skills—. Just last week, as I mentioned in an earlier answer to Mike Hedges, we had Blas Cymru. So, I spoke to a lot of hospitality businesses, a lot of food and drink businesses, who, again, want skills in very specific areas. So, it is really important that the Minister works very closely with our further education and higher education institutions to ensure that we have those skills available for all our sectors in Wales.

Diolch. Rwy'n ymwybodol o bryderon cryn dipyn o sectorau ynghylch prinder sgiliau mewn meysydd penodol, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod ein sefydliadau addysg bellach, yn sicr, yn sicrhau eu bod yn gallu rhoi modiwlau mewn i wahanol gyrsiau ar wahanol adegau, ac yn gyflym iawn. Felly, er enghraifft, rwy'n cofio pan oeddwn i'n Weinidog sgiliau ei bod yn bwysig iawn bod gennym ni drydanwyr a oedd yn gallu gosod paneli solar. Mae'r byd wedi symud ymlaen yn llwyr ers hynny, felly gwn i fod hyn yn rhywbeth y mae'n amlwg bod gan y Gweinidog ddiddordeb mawr ynddo, ac mae'n sicrhau bod trafodaethau ynghylch sgiliau—.Yr wythnos diwethaf, fel y soniais mewn ateb cynharach i Mike Hedges, cawsom ni Blas Cymru. Felly, siaradais i â llawer o fusnesau lletygarwch, llawer o fusnesau bwyd a diod, sydd, unwaith eto, eisiau sgiliau mewn meysydd penodol iawn. Felly, mae'n bwysig iawn bod y Gweinidog yn gweithio'n agos iawn gyda'n sefydliadau addysg bellach ac addysg uwch i sicrhau bod gennym ni'r sgiliau hynny ar gael ar gyfer ein holl sectorau yng Nghymru.

14:35

Trefnydd, could I call for a statement from your colleague the Minister for health on the use of COVID passes in Wales? A number of constituents have contacted me about issues that they have experienced when trying to access paper passes. In particular, they have not been able to speak to an advisor to request a pass, as the phone number listed on the Welsh Government website has not been working. In fact, my office tried calling the helpline yesterday and struggled to speak to somebody, with the call cutting them off. Obviously, this is an important issue, as it may prevent some people from being able to access social activities and hospitality services. And so, an update from the Minister at the earliest opportunity about this issue would be much appreciated.

And finally, could I ask for an urgent statement regarding Welsh Government response times to correspondence from backbench Members? Whilst I appreciate that officials have experienced a high workload in recent times, I am finding that it's taking a long time to get responses on important issues raised with me by constituents. This restricts the ability of Members to respond to issues in a timely manner, and causes frustration amongst constituents who need help. It would be helpful if all Members could access departments directly, to get answers to more mundane issues, such as traffic issues on trunk roads, for example. Could I ask you to work with Government officials to look into ways of modernising the processes here, so that Members are able to fulfil their duties more efficiently? Diolch.

Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan eich cyd-Aelod, y Gweinidog iechyd, am ddefnyddio pasys COVID yng Nghymru? Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi ynglŷn â phroblemau y maen nhw wedi'u hwynebu wrth geisio cael gafael ar basys papur. Yn benodol, dydyn nhw ddim wedi gallu siarad â chynghorydd i ofyn am bàs, gan nad yw'r rhif ffôn sydd wedi'i restru ar wefan Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio. Yn wir, ceisiodd fy swyddfa i alw'r llinell gymorth ddoe a chael trafferth siarad â rhywun, a chawson nhw eu dadgysylltu o'r alwad. Yn amlwg, mae hwn yn fater pwysig, gan y gallai atal rhai pobl rhag gallu cael y cyfle i fanteisio ar weithgareddau cymdeithasol a gwasanaethau lletygarwch. Ac felly, byddai clywed yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog cyn gynted â phosibl am y mater hwn yn cael ei gwerthfawrogi'n fawr.

Ac yn olaf, a gaf i ofyn am ddatganiad brys ynghylch amseroedd ymateb Llywodraeth Cymru i ohebiaeth gan Aelodau meinciau cefn? Er fy mod yn sylweddoli bod swyddogion wedi wynebu llwyth gwaith mawr yn ddiweddar, rwy'n gweld ei bod yn cymryd amser hir i gael ymatebion ar faterion pwysig sydd wedi'u codi gyda mi gan etholwyr. Mae hyn yn cyfyngu ar allu Aelodau i ymateb i faterion mewn modd amserol, ac mae'n achosi rhwystredigaeth ymhlith etholwyr sydd angen help. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai pob Aelod mynd yn uniongyrchol at adrannau, i gael atebion i faterion mwy cyffredin, fel materion traffig ar gefnffyrdd, er enghraifft. A gaf i ofyn i chi weithio gyda swyddogion y Llywodraeth i ymchwilio i ffyrdd o foderneiddio'r prosesau yma, fel y gall Aelodau gyflawni eu dyletswyddau'n fwy effeithlon? Diolch.

Thank you. In relation to your first request, on COVID passes, you raise a very specific point and, I have to say, I have contacted that helpline myself and not come across any problems. So, I don't think it's appropriate for a statement, because I think that's something that needs looking at straight away, so I will certainly make sure that the Minister's officials look at that today.

In relation to your second point, I have to say, as a Minister, it frustrates me, and I know the huge workload that officials have in correspondence. But I am very happy to work with the central office in Welsh Government to see if we can stick to, I think it's 17 days turn around. But you will appreciate—and you did say yourself—that particularly the health department has had a massive increase in the amount of correspondence that the Minister and the two Deputy Ministers have had. So, I do sympathise, but I do appreciate the frustration too, but I will certainly see what can be done.

Diolch. O ran eich cais cyntaf, ar basys COVID, rydych chi'n codi pwynt penodol iawn ac, mae'n rhaid i mi ddweud, yr wyf i wedi cysylltu â'r llinell gymorth honno fy hun ac nid wyf i wedi dod ar draws unrhyw broblemau. Felly, nid wyf i'n credu ei bod yn briodol cael datganiad, oherwydd rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae angen edrych arno ar unwaith, felly yn sicr, byddaf i'n sicrhau bod swyddogion y Gweinidog yn edrych ar hynny heddiw.

O ran eich ail bwynt, rhaid i mi ddweud, fel Gweinidog, ei fod yn achosi rhwystredigaeth i mi, ac rwy'n ymwybodol o'r llwyth gwaith enfawr sydd gan swyddogion o ran gohebiaeth. Ond rwy'n hapus iawn i weithio gyda'r swyddfa ganolog yn Llywodraeth Cymru i weld a allwn ni gadw at, amser cyflawni o 17 diwrnod, rwy'n credu. Ond byddwch chi'n gwerthfawrogi—ac fe wnaethoch chi ddweud eich hun—fod yr adran iechyd, yn enwedig, wedi cael cynnydd enfawr yn yr ohebiaeth y mae'r Gweinidog a'r ddau Ddirprwy Weinidog wedi'i chael. Felly, rwyf i'n cydymdeimlo, ond rwyf i'n gwerthfawrogi'r rhwystredigaeth hefyd, ond byddaf i'n sicr yn gweld yr hyn y mae modd ei wneud.

Trefnydd, this time of year is an exciting one for children and adults alike. While the sight and sound of fireworks in November is not exactly a new phenomenon, the period in which fireworks are set off has become elongated in recent years. What used to be one night of anxiety for people and animals who are afraid of loud noises has become considerably longer. With public displays also being limited due to COVID, it appears that there could be more private garden displays this year—more than ever. The RSPCA briefing earlier this week, as part of their Bang Out of Order campaign, made it clear the devastating impact this can have on animals. We also know that some people, particularly those who served in the armed forces, can be traumatised by a succession of loud bangs. The issue is largely a reserved matter—for now at least—and the Tory Government has been typically passive, despite strong evidence for proactive action coming from the Westminster Petitions Committee. There is more that we can do in Wales, however. Will this Government take up the recommendations of the RSPCA and encourage retailers to stock quieter or quiet fireworks, compel public displays to be advertised well in advance, so people can take precautions to mitigate risks to them and their animals, as well as launch a public awareness campaign about the adverse impact of fireworks? Diolch.

Mae'r adeg hon o'r flwyddyn yn un gyffrous i blant ac oedolion fel ei gilydd. Er nad yw golwg a sŵn tân gwyllt ym mis Tachwedd yn rhywbeth newydd yn union, mae'r cyfnod y mae tân gwyllt yn cael eu cynnau wedi ymestyn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Mae'r hyn a arferai fod yn un noson o bryder i bobl ac anifeiliaid sy'n ofni synau uchel wedi mynd yn llawer hirach. Gydag arddangosfeydd cyhoeddus hefyd wedi'u cyfyngu oherwydd COVID, mae'n ymddangos y gallai fod mwy o arddangosfeydd mewn garddi preifat eleni—yn fwy nag erioed. Gwnaeth papur briffio'r RSPCA yn gynharach yr wythnos hon, fel rhan o'u hymgyrch Bang Out of Order, ei gwneud yn glir yr effaith ddinistriol y gall hyn ei chael ar anifeiliaid. Rydym ni hefyd yn ymwybodol, y gall clepiau uchel, un ar ôl y llall, achosi trawma i rai pobl, yn enwedig y rhai a wnaeth wasanaethu yn y lluoedd arfog. Mater a gadwyd yn ôl yw'r mater i raddau helaeth—am y tro o leiaf—ac mae'r Llywodraeth Dorïaidd wedi bod yn oddefol fel arfer, er gwaethaf tystiolaeth gref ar gyfer gweithredu rhagweithiol gan Bwyllgor Deisebau San Steffan. Fodd bynnag, mae mwy y gallwn ni ei wneud yng Nghymru. A wnaiff y Llywodraeth hon ymgymryd ag argymhellion yr RSPCA ac annog manwerthwyr i stocio tân gwyllt tawelach neu dawel, gorfodi arddangosfeydd cyhoeddus i gael eu hysbysebu ymhell ymlaen llaw, fel y gall pobl gymryd rhagofalon i liniaru risgiau iddyn nhw a'u hanifeiliaid, yn ogystal â lansio ymgyrch ymwybyddiaeth y cyhoedd am effaith niweidiol tân gwyllt? Diolch.

Thank you. This is certainly something that's raised on an annual basis. I've been very pleased to see that some supermarkets are not selling fireworks this year—I think because of the concerns that you've raised in your question. I think, unfortunately, we will see a reduction in the number of planned firework events, so it's interesting to see that some of the retail outlets have taken that decision. I'm well aware of the work that the RSPCA have been doing, and I absolutely support that, and certainly I know, when I was the Minister with responsibility for this, I had many discussions with UK Government Ministers to see what could be done, and I know the Minister for Climate Change is continuing to have those discussions. We certainly looked at what we could have in relation to silent fireworks, and while I do appreciate, as you say, it is an exciting time, and as the mother of a child who has a bonfire birthday, I'm very well aware of that, but I do think we need to think about particularly pets and animals. And for those of us with dogs who just tremble the whole time, I really do think this is something where we need to make some progress.

Diolch. Mae hyn yn sicr yn rhywbeth a gaiff ei godi'n flynyddol. Rwyf i wedi bod yn falch iawn o weld nad yw rhai archfarchnadoedd yn gwerthu tân gwyllt eleni— rwy'n credu oherwydd y pryderon yr ydych chi wedi'u codi yn eich cwestiwn chi. Rwy'n credu, yn anffodus, y byddwn ni'n gweld gostyngiad yn nifer y digwyddiadau tân gwyllt swyddogol, felly mae'n ddiddorol gweld bod rhai o'r siopau manwerthu wedi gwneud y penderfyniad hwnnw. Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith y mae'r RSPCA wedi bod yn ei wneud, ac rwy'n llwyr gefnogol i hynny, ac yn sicr gwn i, pan oeddwn i y Gweinidog â chyfrifoldeb am hyn, cefais lawer o drafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU i weld beth y byddai modd ei wneud, a gwn i fod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn parhau i gael y trafodaethau hynny. Yn sicr, gwnaethom ni edrych ar yr hyn y gallem ni ei gael o ran tân gwyllt tawel, ac er fy mod i'n gwerthfawrogi, fel y dywedwch chi, ei fod yn gyfnod cyffrous, ac fel mam i blentyn sydd â phen-blwydd ar adeg y goelcerth, rwy'n ymwybodol iawn o hynny, ond rwy'n credu bod angen i ni feddwl am anifeiliaid anwes ac anifeiliaid yn arbennig. Ac i'r rheini ohonom ni sydd â chŵn sy'n crynu drwy'r amser, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth lle mae angen i ni wneud rhywfaint o gynnydd.

14:40

Minister, could I ask for a statement on support for the hospitality sector during the winter months? Pubs are the cultural hub of our communities, providing good home-cooked food, good local ales and that warm Welsh welcome when we have visitors to our pubs. But with the First Minister floating the idea of extending vaccine passes to the hospitality sector if COVID rates don't go down in the next three weeks, a lot of those businesses are very anxious about losing trade during the winter months. So, could we please have a statement to outline what support will be given to those businesses if the vaccine pass is extended to the hospitality sector? Diolch, Llywydd.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad ynglŷn â chefnogaeth i'r sector lletygarwch yn ystod misoedd y gaeaf? Mae tafarndai yn ganolbwynt diwylliannol i'n cymunedau ni, yn darparu bwyd cartref da, cwrw lleol da ac yn estyn croeso cynnes i Gymru pan fydd ymwelwyr yn dod i'n tafarndai ni. Ond gyda'r Prif Weinidog yn gwyntyllu'r syniad o ehangu'r defnydd o basys brechlynnau i'r sector lletygarwch os na ddaw cyfraddau COVID i lawr yn ystod y tair wythnos nesaf, mae llawer o'r busnesau hynny'n bryderus iawn ynglŷn â cholli busnes yn ystod misoedd y gaeaf. Felly, a gawn ni ddatganiad i amlinellu pa gymorth a roddir i'r busnesau hynny os bydd y pàs brechlynnau yn cael ei ddefnyddio yn y sector lletygarwch? Diolch, Llywydd.

We've provided a great deal of support for the hospitality sector, particularly during the COVID-19 pandemic. There will be a vote next week on the next stage of the regulations. 

Rydym ni wedi rhoi llawer iawn o gefnogaeth i'r sector lletygarwch, yn arbennig felly yn ystod pandemig COVID-19. Bydd pleidlais yr wythnos nesaf ar gam nesaf y rheoliadau.

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar COVID-19
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on COVID-19

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y diweddariad ar COVID-19, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Eluned Morgan. Dyna chi, Weinidog.

The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services, an update on COVID-19, and I call on the Minister to make the statement. Eluned Morgan. There you are, Minister.

Diolch yn fawr, Llywydd. Diolch am y cyfle i ddweud wrth Aelodau beth sy'n digwydd ynglŷn â'r sefyllfa gyda COVID.

Thank you, Llywydd, for this opportunity to update Members on the situation with COVID. 

Thank you for the opportunity to update Members on the COVID situation, during what is already proving to be a very challenging autumn. Now, in my last update I was able to report cases decreasing and plateauing, indicating we were potentially passing the peak of this wave. In the last three weeks, the situation in Wales deteriorated, recording our highest ever case rates during October—over 700 cases per 100,000. We know that mistakes at a private laboratory in England resulted in thousands of people wrongly being given negative test results, which may have contributed to this rise. We have also identified around 2,000 cases of a new variant in Wales, which we are closely monitoring.

It's clear that the pandemic is far from over and we must continue our efforts to follow the measures we've put in place to keep us, our families and our communities safe. The problem isn't simply the rising number of cases; it's the pressures they create on our NHS and social care services. We have urgent and emergency pressures related to non-COVID issues comparable to what we normally see in the depths of winter, and the rising number of COVID-19 cases is leading to greater occupancy of hospital beds and intensive care units. All of our health boards are facing this increased demand for services.

We've planned, and we've worked with our health and care partners, to develop our health and social care winter plan for 2021-22, which was published on 21 October. At the heart of this plan is a focus on patient safety and well-being. Through preventive activities to try and keep people well, we want to reduce the need for urgent and emergency care, which will, in turn, reduce pressures on the NHS. The plan calls for each region to develop an integrated health and social care winter plan through the mechanisms of the regional partnership boards. This supports a joined-up approach to winter planning, covering what is delivered by local authorities and what is delivered by health boards. Regional partnership boards are now working on addressing the seven priorities in the winter plan. The aim is to protect those in greatest need while also protecting essential services, our dedicated workforce and the public. I expect to see the plans developed by the regional partnership boards later this month, and we will review them to ensure that they are robust. 

A hundred and forty million pounds has been allocated to health boards and NHS trusts through the recovery fund to support delivery of safe services over the remainder of the year, which will include a very difficult winter period, and this is to treat the backlog of patients that has been built up over the past 18 months. This is on top of the £100 million that we allocated in May. A further £48 million has been allocated to support social care in Wales. A total of £9.8 million has been distributed across all RPBs—regional partnership boards—to support the delivery of the winter plan.

Now, I’d like to move on to the outcome of the 21-day review, which the First Minister announced last week. We're very aware of the harms that could be caused by the COVID restrictions that we were forced to put in place previously, and none of us wants to return to those measures. However, given the seriousness of the situation we’re in, we had to consider very carefully whether we needed to return to some stricter measures.

Diolch i chi am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am sefyllfa COVID, yn ystod tymor yr hydref sydd wedi bod yn heriol iawn yn barod. Nawr, yn fy niweddariad diwethaf i, roeddwn i'n gallu adrodd am ostyngiad yn nifer yr achosion a'u bod nhw'n cyrraedd man gwastad, a oedd yn awgrymu ein bod ni, o bosibl, wedi mynd heibio i frig y don hon. Yn ystod y tair wythnos diwethaf, mae'r sefyllfa yng Nghymru wedi gwaethygu, ac fe nodwyd ein cyfraddau uchaf ni erioed o achosion yn ystod mis Hydref—dros 700 o achosion fesul 100,000. Fe wyddom ni fod camgymeriadau mewn labordy preifat yn Lloegr wedi arwain at roi canlyniadau negyddol i brofion i filoedd o bobl, a hynny ar gam, ac fe allai'r ffaith honno fod wedi cyfrannu at y cynnydd hwn. Rydym ni wedi nodi tua 2,000 o achosion o amrywiolyn newydd yng Nghymru hefyd, ac rydym ni'n monitro hynny'n ofalus.

Mae hi'n amlwg nad yw'r pandemig yn agos at fod wedi gorffen ac mae'n rhaid i ni barhau â'n hymdrechion ni i ddilyn y mesurau a wnaethom ni eu rhoi nhw ar waith i'n cadw ni ein hunain, a'n teuluoedd ni, a'n cymunedau ni'n ddiogel. Nid y cynnydd yn nifer yr achosion yn unig yw'r broblem; ond y pwysau y mae hynny'n ei roi ar ein GIG ni a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol ni. Rydym ni'n gweld pwysau oherwydd achosion brys sy'n gysylltiedig â materion nad ydyn nhw'n ymwneud â COVID sy'n debyg iawn i'r hyn y byddwn ni'n ei weld fel arfer yn nyfnder y gaeaf, ac mae'r nifer cynyddol o achosion COVID-19 yn arwain at fwy o ddefnydd o welyau mewn ysbytai ac unedau gofal dwys. Mae pob un o'n byrddau iechyd ni'n wynebu'r galw cynyddol hwn am wasanaethau.

Rydym ni wedi bod yn cynllunio, ac rydym ni wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid iechyd a gofal, i ddatblygu ein cynllun iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer gaeaf 2021-22, a gyhoeddwyd ar 21 o fis Hydref. Wrth hanfod y cynllun hwn y mae canolbwyntio ar ddiogelwch a lles y cleifion. Drwy weithgareddau ataliol i geisio cadw pobl yn iach, rydym ni'n awyddus i leihau'r angen am ofal brys ac mewn argyfwng, ac fe fydd hynny yn ei dro yn ysgafnhau'r pwysau ar y GIG. Mae'r cynllun yn galw ar bob rhanbarth i ddatblygu cynllun iechyd a gofal cymdeithasol integredig ar gyfer y gaeaf drwy fecanweithiau'r byrddau partneriaeth rhanbarthol. Mae hyn yn cefnogi dull cydgysylltiedig o gynllunio ar gyfer yr gaeaf, sy'n cwmpasu'r hyn a ddarperir gan awdurdodau lleol a'r hyn a ddarperir gan fyrddau iechyd. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn gweithio nawr ar fynd i'r afael â'r saith blaenoriaeth yn y cynllun ar gyfer y gaeaf. Yr amcan yw diogelu'r rhai sydd â'r angen mwyaf yn ogystal ag amddiffyn y gwasanaethau hanfodol, ein gweithlu ymroddedig ni, a'r cyhoedd. Rwy'n disgwyl gweld y byrddau partneriaeth rhanbarthol yn datblygu'r cynlluniau hyn yn ddiweddarach yn ystod y mis hwn, ac fe fyddwn ni'n eu hadolygu nhw i wneud yn siŵr eu bod nhw'n rhai cadarn.

Dyrannwyd cant a phedwar deg o filiynau o bunnoedd i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG drwy'r gronfa adfer i gefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau diogel dros weddill y flwyddyn, a fydd yn cynnwys cyfnod anodd iawn y gaeaf, ar gyfer ymdrin â'r gwaith sydd wedi pentyrru o ran triniaethau i gleifion dros y 18 mis diwethaf. Mae hyn ar ben y £100 miliwn a ddyrannwyd gennym ni ym mis Mai. Dyrannwyd £48 miliwn arall i gefnogi gofal cymdeithasol yng Nghymru. Dosbarthwyd cyfanswm o £9.8 miliwn ar draws y byrddau partneriaeth rhanbarthol i gyd i gefnogi'r gwaith o gyflawni'r cynllun ar gyfer y gaeaf.

Nawr, fe hoffwn i symud ymlaen at ganlyniad yr adolygiad 21 diwrnod, a gyhoeddodd y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Rydym ni'n ymwybodol iawn o'r niwed a allai gael ei achosi gan y cyfyngiadau COVID y bu'n rhaid i ni eu rhoi nhw ar waith cyn hyn, ac nid oes neb ohonom ni'n dymuno mynd yn ôl at y mesurau hynny. Eto i gyd, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni ynddi hi, roedd hi'n rhaid i ni ystyried yn ofalus iawn yr angen i fynd yn ôl at rai mesurau mwy llym.

Rŷn ni wedi cytuno mai’r opsiwn gorau nawr yw cryfhau rhai o’r mesurau presennol sydd eisoes ar waith. Mae’r rhain yn cynnwys brechu, ac yn benodol bwrw ati’n gyflymach i gyflwyno brechlynnau atgyfnerthu, a brechlynnau i bobl ifanc rhwng 12 a 15 oed. Rŷn ni eisoes wedi cynnig brechlynnau atgyfnerthu i holl breswylwyr a staff cartrefi gofal sy’n gymwys. Fel bob amser, hoffwn i ddiolch i bawb sy’n rhan o’n rhaglen frechu anhygoel am yr holl waith y maen nhw wedi bod yn ei wneud. Brechu a brechlynnau atgyfnerthu yw’r amddiffyniad gorau yn erbyn y feirws o hyd. Heb y rhaglen hon, byddai’r sefyllfa iechyd cyhoeddus yn waeth o lawer. Mae brechlynnau wedi gwanhau’r cysylltiad rhwng haint a salwch difrifol, ac maen nhw’n parhau i wneud hynny.

Rŷn ni’n gwybod mai cyfraddau uchel o’r haint ymhlith pobl ifanc sy’n gyfrifol am ran o’r cynnydd yn y niferoedd. Yr wythnos hon, rŷn ni’n cyhoeddi pecyn cymorth i helpu penaethiaid i ymdrin â nifer uchel yr achosion yn eu hysgolion ac i gyflwyno mesurau amddiffyn eraill yn gyflym. Rŷn ni hefyd yn cynyddu ein hymdrechion i annog staff a myfyrwyr ysgolion uwchradd i fachu ar y cyfle i gael prawf llif unffordd ddwywaith yr wythnos. Bydd profi’n rheolaidd, ynghyd â’r mesurau amddiffyn, yn helpu i gadw’r coronafeirws allan o’n hysgolion ni.

Yn fy niweddariad diwethaf, fe wnes i egluro’r rhesymeg y tu ôl i gyflwyno pàs COVID. Mae'r pàs wedi bod ar waith ers tair wythnos nawr, a byddwn ni yn awr yn mynd ati i geisio estyn ei ddefnydd i theatrau, sinemâu a neuaddau cyngerdd. Mae’r rhain yn lleoliadau lle mae nifer fawr o bobl yn ymgynnull o dan do am gyfnodau hir ac yn aml heb orchuddion wyneb.

Yn olaf, rŷn ni’n ailgyflwyno’r gofyniad i bobl hunanynysu os bydd rhywun ar eu haelwyd yn dangos symptomau neu’n cael prawf positif ar gyfer COVID-19, waeth beth fo’u statws brechu. Mae hyn oherwydd bod heintiau rhwng cysylltiadau agos hefyd wedi bod yn rhannol gyfrifol am y cynnydd mawr mewn achosion. Bellach, bydd angen i gysylltiadau aelwydydd hunanynysu tan y byddant yn cael prawf PCR negatif. Mae’r system hon ar waith yn yr Alban, lle’r oedd cyfraddau achosion ar eu hanterth ym mis Medi ac maen nhw bellach yn llawer is nag yng Nghymru.

Llywydd, mae pob un ohonon ni am ddiogelu Cymru a’i chadw ar agor, ond os bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn dirywio, yn yr adolygiad nesaf byddwn yn ystyried codi’r lefel rhybudd yn uwch ac yn ystyried ailgyflwyno cyfyngiadau. Mae’r tair wythnos nesaf, felly, yn allweddol. Dwi'n galw ar bawb i ddilyn y mesurau sydd ar waith, yn ogystal â chofio’r egwyddorion sylfaenol hynny a all eich amddiffyn chi ac eraill—golchi dwylo, cadw pellter cymdeithasol, gwisgo gorchudd wyneb a dilyn y drefn brofi. Yn bwysicach na dim, ac allaf i ddim pwysleisio hyn ddigon, ewch i gael eich brechlyn a’ch brechlyn atgyfnerthu pan gewch chi’r alwad. Mae'n achub bywydau. Mae sefyllfa iechyd y cyhoedd yn symud yn gyflym, ac, yn yr un modd ag y dirywiodd yn gyflym, gallwn hefyd wyrdroi hyn a gwella ein sefyllfa yma yng Nghymru. Mae pawb yn gweithio’n galed i amddiffyn eu hunain a'r rhai sy’n annwyl iddyn nhw. Gadewch inni ddal ati i wneud hynny gyda’n gilydd. Diolch.

We have agreed that the best option now is to strengthen some of the current measures we already have in place. These include vaccination, and specifically a speed-up of the roll-out of booster vaccinations, and vaccines for those between 12 and 15 years of age. We have already offered boosters to all eligible care homes residents and staff. As always, I want to thank everyone involved in our incredible vaccination programme for all the work that they've done. Vaccination and boosters continue to be our best defence against the virus. Without this programme, the public health situation would be significantly worse. Vaccines have weakened the link between infection and serious illness and continue to do so.

We know that part of the rise in numbers is being driven by high infections in young people. This week we are publishing a toolkit to support headteachers in dealing with the high number of cases in their schools and to quickly introduce additional protections. We are also increasing our efforts to encourage staff and secondary school students to take up the opportunity of a twice weekly lateral flow test. Regular testing, together with the protective measures, will help keep coronavirus out of our schools.

In my last update, I explained the reasoning behind the introduction of a COVID pass. Having been in place for three weeks, we will now seek to extend its use to theatres, cinemas and concert halls. These are settings where large numbers of people gather indoors for long periods, often without face coverings.

Finally, we are reintroducing the requirement for people to self-isolate if someone in their household has symptoms or tests positive for COVID-19, regardless of their vaccination status. This is because infections between close contacts have also been partly responsible for the large rise in cases. Household contacts will now need to self-isolate until they receive a negative PCR test. This system is in place in Scotland, where the case rates peaked in September and are now much lower than in Wales.

Llywydd, we all want to keep Wales safe and open, but if the public health situation continues to deteriorate, at the next review we will be considering raising the alert level and reintroducing restrictions. The next three weeks are therefore critical. I call on everyone to please follow the measures in place, as well as remembering those basic principles which can protect you and others—hand washing, social distancing, wearing face coverings and following the testing regime. Most importantly, and I can’t stress this enough, please get your vaccination and booster when you are called for it. It saves lives. This is a fast-moving public health situation, and, in the same way as it deteriorated quickly, we can also turn this around and improve our situation here in Wales. Everyone is working hard to protect themselves and their loved ones. Let’s continue to do this together. Thank you.

14:50

Minister, can I thank you for the update today you've given us on COVID-19? Now, you say in your statement, Minister, that there is a rising number of COVID cases leading to greater occupancy of hospital beds and ICUs, and I would agree with you that is a cause for concern. The Government cut 224 beds in the NHS during the first year of the pandemic, so I'd suggest that bed capacity needs to increase not decrease. So, if you agree with that assessment, can you inform the Chamber today what you are doing to reverse this cut and increase bed capacity?

You also say in your statement that vaccines continue to be the best defence against the virus. I firmly agree with you in that regard, and I think it's welcome news, isn't it, that the vaccine programme has been a great success across the UK and indeed here in Wales. I think we should thank, again, all our key workers who have tirelessly worked to roll out this life-saving vaccine, or vaccines, I should say. Many people in Wales are now eligible for a third jab, but they need some reassurance in this regard. The guidance in Wales says that you will be contacted by the health board when you are eligible for a booster vaccine, but evidence is showing from different parts of Wales that that is not the case and health boards—not just one, but numerous health boards—are not yet contacting people who are eligible in that regard. Now, if you're in England, you can get a booster dose from a walk-in site if it's been at least six months since your second dose and that you're over 50 or over 16 with a health condition that puts you at higher risk from COVID-19. So, can I ask, will the Welsh Government be adopting the same approach and, if so, when? Certainly, my suggestion would be that the Government should take that approach with urgency as well.

Now, evidence also is suggesting that more people are ignoring restrictions. I think that is concerning. I think, whether you agree with the restrictions or not, you should follow the restrictions. So, my question is not in that regard, but I think there is a concern here. There was a CoMix survey last week that showed that mask wearing in Wales has decreased sharply over the last month compared with England and Scotland. So, how are restrictions such as mask wearing and working from home going to be enforced if data is suggesting that people are ignoring the restrictions? So, I'd be interested in your conversations in Cabinet around this. Clearly, when you're considering further restrictions, there's got to be a discussion about the Welsh public's appetite for the willingness to follow restrictions. So, I'd be grateful if you could give some further detail in that regard as well.

Now, clearly, if people are being asked to isolate, we do need some clarity as well. In your statement today you referred to PCR testing. Can I ask, Minister, do the household have to keep taking regular PCR tests until the infected individual is recovered and has tested negative? The reason I ask that question is to understand the logic here. I appreciate you said this is being done in Scotland, so I'm sure you can explain the logic. But, if somebody tests positive and then the household have to obtain a PCR test, if that result comes back in one or two days and that person can then go back out again and leave the household, then clearly that person in the household is still infectious. So, I wonder if you could explain the logic in that regard. 

Can you also let us know whether this is a legal requirement or is it guidance? I think that's quite important. I've had people specifically ask this question myself. And in that regard as well, it might be useful if you could inform the Chamber in regard to all the additional requirements that were announced on Friday. Can you clarify whether these are guidance or these are legal requirements? I think that's quite important, if you are able to set that out.

I feel that the COVID pass needs some further clarity, Minister, given that we're now being asked to vote on its extension next week. I won't rehearse the arguments from my position; those have already been debated. But in order to be classed as fully vaccinated here in the UK, we need to have two jabs. In Israel, you need proof of two vaccinations plus a booster after six months of receiving your second dose or you're not considered to be fully vaccinated. Does the Welsh Government have plans to update the system to provide the booster vaccine for proof of the vaccine pass system?

I've also been contacted with regard to the use of the COVID pass. Some have described the process as confusing and feel that a step-by-step guide is needed. I appreciate there are people of all ages and abilities that will be trying to obtain a COVID pass. Can I ask whether the Welsh Government is doing anything to improve the functionality of the COVID pass system, particularly to help the elderly and vulnerable with access to COVID passes? And I say that in regard to some of the information that's required, such as passport details, driving licence details, mobile phone, because there are some groups of people that don't have any of those items, and there is clearly an obvious discrimination issue in that regard. So, I'd be grateful if you could perhaps outline what you're doing to ensure that there's no unintentional discrimination between people who don't have any of those particular documentations.  

Gweinidog, a gaf i ddiolch i chi am y diweddariad yr ydych wedi ei roi i ni ar COVID-19 heddiw? Nawr, rydych chi'n dweud yn eich datganiad, Gweinidog, fod nifer cynyddol o achosion o COVID yn arwain at fwy o ddefnydd o welyau ysbyty ac Unedau Gofal Dwys, ac fe fyddwn i'n cytuno â chi fod hynny'n peri pryder. Gwnaeth y Llywodraeth ddileu 224 o welyau'r GIG yn ystod blwyddyn gyntaf y pandemig, ac felly fe fyddwn i'n awgrymu bod angen cynyddu nifer y gwelyau nid eu gostwng. Felly, os ydych chi'n cytuno â'r asesiad hwnnw, a wnewch chi roi gwybod i'r Siambr heddiw beth rydych chi'n ei wneud i wrthdroi'r gostyngiad hwn a chynyddu nifer y gwelyau?

Rydych chi'n dweud yn eich datganiad hefyd mai brechlynnau sy'n parhau i fod yr amddiffyniad gorau yn erbyn y feirws. Rwy'n cytuno yn fawr â chi yn hynny o beth, ac rwy'n credu ei fod yn newyddion i'w groesawu, onid yw e, bod y rhaglen frechu wedi bod yn llwyddiant mawr ledled y DU ac yn wir yma yng Nghymru. Rwy'n credu y dylem ni ddiolch, unwaith eto, i'n holl weithwyr allweddol sydd wedi gweithio'n ddiflino i gyflwyno'r brechlyn hwn sy'n achub bywydau, neu frechlynnau, fe ddylwn i ei ddweud. Mae llawer o bobl yng Nghymru yn gymwys i gael trydydd pigiad erbyn hyn, ond mae angen rhywfaint o sicrwydd arnyn nhw ynglŷn â hynny. Mae'r canllawiau yng Nghymru yn dweud y bydd y bwrdd iechyd yn cysylltu â chi pan fyddwch chi'n gymwys i gael brechlyn atgyfnerthu, ond mae tystiolaeth yn dangos o wahanol rannau o Gymru nad yw hynny'n wir ac nad yw byrddau iechyd—nid un yn unig, ond nifer o fyrddau iechyd—yn cysylltu â phobl sy'n gymwys eto. Nawr, os ydych chi yn Lloegr, fe allwch chi gael eich dogn atgyfnerthu o safle galw i mewn os yw hi wedi bod yn chwe mis o leiaf ers i chi gael eich ail ddogn a'ch bod chi dros 50 oed neu dros 16 oed ac â chyflwr iechyd sy'n eich rhoi chi mewn mwy o berygl oherwydd COVID-19. Felly, a gaf i ofyn, a fydd Llywodraeth Cymru yn mabwysiadu'r un dull ac os felly, pryd fydd hynny? Yn sicr, fe fyddwn i'n awgrymu y dylai'r Llywodraeth fabwysiadu'r dull hwnnw hefyd yn ddiymdroi.

Nawr, mae tystiolaeth yn awgrymu hefyd bod mwy o bobl yn anwybyddu'r cyfyngiadau. Rwy'n credu bod hynny'n peri pryder. Rwyf i o'r farn, os ydych chi'n cytuno â'r cyfyngiadau neu beidio, y dylech chi gydymffurfio â'r cyfyngiadau. Felly, nid hwnnw yw fy nghwestiwn i yn hyn o beth, ond rwy'n credu bod pryder yma. Roedd arolwg CoMix yr wythnos diwethaf yn dangos bod gwisgo mygydau yng Nghymru wedi gostwng yn sydyn dros y mis diwethaf o'i gymharu â Lloegr a'r Alban. Felly, sut bydd cyfyngiadau fel gwisgo mygydau a gweithio o gartref yn cael eu gorfodi pe byddai'r dystiolaeth yn awgrymu bod pobl yn anwybyddu'r cyfyngiadau? Felly, fe fyddai hi'n dda gennyf i gael gwybod rhywfaint am eich sgyrsiau chi yn y Cabinet ynghylch hyn. Yn amlwg, pan fyddwch chi'n ystyried ehangu'r cyfyngiadau, mae'n rhaid i chi gael trafodaeth am awydd y cyhoedd yng Nghymru i gydymffurfio â'r cyfyngiadau. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n rhoi rhagor o fanylion i ni ynglŷn â hynny hefyd.

Nawr, yn amlwg, os ydych chi'n gofyn i bobl ynysu, mae angen rhywfaint o eglurder arnom ni hefyd. Yn eich datganiad chi heddiw roeddech chi'n cyfeirio at brofion PCR. A gaf i ofyn, Gweinidog, a oes yn rhaid i aelwyd barhau i gymryd profion PCR rheolaidd nes bod yr unigolyn heintiedig wedi gwella ac wedi cael prawf negyddol? Y rheswm yr wyf i'n gofyn y cwestiwn hwn yw ar gyfer deall y rhesymeg. Rwy'n sylweddoli eich bod chi wedi dweud bod hynny'n cael ei wneud yn yr Alban, ac felly rwy'n siŵr y gallech chi egluro'r rhesymeg. Ond, os bydd rhywun yn cael prawf cadarnhaol ac yna mae'n rhaid i'w aelwyd gael prawf PCR, os daw'r canlyniad hwnnw'n ei ôl mewn diwrnod neu ddau fe all yr unigolyn hwnnw fynd allan unwaith eto wedyn a gadael yr aelwyd, ac, yn amlwg, mae'r unigolyn hwnnw'n dal i fod yn heintus ar yr aelwyd. Felly, tybed a wnewch chi esbonio'r rhesymeg yn hyn o beth.

A wnewch chi roi gwybod i ni hefyd a yw hwn yn fater o gyfraith neu'n ddim ond canllaw i'w ddefnyddio? Rwy'n credu bod hynny'n dra phwysig. Mae pobl wedi gofyn y cwestiwn penodol hwn i mi. Ac yn hyn o beth hefyd, fe fyddai hi o fudd pe byddech chi'n hysbysu'r Siambr am yr holl ofynion ychwanegol a gyhoeddwyd ddydd Gwener. A wnewch chi egluro ai canllawiau yw'r rhain neu ofynion yn ôl y gyfraith? Rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, os wnewch chi roi gwybod am hynny.

Rwy'n credu bod angen mwy o eglurder ar y pàs COVID, Gweinidog, o gofio y bydd gofyn i ni bleidleisio ar estyn hwnnw'r wythnos nesaf. Nid wyf i am ailadrodd y dadleuon o'm safbwynt i; cafodd y rhain eu trafod eisoes. Ond i gael ein hystyried mewn cyflwr o fod wedi ein brechu'n llawn yma yn y DU, mae angen i ni gael dau bigiad. Yn Israel, mae angen prawf o ddau frechiad arnoch chi ynghyd ag un atgyfnerthu ar ôl chwe mis wedi cael eich ail ddogn neu nid ydych chi'n cael eich ystyried fel un wedi cael ei lawn frechu. A oes gan Lywodraeth Cymru gynlluniau i ddiweddaru'r system i gynnwys prawf o frechlyn atgyfnerthu yn y gyfundrefn pasys brechlynnau?

Bu rhai mewn cysylltiad â mi hefyd ynglŷn â defnyddio'r pàs COVID. Mae rhai wedi disgrifio'r broses fel rhywbeth dryslyd ac maen nhw'n teimlo bod angen canllawiau gam wrth gam. Rwy'n sylweddoli y bydd pobl o bob oed a gallu yn awyddus i gael pàs COVID. A gaf i ofyn a yw Llywodraeth Cymru yn gwneud unrhyw beth i wella ymarferoldeb y gyfundrefn pasys COVID, yn enwedig felly i helpu'r henoed a'r rhai sy'n agored i niwed gael gafael ar basys COVID? Ac rwy'n dweud hynny o ran peth o'r wybodaeth sy'n ofynnol, fel manylion pasbort, manylion trwyddedau gyrru, ffôn symudol, oherwydd mae yna rai grwpiau o bobl nad oes ganddyn nhw unrhyw un o'r eitemau hynny, ac mae hi'n amlwg y ceir mater amlwg o wahaniaethu yn hynny o beth. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar i chi pe byddech chi'n amlinellu, efallai, yr hyn yr ydych chi'n ei wneud i sicrhau nad yw pobl nad oes ganddyn nhw unrhyw un o'r dogfennau arbennig hynny yn profi unrhyw wahaniaethu anfwriadol.  

14:55

Thanks very much, Russell, for many, many questions there. I'm not sure I'll get through them all but I'll give them a go. First of all, on the beds in Wales, and the number of beds in hospitals, my understanding is that the number of beds that have been quoted did not include, for example, the field hospital beds and, of course, doesn't take into account the fact that the situation is different compared to the past, because we have to take into account the social distancing that needs to be taken into consideration because of COVID. On top of that, you need to understand that the average length of stay is significantly reduced compared to what has happened in the past, and there is a rolling closure of wards for cleaning purposes. So, all of those things mean that the situation is different compared to the past. But I do think that it's important for us to remember that, actually, keeping people out of hospital is what should be our intention, and getting them out of hospital as soon as we can because of the kind of infections that you can catch in hospital, and because, frankly, you're more likely to get the kind of rehabilitation that you need in your community. 

On boosters, I'm pleased to say that we're doing very well in Wales, and we're following the same priorities as we did in the first round, and that is making sure that we actually do it in line with the vulnerability of people. So, we have people over the age of 50 within those categories of one to nine, but we're working through them in a very systematic way so that, obviously, care home residents have been some of the first to have been offered. I'm pleased to say that about 68 per cent of care home residents have already had their booster jabs, as have about 54 per cent of care home workers and NHS workers. So, these are the first categories that we're looking at. We're not going to be opening it up to a free-for-all in the way that they have in England. We'll be more systematic than that, following the kind of advice that the Joint Committee on Vaccination and Immunisation gave in the first round. 

When it comes to face coverings, I am very saddened to see that people are not taking this seriously. This is certainly not a common situation throughout Wales. The majority, I think, are still abiding by our laws. And let's underline that—it is actually a law to wear a face covering in certain public places in Wales, and we did, of course, have many robust discussions within Cabinet about this, in particular about how we enforce it. And I'm pleased to say that Ministers Lesley Griffiths and Vaughan Gething have been meeting with supermarkets to talk to them about their responsibility of enforcing face coverings. It is a legal requirement and we expect them to enforce that.

In terms of household isolation, this is something now that we are strongly advising people to do. If somebody in your house has COVID, then we're asking you to self-isolate. And if children, for example, have a PCR test and it comes back negative, there is still an expectation on them to take a lateral flow test for seven days, so that we shore up that potential of them developing it later, so that we are clearer about trying to keep it out of our schools.

In relation to COVID passes, I must say that what we've seen is that they have been quite successful. Certainly, when it comes to the rugby on the weekend, the kind of spot-check implementation that we saw did seem to work quite effectively. People got to the stadium about half an hour before they usually would. So, the Welsh Rugby Union certainly seemed quite satisfied with the way things worked out there.

Diolch yn fawr iawn i chi, Russell, am lawer iawn o gwestiynau yn y fan yna. Nid wyf i'n siŵr y gallaf i fynd drwyddyn nhw i gyd ond fe roddaf gynnig ar eu hateb nhw. Yn gyntaf un, o ran y gwelyau yng Nghymru, a nifer y gwelyau mewn ysbytai, rwy'n deall nad oedd nifer y gwelyau a ddyfynnwyd yn cynnwys, er enghraifft, y gwelyau mewn ysbytai maes ac, wrth gwrs, nid yw hynny'n ystyried y ffaith bod y sefyllfa yn wahanol o'i chymharu â'r gorffennol, oherwydd mae'n rhaid i ni ystyried y pellter cymdeithasol y mae angen ei ystyried oherwydd COVID. Ar ben hynny, mae angen i chi ddeall bod hyd cyfartalog yr arhosiad wedi gostwng yn sylweddol o'i gymharu â'r hyn sydd wedi bod yn y gorffennol, a bod yn rhaid cau wardiau yn eu tro at ddibenion glanhau. Felly, mae'r holl bethau hynny'n golygu bod y sefyllfa yn un wahanol o'i chymharu â'r gorffennol. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gofio, mewn gwirionedd, mai cadw pobl allan o'r ysbyty yw'r hyn a ddylai fod yn brif amcan i ni, a'u cael nhw allan o'r ysbyty cyn gynted ag y gallwn ni oherwydd y math o heintiau y gallwch chi eu dal yn yr ysbyty, ac oherwydd, i fod yn gwbl onest, eich bod chi'n fwy tebygol o gael y math o adsefydlu sydd ei angen arnoch chi yn eich cymuned.

O ran brechiadau atgyfnerthu, rwy'n falch o ddweud ein bod ni'n gwneud yn dda iawn yng Nghymru, ac rydym ni'n mynd o'i chwmpas hi yn ôl yr un blaenoriaethau ag a oedd gennym ni yn y rownd gyntaf, ac mae hynny'n sicrhau ein bod ni'n gwneud hynny yn ôl pa mor agored i niwed yw pobl, mewn gwirionedd. Felly, mae gennym ni bobl dros 50 oed o fewn y categorïau hynny o un i naw, ond rydym ni'n gweithio drwyddyn nhw mewn ffordd systematig iawn fel bod preswylwyr cartrefi gofal, yn amlwg, ymhlith y rhai cyntaf i gael eu cynnig nhw. Rwy'n falch o ddweud bod tua 68 y cant o breswylwyr cartrefi gofal wedi cael eu pigiadau atgyfnerthu eisoes, ac mae tua 54 y cant o weithwyr cartrefi gofal a gweithwyr y GIG wedi eu cael nhw. Felly, dyma'r categorïau cyntaf i gael sylw gennym ni. Nid ydym ni'n mynd i wneud hyn yn agored i bawb fel maen nhw'n gwneud yn Lloegr. Rydym ni am fod yn fwy systematig na hynny, gan ddilyn y math o gyngor a roddodd y Cyd-bwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio yn y rownd gyntaf.

O ran gorchuddion wyneb, rwy'n siomedig iawn o weld nad yw pobl yn cymryd hyn o ddifrif. Yn sicr, nid yw hon yn sefyllfa gyffredin ledled Cymru. Rwy'n credu bod y mwyafrif yn cadw at ein cyfreithiau ni o hyd. A gadewch i ni danlinellu hynny—fe geir gorchymyn cyfreithiol mewn gwirionedd i wisgo gorchudd wyneb mewn rhai mannau cyhoeddus yng Nghymru, ac fe gawsom ni, wrth gwrs, lawer o drafodaethau manwl o fewn y Cabinet ynghylch hyn, yn enwedig ynghylch sut yr ydym yn ymdrin â'r gorfodi. Ac rwy'n falch o ddweud bod y Gweinidogion Lesley Griffiths a Vaughan Gething wedi bod yn cyfarfod ag archfarchnadoedd i siarad â nhw am eu cyfrifoldeb nhw i orfodi gwisgo gorchuddion wyneb. Mae hwn yn orchymyn cyfreithiol ac rydym ni'n disgwyl iddyn nhw ei orfodi.

O ran aelwydydd yn ynysu, mae hwnnw'n rhywbeth yr ydym ni'n cynghori pobl yn gryf nawr i gadw ato. Os oes COVID ar rywun yn eich tŷ chi, yna rydym ni'n gofyn i chi hunanynysu. Ac os yw plant, er enghraifft, yn cael prawf PCR ac mae'n dod yn ei ôl yn negyddol, mae'r disgwyliad iddyn nhw gymryd prawf llif unffordd am saith diwrnod yn parhau, fel ein bod ni'n sicrhau ein bod ni'n lleihau'r perygl o'i ddatblygu yn ddiweddarach, fel ein bod ni'n fwy eglur ynglŷn â cheisio cadw'r haint draw o'n hysgolion ni.

O ran y pasys COVID, mae'n rhaid i mi ddweud mai'r hyn a welwn ni yw eu bod nhw wedi bod yn eithaf llwyddiannus. Yn sicr, o ran y rygbi dros y penwythnos, roedd hi'n ymddangos bod y math o hapwiriadau a welsom ni yno'n gwneud eu gwaith yn dra effeithiol. Fe gyrhaeddodd pobl y stadiwm tua hanner awr cyn y bydden nhw wedi gwneud fel arfer. Felly, roedd Undeb Rygbi Cymru yn sicr yn ymddangos yn fodlon iawn ar y ffordd yr oedd pethau wedi gweithio yn y fan honno.

15:00

Mae'r sefyllfa yn dal yn hynod, hynod ddifrifol yng Nghymru. Mae yna bryder difrifol allan yna o hyd. Ydy, mae pethau'n symud i'r cyfeiriad cywir, dwi'n gobeithio, ond rydyn ni'n symud yno o bwynt brawychus o uchel o ran nifer yr achosion. Ac rydyn ni'n dal—waeth i ni fod yn agored—ymhlith y gwaethaf yn y byd o ran nifer yr achosion. Mae cymaint yn cysylltu efo fi yn bryderus bod y pethau sylfaenol ddim yn cael eu gwneud yn iawn bellach. Mi glywsom ni'r Gweinidog yn dweud yn y fanna ei bod hi'n hyderus bod y rhan fwyaf o bobl yn dal yn glynu at y gofynion i wisgo mygydau, ond nid dyna'r profiad mae llawer o bobl yn ei gael. Yn y dyddiau diwethaf dwi wedi cael pobl sy'n gweithio mewn fferyllfeydd, mewn siopau, mewn bwytai, pobl sydd yn bryderus am beth maen nhw'n ei weld yn eu bywydau bod dydd ar drafnidiaeth gyhoeddus. Mae angen gwneud rhywbeth gwahanol rŵan er mwyn atgyfnerthu'r neges yna a sicrhau bod y Ddeddf yn cael ei gweithredu, achos mae'n amlwg bod y Ddeddf yn ei hun ddim yn ddigon. Felly, mi fuaswn i'n ddiolchgar i gael deall gan y Gweinidog beth ydy'r math o feddwl arloesol sydd yn mynd ymlaen o gwmpas y cyfathrebu yna. Mewn cyfathrebu mae fy nghefndir proffesiynol i; mae'n bosib bod gen i fwy o ddiddordeb yn hynny na llawer, ond mae o yn gwbl, gwbl allweddol. Mi ofynnais i i'r pedwar a oedd ar y trên yn agos ataf i y bore yma, jest o ran diddordeb:

The situation is still very, very serious in Wales. There is grave concern out there still. Yes, things are moving in the right direction, hopefully, but we are moving there from a frighteningly high peak in terms of the number of cases. And—let's be quite open about this—we're among the worst in the world in terms of numbers of cases. So many have been in touch with me expressing concerns that the basics aren't being done properly anymore. We heard the Minister say that she was confident that most people are still adhering to the requirement to wear face coverings, but that's not the experience that many people have. In the last few days I've had people working in pharmacies, in shops, restaurants, people who are concerned about what they see in their daily lives on public transport. We need to do something different now in order to reinforce that message and to ensure that the legislation is being implemented, because it is clear that the legislation, in and of itself, isn't enough. So, I would be grateful to understand from the Minister what kind of innovative thinking is being done around that communication. My professional background is communications; perhaps I'm more interested than most in that, but it is crucial. I asked four people who were closest to me on the train this morning, just as a point of interest:

'Why have you decided today not to wear a mask?' 'Oh, I don't know, there are not many people on this train.'

'Pam wnaethoch chi benderfynu peidio â gwisgo mwgwd heddiw?' 'O, wn i ddim, does 'na ddim llawer o bobl ar y trên hwn.'

Dyna meddai un.

That's what one person said.

'I'll put one on if you'd like me to.'

'Fe wisga' i un os hoffech chi i mi wneud hynny.'

Wel, nid dyna sy'n bwysig. Mae'r neges wedi cael ei cholli. Roedd hi wedi'i cholli efo'r pedwar yna ac efo gymaint o bobl eraill.

Rydyn ni yn gytûn, yn sicr, ar bwysigrwydd brechu. Dwi'n ddiolchgar tu hwnt i'r holl dimau sy'n gweithredu y rhaglen frechu atgyfnerthu. Dwi yn bryderus bod yna bobl sydd wedi gorfod aros dros chwe mis ers y brechiad diwethaf rŵan ac yn dal nid yn unig ddim wedi cael y brechiad atgyfnerthu, ond ddim wedi clywed unrhyw beth. Eto, mae angen cael y cyfathrebu yn glir o gwmpas hyn. Gobeithio eich bod chi'n iawn ein bod ni ar y blaen o ran y rhaglen frechu atgyfnerthu yma yng Nghymru, ond mae'n rhaid i bobl gael gwybod lle maen nhw arni hi er mwyn cael hyder eu bod nhw'n mynd i gael eu gwarchod pan ddaw yr amser hwnnw. Ac mae'r un peth yn wir hefyd am blant rhwng 12 a 15 oed. Rydyn ni ar ei hôl hi o ran yr oed hwnnw, ac mae rhieni yn chwilio am sicrwydd bod pethau yn mynd i fod yn cyflymu. Ac un cwestiwn, a dweud y gwir, o ran cyflymder pethau. Mi wnaethoch chi gyfaddef yn y datganiad bod angen bwrw ymlaen yn gyflymach efo'r rhaglen atgyfnerthu. Mi fyddai manylion ar beth ydy'r cynlluniau ar gyfer cyflymu pethau yn ddefnyddiol tu hwnt.

O ran pasys COVID, y tro diwethaf inni drafod hyn, mi wnes i a Phlaid Cymru rhoi'r achos am fesurau cryfach—pasportau brechu, efallai. Nid dyna a gefnogwyd gan y Senedd, a wnaeth setlo am y pasys COVID yn y pen draw—rhywbeth roedd y Prif Weinidog yn cyfaddef ar y pryd oedd yn gyfaddawd. Ond yn y fanna rydyn ni erbyn hyn. Dyna'r drefn sydd gennym ni mewn lle yng Nghymru, felly yn y cyd-destun hwnnw dwi'n siŵr byddaf i a'r grŵp yn cefnogi ymestyn y pasys, achos mae'n berffaith amlwg bod angen gwneud mwy. Dwi'n sicr ddim eisiau gweld lockdown arall; dwi ddim yn meddwl bod unrhyw un eisiau gweld lockdown arall. Felly, mae'n rhaid rhoi mesurau mewn lle i gadw pobl yn ddiogel wrth fynd o gwmpas ein bywydau bob dydd mewn ffordd mor normal â phosibl. Ac wrth ystyried lle i ymestyn y pasys COVID ymhellach, mae'n werth stopio a meddwl am y ffaith bod pasys wedi cael eu gweithredu yn y stadiwm ddydd Sadwrn, ond nid mewn tafarndai o gwmpas y stadiwm, a oedd yn llawn dop o bobl ddim yn gwisgo mygydau a ddim wedi gorfod dangos unrhyw brawf o'u diogelwch i fod yno.

Gaf i apelio, plis, ar y Llywodraeth i gyfathrebu'n glir iawn sut y byddan nhw'n cefnogi unrhyw sefydliadau neu fusnesau fydd yn gorfod gweithredu pasys? A gaf i ofyn yn benodol heddiw hefyd pa waith sydd wedi cael ei wneud i chwilio am ffyrdd newydd o osgoi'r problemau a all ddeillio o'r ffaith bod lateral flow tests yn cael eu gweithredu a'u cofrestru gan unigolion? Mi ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i gwestiwn gan Adam Price rai wythnosau'n ôl erbyn hyn:

Well, that's not what's important here. The message has been lost. That was the case with the four people on the train, as with so many others.

We are agreed, certainly, on the importance of vaccination. I'm very grateful to all of the teams implementing the booster vaccination programme. I am concerned that there are people who have had to wait longer than six months since their last vaccination and have not only not had the booster but haven't heard anything either. Again, we need to get that clear communication in place. I hope that you are right that we are ahead in terms of our booster vaccination programme, but people need to know where they are in the process so that they can have confidence that they will be protected when the time comes. And the same is true of children between the ages of 12 and 15. We are behind in that age group, and parents are seeking assurances that things are to gather pace. And just one question as to the pace of things. You admitted in the statement that we need to move forward more quickly with the booster programme. Details on what the plans to accelerate things are would be very useful indeed.

In terms of COVID passes, the last time we discussed this, I and Plaid Cymru made the case for stronger measures—vaccination passports, perhaps. That's not what was supported by the Senedd, which settled for the COVID passes ultimately—something that the First Minister at the time admitted was a compromise. But that's what we have in place in Wales at the moment, so in that context I'm sure myself and the group will support the extension of those passes, because it's clear that we need to do more. I certainly don't want to see another lockdown; I don't think anyone wants to see another lockdown. So, we must put measures in place to keep people safe as they go about their daily lives in as normal a way as possible. And in considering where we can extend those COVID passes further, it's worth pausing for thought and considering the fact that passes had been in place in the stadium on Saturday, but not in pubs around the stadium, which were full of people not wearing masks and not having to show any proof of their safety in being there.

Can I appeal to the Government to communicate clearly how they will support any businesses or organisations that have to implement COVID passes? May I also ask specifically today what work has been done to seek new ways of avoiding the problems that can arise from the fact that lateral flow tests are being self registered by individuals? The First Minister said in response to a question from Adam Price some weeks ago now:

'if it becomes possible, through technology, to move lateral flow devices beyond self-certification'—

'os bydd yn bosibl, drwy dechnoleg, i symud dyfeisiau llif ochrol y tu hwnt i hunanardystio'—

a dyna oedd ein pryder mawr ni—

and that was our great concern—

'then I agree that that would certainly be an important step forward.'

'yna rwy'n cytuno y byddai hynny yn sicr yn gam pwysig ymlaen.

Oes yna ddiweddariad ar hynny? Mae'n iawn i ddweud ein bod ni ar ryw gyffordd erbyn hyn; mae pobl dechrau mynd yn bryderus am Nadolig COVID arall a rŵan ydy'r amser i weld y Llywodraeth yn gwneud pethau i gadw pethau'n dynn—nid er mwyn y Nadolig uwchlaw popeth arall, ond mae o'n rhyw abwyd i ni i'n hatgoffa ni o'r angen i weithredu.

Is there any update on that? It is true to say that we are at a crossroads now; people are becoming concerned about another COVID Christmas and now is the time to see the Government doing things to keep things tight—not just for the sake of Christmas, but it is a reminder of the need to take action.

15:05

Diolch yn fawr, Rhun. Rŷn ni yn gwneud eithaf lot nawr i geisio atgyfnerthu'r system—dyna beth oedd ein trafodaeth ni yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn arbennig gyda Trafnidiaeth Cymru. Mae'r trafodaethau hynny wedi mynd ymlaen gyda Trafnidiaeth Cymru i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ei gweld hi fel rhan o'u cyfrifoldeb nhw i blismona hyn. Fel dwi'n ei ddweud, rŷn ni hefyd wedi estyn allan i rai o'r siopau, yn arbennig y siopau mawr. Ond, y ffaith yw, mae'n rhaid inni gael y cyhoedd i ddod gyda ni ac mae'n rhaid inni gael y cyhoedd i ddeall bod hwn yn gyfrifoldeb arnyn nhw; mae'n ddeddfwriaeth. Ac, wrth gwrs, felly, mae yna raglen gyfathrebu, sy'n eang dros ben, sydd eisoes ar waith. Wrth gwrs, mi wnawn ni'n gorau i wneud yn siŵr bod pobl yn clywed y negeseuon hynny.

O ran y brechlyn a'r booster, fel yr eglurais, beth rŷn ni'n ceisio'i wneud yw sicrhau bod pobl yn derbyn yr alwad i gael eu booster mewn trefn. Rŷn ni'n deall bod hynny, ambell waith, yn hirach na chwe mis ar ôl yr un diwethaf. Yn anffodus, roedden ni'n barod i roi'r booster yn gyflymach nag y cawson ni'r cyfle i ddechrau'r broses, achos roedd yn rhaid inni aros am y JCVI—dyna pam rŷn ni yn y sefyllfa lle'r oedden ni'n barod. Ond, wrth gwrs, mae capasiti yn rhywbeth mae'n rhaid inni weithio arno, ac mae'n rhaid inni gofio bod yna dal pobl yn ein cymunedau ni sydd ddim wedi cael y brechlyn cyntaf a dŷn ni ddim eisiau gadael neb ar ôl. Mae'r system o ran brechu ar hyn o bryd yn eithaf cymhleth, ac felly, mae'r negeseuon yn fwy cymhleth, ond dwi yn derbyn beth rŷch chi'n ei ddweud o ran beth mae pobl angen yw gwybod pryd maen nhw'n debygol o'i chael hi. Mae angen rhyw expectation management; mae hwnna'n bwysig hefyd.

O ran plant 12 i 15 oed, dwi'n meddwl bod tua 45 y cant erbyn hyn wedi cael y brechlyn. Mae yna rywfaint o gyfyngiadau o ran y rheswm pam nad ŷm ni wedi gallu mynd ymhellach gyda hynny, yn rhannol achos bod lot fawr o blant wedi dioddef o COVID a dŷn nhw ddim yn gallu cael y brechlyn o fewn 28 diwrnod o gael COVID. Felly, mae'n rhaid inni adael rhywfaint o amser. Mi fyddwn ni'n atgyfnerthu'r negeseuon hynny.

O ran y pasys COVID, mi wnaethon ni'n glir mai cyfaddawd oedd hi; mae'n rhaid inni gael y balans yma'n iawn. Dyw hon ddim yn wyddoniaeth berffaith a dwi'n falch i glywed y byddwch chi yn ein cefnogi ni o ran gobeithio mynd ymhellach gyda'r pàs COVID. O ran mynd ymhellach i lefydd eraill—er enghraifft, y tafarndai—pan welais i'r torfeydd yng nghanol Caerdydd ar y penwythnos, mi oeddwn innau hefyd yn poeni am beth fyddai'r tafarndai yn edrych fel. Beth rydyn ni wedi'i ddweud yw, os na fydd y sefyllfa'n gwella, mi fydd angen i ni ystyried pasys yn ein tafarndai ac ati, ond mae'n rhaid i ni sicrhau ein bod ni'n gweithio gyda'r sector i wneud yn siŵr bod beth bynnag rŷn ni yn ei gyflwyno yn ymarferol.

O ran y dechnoleg, dwi ddim yn ymwybodol bod y dechnoleg wedi gwella eto, ond dwi yn poeni yn arw am beth fydd y Nadolig yn edrych fel os byddwn ni'n gweld y math o olygfeydd a welon ni ar y penwythnos yng Nghaerdydd dros bob man yng Nghymru, o ran pobl yn cymysgu pan fo COVID yn dal ar ei anterth. 

Thank you very much, Rhun. We are doing a lot now to try and reinforce the system—that is what our discussion was during recent weeks, particularly with Transport for Wales. So, those discussions have been ongoing with Transport for Wales to ensure that they see it as part of their responsibility to police this. As I said, we have also reached out to some of the shops, particularly the major shops. But, the fact is, we have to bring the public with us and we need to ensure that the the public understands that this is a responsibility on them as well; it is legislation. And, of course, there is a communication programme, which is very broad-ranging, which is already in place. Of course, we will do our best to ensure that people do hear those messages.

In terms of the vaccination booster programme, as I explained, what we're trying to do is ensure that people accept the call to have the booster in the correct order. We understand that that, sometimes, is longer than six months after the last injection. But, unfortunately, we were ready to give the booster sooner than we had the opportunity to start the process, because we had to wait for the JCVI—that's why we're in the situation where we were ready. But, of course, capacity is something that we have to work on, and we have to remember that there are still people in certain communities who still haven't had the first vaccine and we don't want to leave anyone behind. So, the vaccination system is quite complex, and so the messages are more complex still, but I do accept what you say in terms of the fact that people need to know when they are likely to receive this. They need some kind of expectation management—that's very important.

In terms of 12 to 15-year-olds, I think that about 45 per cent by now have been vaccinated. There are some restrictions in terms of why we haven't been able to go further with that, partly because many children have suffered from COVID and they can't have the vaccine within 28 days of having had COVID. So, we have to leave some time to pass. We will be reinforcing those messages.

In terms of the COVID passes, we made it clear that it was a compromise; we have to get this balance right. This is not a perfect science and I am pleased to hear that you will be supporting us in terms of, hopefully, going further with the COVID passes. In terms of going further into other areas—in terms of pubs—when I saw the crowds in Cardiff at the weekend, I was also somewhat concerned about what the pubs would look like. What we've said is if the situation doesn't improve, then we will have to consider passes in pubs and so forth, but we have to ensure that we work with the sector to ensure that whatever we do introduce is practical.

In terms of the technology, I'm not aware that the technology has improved yet, but I am very concerned about what Christmas will look like if we see the kind of scenes that we saw in Cardiff on the weekend everywhere in Wales, in terms of people mixing when COVID is still peaking.

15:10

First of all, could I ask the Minister to pass on my thanks to Transport for Wales and transport police in south Wales for a very effective response to my raising concerns about the decreasing use of face masks on local journeys by rail from Ogmore into Cardiff? They've implemented a series of measures and they're showing some progress now, actually, with transport users, but we'll keep an eye on it as the weeks go by.

Simplicity and clarity of message are key, as we've always known throughout this pandemic. So, on that basis, Minister, could I ask you something that my constituents have asked? It builds on what Rhun has just said. Are you giving active consideration, if it is necessary, to the expansion of the use of COVID passes to other hospitality and licensed venues, and retail outlets, but also to expanding once again, as we had before, the use of face masks in close-contact indoor settings?

The reason this has been put to me by businesspeople as well as constituents—local residents—is because they feel that that would help with clarity for people. It's not unmanageable or unreasonable, and, do you know, if it keeps us having the hope of a decent Christmas, not only for socialising but for workers in our health and social care settings as well, then it's worthy of consideration.

Yn gyntaf i gyd, a gaf i ofyn i'r Gweinidog ddiolch i Trafnidiaeth Cymru a'r heddlu trafnidiaeth yn y de ar fy rhan i am eu hymateb effeithiol iawn nhw i'm pryderon ynghylch lleihau'r defnydd o fygydau wyneb ar deithiau lleol ar y trên o Ogwr i Gaerdydd? Maen nhw wedi rhoi cyfres o fesurau ar waith ac maen nhw'n gwneud rhywfaint o gynnydd nawr, mewn gwirionedd, ymysg defnyddwyr trafnidiaeth, ond fe fyddwn ni'n cadw llygad barcud ar hyn wrth i'r wythnosau fynd heibio.

Mae symlrwydd ac eglurder y neges yn allweddol, fel y gwyddom ni drwy holl gyfnod y pandemig hwn. Felly, ar y sail honno, Gweinidog, a gaf i ofyn rhywbeth i chi nawr a ofynnodd fy etholwyr i? Mae'n adeiladu ar yr hyn y mae Rhun newydd ei ddweud. A ydych chi'n rhoi ystyriaeth ar hyn o bryd, os oes angen hynny, i ehangu'r defnydd o basys COVID i leoliadau lletygarwch a thrwyddedig eraill, a siopau manwerthu, ond hefyd i ehangu unwaith eto, fel roedd gennym ni o'r blaen, y defnydd o fygydau wyneb mewn lleoliadau dan do pan fo cyswllt agos?

Y rheswm y mae pobl fusnes wedi gofyn hyn i mi yn ogystal ag etholwyr—trigolion lleol—yw am eu bod nhw'n teimlo y byddai hynny'n helpu gydag eglurder i bobl. Nid yw hi'n amhosibl rheoli hyn nac yn afresymol, a, wyddoch chi, os yw hynny'n rhoi rhywfaint o obaith o Nadolig go lew i ni, nid yn unig ar gyfer cymdeithasu ond i weithwyr yn ein lleoliadau iechyd a gofal cymdeithasol hefyd, yna mae hi'n werth ystyried hynny.

Diolch yn fawr, Huw. I will try to make sure that I pass on your thanks to Transport for Wales, and thank you for raising it directly with them. We're obviously continuing those conversations with Transport for Wales, but, clearly, it does make a difference when people do raise these issues with them.

You're absolutely right about clarity of message. It is difficult to maintain that clarity when things are changing all of the time, and people forget: 'Now, are we in that phase or that phase? What level are we at?'—all of those things. It does get quite complex, so we are very aware that we do need to try to keep those messages as simple as possible, which is why the overall message remains the same and has remained the same the whole time, which is, 'Keep your distance, wash your hands and try to remain outdoors'—all of the things that we know are better. So, those are the kinds of broad messages that we have to continue with.

When it comes to whether we will expand further, we've made it very clear that if the rates continue to go up, then we will have to introduce this in hospitality. Obviously, we're hoping that that won't happen, because the rates are starting to come down, but this has given us so many surprises. What I'm very reluctant to do is to go into the Christmas period with rates so high without any kind of forward plan. This is why we thought it was really important to give that kind of forward warning to hospitality, in case we're in a situation where we do have to introduce these passes quickly.

In terms of face masks with close contact, well, I think some of that should be in place already, Huw, so, clearly, we need to get some better messaging on close contact. I'll look at that again.

Diolch yn fawr, Huw. Fe wnaf i geisio gwneud yn siŵr fy mod yn diolch i Trafnidiaeth Cymru ar eich rhan chi, a diolch i chi am godi hyn gyda nhw'n uniongyrchol. Rydym ni'n parhau â'r sgyrsiau hynny gyda Trafnidiaeth Cymru, ond, yn amlwg iawn, mae hi'n gwneud gwahaniaeth pan fydd pobl yn codi'r materion hyn gyda nhw.

Rydych chi yn llygad eich lle ynglŷn ag eglurder y neges. Mae hi'n anodd cynnal yr eglurder hwnnw wrth i'r sefyllfa newid drwy'r amser, ac mae pobl yn anghofio: 'Nawr, ym mha gyfnod ydym ni erbyn hyn? Pa lefel ydym ni arni hi nawr?'—popeth felly. Mae hi'n mynd yn gymhleth iawn, felly rydym ni'n ymwybodol iawn bod angen i ni geisio cadw'r negeseuon hyn mor syml â phosibl, a dyna pam mae'r neges gyffredinol yn aros yr un fath ac wedi aros yr un fath drwy'r amser, sef, 'Cadwch eich pellter, golchwch eich dwylo a cheisiwch aros yn yr awyr agored'—yr holl bethau y gwyddom ni eu bod nhw'n llesol. Felly, dyna'r mathau o negeseuon bras y mae'n rhaid i ni barhau gyda nhw.

Ynglŷn ag ehangu ymhellach, rydym ni wedi dweud yn eglur iawn, os bydd y cyfraddau yn parhau i godi, fe fydd yn rhaid i ni gyflwyno hyn mewn lletygarwch. Yn amlwg, rydym ni'n gobeithio na fydd hynny'n digwydd, oherwydd mae'r cyfraddau yn dechrau gostwng, ond rydym ni wedi cael ein siomi dro ar ôl tro yn hyn o beth. Yr hyn yr wyf i'n amharod iawn i'w wneud yw mynd i mewn i gyfnod y Nadolig gyda chyfraddau mor uchel heb unrhyw fath o flaengynllun. Dyna pam roeddem ni o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i ni roi rhagrybudd o'r fath i letygarwch, rhag ofn i ni fod mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i ni gyflwyno'r pasys hyn ar fyrder.

O ran mygydau wyneb pan fo cyswllt agos, wel, rwyf i o'r farn y dylai hynny fod ar waith yn barod i ryw raddau, Huw, felly, yn amlwg, mae angen i ni fod â negeseua gwell o ran cyswllt agos. Fe wnaf i edrych ar hynny eto.

Thank you very much, Minister, for your statement this afternoon, as well as for allowing Dr Atherton to brief members of the health committee at lunchtime today, which we're really grateful for. Minister, it's quite clear that we will never be able to stop the spread of COVID. After all, we have the toughest control measures in the UK, but have the highest infection and death rates. We have to focus efforts on protecting the vulnerable. With that in mind, Minister, what additional protections are you introducing to protect those in the care sector? Do you plan to update the guidance to care homes, and do you agree with me that the best way to protect the vulnerable is to ensure that all care home staff and residents are fully vaccinated? Therefore, how do you plan to incentivise staff to take up the COVID and flu vaccines? And, finally, could you possibly answer my colleague Russell George’s question on whether the changes announced on Friday, with the changes to PCR tests, are actually guidance or legal requirements? I think that’s very important for this Senedd and the Welsh public to know that. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, yn ogystal â chaniatáu i Dr Atherton friffio aelodau'r pwyllgor iechyd amser cinio heddiw, ac rydym ni'n ddiolchgar iawn am hynny. Gweinidog, mae hi'n gwbl eglur na fyddwn ni fyth yn gallu atal ymlediad COVID yn llwyr. Wedi'r cwbl, gennym ni y mae'r mesurau rheoli caethaf yn y DU, ond gennym ni y mae'r cyfraddau uchaf o ran heintio a marwolaeth hefyd. Mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ein hymdrechion ni ar ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed. Gyda hynny mewn golwg, Gweinidog, pa amddiffyniadau ychwanegol ydych chi'n eu cyflwyno i ddiogelu'r rhai yn y sector gofal? A ydych chi'n bwriadu diweddaru'r canllawiau ar gyfer cartrefi gofal, ac a ydych chi'n cytuno â mi mai'r ffordd orau o ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed yw sicrhau bod pob aelod o staff a phob un o'r preswylwyr mewn cartrefi gofal yn cael eu brechiadau yn llawn? Gan hynny, sut ydych chi'n bwriadu cymell staff i dderbyn brechlynnau COVID a'r ffliw? Ac, yn olaf, a wnewch chi ateb cwestiwn fy nghyd-Aelod Russell George o bosibl ynghylch ai canllawiau neu ofynion cyfreithiol mewn gwirionedd yw'r newidiadau a gyhoeddwyd ddydd Gwener o ran y newidiadau i'r profion PCR? Rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn i'r Senedd hon ac i'r cyhoedd yng Nghymru gael gwybod hynny. Diolch i chi.

15:15

Thanks very much, Gareth. We clearly have to be very careful about protecting the vulnerable at this stage. The best way to protect the vulnerable is to make sure that they have been vaccinated, and that’s why we’re very keen to make sure that we prioritise the booster vaccination for those vulnerable people, for those people in care homes and, as I say, we’re doing remarkably well with our targets on that—already, 68 per cent have received their vaccination.

I’ve been listening to lots of podcasts recently in relation to health and what we can learn about the virus and what we’ve learnt internationally. One of the things that we’ve learnt internationally is that you can’t seal off care homes and think that they work independently from society. They are a part of communities. They have people going in and out of them as part of communities. The care workers are a part of communities. So, you can’t seal them off, and that is the international experience. And, therefore, what we’ve done is to make sure our guidance is very clear that people do need to take lateral flow tests if they are going to go visit people within care homes.

When it comes to care staff, actually, the rates of care staff are incredibly high—they’re in their 90s—and the small numbers who haven’t, some of them are, perhaps, new into this sector or just leaving the sector. There is a lot of movement within that sector, and that would go to explain why some people—. And, of course, there are some who, clinically, are not able to. So, we have had very active campaigns to make sure that we can get as many people in care homes as possible vaccinated.

In relation to the question on PCR tests and what happens if somebody in your household—. This would be guidance rather than a legal requirement.

Diolch yn fawr iawn, Gareth. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, yn amlwg, ynghylch amddiffyn y rhai sy'n agored i niwed ar hyn o bryd. Y ffordd orau o ddiogelu'r rhai sy'n agored i niwed yw sicrhau eu bod nhw wedi cael eu brechu, a dyna pam rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n blaenoriaethu'r brechiad atgyfnerthu i'r bobl hynny sy'n agored i niwed, i'r bobl hynny sydd mewn cartrefi gofal ac, fel y dywedais i, rydym ni'n gwneud yn rhyfeddol o dda gyda'n targedau ni ar hynny—eisoes, mae 68 y cant wedi cael eu brechiadau nhw.

Rwyf i wedi bod yn gwrando ar lawer o bodlediadau yn ddiweddar ar bynciau iechyd a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu am y feirws a'r hyn y gwnaethom ni ei ddysgu yn rhyngwladol. Un o'r pethau yr ydym wedi'u dysgu yn rhyngwladol yw na allwch chi selio cartrefi gofal a chredu eu bod nhw'n gweithio heb ddibyniaeth ar y gymdeithas o'u cwmpas. Maen nhw'n rhan o'r gymdeithas. Mae ganddyn nhw bobl yn mynd i mewn ac allan ohonyn nhw yn rhan o gymdeithas. Mae'r gweithwyr gofal yn rhan o gymdeithas. Felly, allwch chi ddim eu selio nhw, a dyna yw'r profiad rhyngwladol. Ac, felly, yr hyn a wnaethom ni oedd sicrhau bod ein canllawiau ni'n eglur iawn ynglŷn â'r angen i bobl gymryd profion llif unffordd os ydyn nhw'n mynd i ymweld â phobl mewn cartrefi gofal.

O ran staff gofal, mewn gwirionedd, mae cyfraddau staff gofal yn eithriadol o uchel—maen nhw yn y 90au—ac mae'r niferoedd bychain sydd ar ôl, efallai, yn newydd i'r sector hwn neu ar fin gadael y sector. Mae llawer o symud o fewn y sector hwn, ac fe fyddai hynny'n egluro i ryw raddau pam mae rhai pobl—. Ac, wrth gwrs, mae rhai nad ydyn nhw, yn glinigol, yn gallu gwneud hynny. Felly, rydym ni wedi cael ymgyrchoedd gweithgar iawn i sicrhau y gallwn ni frechu cymaint o bobl mewn cartrefi gofal â phosibl.

O ran y cwestiwn ynglŷn â phrofion PCR a beth sy'n digwydd os bydd rhywun yn eich cartref chi—. Canllawiau fyddai'r rhain yn hytrach na gorchymyn cyfreithiol.

Mae yna nifer o bobl yn byw yn rhanbarth Canol De Cymru wedi cysylltu â fi sydd gydag aelodau o’r teulu sydd gydag awtistiaeth ac sydd yn gwrthod cael brechlyn am bob math o resymau, gan gynnwys dod yn rhy bryderus i gael brechlyn tra maen nhw mewn canolfan frechu oherwydd staff dibrofiad ddim yn delio’n sensitif gyda’u hanghenion. Mae nifer hefyd yn methu neu’n gwrthod cymryd prawf llif unffordd. Ac maen nhw’n pryderu am effaith ehangu'r pàs COVID i gynnwys mwy o leoliadau. Yn Lloegr, mae’n bosibl i bobl sydd gydag awtistiaeth ddal i gael pàs COVID ar sail eithriad meddygol. Allwch chi gadarnhau os yw hyn hefyd yn wir yng Nghymru, oherwydd dydy’r canllawiau o ran hyn ddim yn glir ar wefan Llywodraeth Cymru o ran y pàsys COVID? Byddai cadarnhau hyn yn rhyddhad mawr i bobl sydd gydag awtistiaeth, a’u teuluoedd.

A number of people living in the South Wales Central region have been in touch with me who have family members who have autism and who are refusing to have a vaccine for all sorts of reasons, including being too concerned about visiting a vaccination centre because of inexperienced staff not dealing sensitively with their needs. Many too either can't or won't take a lateral flow test. And they're concerned about the impact of expanding the COVID pass to include more settings. In England, it's possible for those with autism to still get a COVID pass on the basis of a medical exemption. Can you confirm whether this is also the case in Wales, as the guidelines for this are not clear on the Welsh Government website in relation to the COVID passes? Confirming this would be a source of great relief to people with autism, and their families.

Diolch am y cwestiwn yna. Dwi’n fodlon edrych i mewn i hynny i weld oes yna rhywbeth y gallwn ni ei wneud yn y maes yma.

Thank you very much for that question. I'm willing to look into that to see whether there's anything that we can do in this area.

Diolch, Weinidog. Wel, dwi’n lleisio barn fy etholwyr yn fan hyn, a nifer o bobl eraill hefyd, wrth ddweud eu bod nhw wedi colli trywydd yn llwyr ar eich strategaeth chi wrth ddelio efo coronafeirws, mae’n flin gyda fi ddweud. Mi ddaru chi gyflwyno COVID pass, onid o, ac, yn y ddadl oedd fan hyn rhai wythnosau yn ôl, roedd y drafodaeth i gyd yn sôn am yr angen am COVID pass oherwydd clybiau nos, a bod pobl ifainc yn mynd i glybiau nos. Ond ar y pryd hynny roedd y dystiolaeth yn dangos bod yr haint yn lledaenu yn ein hysgolion ni, ac mae’r haint wedi bod yn rhemp yn ein hysgolion ni ers dros ddau fis. Mae wedi cymryd dau fis a hanner ichi ddod i’r Siambr yma a dweud eich bod chi'n mynd i weithredu yn yr ysgolion. Felly, dwi yn ddiolchgar am eich cyfraniad chi'n sôn am yr ysgolion heddiw, ond mae pobl wedi colli'r hyder, ac felly mae o'n hollbwysig eich bod chi'n cyfathrebu'n glir i'r rhieni beth ydy'r disgwyliadau arnyn nhw pan fo plant yn cael eu canfod efo'r haint yma, neu i'r athrawon a'r staff yn yr ysgolion hefyd.

Yna, roeddech chi'n sôn bod y WRU yn hapus efo'r pàsys yma. Hwyrach bod hynny'n wir, ond ddaru degau o filoedd o bobl ddod oddi ar y bysus a'r trenau, mynd mewn i'r tafarndai, canu a bloeddio ac yn y blaen, yr un ohonyn nhw yn gwisgo face mask. Roeddwn i yma yng Nghaerdydd a gwelais i yr un ohonyn nhw yn gwisgo mwgwd. Felly, mae hynna'n awgrymu eich bod chi hwyrach ddim wedi dysgu'r gwersi ers y chwe gwlad y flwyddyn ddiwethaf, ac yn dangos, felly, pam bod angen ymchwil annibynnol arnom ni i COVID yma yng Nghymru. Felly, a wnewch chi ymrwymo i ledaenu y pàsys i fod yn basbort sydd yn ystyrlon?

A hefyd, ddaru chi sôn am hunanynysu—un cwestiwn olaf: pan fyddwch chi'n disgwyl i bobl hunanynysu, pa gymorth ariannol y byddwch chi yn ei roi iddyn nhw a'u teuluoedd wrth eu bod nhw'n gorfod stopio gweithio am hwyrach hyd at ddwy wythnos? Diolch.

Thank you, Minister. Well, I'm expressing the views of constituents here, and many others, in saying that they've totally lost track of your strategy in dealing with coronavirus, I'm sorry to say. You introduced the COVID pass and, in the debate in this place some weeks ago, all the debate centred around the need for a COVID pass because of nightclubs, and that young people were going to nightclubs. But at that time the evidence showed that the infection was spreading in our schools, and it's been rampant in our schools for over two months. It's taken two and a half months for you to come to this Chamber and to say that you are going to take action in schools. So, I'm grateful for your contribution in mentioning schools today, but people have lost confidence, and therefore it's crucially important that you communicate clearly with parents as to what the expectations on them are when children are found to be COVID positive, or teachers and staff in schools.

You mentioned that the WRU were happy with the COVID passes. That might be the case, but tens of thousands of people came off buses and trains and went into pubs, were singing and shouting, and none of them were wearing a face mask. I was here in Cardiff and I didn't see a single face mask, which suggests that you perhaps haven't learnt the lessons since last year's six nations, and shows why we need an independent inquiry into COVID here in Wales. So, will you commit to extending the passes to be a meaningful passport?

And you also mentioned self-isolation—one final question: when you expect people to isolate, what financial support will you provide for them and their families as they have to stop working for perhaps up to a fortnight? Thank you.

15:20

Diolch yn fawr, Mabon. Jest o ran yr haint yn ysgolion: mae fframwaith haint eisoes wedi bod mewn lle ers tipyn o amser. Roedd y graddau roedd pobl yn defnyddio hynny yn ddibynnol ar y gyfradd o'r tu mewn i gymunedau. Wrth gwrs, rŷn ni wedi tynhau ein safbwynt ni nawr o ran ceisio cael pobl sydd yn yr un teuluoedd i gael prawf os ydy rhywun arall yn y teulu yn dioddef o COVID. Un o'r rhesymau roeddwn i'n awyddus i gadw plant mewn ysgolion, wrth gwrs, yw eu bod nhw wedi colli cymaint o ysgol yn barod, ac maen nhw'n talu pris uchel dros ben, y plant yma. Ond, yn amlwg, pan fo'r lefelau mor uchel â hyn, roedd angen inni dynhau.

O ran lledaenu hwn i basbort: dwi'n meddwl bod rhaid inni gael balans fan hyn, ac mae'n rhaid inni ystyried y balans. Mae e'n alwad gwleidyddol, hwn. Felly, y cwestiwn diwethaf, roedd y cwestiwn diwethaf yn gofyn i fi ynglŷn â phobl awstistig. Nawr, fyddan nhw ddim yn gallu cael pasbort. Felly, mae'n rhaid ichi fod yn rili ofalus am beth dŷch chi'n gofyn fan hyn os ŷch chi'n mynd lawr y trywydd o basborts yn unig.

Ac o ran—rŷn ni eisoes wedi sôn am yr angen i dynhau y rheolau ar ein trenau ac ati, a gwneud yn siŵr bod pobl yn ymyrryd pan nad yw pobl yn gwisgo mygydau ac ati.

Thank you very much, Mabon. Just in terms of infection in schools: the infection framework has been in place for some time. The extent to which people were using that depended on the rates within their communities. Of course, we've tightened up our perspective and our position in terms of trying to have people within the same household to have a test if somebody else within the household is suffering from COVID. One of the reasons that I was eager to keep children in schools was the fact that they'd lost so much school already, and they're paying a very high price, those children. But, evidently, when the levels are so high, we needed to tighten up the system.

In terms of the escalation of this to passports: I think we have to strike a balance, and we have to consider that balance. It is a political call. So, the final question asked me about people with autism. Now, they wouldn't be able to have a passport. So, you have to be very careful about what you're asking here, if you go down the path of passports only.

And in terms of—we've already talked about the need to tighten up the rules on our trains and so on, and ensure that people intervene when people don't wear masks and so forth.

Diolch i'r Gweinidog am hynny, a dyna ddiwedd ar yr eitem yna. Ac felly, byddwn ni'n cymryd toriad byr nawr er mwyn gwneud rhai newidiadau yn y Siambr. Toriad byr, felly.

I thank the Minister, and that concludes that item. We will now take a short break to make some changeovers in the Chamber. A short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:23.

Plenary was suspended at 15:23.

15:30

Ailymgynullodd y Senedd am 15:33, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:33 with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd: Strategaeth Sero-net
4. Statement by the Minister for Climate Change: Net-zero Strategy

Croeso nôl. Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, strategaeth sero-net. Galwaf ar y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James. 

Welcome back. The next item is a statement by the Minister for Climate Change, net-zero strategy. And I call on the Minister for Climate Change, Julie James. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. The challenge presented to Wales by the climate emergency is not simply to eliminate greenhouse gas emissions and protect communities against the impact of more intense weather, as significant a challenge as these represent. The challenge is to make the transition to net zero into a set of opportunities to make Wales stronger, greener and fairer. Between 2018 and 2021, our legal targets for decarbonisation, agreed by the Senedd, were brought forward by over a decade. This means we need to achieve greater emissions reduction in the next 10 years than we have in the last 30 years.

Whilst it is easy to agree on the need for decisions to be made, there remain both practical obstacles and, in some cases, outright opposition to taking some of the specific steps to shift our economy onto a net-zero trajectory. The case we have to make is that, whilst there are short to medium-term challenges, the benefits to Wales in making the transition will far outweigh any disbenefits along the way.

Such a transition will not be delivered by relying purely on technology and free markets to provide all of the solutions for us. Our net-zero plan for carbon budget 2 is designed to help mobilise collective action and deliver a planned approach that reflects our duties under the Well-being of Future Generations Act (Wales) 2015—a just transition, in which workers are supported to gain the skills and opportunities to play a leading role, prioritising nature-based solutions to make ecosystems more resilient, developing shorter and more circular supply chains that reduce our consumption of natural resources, avoiding waste and retaining more value in local economies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yr her a gyflwynir i Gymru gan yr argyfwng hinsawdd yw nid yn unig dileu allyriadau nwyon tŷ gwydr a diogelu cymunedau rhag effaith tywydd mwy dwys, er mor sylweddol yw'r heriau hyn. Yr her yw gwneud y cyfnod trosglwyddo i sero-net yn gyfres o gyfleoedd i wneud Cymru'n gryfach, yn wyrddach ac yn decach. Rhwng 2018 a 2021, dygwyd ein targedau cyfreithiol ar gyfer datgarboneiddio, y cytunwyd arnyn nhw gan y Senedd, ymlaen dros ddegawd. Mae hyn yn golygu bod angen inni gyflawni llawer mwy o ostyngiadau allyriadau yn ystod y 10 mlynedd nesaf nag y gwnaethom yn ystod y 30 mlynedd diwethaf.

Er ei bod yn hawdd cytuno ar yr angen i wneud penderfyniadau, mae rhwystrau ymarferol o hyd ac, mewn rhai achosion, gwrthwynebiad llwyr i rai o'r camau penodol sydd eu hangen i symud ein heconomi i lwybr sero-net. Yr achos y mae'n rhaid inni ei wneud yw, er bod heriau tymor byr i ganolig, y bydd y manteision i Gymru yn sgil y trosglwyddiad yn llawer mwy nag unrhyw anfanteision a geir ar hyd y ffordd.

Ni fydd trosglwyddo o'r fath yn cael ei gyflawni drwy ddibynnu'n llwyr ar dechnoleg a marchnadoedd rhydd i ddarparu'r holl atebion i ni. Mae ein cynllun sero-net ar gyfer cyllideb garbon 2 wedi'i gynllunio i helpu i ysgogi gweithredu ar y cyd a chyflawni dull gweithredu wedi'i gynllunio sy'n adlewyrchu ein dyletswyddau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015—trosglwyddiad teg, lle mae gweithwyr yn cael eu cefnogi i ennill y sgiliau a'r cyfleoedd i chwarae rhan flaenllaw, gan flaenoriaethu atebion sy'n seiliedig ar natur i wneud ecosystemau'n fwy cydnerth, datblygu cadwyni cyflenwi byrrach a mwy cylchol sy'n lleihau ein defnydd o adnoddau naturiol, gan osgoi gwastraff a chadw mwy o werth mewn economïau lleol.

The plan covers Wales's territorial emissions, and therefore action from UK Government is needed in those areas for which they are responsible. We regret the lack of engagement we have had from the UK Government in the development of their net-zero plan and the lack of measures in last week’s spending review to support action on climate. By setting out clearly our expectations of UK Government action in our plan, we believe we are providing a constructive challenge, which I hope the Senedd will endorse.

The net-zero plan we published last week is the product of engagement and consultation that has taken place over the last three years, from formal policy consultations and Senedd scrutiny to initiatives like the Blaenau Gwent climate assembly. The evidence gathered to inform the Wales 2050 calculator indicate that delivering on our ambition will achieve a 44 per cent emissions reduction by 2025, outperforming the 37 per cent target recommended by the Climate Change Committee. The plan is not, however, the final word. Further ideas and action will be needed to achieve further emissions reduction, both in this Senedd term and to lay the foundations for achieving Wales's 2030 target. Globally, emissions are still rising, and every additional reduction in emissions we can achieve will make a difference.

Our plan is more than a set of proposed investments and regulations. It sets out the ways in which we will work collectively with industry, with other public bodies and with communities to deliver upon and further strengthen our ambitions. This approach can be illustrated by the approach we are taking to two of the most significant challenges to delivering net zero in Wales.

The first is the approach we are taking to eliminating emissions from Wales's homes. We could see the market was not delivering the right technologies at the necessary scale to meet the challenge of housing decarbonisation and climate adaptation in Wales. Our approach has been to use Welsh Government investment in social housing as a means to shift the wider housing market through our optimised retrofit programme. A further £50 million of investment into this scheme has been made available in this year, in addition to the £20 million I announced last winter, to test ways of decarbonising existing social homes, developing proof of concepts that can be rolled out beyond social housing.

Today, I can announce that £50 million of this annual funding will be extended for the next three years, reflecting the Welsh Government’s firm commitment to this issue and giving industry the certainty that will enable it to plan for the future, developing the skills and supply chains that will enable the successful decarbonisation of Welsh homes. The success of this scheme does come in part from the Government investment, but, critically, it also comes from the commitment of social landlords, of small and medium-sized enterprises and of third sector organisations, who shape our plans and deliver on the ground. By working with those partners and drawing on their expertise we can develop the right approaches for the diverse range of housing types in Wales.

The funding we provide will require applicants to demonstrate how they have adopted a Wales-first approach to supply chain establishment and growth. This includes making use of Welsh timber in support of our aim to grow a sustainable, high-value, high-skilled timber industry. We intend to support energy-positive homes, in which tenants’ homes generate enough energy for their own needs and surpluses to be sold to the grid, boosting household income and putting money directly into tenants’ pockets. This approach shows that, where Government works collectively with businesses, other public bodies and communities, even the most complex decarbonisation challenges can be addressed in a way that delivers benefits to social justice and local economic benefits, as well as emissions reductions.

A second policy challenge is the need to virtually eliminate fossil fuels from energy generation. The Welsh Government is the only Government in the UK, and one of the only Governments in the world, to have in place a policy position to oppose the extraction of fossil fuels. We have committed not to permit any new petroleum licences for exploration or production in Wales. Our coal policy states our intention to bring a managed end to the extraction of coal in Wales as soon as feasibly possible. We will oppose new fossil-fuelled power stations in Wales and any other replacement power plant that emits greenhouse gases in its operations. This robust stance in policy and regulation is an important Welsh Government contribution to moving away from the use of fossil fuels in our energy system, and I hope that other Governments in the UK and around the world can take courage from Wales's lead.

Our net-zero plan includes our aim to have in place detailed local energy plans across the whole of Wales, and to be the first country to have a fully co-ordinated and integrated approach to developing energy networks that do not rely on fossil fuels. Our planned approach is designed to bring together public bodies, regulators, infrastructure operators, businesses and third sector organisations around a shared agenda that we can deliver collectively. As well as helping to ensure investments in our energy infrastructure are efficient and maximise local benefit, the process of producing these plans delivers far more than Welsh Government could achieve by regulation alone.

As we welcome world leaders to the UK for COP26, we can be confident that Wales has the determination and ingenuity to deliver change that benefits not only the natural world, but also delivers equality and social justice. I'll be travelling to COP26 later this week to showcase climate action in Wales and to learn from others too. I hope this statement today provides the Senedd with an opportunity to welcome the measures we have committed to take, to urge us to go further and faster where there are opportunities to do so, and to join with us in calling on all public bodies, businesses and communities in Wales to join with us in delivering social justice through our transition to a net-zero Wales. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

Mae'r cynllun yn cwmpasu allyriadau tiriogaethol Cymru, ac felly mae angen gweithredu gan Lywodraeth y DU yn yr ardaloedd hynny y maen nhw'n gyfrifol amdanyn nhw. Rydym yn gresynu at y diffyg ymgysylltu a gawsom gan Lywodraeth y DU wrth ddatblygu eu cynllun sero-net a'r diffyg mesurau yn yr adolygiad o wariant yr wythnos diwethaf i gefnogi gweithredu ar yr hinsawdd. Drwy nodi'n glir ein disgwyliadau o ran gweithredu Llywodraeth y DU yn ein cynllun, credwn ein bod yn cynnig her adeiladol, y gobeithiaf y bydd y Senedd yn ei chymeradwyo.

Mae'r cynllun sero-net a gyhoeddwyd gennym yr wythnos diwethaf yn deillio o ymgysylltu ac ymgynghori sydd wedi digwydd dros y tair blynedd diwethaf, o ymgynghoriadau polisi ffurfiol a chraffu gan y Senedd i fentrau fel cynulliad hinsawdd Blaenau Gwent. Mae'r dystiolaeth a gasglwyd i lywio cyfrifiannell 2050 Cymru yn dangos y bydd cyflawni ein huchelgais yn sicrhau gostyngiad o 44 y cant mewn allyriadau erbyn 2025, gan berfformio'n well na'r targed o 37 y cant a argymhellwyd gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, nid y cynllun yw'r gair olaf. Bydd angen rhagor o syniadau a chamau gweithredu i leihau allyriadau ymhellach, yn nhymor y Senedd hon ac i osod y sylfeini ar gyfer cyflawni targed Cymru ar gyfer 2030. Yn fyd-eang, mae allyriadau'n dal i godi, a bydd pob gostyngiad ychwanegol mewn allyriadau y gallwn ni eu cyflawni yn gwneud gwahaniaeth.

Mae ein cynllun yn fwy na chyfres o fuddsoddiadau a rheoliadau arfaethedig. Mae'n nodi'r ffyrdd y byddwn yn gweithio ar y cyd â diwydiant, gyda chyrff cyhoeddus eraill a chymunedau i gyflawni ein huchelgeisiau a'u cryfhau ymhellach. Gellir dangos y dull hwn drwy'r dull yr ydym yn ei gymryd ar gyfer dwy o'r heriau mwyaf arwyddocaol o ran darparu sero net yng Nghymru.

Y cyntaf yw'r dull yr ydym yn ei fabwysiadu i ddileu allyriadau o gartrefi Cymru. Gallem weld nad oedd y farchnad yn darparu'r technolegau cywir ar y raddfa angenrheidiol i ymateb i her datgarboneiddio tai ac addasu'r hinsawdd yng Nghymru. Ein dull o weithredu oedd defnyddio buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn tai cymdeithasol fel modd o symud y farchnad dai ehangach drwy ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Mae £50 miliwn arall o fuddsoddiad yn y cynllun hwn ar gael eleni, yn ogystal â'r £20 miliwn a gyhoeddais y gaeaf diwethaf, i brofi ffyrdd o ddatgarboneiddio cartrefi cymdeithasol presennol, gan ddatblygu prawf o gysyniadau y gellir eu cyflwyno y tu hwnt i dai cymdeithasol.

Heddiw, gallaf gyhoeddi y bydd £50 miliwn o'r cyllid blynyddol hwn yn cael ei ymestyn dros y tair blynedd nesaf, gan adlewyrchu ymrwymiad cadarn Llywodraeth Cymru i'r mater hwn a rhoi'r sicrwydd i'r diwydiant a fydd yn ei alluogi i gynllunio ar gyfer y dyfodol, gan ddatblygu'r sgiliau a'r cadwyni cyflenwi a fydd yn galluogi datgarboneiddio cartrefi Cymru yn llwyddiannus. Daw llwyddiant y cynllun hwn yn rhannol o fuddsoddiad y Llywodraeth, ond, yn allweddol, mae hefyd yn deillio o ymrwymiad landlordiaid cymdeithasol, busnesau bach a chanolig eu maint a sefydliadau'r trydydd sector, sy'n llunio ein cynlluniau ac yn cyflawni ar lawr gwlad. Drwy weithio gyda'r partneriaid hynny a defnyddio eu harbenigedd gallwn ddatblygu'r dulliau cywir ar gyfer yr ystod amrywiol o fathau o dai yng Nghymru.

Bydd y cyllid y byddwn yn ei ddarparu yn ei gwneud yn ofynnol i ymgeiswyr ddangos sut y maen nhw wedi mabwysiadu dull Cymru yn gyntaf o sefydlu cadwyn gyflenwi a'i thwf. Mae hyn yn cynnwys defnyddio pren o Gymru i gefnogi ein nod o dyfu diwydiant pren cynaliadwy, gwerth uchel, medrus. Rydym yn bwriadu cefnogi cartrefi sy'n gadarnhaol o ran ynni, lle mae cartrefi tenantiaid yn cynhyrchu digon o ynni ar gyfer eu hanghenion eu hunain ac ynni dros ben i'w werthu i'r grid, gan roi hwb i incwm aelwydydd a rhoi arian yn uniongyrchol ym mhocedi tenantiaid. Mae'r dull hwn yn dangos, pan fo'r Llywodraeth yn gweithio ar y cyd â busnesau, cyrff cyhoeddus a chymunedau eraill, y gellir mynd i'r afael â hyd yn oed yr heriau datgarboneiddio mwyaf cymhleth mewn ffordd sy'n sicrhau manteision i gyfiawnder cymdeithasol a manteision economaidd lleol, yn ogystal â lleihau allyriadau.

Ail her y polisi yw'r angen i ddileu tanwydd ffosil o'r broses o gynhyrchu ynni bron yn gyfan gwbl. Llywodraeth Cymru yw'r unig Lywodraeth yn y DU, ac un o'r unig Lywodraethau yn y byd, i sefydlu safbwynt polisi i wrthwynebu echdynnu tanwydd ffosil. Rydym wedi ymrwymo i beidio â chaniatáu unrhyw drwyddedau petrolewm newydd ar gyfer archwilio neu gynhyrchu yng Nghymru. Mae ein polisi glo yn datgan ein bwriad i ddod â'r gwaith o gloddio glo yng Nghymru i ben cyn gynted â phosibl. Byddwn yn gwrthwynebu gorsafoedd pŵer newydd sy'n defnyddio tanwydd ffosil yng Nghymru ac unrhyw waith pŵer newydd arall sy'n gollwng nwyon tŷ gwydr yn sgil ei weithrediadau. Mae'r safiad cadarn hwn mewn polisi a rheoleiddio yn gyfraniad pwysig gan Lywodraeth Cymru at symud oddi wrth ddefnyddio tanwydd ffosil yn ein system ynni, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraethau eraill yn y DU a ledled y byd ymwroli yn sgil arweiniad Cymru.

Mae ein cynllun sero-net yn cynnwys ein nod o sefydlu cynlluniau ynni lleol manwl ledled Cymru gyfan, a bod y wlad gyntaf i fod â dull cwbl gydgysylltiedig ac integredig o ddatblygu rhwydweithiau ynni a thechnoleg nad ydynt yn dibynnu ar danwydd ffosil. Mae ein dull gweithredu arfaethedig wedi'i gynllunio i ddwyn ynghyd cyrff cyhoeddus, rheoleiddwyr, gweithredwyr seilwaith, busnesau a sefydliadau'r trydydd sector o amgylch agenda a rennir y gallwn ei chyflawni gyda'n gilydd. Yn ogystal â helpu i sicrhau bod buddsoddiadau yn ein seilwaith ynni yn effeithlon ac yn sicrhau'r budd lleol mwyaf posibl, mae'r broses o gynhyrchu'r cynlluniau hyn yn cyflawni llawer mwy nag y gallai Llywodraeth Cymru ei gyflawni drwy reoleiddio yn unig.

Wrth i ni groesawu arweinwyr y byd i'r DU ar gyfer COP26, gallwn fod yn ffyddiog bod gan Gymru'r penderfyniad a'r dyfeisgarwch i sicrhau newid sydd o fudd nid yn unig i'r byd naturiol, ond hefyd i sicrhau cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol. Byddaf yn teithio i COP26 yn ddiweddarach yr wythnos hon i arddangos y dull gweithredu ar gyfer yr hinsawdd yng Nghymru ac i ddysgu oddi wrth eraill hefyd. Gobeithio y bydd y datganiad hwn heddiw yn rhoi cyfle i'r Senedd groesawu'r mesurau yr ydym wedi ymrwymo i'w cymryd, i'n hannog i fynd ymhellach ac yn gyflymach pan fo cyfleoedd i wneud hynny, ac i ymuno â ni i alw ar bob corff cyhoeddus, busnes a chymuned yng Nghymru i ymuno â ni i ddarparu cyfiawnder cymdeithasol drwy ein trosglwyddiad i Gymru sero-net. Diolch, Dirprwy Lywydd. 

15:40

Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Conservatives' spokesperson, Janet Finch-Saunders. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. The Rt Hon Boris Johnson MP, our Prime Minister, certainly had his finger on the pulse when he stated, and I quote:

'Humanity has long since run down the clock on climate change. It's one minute to midnight on that...clock and we need to act now.' 

Now, that message also applies to this Government, especially in light of some of the concerns and failings, actually, of the net-zero Wales carbon budget 2021-25. Now, I do welcome the announcement in relation to the optimised retrofit programme and the benefit that this will bring to social housing. But I have to ask you, Minister: what about the 900,000 owner-occupier homes in Wales? Your key delivery mechanism, the Warm Homes programme, between 2011 and 2023 is only expected to reach 79,000 homes. So, would you revise the eligibility criteria for Arbed and Nest so to help even more homes to become even more energy efficient?

Now, you rightly highlight the need for action on energy generation. So, to be clear, the UK Government has brought forward its commitment to remove unabated coal from the UK's energy mix by a whole year to 2024. So, whilst I welcome the continued moratorium on any future large-scale energy-from-waste developments, I'm asking, really, why does policy 19 not stop small-scale schemes also, with an exception for dangerous waste? Policy 22 looks to increase renewable energy developments in Wales by pointing us towards 'Future Wales'. That document has 10 pre-assessed areas for wind energy, where there is a presumption in favour of large-scale wind energy development. So, why did you not, as the Welsh Government and as the Minister, pre-assess some areas for hydro energy? And can you clarify how these projects will contact to the grid, if pursued? I think we all know the problems that we have here in Wales with the grid.

Why are you making Wales wait until the end of 2022 for you to set out a plan for innovation in new renewable energy technology? And it is fair to say that it's quite poor form that, two years on from the publication of the Welsh national marine plan, you are still yet to set a target in policy 24 to identify potential strategic resource areas for marine renewable energy by 2023.

Why has it taken four years to create strategic resource areas? And will you be making a commitment to creating a marine development plan, which, as the RSPB have called for, for quite some time now, would be a statutory document that guides development into specific locations? Now, according to policy 27, you aim to maximise Welsh benefit from commercially operated infrastructure projects in Wales. So, if the Welsh Government is serious about nuclear energy, how can it be that your own development company, Cwmni Egino, announced over a year ago—I hope I've pronounced that all right—and allocated £2.5 million, still does not have a formal business plan?

Policy 30 reiterates your long-term ambition to enable around 30 per cent of Welsh workers to work remotely. Now, if that is truly a Wales target, why is £100,000 of the £500,000 being invested still in six flexible working sites by 2025 going to locations in the Valleys only?

So, moving on, I support the aim of policy 31 to increase trip mode share of active travel, and whilst I see there is an aim to create a commuter cycleway between Cardiff and Newport, why can we not be starting schemes in north and mid Wales too? In Aberconwy, we could have an active travel route stretching from Llandudno Junction to Betws-y-Coed. However, after two decades of work, we're still only at Welsh transport appraisal guidance stage 2 for a major section of this. So, why don't you work in your capacity as the Minister to simplify the nightmare that is reaching the point of shovel-ready active travel schemes?

And finally, we welcome the aim of policy 32, as I've said, to increase trip mode share of public transport. However, will you clarify why only £50 million is allocated to the north Wales metro, while south Wales is to receive £1 billion? Together, we all need to work and see every sector and area of Wales move faster on climate change, but, Minister, I'd be really grateful if you could answer those observations and questions. Thank you. Diolch.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn sicr, roedd gan y Gwir Anrhydeddus Boris Johnson AS, ein Prif Weinidog y DU, ei fys ar y pỳls pan ddywedodd, a dyfynnaf:

'Mae'r ddynoliaeth wedi gwastraffu amser o ran newid hinsawdd. Mae hi'n un funud i ganol nos ar y cloc...hwnnw ac mae angen i ni weithredu nawr.'

Nawr, mae'r neges honno hefyd yn berthnasol i'r Llywodraeth hon, yn enwedig yng ngoleuni rhai o bryderon a methiannau, mewn gwirionedd, cyllideb garbon sero-net Cymru 2021-25. Nawr, rwy'n croesawu'r cyhoeddiad mewn cysylltiad â'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio a'r budd a ddaw yn sgil hyn i dai cymdeithasol. Ond mae'n rhaid i mi ofyn i chi, Gweinidog: beth am y 900,000 o gartrefi perchen-feddianwyr yng Nghymru? Disgwylir i'ch dull cyflawni allweddol, y rhaglen Cartrefi Cynnes, rhwng 2011 a 2023 gyrraedd 79,000 o gartrefi yn unig. Felly, a fyddech yn adolygu'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer Arbed a Nyth er mwyn helpu hyd yn oed mwy o gartrefi i fod yn fwy effeithlon fyth o ran ynni?

Nawr, rydych yn llygad eich lle'n tynnu sylw at yr angen i weithredu ar gynhyrchu ynni. Felly, i fod yn glir, mae Llywodraeth y DU wedi dwyn ymlaen ei hymrwymiad i gael gwared ar lo heb systemau rheoli carbon o gymysgedd ynni'r DU flwyddyn gyfan hyd at 2024. Felly, er fy mod yn croesawu'r moratoriwm parhaus ar unrhyw ddatblygiadau troi gwastraff yn ynni ar raddfa fawr yn y dyfodol, rwy'n gofyn, mewn gwirionedd, pam nad yw polisi 19 yn atal cynlluniau ar raddfa fach hefyd, ac eithrio gwastraff peryglus? Nod Polisi 22 yw cynyddu datblygiadau ynni adnewyddadwy yng Nghymru drwy ein cyfeirio at 'Gymru'r Dyfodol'. Mae gan y ddogfen honno 10 ardal a aseswyd ymlaen llaw ar gyfer ynni gwynt, lle mae rhagdybiaeth o blaid datblygu ynni gwynt ar raddfa fawr. Felly, pam na wnaethoch chi, fel Llywodraeth Cymru ac fel y Gweinidog, asesu ymlaen llaw rai meysydd ar gyfer ynni dŵr? Ac a wnewch chi egluro sut y bydd y prosiectau hyn yn cysylltu â'r grid, os cânt eu dilyn? Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod am y problemau sydd gennym yma yng Nghymru gyda'r grid.

Pam ydych chi'n gwneud i Gymru aros tan ddiwedd 2022 cyn i chi nodi cynllun ar gyfer arloesi mewn technoleg ynni adnewyddadwy newydd? Ac mae'n deg dweud ei bod yn eithaf gwael, ddwy flynedd ers cyhoeddi cynllun morol cenedlaethol Cymru, nad ydych eto wedi gosod targed ym mholisi 24 i nodi meysydd adnoddau strategol posibl ar gyfer ynni adnewyddadwy morol erbyn 2023.

Pam y mae wedi cymryd pedair blynedd i greu meysydd adnoddau strategol? Ac a fyddwch yn ymrwymo i greu cynllun datblygu morol, a fyddai, fel y mae'r RSPB wedi galw amdano, ers cryn amser bellach, yn ddogfen statudol sy'n llywio datblygiadau i leoliadau penodol? Nawr, yn ôl polisi 27, eich nod yw sicrhau'r budd mwyaf posibl i Gymru o brosiectau seilwaith a weithredir yn fasnachol yng Nghymru. Felly, os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch ynni niwclear, sut felly  mae eich cwmni datblygu eich hun, Cwmni Egino, a gyhoeddwyd dros flwyddyn yn ôl—gobeithio fy mod wedi ynganu hynny'n iawn—ac wedi dyrannu £2.5 miliwn, yn dal heb gynllun busnes ffurfiol hyd yn hyn?

Mae polisi 30 yn ailadrodd eich uchelgais hirdymor i alluogi tua 30 y cant o weithwyr Cymru i weithio o bell. Nawr, os yw hynny'n darged gwirioneddol i Gymru, pam y mae £100,000 o'r £500,000 sy'n cael ei fuddsoddi o hyd mewn chwe safle gweithio hyblyg erbyn 2025 yn mynd i leoliadau yn y Cymoedd yn unig?

Felly, wrth symud ymlaen, rwy'n cefnogi nod polisi 31 i gynyddu cyfran dull taith teithio llesol, ac er fy mod yn gweld bod nod i greu llwybr beicio i gymudwyr rhwng Caerdydd a Chasnewydd, pam na allwn ni fod yn dechrau cynlluniau yn y gogledd a'r canolbarth hefyd? Yn Aberconwy, gallem fod â llwybr teithio llesol yn ymestyn o Gyffordd Llandudno i Fetws-y-coed. Fodd bynnag, ar ôl dau ddegawd o waith, dim ond yng ngham 2 canllawiau gwerthuso trafnidiaeth Cymru yr ydym o hyd ar gyfer rhan fawr o hyn. Felly, pam nad ydych chi'n gweithio yn rhinwedd eich swydd fel y Gweinidog i symleiddio'r hunllef sy'n cyrraedd y pwynt o weld cynlluniau teithio llesol sy'n barod i'w datblygu ond yn dal i ddisgwyl y cyllid?

Ac yn olaf, rydym yn croesawu nod polisi 32, fel y dywedais i, i gynyddu cyfran y modd o deithio ar drafnidiaeth gyhoeddus. Fodd bynnag, a wnewch chi egluro pam mai dim ond £50 miliwn a ddyrennir i fetro'r gogledd, tra bydd y de yn cael £1 biliwn? Gyda'n gilydd, mae angen i bob un ohonom weithio i weld pob sector ac ardal yng Nghymru yn symud yn gyflymach o ran newid hinsawdd, ond, Gweinidog, byddwn yn ddiolchgar iawn pe baech yn ateb y sylwadau a'r cwestiynau yna. Diolch.

15:45

Diolch, Janet. Thank you, Janet. I do admire, Janet, your attempt to champion the Prime Minister in his pronouncements on greening the world. If only he put his money where his mouth is. We know that in the last budget, the Chancellor didn't even mention the word 'climate'. We know that they've decreased the ability of people to go on rail, whilst increasing the ability of people to go on planes, and we know that he himself left Glasgow to go back to London on a plane. So, this is all about your actions, as well as what you say out loud. I don't think that Boris Johnson is, unfortunately, doing Britain proud at all at the moment in terms of what he's proposing to the world.

I also have to say that the refusal to put a moratorium on coal and the refusal to engage with us in changing the remit of the Coal Authority, so that it no longer has a duty to promote coal extraction in the United Kingdom, and even in Wales, which we have been asking them to do for a very long time, is not really indicative of the sort of action we'd like to see. However, I didn't want to strike a note of that kind of dissension.

What we are saying here in our net-zero plan is that, together, across Wales, we can bring things to bear that really will make a difference. So, I think that Janet actually mentioned herself a number of things that I would like to highlight in that regard. So, on coal, we obviously do have a policy here of no further extraction of coal across Wales. She mentioned energy from waste—'waste to energy', as it used to be called when I was in the industry. We absolutely oppose new incinerators and so on; however, some waste will need to be incinerated—she mentioned herself some forms of clinical waste and so on. So, it is important to make sure that we get the right kind of incineration and that we generate renewable energy where waste does need to be incinerated for particular types.

However, I will raise at this point the remarks that Boris Johnson made about recycling, where he seemed to disparage the idea that recycling was a good thing. What he wasn't able to see as part of that was, of course, it's not just about the separation and collection of recycling; it's about what you do with the recyclate. The whole point of recycling is that you put it back into use as the product that it was made. We have enough plastic already in the world to keep us going in plastic products for as far into the future as mankind can foresee. What we need to do is be very good at recycling it and getting the reprocessers here in Wales to recycle it for us into products that can be recycled over and over again, because in Wales we know that people want to come on that journey with us, where you reuse, of course, first, and then recycle second. So, I do think it's important to make sure that we don't disparage individual efforts to do the right thing in making really quite ill-advised pronouncements, I would say, about some of the things that we need to do in the world.

We have some big things to do, as well. She was right to highlight wind energy and the issues with the grid. Again, I think the UK Government could benefit from a proper conversation with both us and the Scottish Government about the way that the national grid currently runs, because it's not a national grid, it's a grid run by four big producers and it's not done in the way that we would like, futureproofed, it's done on the basis of being driven by contractual arrangements. We've had some really useful conversations with grid producers and with Ofgem so far, and I hope very much that we will be able to get the grid into a good place where we can plan for the future, so that communities right across Wales can, for example, have the kind of EV charging points that we'd like to see and, frankly, the broadband backhaul that we'd like to see as well, because the grid is fit for purpose, as well as of course needing upgrading in north and south Wales. So, I completely agree with that.

In terms of the working from home things that she mentioned, of course we have targets for that. My colleague Lee Waters has emphasised on a number of occasions that this doesn't mean that everybody works from home all the time, but that you work from home when you can or that you work locally to you, if your home isn't suitable, in small local hubs. But, of course, what will be very important for that is broadband. As my colleague Lee Waters says, broadband is not devolved to Wales but we have stepped into the gap the UK Government made when it failed to put geographical coverage as part of its provision for broadband across Wales, whereas the Welsh Government has stepped up to that.

So, what we have done is a suite of measures in this plan that set out where we are now, that set out our proposals for the future and set out what we'd like our communities to do. Optimised retrofit is a very good example of that. Excuse me, I'm very much struggling with this cough, I'm afraid, Dirprwy Lywydd. The optimised retrofit is a very good example of that. So, rather than announcing air-source heat pumps for all, we know that each house will be different. Some houses will be suitable for air-source heat pumps, and we will have schemes in order to allow those houses to transition to that. But what we're doing is running a programme to figure out what each type of house in Wales requires to bring it up to the highest possible EPC rating that it can achieve. It's not a one size fits all, it's not a cheap pronouncement, but a hard slog alongside our registered social landlords and council partners to figure out what works and then sort out how we can make people transition to that. And of course, at that point, we will then be able to put grant schemes in place that allow our private sector landlords and our owner-occupier tenancies to come along that journey with us. But, rather than just announcing a grant scheme that will not work, we are doing the hard yards with our partners to make sure that, for Wales, we will have a net-zero plan that actually is robust and will actually deliver the benefits that we want.

Diolch, Janet. Rwy'n edmygu, Janet, eich ymgais i glodfori datganiad Prif Weinidog y DU ar wyrddu'r byd. O na fyddai'n rhoi ei arian ar ei air. Gwyddom, yn y gyllideb ddiwethaf, na wnaeth y Canghellor hyd yn oed yn sôn am y gair 'hinsawdd'. Gwyddom eu bod wedi lleihau gallu pobl i fynd ar y rheilffyrdd, gan gynyddu gallu pobl i fynd ar awyrennau, a gwyddom ei fod ef ei hun wedi gadael Glasgow i fynd yn ôl i Lundain ar awyren. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â'ch gweithredoedd, yn ogystal â'r hyn a ddywedwch ar goedd. Nid wyf yn credu bod Boris Johnson, yn anffodus, yn gwneud Prydain yn falch o gwbl ar hyn o bryd o ran yr hyn y mae'n ei gynnig i'r byd.

Mae'n rhaid imi ddweud hefyd fod gwrthod rhoi moratoriwm ar lo a gwrthod ymgysylltu â ni i newid cylch gwaith yr Awdurdod Glo, fel nad oes dyletswydd mwyach ganddo i hybu cloddio am lo yn y Deyrnas Unedig, a hyd yn oed yng Nghymru, lle yr ydym wedi bod yn gofyn iddyn nhw wneud hynny ers amser maith, nid yw'n arwydd o'r math o gamau yr hoffem eu gweld mewn gwirionedd. Fodd bynnag, nid oeddwn eisiau taro nodyn o'r math yna o anghytgord.

Yr hyn yr ydym yn ei ddweud yma yn ein cynllun sero-net yw y gallwn ni, gyda'n gilydd, ledled Cymru, ddwyn pethau at ei gilydd a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, rwy'n credu bod Janet wedi sôn am nifer o bethau yr hoffwn dynnu sylw atynt yn hynny o beth. Felly, o ran glo, mae'n amlwg bod gennym bolisi yma o ddim rhagor o gloddio am lo ledled Cymru. Soniodd am ynni o wastraff—'troi gwastraff yn ynni', fel yr arferai gael ei alw pan oeddwn i yn y diwydiant. Rydym yn llwyr wrthwynebu llosgyddion newydd ac ati; fodd bynnag, bydd angen llosgi rhywfaint o wastraff—soniodd am rai mathau o wastraff clinigol ac ati. Felly, mae'n bwysig sicrhau ein bod yn cael y math cywir o losgi a'n bod yn cynhyrchu ynni adnewyddadwy lle mae angen llosgi gwastraff ar gyfer mathau penodol.

Fodd bynnag, fe wnaf godi yn awr y sylwadau a wnaeth Boris Johnson am ailgylchu, pryd yr oedd yn ymddangos ei fod yn wfftio'r syniad bod ailgylchu yn beth da. Yr hyn nad oedd yn gallu ei weld fel rhan o hynny, wrth gwrs, nid yw'n ymwneud â gwahanu a chasglu deunydd ailgylchu yn unig; mae'n ymwneud â'r hyn yr ydych chi'n ei wneud gyda'r deunydd ailgylchu. Holl bwynt ailgylchu yw eich bod yn ei droi yn ôl i'r cynnyrch a wnaed yn y lle cyntaf. Mae gennym ddigon o blastig eisoes yn y byd i'n cadw i fynd mewn cynhyrchion plastig mor bell i'r dyfodol ag y gall dynolryw ei ragweld. Yr hyn y mae angen inni ei wneud yw bod yn dda iawn wrth ailgylchu a chael yr ailbroseswyr yma yng Nghymru i'w ailgylchu i gynhyrchion y gellir eu hailgylchu dro ar ôl tro, oherwydd yng Nghymru gwyddom fod pobl eisiau dod ar y daith honno gyda ni, pryd yr ydych yn ailddefnyddio, wrth gwrs, yn gyntaf, ac yna'n ailgylchu. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig sicrhau nad ydym yn bychanu ymdrechion unigol i wneud y peth iawn drwy wneud datganiadau annoeth, am rai o'r pethau y mae angen inni eu gwneud yn y byd.

Mae gennym rai pethau mawr i'w gwneud hefyd. Roedd hi'n iawn i dynnu sylw at ynni gwynt a'r problemau gyda'r grid. Unwaith eto, credaf y gallai Llywodraeth y DU elwa ar sgwrs briodol gyda ni a Llywodraeth yr Alban am y ffordd y mae'r grid cenedlaethol yn gweithredu ar hyn o bryd, oherwydd nid grid cenedlaethol yw e', mae'n grid sy'n cael ei redeg gan bedwar cynhyrchydd mawr ac nid yw wedi'i wneud yn y ffordd yr hoffem ni weld e'n digwydd sef ei ddiogelu at y dyfodol, mae'n cael ei wneud ar sail trefniadau cytundebol. Rydym wedi cael sgyrsiau defnyddiol iawn gyda chynhyrchwyr grid a gydag Ofgem hyd yn hyn, ac rwy'n gobeithio'n fawr y byddwn yn gallu cael y grid i sefyllfa dda lle gallwn ni gynllunio ar gyfer y dyfodol, fel y gall cymunedau ledled Cymru, er enghraifft, gael y math o bwyntiau gwefru cerbyd trydan yr hoffem ni eu gweld ac, a dweud y gwir, yr ôl-drosglwyddo band eang yr hoffem ni ei weld hefyd, oherwydd mae'r grid yn addas i'r diben, a hefyd mae angen ei uwchraddio yn y gogledd a'r de. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â hynny.

O ran y gwaith o weithio o gartref, mae gennym dargedau ar gyfer hynny wrth gwrs. Mae fy nghyd-Aelod Lee Waters wedi pwysleisio droeon nad yw hyn yn golygu bod pawb yn gweithio gartref drwy'r amser, ond eich bod yn gweithio gartref pan allwch chi neu eich bod yn gweithio'n lleol, os nad yw eich cartref yn addas, mewn canolfannau bach lleol. Ond, wrth gwrs, yr hyn a fydd yn bwysig iawn i hynny yw band eang. Fel y dywed fy nghyd-Aelod Lee Waters, nid yw band eang wedi'i ddatganoli i Gymru ond rydym wedi camu i'r adwy a greodd Llywodraeth y DU pan fethodd â rhoi cwmpas y signal daearyddol fel rhan o'i darpariaeth ar gyfer band eang ledled Cymru, tra bod Llywodraeth Cymru wedi camu i'r adwy o ran hynny.

Felly, yr hyn yr ydym wedi'i wneud yw cyfres o fesurau yn y cynllun hwn sy'n nodi lle yr ydym ni yn awr, sy'n nodi ein cynigion ar gyfer y dyfodol ac yn nodi'r hyn yr hoffem i'n cymunedau ei wneud. Mae ôl-osod er mwyn optimeiddio yn enghraifft dda iawn o hynny. Esgusodwch fi, rwy'n cael trafferth gyda'r peswch hwn, mae gen i ofn, Dirprwy Lywydd. Mae'r ôl-osod gorau yn enghraifft dda iawn o hynny. Felly, yn hytrach na chyhoeddi bod pawb i gael pympiau gwres ffynhonnell aer, gwyddom y bydd pob tŷ yn wahanol. Bydd rhai tai yn addas ar gyfer pympiau gwres ffynhonnell aer, a bydd gennym gynlluniau er mwyn caniatáu i'r tai hynny drosglwyddo i hynny. Ond yr hyn yr ydym yn ei wneud yw cynnal rhaglen i nodi'r hyn sydd ei angen ar bob math o dŷ yng Nghymru i'w godi i'r sgôr tystysgrif perfformiad ynni uchaf posibl y gall ei chyflawni. Nid yw'n un ateb sy'n addas i bawb, nid yw'n ddatganiad rhad, ond gwaith caled ochr yn ochr â'n landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a phartneriaid y cyngor i nodi'r hyn sy'n gweithio ac yna datrys sut y gallwn ni wneud i bobl drosglwyddo i hynny. Ac wrth gwrs, bryd hynny, byddwn ni wedyn yn gallu rhoi cynlluniau grant ar waith sy'n caniatáu i'n landlordiaid sector preifat a'n tenantiaethau perchen-feddianwyr ddod ar hyd y daith honno gyda ni. Ond, yn hytrach na chyhoeddi cynllun grant yn unig na fydd yn gweithio, rydym yn ymlafnio'n galed gyda'n partneriaid i sicrhau, i Gymru, y bydd gennym gynllun sero-net sy'n gadarn mewn gwirionedd ac a fydd yn sicrhau'r manteision yr ydym eu heisiau.

15:50

Minister, if you're struggling with your cough and you're finding it difficult to speak because of it sometimes, please feel free to be very succinct in your answers. [Laughter.]

Gweinidog, os ydych yn cael trafferth gyda'ch peswch a'ch bod yn ei chael hi'n anodd siarad oherwydd hynny weithiau, mae croeso i chi fod yn gryno iawn yn eich atebion. [Chwerthin.]

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog; dwi rili'n gobeithio bod eich gwddf yn ocê.

Rydyn ni’n byw mewn adeg o crisis, ac mae’r sialens sydd yn ein hwynebu ni yn hysbys i ni i gyd. Rwy’n croesawu’r strategaeth yma heddiw fel dechreuad, fel roedd y datganiad o argyfwng hinsawdd a’r argyfwng natur; roedden nhw yn ddechreuad, yn cynnig cyfle i osod seilwaith. Ond, fel gyda’r datganiadau blaenorol rwyf wedi sôn amdanynt, mae yna feysydd lle buaswn i’n hoffi gweld mwy o eglurder.

Mae rhai wedi cynnig bod diffyg uchelgais wrth galon y strategaeth yma neu fod diffyg arloesedd. A all y Gweinidog plis ddatgan faint o’r polisïau yn y cynllun sydd yn newydd, a faint sydd wedi’u cario drosodd o gynlluniau blaenorol? Mae angen hefyd i bobl ddeall cynlluniau er mwyn gweithredu, ond mae yna ymchwil diweddar sydd wedi dangos mai dim ond 24 y cant o fusnesau sy’n dweud eu bod nhw’n gallu deall digon am bolisïau amgylcheddol y Llywodraeth. Felly, sut bydd y Llywodraeth yn gwella’r sefyllfa yna plis?

Yn ail, buaswn i’n hoffi gweld mwy o eglurder am sut bydd mesur cynnydd. Mae oedi, neu mae time lag, o ryw ddwy flynedd gyda’r data allyriadau, felly dyw e ddim wastad yn hollol glir pa effaith mae'r polisïau gwahanol o’r cynllun carbon isel cyntaf wedi’u cael. Felly, gaf i ofyn, yn absenoldeb data dibynadwy, neu up to date, fath o beth, sut bydd y Llywodraeth yn mesur os ydyn nhw’n cadw at y targedau pwysig yma? Sut mae'r ystyriaeth hon wedi effeithio ar y cynllun sydd o’n blaenau ni heddiw? Oni ddylem ni fod yn anelu at wella’r systemau monitro sydd gennym ni i roi darlun cliriach o ran sut y mae’r cynllun yn datblygu?

Thank you, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister; I really hope that your throat is okay.

We live in a time of crisis, and the challenge that we face is known to us all. I welcome this strategy today as a starting point, as was the declaration of a climate emergency and a nature emergency; that was also a starting point, offering an opportunity to lay some foundations. However, as with the previous statements that I've mentioned, there are areas where I would like to see some more clarity.

Some have suggested that there is a lack of ambition at the core of this strategy, or a lack of innovation. Could the Minister please state how many of the policies in the plan are new, and how many have been carried over from previous plans? People need to understand plans also in order to take action, but recent research shows that only 24 per cent of businesses say that they understand enough about the environmental policies of the Government. So, how will the Government improve that situation?

Secondly, I would like to see more clarity about how you will measure progress. There is a delay, or a time lag, of about two years in respect of the emissions data, so it's not always entirely clear what impact the various policies in the first low-carbon plan have had. So, may I ask, in the absence of reliable or up-to-date data, how will the Government measure whether it's meeting these important targets? How has this consideration affected the plan placed before us today? Also, shouldn't we be aiming to improve the monitoring systems that we have to give us a clearer picture of how the scheme is developing?

Minister, I'd like to also ask about the UK Government. You've said previously that your department had little warning before the UK Government published the net-zero plan. As I understand, it was a matter of only hours. Could you tell us how this has affected how the strategy will interplay with the UK strategy? It might be useful for us to know your assessment of the extent to which the success of your strategy is dependent on action from the UK Government.

And finally, Minister, I'd like to ask about the Crown Estate. I'm sure Members in the Chamber and online will agree that, if we're to maximise our chances of reaching net zero, we have to have our own resources under our control. The Crown Estate's control of our sea bed and large tracts of land as well means that Wales doesn't have oversight of those resources. Some estimates show the UK Government could raise up to £9 billion over the next decade from auctioning sea-bed plots to windfarm developers. Powers over the Crown Estate are devolved to Scotland, but the millions of pounds of revenue brought in by the estate in Wales go to the Treasury and the monarch. That can't be right, Minister. So, I know the First Minister today has expressed an openness to the idea of seeking the devolution of these powers, so could you, Minister, tell us how much of a priority that will be for the Government please? And if it's not going to be a priority, how much do you estimate that these plans will be hampered as a result?195

I hope I've given you enough of a break for your throat. [Laughter.]

Gweinidog, hoffwn ofyn hefyd ynghylch Llywodraeth y DU. Rydych wedi dweud o'r blaen na chafodd eich adran lawer o rybudd cyn i Lywodraeth y DU gyhoeddi'r cynllun sero-net. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mater o oriau yn unig ydoedd. A wnewch chi ddweud wrthym sut y mae hyn wedi effeithio ar y ffordd y bydd y strategaeth yn cyd-fynd â strategaeth y DU? Efallai y byddai'n ddefnyddiol inni wybod eich asesiad chi o'r graddau y mae llwyddiant eich strategaeth yn dibynnu ar gamau gweithredu gan Lywodraeth y DU.

Ac yn olaf, Gweinidog, hoffwn ofyn am Ystad y Goron. Rwy'n siŵr y bydd Aelodau yn y Siambr ac ar-lein yn cytuno, os ydym am sicrhau'r cyfleoedd gorau i gyrraedd sero-net, bydd yn rhaid inni gael ein hadnoddau ein hunain o dan ein rheolaeth ni. Mae'r ffaith bod Ystad y Goron yn rheoli gwely'r môr a darnau mawr o'n tir hefyd yn golygu na all Cymru oruchwylio'r adnoddau hynny. Mae rhai amcangyfrifon yn dangos y gallai Llywodraeth y DU godi hyd at £9 biliwn dros y degawd nesaf drwy arwerthu lleiniau gwely'r môr i ddatblygwyr ffermydd gwynt. Mae pwerau dros Ystad y Goron wedi'u datganoli i'r Alban, ond mae'r miliynau o bunnau o refeniw a ddaw i'r ystad yng Nghymru yn mynd i'r Trysorlys a'r frenhines. Ni all hynny fod yn iawn, Gweinidog. Felly, gwn fod y Prif Weinidog heddiw wedi mynegi ei fod yn agored i'r syniad o geisio datganoli'r pwerau hyn, felly a wnewch chi, Gweinidog, ddweud wrthym faint o flaenoriaeth fydd hyn i'r Llywodraeth? Ac os nad yw'n mynd i fod yn flaenoriaeth, i ba raddau yn eich barn chi fydd y cynlluniau hyn yn cael eu llesteirio o ganlyniad? 195

Gobeithio fy mod wedi rhoi digon o seibiant i chi a'ch gwddf. [Chwerthin.]

15:55

Diolch, Delyth. Yes, so, just in terms of how many are new and how many are not, the plan is a snapshot in time that fulfills a statutory requirement. We expect existing policies and proposals to be updated to increase their impact, and we expect new ideas to emerge as our understanding of the evidence improves. So, it's not a be-all and end-all thing against which we'll test everything; it's a living, breathing document, and we're going to go out after COP—. We're going to COP to get a lot of new ideas, we hope. I know many people are going to COP virtually, as well as in person, to get those new ideas, and we'll have Wales Climate Week at the end of November to try to pull all of those ideas together and get the vibrancy of COP, but then we'll have a whole series of events next year, where we go out to new engagement and we test some of the things that we've got to say. So, this isn't meant to be a thing that we measure it against; this is a rolling, iterative programme of things that we're going to do. So, I think it's important to understand that. 

So, the full plan will not be updated on a regular basis; we'll update bits of it as we go along. So, you'd expect to see the transport bit updated when there's a new development in electric buses, for example; you'd expect to see the housing bit updated if there's a new progressive way of doing photovoltaics in Wales, as I really hope there will be, as I saw something really exciting when we launched the plan last Thursday that I'm hoping we'll be able to invest in. So, you'll expect to see bits of it surge ahead as we get to grips with that. And part of that will be engagement. One of the big programmes we've got for next week is behaviour change and engagement, and we expect to see the plan evolve as we engage with our communities and we evolve new ways of engaging people in what we need to do. And I don't mean individuals only there; I mean industrial clusters, business clusters, communities of interest, geographic communities, and so on. So, there is a whole engagement plan to go with that. 

In terms of data, we're working very hard to make sure that the data is the best that we can get, that we understand what it looks like. We'll absolutely upgrade that every five years, as we're required to do, but we'll do that as often and as iteratively as we can, given where we are with the data collection. And you're right, there is a lag in it, so we need to develop as many good ways of making sure we've got the best data we can get. We absolutely do not want to be congratulating ourselves that we've done well off the back of data that's not telling us that. That's not what this is about. So, we absolutely do want to do that. 

And then the last thing I think you said was the thing about the Crown Estate. I agree, we would like very much for it to be devolved. We're certainly going to talk to them about that. But, in the meantime, I have engaged with the Crown Estate. I've had a couple of meetings with them already. They're very anxious to talk to us, and we're engaging with them to make sure that we have them on board. We understand what we need to do to enter into arrangements with the Crown Estate to be able to put floating wind, for example, and tidal flow and various other things out onto land currently owned by the Crown Estate around Wales, and to liaise with them, with the grid and with Ofgem to make sure that we've got the connections into Wales. Because the other thing we absolutely do not want is to find that Welsh waters are hosting floating wind, for example, but the connections are going across to Devon because the connection to the grid here isn't good enough. To be fair, I've had a very good set of meetings with the Crown Estate, as have my officials, in engagement on how to do that. So, we're doing the sub-optimal thing while we work on the optimal thing that I completely agree with you about.

Have I taken the Deputy Presiding Officer by surprise in my succinctness?

Diolch, Delyth. Felly, o ran faint sy'n newydd a faint sydd ddim, mae'r cynllun yn giplun mewn amser sy'n cyflawni gofyniad statudol. Disgwyliwn i bolisïau a chynigion presennol gael eu diweddaru i gynyddu eu heffaith, ac rydym yn disgwyl i syniadau newydd ddod i'r amlwg wrth i'n dealltwriaeth o'r dystiolaeth wella. Felly, nid yr holl hanfod a diben yw hwn y byddwn yn profi popeth yn ei erbyn; mae'n ddogfen fyw sy'n anadlu, ac rydym yn mynd allan ar ôl COP—. Rydyn ni'n mynd i COP i gael llawer o syniadau newydd, gobeithio. Rwy'n gwybod bod llawer o bobl yn mynd i COP drwy ddulliau rhithiol, yn ogystal ag yn bersonol, i gael y syniadau newydd hynny, a bydd gennym Wythnos Hinsawdd Cymru ddiwedd mis Tachwedd i geisio tynnu'r holl syniadau hynny at ei gilydd a chael bywiogrwydd COP, ond yna bydd gennym gyfres gyfan o ddigwyddiadau y flwyddyn nesaf, pan fyddwn ni'n mynd allan i ymgysylltu o'r newydd a phrofi rhai o'r pethau y mae'n rhaid i ni eu dweud. Felly, nid yw hyn i fod yn rhywbeth yr ydym yn mesur yn ei erbyn; mae hon yn rhaglen dreigl, ailadroddol o bethau yr ydym ni'n mynd i'w gwneud. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig deall hynny.

Felly, ni fydd y cynllun llawn yn cael ei ddiweddaru'n rheolaidd; byddwn yn diweddaru darnau ohono wrth i ni fynd ymlaen. Felly, byddech yn disgwyl gweld y rhan ar gludiant yn cael ei diweddaru pan fydd datblygiad newydd mewn bysiau trydan, er enghraifft; byddech yn disgwyl gweld y rhan ar dai'n cael ei diweddaru os bydd ffordd flaengar newydd o wneud systemau ffotofoltäig yng Nghymru, ac rwy'n mawr obeithio y bydd, gan i mi weld rhywbeth cyffrous iawn pan lansiwyd y cynllun ddydd Iau diwethaf y byddwn yn gallu buddsoddi ynddo gobeithio. Felly, byddwch yn gweld rhywfaint ohono yn rhuthro ymlaen wrth i ni ddeall hynny. A rhan o hynny fydd ymgysylltu. Un o'r rhaglenni mawr sydd gennym ar gyfer yr wythnos nesaf yw newid ymddygiad ac ymgysylltu, ac rydym yn disgwyl gweld y cynllun yn esblygu wrth i ni ymgysylltu â'n cymunedau ac rydym yn datblygu ffyrdd newydd o gynnwys pobl yn yr hyn y mae angen i ni ei wneud. Ac nid wyf yn golygu unigolion yn unig yn y fan yna; rwy'n golygu clystyrau diwydiannol, clystyrau busnes, cymunedau o ddiddordeb, cymunedau daearyddol, ac ati. Felly, mae cynllun ymgysylltu cyfan i fynd gyda honno.

O ran data, rydym yn gweithio'n galed iawn i sicrhau y bydd y data y gorau y gallwn ei gael, ein bod yn deall sut y mae'n edrych. Byddwn yn uwchraddio hwnnw'n llwyr bob pum mlynedd, fel y mae'n ofynnol i ni ei wneud, ond byddwn yn gwneud hynny mor aml ac mor ailadroddol ag y gallwn, o ystyried ble yr ydym ni gyda'r broses o gasglu data. Ac rydych chi'n iawn, mae yna oedi ynddo, felly mae angen i ni ddatblygu cymaint o ffyrdd da o sicrhau bod gennym y data gorau y gallwn ni ei gael. Nid ydym eisiau llongyfarch ein hunain am ein bod wedi gwneud yn dda yn sgil data nad yw'n dweud hynny wrthym. Nid dyna yw diben hyn. Felly, rydym am wneud hynny'n llwyr.

Ac yna'r peth olaf rwy'n credu y gwnaeth chi ei ddweud oedd y peth am Ystad y Goron. Rwy'n cytuno, hoffem yn fawr iddi gael ei datganoli. Rydym yn sicr yn mynd i siarad â nhw am hynny. Ond, yn y cyfamser, rwyf wedi ymgysylltu ag Ystad y Goron. Rwyf wedi cael cwpl o gyfarfodydd gyda nhw'n barod. Maen nhw'n awyddus iawn i siarad â ni, ac rydym ni'n ymgysylltu â nhw i sicrhau eu bod yn rhan o hyn nawr. Rydym yn deall yr hyn y mae angen i ni ei wneud i ymrwymo i drefniadau gydag Ystad y Goron er mwyn gallu rhoi tyrbinau gwynt sy'n arnofio, er enghraifft, a llif y llanw a phethau amrywiol eraill allan ar dir sy'n eiddo i Ystad y Goron o amgylch Cymru ar hyn o bryd, ac i gysylltu â nhw, gyda'r grid a gydag Ofgem i sicrhau bod gennym gysylltiadau â Chymru. Oherwydd y peth arall nad ydym ni eisiau ei weld o gwbl yw canfod bod dyfroedd Cymru'n cynnal tyrbinau gwynt sy'n arnofio, er enghraifft, ond bod y cysylltiadau'n mynd ar draws i Ddyfnaint gan nad yw'r cysylltiad â'r grid yma yn ddigon da. A bod yn deg, rwyf wedi cael cyfres dda iawn o gyfarfodydd gydag Ystad y Goron, felly hefyd fy swyddogion, yn ymgysylltu ar sut i wneud hynny. Felly, rydym yn gwneud y peth is-optimaidd tra byddwn yn gweithio ar y peth gorau posibl yr wyf yn cytuno'n llwyr â chi yn ei gylch.

A ydw i wedi synnu'r Dirprwy Lywydd wrth fod mor gryno?

No, Huw Irranca-Davies has not been unmuted yet. 

Na, nid yw Huw Irranca-Davies wedi'i ddad-dawelu eto.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch and good afternoon, Minister. I fully welcome the statement today, particularly on the back of the launch of the Wales net-zero strategy. As you've said, it's a live document, but it shows a really high level of ambition, and it will drive some really serious changes in the way that we live and that we work and that we travel. It carries implications for all of us, but they are things that can be practically achieved if we have a will to do it and we get the seriousness of what is going on in COP at this very moment and the challenge ahead of us. Can I ask one simple question, Minister? This has come from a young constituent of mine. These changes that we need are huge and they're urgent, and we all need to be part of that change. As Wales's First Minister joins COP26 today to show the ambition of Wales to tackle climate change, what changes will the Welsh Government and its own agencies demand of themselves to show this real high-level commitment and leadership to achieve net zero?

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch a phrynhawn da, Gweinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw'n llwyr, yn enwedig ar ôl lansio strategaeth sero-net Cymru. Fel yr ydych wedi dweud, mae'n ddogfen fyw, ond mae'n dangos lefel uchel iawn o uchelgais, a bydd yn sbarduno newidiadau gwirioneddol ddifrifol yn y ffordd yr ydym yn byw, yn gweithio ac yn teithio. Mae'n effeithio ar bob un ohonom, ond maen nhw'n bethau y gellir eu cyflawni'n ymarferol os oes gennym ewyllys i wneud hynny ac rydym yn deall difrifoldeb yr hyn sy'n digwydd yn COP ar hyn o bryd a'r her sydd o'n blaenau. A gaf i ofyn un cwestiwn syml, Gweinidog? Mae hwn wedi dod oddi wrth un o'm hetholwyr ifanc. Mae'r newidiadau hyn sydd eu hangen arnom yn enfawr ac maen nhw'n rhai brys, ac mae angen i bob un ohonom ni fod yn rhan o'r newid hwnnw. Wrth i Brif Weinidog Cymru ymuno â COP26 heddiw i ddangos uchelgais Cymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd, pa newidiadau y bydd Llywodraeth Cymru a'i hasiantaethau yn eu gorfodi ar eu hunain i ddangos yr ymrwymiad a'r arweiniad lefel uchel gwirioneddol hwn i gyflawni sero-net?

16:00

Thank you, Huw. That's an excellent question, and it's always true that the young people ask us the most difficult questions. I'm afraid there's not a really simple answer, but I can give you a sort of combination answer, and it's this: it's to challenge ourselves every single time we make a decision across all of the Welsh estate, all of the Welsh Government's actions: 'Is this thing that we're doing not only not going to harm our environment, but is it going to enhance our environment and lower our emissions?' So, the way that we ask our agencies—NRW, for example, and the way they manage our woodland estate: 'Is that optimal? Is there a better way to do it?'

We've already embarked on that. We've already done the deep dive into trees, we've already started to review our policy on forestry and the way that we plant and harvest our renewable resource in trees, and the way that we plan our national forest, for example. Another example is we've already changed the way that we own and manage land in the Welsh Government's ownership, so we now no longer manage the land for its maximum financial value; we manage it for its maximum public value. Those are things that we're spreading out into all our procurement arrangements across the Welsh estate.

Those things might sound a bit dry, but they are the things that drive the difference in how we do things. For example, if we're bringing a piece of development land forward and it has trees that have grown on it because it's been undeveloped for a little while, then we expect the development to replace those trees—if not on site, then on other suitable land in Wales. We need to make sure that we absolutely replace like-for-like land that is used for development with other land.

You'll know that overnight, for example, the first outcome of the roads review has taken place. We're going to work with communities in Gwynedd to make sure that we bring forward economic development plans that are not based on tarmacking a large part of the countryside, but that are based on green jobs, green development and green infrastructure. These things are hard to do, they make people cross at first, but we absolutely have to do them if we're going to have the impact on the climate that we want.

Diolch, Huw. Mae hwnna'n gwestiwn ardderchog, ac mae bob amser yn wir fod y bobl ifanc yn gofyn y cwestiynau anoddaf i ni. Mae arnaf ofn nad oes ateb syml iawn, ond gallaf roi rhyw fath o ateb cyfunol i chi, a dyma fe: i herio ein hunain bob tro y byddwn yn gwneud penderfyniad ar draws holl ystad Cymru, holl weithredoedd Llywodraeth Cymru: 'A yw'r peth hwn yr ydym yn ei wneud nid yn unig ddim yn mynd i niweidio ein hamgylchedd, ond a yw'n mynd i wella ein hamgylchedd a lleihau ein hallyriadau?' Felly, y ffordd yr ydym yn gofyn i'n hasiantaethau—Cyfoeth Naturiol Cymru, er enghraifft, a'r ffordd y maen nhw'n rheoli ein hystad goetir: 'A yw hynny'n optimaidd? A oes ffordd well o'i wneud?'

Rydym ni eisoes wedi dechrau ar hynny. Rydym eisoes wedi asesu ac archwilio maes coed yn fanwl, rydym eisoes wedi dechrau adolygu ein polisi ar goedwigaeth a'r ffordd yr ydym yn plannu ac yn cynaeafu ein hadnodd adnewyddadwy sef coed, a'r ffordd yr ydym yn cynllunio ein coedwig genedlaethol, er enghraifft. Enghraifft arall yw ein bod eisoes wedi newid y ffordd yr ydym yn berchen tir, ym mherchnogaeth Llywodraeth Cymru, ac yn ei reoli, felly nid ydym bellach yn rheoli'r tir er mwyn cael ei werth ariannol mwyaf; rydym yn ei reoli er mwyn sicrhau ei werth cyhoeddus mwyaf posibl. Mae'r rhain yn bethau yr ydym yn eu lledaenu ar draws ein holl drefniadau caffael ar draws ystad Cymru.

Efallai bod y pethau hynny'n swnio braidd yn sych, ond nhw yw'r pethau sy'n ysgogi'r gwahaniaeth yn y ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau. Er enghraifft, os ydym yn cyflwyno darn o dir datblygu ac mae ganddo goed sydd wedi tyfu arno oherwydd nad yw wedi'i ddatblygu ers peth amser, yna disgwyliwn i'r datblygiad blannu coed yn lle'r coed hynny—os nad ar y safle, yna ar dir addas arall yng Nghymru. Mae angen i ni sicrhau ein bod yn gwneud hyn ar sail gyfatebol sef sicrhau tir arall yn lle'r un a ddatblygir.

Byddwch yn gwybod, er enghraifft bod canlyniad cyntaf yr adolygiad ffyrdd wedi digwydd dros nos. Rydym yn mynd i weithio gyda chymunedau yng Ngwynedd i sicrhau ein bod yn cyflwyno cynlluniau datblygu economaidd nad ydynt yn seiliedig ar darmacio rhan helaeth o gefn gwlad, ond sy'n seiliedig ar swyddi gwyrdd, datblygu gwyrdd a seilwaith gwyrdd. Mae'n anodd gwneud y pethau hyn, maen nhw'n gwylltio pobl ar y cychwyn, ond mae'n rhaid i ni eu gwneud yn llwyr os ydym ni am gael yr effaith ar yr hinsawdd yr ydym eisiau ei chael.

Thank you, Minister. Thank you very much for all of the work that you've done. I'd like to pay tribute to you and the Welsh Government in your work and in publishing your second carbon budget in the weeks running up to the COP summit in Glasgow. I want to also say that I will both be an ally to you when you're pushing forward with this ambitious green agenda, but also holding you to account as well if I feel that you are moving too slowly. It's really imperative that we work together here, that we don't criticise each other, that we look at how we can learn from—as you've said—other countries and other schemes in order to move forward this agenda as quickly as possible. I also want to say that I agree with this approach to not building more roads. I support this approach to not building roads, because fundamentally, if we're serious about achieving a net-zero Wales, then we must start to shift people off the roads and to using public transport. So, it is such a shame, isn't it, that the Conservative Westminster Government are intent on ploughing ahead—

Diolch ichi, Gweinidog. Diolch yn fawr iawn am yr holl waith yr ydych chi wedi'i wneud. Hoffwn dalu teyrnged i chi a Llywodraeth Cymru am eich gwaith ac wrth gyhoeddi eich ail gyllideb garbon yn yr wythnosau yn arwain at uwchgynhadledd COP yn Glasgow. Hoffwn ddweud hefyd y byddaf i'n eich cefnogi chi pan fyddwch yn bwrw ymlaen â'r agenda werdd uchelgeisiol hon, ond hefyd yn eich dwyn i gyfrif hefyd os teimlaf eich bod yn symud yn rhy araf. Mae'n wirioneddol hanfodol ein bod yn gweithio gyda'n gilydd yma, nad ydym yn beirniadu ein gilydd, ein bod yn edrych ar sut y gallwn ddysgu—fel yr ydych wedi dweud—o wledydd eraill a chynlluniau eraill er mwyn symud yr agenda hon yn ei blaen cyn gynted â phosibl. Rwyf hefyd eisiau dweud fy mod yn cytuno â'r dull hwn o beidio ag adeiladu mwy o ffyrdd. Rwy'n cefnogi'r dull hwn o beidio ag adeiladu ffyrdd, oherwydd yn y bôn, os ydym o ddifrif ynghylch cyflawni Cymru sero-net, yna mae'n rhaid inni ddechrau symud pobl oddi ar y ffyrdd a defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus. Felly, mae'n gymaint o drueni, onid yw e, bod Llywodraeth Geidwadol San Steffan yn benderfynol o fwrw ymlaen—

Can we have a question now, please?

A gawn ni gwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?

I want to ask the Minister about micro hydro projects. We have lost the funding to these in Wales and I wondered if you might consider restarting the hydropower grant scheme so that we can ensure that Wales meets its commitments to reach net zero. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf eisiau gofyn i'r Gweinidog ynghylch prosiectau micro-hydro. Rydym wedi colli'r cyllid ar gyfer y rhain yng Nghymru, tybed a fyddech chi'n ystyried ailgychwyn y cynllun grant ynni dŵr fel y gallwn sicrhau bod Cymru'n cyflawni ei hymrwymiadau i gyrraedd sero-net. Diolch yn fawr iawn.

Thank you, Jane. I appreciate the sentiments, and I absolutely want to work alongside everybody in the Senedd, but also actually want to have our feet held to the fire; we absolutely do need to go as fast as we can, and it's very important that the Government is urged to go faster where that's appropriate. I very much look forward to working with you with that set of criteria in mind.

In terms of micro hydro, I had a very good meeting with a hydro group in Wales very recently. We've invited them to sit on one of the round-tables that my colleague Lee Waters is conducting as part of his deep dive into renewable energy, and part of the outcome of the deep dive will be to look at how we put grants in place for community and micro projects across Wales. So, I expect that to be part of the outcome of the deep dive, and we absolutely are ensuring that hydro is a big part of that.

Diolch, Jane. Rwy'n gwerthfawrogi'r teimladau, ac rwyf eisiau gweithio ochr yn ochr â phawb yn y Senedd, ond rwyf hefyd eisiau i ni fod o dan bwysau; mae angen inni symud mor gyflym ag y gallwn, ac mae'n bwysig iawn bod y Llywodraeth yn cael ei hannog i fynd yn gyflymach pan fo hynny'n briodol. Edrychaf ymlaen yn fawr at weithio gyda chi gyda'r gyfres yna o feini prawf mewn golwg.

O ran micro-hydro, cefais gyfarfod da iawn gyda grŵp hydro yng Nghymru yn ddiweddar iawn. Rydym wedi eu gwahodd i un o gyfarfodydd bord gron y mae fy nghyd-Aelod Lee Waters yn eu cynnal fel rhan o'i waith asesu ac archwilio ynni adnewyddadwy'n fanwl, a rhan o ganlyniad yr archwilio manwl hwn fydd edrych ar sut yr ydym yn rhoi grantiau ar waith ar gyfer prosiectau cymunedol a micro ledled Cymru. Felly, disgwyliaf i hynny fod yn rhan o ganlyniad yr archwilio manwl, ac rydym yn sicrhau bod hydro yn rhan fawr o hynny.

16:05

I also thank the Minister for her statement. First, can I request that the science is explained? It is net zero rather than zero because we exhale carbon dioxide. Carbon is oxidised to form carbon dioxide. We know that carbon dioxide is a greenhouse gas because, despite being substantially further away from the sun than Mercury, Venus is hotter. The difference is that Venus has an atmosphere made up mainly from carbon dioxide. I have four requested actions: reduce Welsh Government Ministers' travel using virtual visits and meetings to set an example; ban the extraction of peat and the use of peat in Wales; set annual net tree planting targets at local authority level; and set an expectation that those in administrative positions in Welsh Government-funded bodies work from home or a local hub over half the time, with exception reports produced for the Welsh Government. Finally, I hope the next COP meeting is a virtual meeting with zero travel.

Rwyf i hefyd yn diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Yn gyntaf, a gaf i ofyn am eglurhad o ran y wyddoniaeth? Sero-net yw hi yn hytrach na sero oherwydd ein bod yn anadlu carbon deuocsid. Mae carbon yn cael ei ocsideiddio i ffurfio carbon deuocsid. Gwyddom fod carbon deuocsid yn nwy tŷ gwydr oherwydd, er ei bod yn bellach o lawer o'r haul na'r blaned Mercher, mae'r blaned Gwener yn boethach. Y gwahaniaeth yw bod gan y blaned Gwener atmosffer sy'n cynnwys carbon deuocsid yn bennaf. Mae gennyf bedwar cam gweithredu yr wyf yn gofyn amdanyn nhw: lleihau teithio Gweinidogion Llywodraeth Cymru gan ddefnyddio ymweliadau a chyfarfodydd rhithwir i osod esiampl; gwahardd cloddio a defnyddio mawn yng Nghymru; gosod targedau plannu coed net blynyddol ar lefel awdurdod lleol; a gosod disgwyliad bod y rhai mewn swyddi gweinyddol mewn cyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru yn gweithio gartref neu mewn canolfan leol dros hanner yr amser, gan eithrio adroddiadau a gynhyrchir ar gyfer Llywodraeth Cymru. Yn olaf, rwy'n gobeithio y bydd cyfarfod nesaf COP yn gyfarfod rhithwir heb unrhyw deithio.

Diolch, Mike. I can very succinctly go through those. I'm very happy to say that we are very actively working on reducing Welsh Government travel and doing virtual meetings where at all possible. Sometimes it is absolutely necessary to see something on the ground, but most of the meetings that we do are virtual.

In terms of peat restoration, we have a plan for that. There's a biodiversity plan for that, and I'm hoping to bring forward a specific item on peat and peatland restoration to the Senedd. It'll be in the new year now, I think. I'm looking actively to work on that.

On tree planting, part of the tree deep dive outcomes will be reported back to the Senedd shortly, and I'm very keen to be looking at different ways of ensuring that we have targets across the piece. In particular, Mike, I know you'll be interested in us making sure that we have the right kinds of green infrastructure for development projects, and in particular for housing and industrial development projects in Wales to include the right kinds of green infrastructure—trees where that's appropriate, but actually grassland and pollinator plants, for example, along highway verges and other places where that's appropriate as well, bearing in mind that they sequester carbon as well.

In terms of working from home, my colleague Lee Waters has been working on the working from home strategy for some time. I'm sure he was listening to the 50 per cent target. We are actively considering how we can encourage more public sector workers from right across Wales—and indeed the private sector, too, but the public sector is where we have a more direct influence—to work from home for the majority of their time.

Diolch, Mike. Gallaf fynd drwy'r rheina yn gryno iawn. Rwy'n hapus iawn i ddweud ein bod yn gweithio ar leihau teithio gan Lywodraeth Cymru a chynnal cyfarfodydd rhithwir pan fo hynny'n bosibl. Weithiau mae'n gwbl angenrheidiol gweld rhywbeth o'ch blaen, ond mae'r rhan fwyaf o'r cyfarfodydd a wnawn yn rhai rhithwir.

O ran adfer mawn, mae gennym gynllun ar gyfer hynny. Mae cynllun bioamrywiaeth ar gyfer hynny, ac rwy'n gobeithio cyflwyno eitem benodol ar adfer mawn a mawndiroedd i'r Senedd. Bydd yn y flwyddyn newydd nawr, rwy'n credu. Rwy'n edrych ymlaen at weithio ar hynny.

O ran plannu coed, bydd rhan o ganlyniadau'r gwaith archwilio manwl ym maes coed yn cael eu hadrodd yn ôl i'r Senedd cyn bo hir, ac rwy'n awyddus iawn i edrych ar wahanol ffyrdd o sicrhau bod gennym dargedau ar draws y maes. Yn benodol, Mike, gwn y bydd gennych ddiddordeb yn ein gwaith yn sicrhau bod gennym y mathau cywir o seilwaith gwyrdd ar gyfer prosiectau datblygu, ac yn arbennig ar gyfer prosiectau tai a datblygu diwydiannol yng Nghymru i gynnwys y mathau cywir o seilwaith gwyrdd—coed lle bo hynny'n briodol, ond mewn gwirionedd planhigion glaswelltir a phryfed peillio, er enghraifft, ar hyd ymylon priffyrdd a mannau eraill lle mae hynny'n briodol hefyd, o gofio eu bod yn dal carbon hefyd.

O ran gweithio gartref, mae fy nghyd-Aelod Lee Waters wedi bod yn gweithio ar y strategaeth gweithio gartref ers peth amser. Rwy'n siŵr ei fod yn gwrando ar y targed o 50 y cant. Rydym wrthi'n ystyried sut y gallwn annog mwy o weithwyr yn y sector cyhoeddus o bob rhan o Gymru—ac yn wir y sector preifat hefyd, ond y sector cyhoeddus yw lle y cawn ddylanwad mwy uniongyrchol—i weithio gartref am y rhan fwyaf o'r amser.

Thank you, Minister, for your statement. I broadly welcome the Welsh Government's net-zero plan and would like to put on record my support for the continued ambition to deliver net zero in both Wales and the UK by 2050. One of the key factors in delivering on this plan, as I'm sure the Minister will be in agreement with, is how the aims contained within it will be funded. This is a particularly important point given that the Government's best estimate is that meeting net zero will lead to additional costs of between £10 billion and £16 billion in total over the period to 2050. I'm not trying to score any cheap political points here, Minister, and I hope you'll be able to respond in a similar manner, but I would be interested to understand how your climate change department is working with the Welsh Treasury as well as the UK Treasury to better understand the financial implications of achieving net zero, and how to fund it.

Secondly, the plan notes that councils in Wales will play an important role in cutting emissions. Noting that I'm still a sitting councillor in Monmouthshire, I would appreciate further information about what additional long-term support may be provided to councils to help them achieve this.

The final point that I'd like to raise, Minister, is how Wales can attract more private investment to achieve net zero. It is my understanding from what has been reported that the proposed Blue Eden project in Swansea, which will include the tidal lagoon, will not require taxpayers' money, and it's these sorts of cutting-edge projects that we should be encouraging. What steps is the Government taking to attract private sector investment into green initiatives in Wales? And I do hope you feel better soon, Minister. Diolch.

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n croesawu cynllun sero-net Llywodraeth Cymru'n fras a hoffwn gofnodi fy nghefnogaeth i'r uchelgais barhaus i gyflawni sero-net yng Nghymru a'r DU erbyn 2050. Un o'r ffactorau allweddol wrth gyflawni'r cynllun hwn, fel y bydd y Gweinidog, rwy'n siŵr, yn cytuno ag ef, yw sut y caiff y nodau a geir ynddo eu hariannu. Mae hwn yn bwynt arbennig o bwysig o gofio mai amcangyfrif gorau'r Llywodraeth yw y bydd cyflawni sero-net yn arwain at gostau ychwanegol o rhwng £10 biliwn ac £16 biliwn i gyd dros y cyfnod hyd at 2050. Nid wyf yn ceisio sgorio unrhyw bwyntiau gwleidyddol hawdd yma, Gweinidog, a gobeithio y byddwch yn ymateb mewn modd tebyg, ond byddai gennyf ddiddordeb mewn deall sut mae eich adran newid hinsawdd yn gweithio gyda Thrysorlys Cymru yn ogystal â Thrysorlys y DU i ddeall yn well oblygiadau ariannol cyflawni sero-net, a sut i'w ariannu.

Yn ail, mae'r cynllun yn nodi y bydd cynghorau yng Nghymru yn chwarae rhan bwysig wrth leihau allyriadau. Gan nodi fy mod yn dal i fod yn gynghorydd sy'n eistedd yn sir Fynwy, byddwn yn gwerthfawrogi rhagor o wybodaeth ynghylch pa gymorth hirdymor ychwanegol y gellir ei ddarparu i gynghorau i'w helpu i gyflawni hyn.

Y pwynt olaf yr hoffwn ei godi, Gweinidog, yw sut y gall Cymru ddenu mwy o fuddsoddiad preifat i sicrhau sero-net. Rwy'n deall o'r hyn a adroddwyd na fydd angen arian trethdalwyr ar brosiect arfaethedig Blue Eden yn Abertawe, a fydd yn cynnwys y morlyn llanw, a dyma'r mathau o brosiectau arloesol y dylem fod yn eu hannog. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ddenu buddsoddiad y sector preifat i fentrau gwyrdd yng Nghymru? Ac rwy'n gobeithio y byddwch yn teimlo'n well yn fuan, Gweinidog. Diolch.

16:10

Diolch, Peter. I hope I feel better soon, too. Thank you for that. You've absolutely put your finger on the pulse of that, of course. We absolutely have to use public sector funding as leverage to lever in private sector funding across Wales. You referenced the Swansea project; that's a very good example. So far, I think it's fair to say, the Swansea project doesn't need any public funding. However, we're in discussion with Swansea and a number of other local authorities about which parts of the projects may indeed require public subsidy. For example, depending on what the energy generation looks like, I'm sure that they will be looking for contract for difference from the UK Government. We already know that they will require some additional public expenditure for infrastructure cost. However, the project is a good one. It's primarily funded by private investors so far. It would be really great to see it come to fruition in my colleague Mike Hedges's constituency—I think it is primarily located there. It relies on a company that thinks it can produce something that's both affordable and credible in terms of generation of power via solar, as I understand it, and battery storage on land. It's a good alliance of private sector companies with the council as a partner—so, the public sector partner underpinning it—and it's certainly something that we're keeping an eye on as it goes forward.

We have a number of other arrangements of that sort. For example, the innovative housing programme is a really good one. One of the things we do with the innovative housing programme is we encourage private sector developers and investors to come forward, with public funding that de-risks the initial commercialisation of a project. They do a proof of concept that then allows them to scale it up and attract private investment. So, one of the things I was delighted to be able to do through the innovative housing project, for example, was do the proof of concept we have in my colleague Rebecca Evans's constituency of an all-timber Welsh house. She and I have visited the project a number of times. If you haven't visited, I would recommend it to you, just to prove the fact that you could build an entire house out of Welsh wood. Now that company has proof of concept and, of course, it can start to look for private sector investors to develop the concept further. So, absolutely, using de-risking public funding to lever in private sector funding is where we need to go, because you're absolutely right in identifying that this is an agenda that we simply cannot do on public funding alone; we absolutely have to get every community in Wales, including private sector funders, on board with it.  

Diolch, Peter. Rwyf i'n gobeithio y byddaf i'n teimlo'n well yn fuan hefyd. Diolch ichi am hynna. Rydych chi wedi taro'r hoelen ar ei phen, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio cyllid y sector cyhoeddus fel dull dylanwadu i sicrhau cyllid y sector preifat ledled Cymru. Fe wnaethoch chi gyfeirio at brosiect Abertawe; dyna enghraifft dda iawn. Hyd yn hyn, rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad oes angen unrhyw arian cyhoeddus ar brosiect Abertawe. Fodd bynnag, rydym yn trafod gydag Abertawe a nifer o awdurdodau lleol eraill y gallai fod angen cymhorthdal cyhoeddus ar rannau o'r prosiectau yn wir. Er enghraifft, yn dibynnu ar sut y mae'r broses cynhyrchu ynni'n edrych, rwy'n siŵr y byddan nhw yn chwilio am gontract gwahaniaeth gan Lywodraeth y DU. Gwyddom eisoes y bydd angen rhywfaint o wariant cyhoeddus ychwanegol arnyn nhw ar gyfer cost seilwaith. Fodd bynnag, mae'r prosiect yn un da. Mae'n cael ei ariannu'n bennaf gan fuddsoddwyr preifat hyd yma. Byddai'n wych ei weld yn dwyn ffrwyth yn etholaeth fy nghyd-Aelod Mike Hedges—credaf ei fod wedi'i leoli yno'n bennaf. Mae'n dibynnu ar gwmni sy'n credu y gall gynhyrchu rhywbeth sy'n fforddiadwy ac yn gredadwy o ran cynhyrchu pŵer drwy system solar, yn ôl yr hyn a ddeallaf, a storio batris ar dir. Mae'n gynghrair dda o gwmnïau sector preifat gyda'r cyngor fel partner—felly, y partner sector cyhoeddus sy'n sail iddo—ac mae'n sicr yn rhywbeth yr ydym yn cadw llygad arno wrth iddo fynd yn ei flaen.

Mae gennym nifer o drefniadau eraill o'r fath. Er enghraifft, mae'r rhaglen dai arloesol yn un dda iawn. Un o'r pethau a wnawn gyda'r rhaglen dai arloesol yw annog datblygwyr a buddsoddwyr y sector preifat i ddod ymlaen, gydag arian cyhoeddus sy'n dadrisgio masnacheiddio prosiect yn y lle cyntaf. Maen nhw'n gwneud prawf o gysyniad sydd wedyn yn caniatáu iddyn nhw ei gynyddu a denu buddsoddiad preifat. Felly, un o'r pethau yr oeddwn i'n falch iawn o allu ei wneud drwy'r prosiect tai arloesol, er enghraifft, oedd gwneud y prawf o gysyniad sydd gennym yn etholaeth fy nghyd-Aelod Rebecca Evans o adeiladu tŷ cyfan o bren yng Nghymru. Mae hi a minnau wedi ymweld â'r prosiect nifer o weithiau. Os nad ydych wedi ymweld, byddwn yn eich argymell i wneud hynny, dim ond i brofi'r ffaith y gallech adeiladu tŷ cyfan allan o bren yng  Nghymru. Gan fod gan y cwmni hwnnw brawf o gysyniad ac, wrth gwrs, gall ddechrau chwilio am fuddsoddwyr yn y sector preifat i ddatblygu'r cysyniad ymhellach. Felly, yn hollol, defnyddio arian cyhoeddus dadrisgio i ysgogi cyllid y sector preifat yw'r llwybr y mae angen i ni ei ddilyn, oherwydd rydych yn llygad eich lle wrth nodi bod hon yn agenda na allwn ei gwneud ar gyllid cyhoeddus yn unig; mae'n rhaid i ni gael pob cymuned yng Nghymru, gan gynnwys cyllidwyr y sector preifat, i'w hystyried.  

Hoffwn ddatgan fy mod i'n gynghorydd ar gyngor Rhondda Cynon Taf cyn gofyn y cwestiwn hwn. Yn sgil y datganiad, eisiau gofyn oeddwn ynghylch deuoli yr A4119 o Goed-elái i Ynysmaerdy, prosiect gafodd ei gyhoeddi wythnos diwethaf fel un o’r prosiectau sydd am dderbyn £11.4 miliwn drwy levelling-up fund Llywodraeth Prydain. Yn amlwg, mae hwn yn deillio o gais a gafodd ei wneud gan gyngor sydd yn cael ei reoli gan y Blaid Lafur, ac yn wir, mae Llywodraeth Cymru wedi cyfrannu at ddatblygu’r prosiect yn y gorffennol drwy’r gronfa trafnidiaeth leol. Sut mae hyn yn cyd-fynd gydag adolygiad Llywodraeth Cymru o ran buddsoddi mewn ffyrdd newydd? Yn wir, a yw’r cynllun hwn yn rhan o’r adolygiad? Os nad ydy o, pam ddim? Ac os ydy o, beth yw barn y Gweinidog o ran y ffaith bod polisi Llywodraeth Cymru yn cael ei danseilio gan Lywodraeth Prydain yn y fath fodd?

I'd like to declare that I'm a councillor on Rhondda Cynon Taf council before asking this question. In response to the statement, I wanted to ask about the dualling of the A4119 from Coed-Ely to Ynysmaerdy, a project that was announced last week as one of those looking to receive £11.4 million through the levelling-up fund of the British Government. Obviously, this stems from a bid that was made by a council controlled by the Labour Party. Indeed, the Welsh Government has contributed to the development of the project in the past through the local transport fund. How does this fit with the Welsh Government's review of investment in new roads? Indeed, is this scheme part of that review? If not, why not? And, if so, what is the view of the Minister in terms of the fact that the Welsh Government's policy is being undermined by the British Government in this way?  

Thank you very much for that question, Heledd. I'm not entirely certain how it aligns with the net-zero plan, but I think the answer to your question is that the roads review has within its sights all projects that are funded by local transport grants and Welsh public funding. However, the roads review will look to see whether a road is so far advanced that it cannot usefully be brought into the review because of the advancement of contracts and diggers in the ground, or whatever the colloquial phrase used is—that it is so advanced that there is no point in reviewing it. That is a matter for the review itself and not for Welsh Government Ministers. They are independent in that regard, and I'm sure that when they announce the set of roads that they've reviewed, they'll be able to say which roads are in and which roads are out.  

In terms of the funding of devolved areas inside Wales, the levelling up fund is, I'm afraid, an absolute cacophony of UK Government funding right across devolved areas for reasons that we're not entirely sure about. What we are sure about—and my colleague Rebecca Evans I know will be updating the Senedd on this during the budget discussions—is that we are not getting anything like the amount of money we would have got if the 'not a penny less of EU funding' promise had been made good. We're getting very considerably less, and the UK Government is also not using our well-developed regional investment arrangements. My colleague Huw Irranca-Davies worked very hard in the last Senedd on getting a consensus view across Wales on what regional developments needed to take place, and this so-called levelling-up fund has ridden a coach and horses through all of that for what I think is, and my friend Alun Davies earlier on in today's proceedings called, 'pork-barrel politics', and I have to say I entirely agree with him.

Diolch yn fawr am y cwestiwn yna Heledd. Nid wyf yn gwbl sicr sut y mae'n cyd-fynd â'r cynllun sero-net, ond credaf mai'r ateb i'ch cwestiwn yw bod gan yr adolygiad o ffyrdd o fewn ei olygon yr holl brosiectau a ariennir gan grantiau trafnidiaeth leol a chyllid cyhoeddus yng Nghymru. Fodd bynnag, bydd yr adolygiad o'r ffyrdd yn ceisio gweld a yw ffordd wedi datblygu cymaint fel na ellir ei chyflwyno'n ddefnyddiol i'r adolygiad oherwydd bod contractau eisoes yn cael eu gweithredu a chloddwyr yn y ddaear, neu beth bynnag yw'r ymadrodd ar lafar a ddefnyddir—bod eu gwaith eisoes yn mynd rhagddo ac nad oes diben eu hadolygu. Mater i'r adolygiad ei hun ac nid i Weinidogion Llywodraeth Cymru yw hynny. Maen nhw'n annibynnol yn hynny o beth, ac rwy'n siŵr, pan fyddan nhw'n cyhoeddi'r gyfres o ffyrdd y maen nhw wedi'u hadolygu, y byddan nhw'n gallu dweud pa ffyrdd sydd i mewn a pha ffyrdd sydd allan.

O ran ariannu meysydd datganoledig yng Nghymru, mae'r gronfa codi'r gwastad, mae arnaf ofn, yn ddwndwr llwyr o gyllid Llywodraeth y DU ar draws meysydd datganoledig am resymau nad ydym yn gwbl sicr ohonyn nhw. Yr hyn yr ydym yn sicr ohono—a bydd fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, fe wn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am hyn yn ystod trafodaethau'r gyllideb—yw nad ydym yn cael dim byd tebyg i'r swm o arian y byddem wedi'i gael pe bai'r addewid 'dim ceiniog yn llai na chyllid yr UE' wedi'i anrhydeddu. Rydym yn cael llawer llai, ac nid yw Llywodraeth y DU ychwaith yn defnyddio ein trefniadau buddsoddi rhanbarthol datblygedig. Gweithiodd fy nghyd-Aelod Huw Irranca-Davies yn galed iawn yn y Senedd ddiwethaf i gael barn gyffredin ledled Cymru ynghylch pa ddatblygiadau rhanbarthol yr oedd angen eu cynnal, ac mae'r gronfa codi'r gwastad honedig hon wedi dinistrio hynny'n llwyr oherwydd yr hyn sydd, fel y galwodd fy nghyfaill Alun Davies ef yn gynharach yn y trafodion heddiw, yn wleidyddiaeth bleidiol, ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn cytuno'n llwyr ag ef.

16:15

I do welcome this statement from the Minister, so I thank the Minister for that. It's absolutely right that our minds are focused on the changes that we all have to make to reach net zero, but I do believe it's going to take some bold and tough decisions to reach the true net zero, and I'd like this to be reflected in everything we do as Governments and everything we do in society. One of the key areas I see is public sector pension investments, and I'd be very keen to encourage the Minister, her officials, and Members from across the Chamber to read my piece for the Welsh Fabians, which has been published today on this. Now, Minister, I do recognise that we don't have the competence to do this, but I do believe there are other ways of achieving this. For example, we could include public sector pension fund investments in our carbon neutral public sector targets in 2030. Now, this would provide, in my opinion, the impetus to the campaign and send signals to public sector investment funds to create products that don't invest in oil and gas. So, therefore, do I have your support, Minister, and the influence of your ministry for climate change—the Welsh Government's ministry for climate change—to help strengthen this campaign as we take it forward?

Rwy'n croesawu'r datganiad hwn gan y Gweinidog, felly diolch i'r Gweinidog am hynna. Mae'n gwbl gywir bod ein meddyliau'n canolbwyntio ar y newidiadau y mae'n rhaid i bob un ohonom eu gwneud i gyrraedd sero-net, ond rwy'n credu y bydd rhaid cymryd penderfyniadau beiddgar a chaled i gyrraedd y gwir sero-net, a hoffwn i hyn gael ei adlewyrchu ym mhopeth a wnawn fel Llywodraethau a phopeth a wnawn mewn cymdeithas. Un o'r meysydd allweddol a welaf yw buddsoddiadau pensiwn y sector cyhoeddus, a byddwn yn awyddus iawn i annog y Gweinidog, ei swyddogion, ac Aelodau o bob rhan o'r Siambr i ddarllen y darn a ysgrifennais ar gyfer Ffabiaid Cymru, sydd wedi'i gyhoeddi heddiw. Nawr, Gweinidog, rwy'n cydnabod nad oes gennym y cymhwysedd i wneud hyn, ond rwy'n credu bod ffyrdd eraill o gyflawni hyn. Er enghraifft, gallem ni gynnwys buddsoddiadau cronfa bensiwn y sector cyhoeddus yn ein targedau sector cyhoeddus carbon niwtral yn 2030. Nawr, byddai hyn yn rhoi, yn fy marn i, yr ysgogiad i'r ymgyrch ac yn rhoi arwyddion i gronfeydd buddsoddi'r sector cyhoeddus i greu cynhyrchion nad ydyn nhw yn buddsoddi mewn olew a nwy. Felly, a gaf i eich cefnogaeth, Gweinidog, a dylanwad eich gweinyddiaeth ar gyfer newid hinsawdd—gweinyddiaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer newid hinsawdd—i helpu i gryfhau'r ymgyrch hon wrth inni fwrw ymlaen â hi?

Diolch, Jack. I think the very simple answer to that is 'yes'. I think we absolutely need to make sure that the public sector across Wales, including its pension funds, de-invest from deforestation and oil and gas exploration as fast as possible. I'm not yet aware of the full detail of the deforestation announcements that have been made from COP26, but I fervently hope that they do include things like the investment of pension funds from the public sector and so on, and I will certainly be working alongside my colleague, Rebecca Evans, to put pressure on the UK Government to make sure that we do invest UK pension funds in the right way. You are absolutely right in identifying it as being outside of our competence, but nevertheless we are happy to bring our influence to bear in that regard.

Diolch, Jack. Rwy'n credu mai'r ateb syml iawn i hynny yw 'cewch'. Credaf fod angen inni sicrhau bod y sector cyhoeddus ledled Cymru, gan gynnwys ei gronfeydd pensiwn, yn dadfuddsoddi o ddatgoedwigo ac archwilio olew a nwy cyn gynted â phosibl. Nid wyf eto'n ymwybodol o fanylion llawn y cyhoeddiadau datgoedwigo a wnaed o COP26, ond rwy'n gobeithio'n fawr eu bod yn cynnwys pethau fel buddsoddi arian pensiwn o'r sector cyhoeddus ac yn y blaen, a byddaf yn sicr yn gweithio ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans, i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i sicrhau ein bod yn buddsoddi cronfeydd pensiwn y DU yn y ffordd gywir. Rydych yn llygad eich lle wrth nodi ei fod y tu allan i'n cymhwysedd ni, ond serch hynny rydym yn fodlon dylanwadu yn hynny o beth.

Dwi'n croesawu'r uchelgais sydd wedi cael ei gyfeirio ato yma y prynhawn yma. Gadewch i ni obeithio na fydd e'n dioddef yr un ffawd â'r uchelgais oedd gan eich Llywodraeth chi o waredu tlodi plant yng Nghymru. Amser a ddengys, wrth gwrs. Maddeuwch fy sinigiaeth; bob tro dwi'n clywed y Llywodraeth yma yn cyhoeddi pethau ynghylch newid hinsawdd ac yn sôn am benderfyniadau anodd a'r angen i bawb dynnu eu pwysau, yr hyn dwi'n ei glywed ydy galw ar ffermwyr drwy'r amser i dorri allyriadau, i wneud mwy, a galw ar gymunedau gwledig i wneud mwy, tra eich bod chi ddim yn cyffwrdd o gwbl ar y bobl ariannog, y miliwnyddion, a'r busnesau mawr trymion sydd yn gwneud y difrod mwyaf i'n hinsawdd ni. Felly, hoffwn i glywed mwy am y pwysau rydych chi'n ei ddwyn ar y cwmnïau mawr a'r bobl ariannog i dynnu pwysau.

Oes, mae yna benderfyniadau anodd iawn i'w gwneud. Sut, felly, ydych chi'n cysoni eich datganiad ddoe ar ffordd gyswllt Llanbedr efo'ch cynllun chi i ddeuoli'r A465 ar flaenau'r Cymoedd? Dwi'n nodi bod y gwaith yma wedi dechau gwta fis cyn y moratoriwm, felly yn eich galluogi chi i barhau a deuoli'r ffordd anferthol yma a fydd yn galluogi cerbydau i deithio 70 milltir yr awr. Oes, mae yna benderfyniadau anodd i'w gwneud. Ydych chi'n fodlon cymryd y penderfyniad yna i atal y gwaith yna a sicrhau nad ydy hwnna'n datblygu, er lles dyfodol cymunedau Cymru?

I welcome the ambition that's been referred to here this afternoon. Let us hope that it doesn't suffer the same fate as the ambition that your Government had of eradicating child poverty in Wales. Time will tell, of course. Forgive my cynicism; every time I hear the Government here announcing things on climate change and talking about difficult decisions and the need for everyone to pull their weight, what I hear is the call on farmers to constantly cut emissions, to do more, and calls on rural communities to do more, whilst you don't touch upon the millionaires and multinationals and heavy industry that are doing most damage to our climate. I would like to hear more about the pressure that you're putting on multinationals and the very wealthy to pull their weight in this regard.

Yes, there are very difficult decisions to be made. How do you reconcile your statement yesterday on the Llanbedr link road with your plan to dual the A465 at the Heads of the Valleys? I note that this work started just a month before the moratorium, thereby enabling you to continue the dualling of this huge road, which will allow vehicles to travel at 70 mph. Yes, there are difficult decisions to be made. Are you willing to take that decision to prevent that work and cease it to ensure that that doesn't develop, for the benefit of communities in Wales?

Y cwestiwn olaf, felly. Os rydyn ni am weld lliniaru ar newid hinsawdd a bod rhywbeth go iawn yn digwydd i'n cymunedau gwledig ni, yna mae'n rhaid i hynny fynd law yn llaw efo buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus ein cymunedau, ac, yn fwy na hynny, mewn gwasanaethau cyhoeddus ein cymunedau. Mae'n iawn i chi ofyn i ryw octogenarian yn Llanbedr i reidio beic pedwar milltir i'r syrjeri agosaf yn Harlech, ond dydy hynny ddim yn ateb y broblem sylfaenol fod yna ddim gwasanaethau felly yn y cymunedau. Felly, a wnewch chi gydweithio efo Gweinidog yr Economi a sicrhau fod gwasanaethau cymunedol yn cael eu darparu yn ein cymunedau gwledig? Diolch.

A final question, therefore. If we do want to see the alleviation of climate change and real things happening in our rural communities, then that has to go hand in hand with investment in public transport for our communities, and, more than that, in public services in our communities. It's fine for you to ask some octogenarian in Llanbedr to ride a bike some four miles to the nearest surgery in Harlech, but that doesn't meet the fundamental problems that there aren't such services available in our communities. So, will you work with the Minister for Economy and ensure that community services are provided in our rural communities? Thank you.

Diolch, Mabon. I don't share your cynicism, I'm afraid, and I'm very sorry to hear you express it in that way. I understand the disappointment of the people in Gwynedd about the Llanbedr bypass. We had a decent meeting with Gwynedd Council yesterday and we will absolutely be sure to be working very closely with them alongside my colleagues, the Minister for Economy and the Minister for local government, to ensure that this isn't about cost saving, this is about doing economic development in a green way, bringing green jobs to the area and making sure—exactly as you say—that public services and public transport are funded, rather than the road. The road would've cost several million pounds. We are very, very happy to work with Gwynedd Council to see how we can invest that money in local greening services to make sure that we do have a public transport infrastructure that works for the people of Gwynedd.

The idea that we're somehow leaving out the millionaires and the high emitters I just reject altogether. Of course we expect people to do what's necessary; it's pointless me saying to the vast majority of people who live in the Valleys of Wales that they should stop taking their private jets to Glasgow, for example, as I'm pretty sure that none of them have ever been on a private jet to Glasgow, so that's not going to cut their emissions very much. It's horses for courses here. Of course, if you're a frequent flyer, you should very seriously consider not flying or flying so frequently, but for the vast majority of people in Wales, they are not frequent flyers, or flyers at all. Very large numbers of people don't even own a car. So, this is about making sure that we have the right platforms in place for everyone to be able to do their piece, and the right policies in place to make sure that we have the just transition that I know, Mabon, that you want, as well as myself. So, I'm very happy to pledge to work with you on a plan to make sure that we bring the better public services and public transport to all of the people of Wales, including in our rural communities, of course.

Diolch, Mabon. Nid wyf yn rhannu eich sinigiaeth, mae arnaf ofn, ac mae'n ddrwg iawn gennyf eich clywed yn ei fynegi yn y ffordd yna. Deallaf siom y bobl yng Ngwynedd ynghylch ffordd osgoi Llanbedr. Cawsom gyfarfod teilwng gyda Chyngor Gwynedd ddoe a byddwn ni yn sicr yn gwneud yn siŵr ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda nhw ochr yn ochr â'm cyd-Aelodau, Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog llywodraeth leol, i sicrhau nad yw hyn yn ymwneud ag arbed costau, mae hyn yn ymwneud â chyflawni datblygu economaidd mewn ffordd werdd, dod â swyddi gwyrdd i'r ardal a sicrhau—yn union fel y dywedwch chi—fod gwasanaethau cyhoeddus a thrafnidiaeth gyhoeddus yn cael eu hariannu, yn hytrach na'r ffordd. Byddai'r ffordd wedi costio sawl miliwn o bunnau. Rydym yn hapus iawn i weithio gyda Chyngor Gwynedd i weld sut y gallwn fuddsoddi'r arian hwnnw mewn gwasanaethau gwyrdd lleol i sicrhau bod gennym seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n gweithio i bobl Gwynedd.

Mae'r syniad ein bod rywsut yn hepgor y miliwnyddion a'r allyrwyr uchel, wel rwy'n gwrthod hynny'n gyfan gwbl. Wrth gwrs, rydym yn disgwyl i bobl wneud yr hyn sy'n angenrheidiol; mae'n ddibwrpas imi ddweud wrth y mwyafrif llethol o bobl sy'n byw yng Nghymoedd Cymru y dylen nhw roi'r gorau i fynd ar eu hawyrennau preifat i Glasgow, er enghraifft, gan fy mod yn eithaf sicr nad oes yr un ohonyn nhw erioed wedi bod ar awyren breifat i Glasgow, felly nid yw hynny'n mynd i leihau eu hallyriadau'n fawr iawn. Mae'n fater o addasu'r dull i'r diben. Wrth gwrs, os ydych yn hedfan yn aml, dylech ystyried o ddifrif peidio â hedfan neu beidio hedfan mor aml, ond i'r mwyafrif llethol o bobl yng Nghymru, nid ydyn nhw'n hedfan yn aml, nac yn hedfan o gwbl yn achos rhai. Mae llawer iawn o bobl nad ydyn nhw hyd yn oed yn berchen ar gar. Felly, mae hyn yn ymwneud â sicrhau bod gennym y llwyfannau cywir ar waith i bawb allu chwarae eu rhan, a'r polisïau cywir ar waith i sicrhau bod gennym y trosglwyddiad cyfiawn yr wyf yn gwybod, Mabon, yr ydych eisiau ei weld, yn ogystal â minnau. Felly, rwy'n hapus iawn i addo gweithio gyda chi ar gynllun i sicrhau ein bod yn dod â gwasanaethau cyhoeddus a thrafnidiaeth gyhoeddus well i holl bobl Cymru, gan gynnwys yn ein cymunedau gwledig, wrth gwrs.

16:20

Thank you. Unlike Delyth Jewell, I found that the net-zero plan was absolutely packed with new facts, analyses and firm commitments, so I thank you very much for the rigour of the work that has gone into that very large report.

I welcome the opportunity to hold the Government's feet to the fire, as well as being open to new ideas and actions. I do think that we are letting the private sector off the hook when it comes to decarbonising our housing. I was disturbed to read not only that Rent Smart Wales reports that there are 109,000 private sector rented homes that are below energy rating C, and there are certainly a lot of them in my constituency. But not only that, I read in your report that there are 60,000 private rented homes without any EPC at all, so I wonder if you can tell us what Rent Smart Wales is doing to rectify that anomaly in the system, because we clearly need to know if they are even compliant with the energy rating E. 

Secondly—

Diolch. Yn wahanol i Delyth Jewell, roeddwn i'n credu bod y cynllun sero-net yn llawn i'r ymylon o ffeithiau, dadansoddiadau ac ymrwymiadau cadarn newydd, felly diolch yn fawr iawn i chi am drylwyredd y gwaith sydd wedi mynd i mewn i'r adroddiad mawr iawn yna.

Rwy'n croesawu'r cyfle i roi pwysau ar y Llywodraeth, yn ogystal â bod yn agored i syniadau a chamau gweithredu newydd. Rwyf i yn credu ein bod ni'n gadael i'r sector preifat ddianc yn hawdd wrth sôn am ddatgarboneiddio ein tai. Roedd yn annifyr i mi ddarllen nid yn unig bod Rhentu Doeth Cymru yn adrodd bod 109,000 o gartrefi rhentu yn y sector preifat sy'n is na sgôr ynni C, ac yn sicr mae llawer ohonyn nhw yn fy etholaeth i. Ond nid yn unig hynny, darllenais yn eich adroddiad fod 60,000 o gartrefi rhentu preifat heb unrhyw dystysgrif perfformiad ynni o gwbl, felly tybed a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Rhentu Doeth Cymru yn ei wneud i unioni'r anghysondeb hwnnw yn y system, oherwydd mae'n amlwg bod angen i ni wybod a ydyn nhw hyd yn oed yn cydymffurfio â'r sgôr ynni E.

Yn ail—

—I want to turn to part L, which is that Lord Deben was very, very strong on this when he spoke to the climate change committee in September. He said that he feels very strongly about the need for the Welsh Government to use the powers that it has on this, which is that by not moving quicker towards net-zero obligations in new homes, we are simply letting house builders off the hook. Because they are, as he says, handing the purchaser of these new homes the bill instead of doing it themselves in the first place at a very much lower price, and that does not need to increase the cost of the house itself— 

—hoffwn i droi at ran L, sef bod yr Arglwydd Deben yn teimlo'n gryf iawn, iawn ynghylch hyn pan siaradodd â'r pwyllgor newid hinsawdd ym mis Medi. Dywedodd ei fod yn teimlo'n gryf iawn ynghylch yr angen i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r pwerau sydd ganddi ar hyn, sef ein bod ni, drwy beidio â symud yn gyflymach tuag at rwymedigaethau sero-net mewn cartrefi newydd, yn gadael i adeiladwyr tai ddianc yn hawdd. Gan eu bod nhw, fel y dywed, yn rhoi'r bil i brynwr y cartrefi newydd hyn yn hytrach na gwneud y gwaith eu hunain yn y lle cyntaf am bris llawer is, ac nid oes angen i hynny gynyddu cost y tŷ ei hun—

The Member must ask the second and final question.

Mae'n rhaid i'r Aelod ofyn yr ail gwestiwn a fydd y cwestiwn olaf.

So, what are we doing to raise the bar higher in relation to new housing, because every new house that's built that's not zero carbon has to be retrofitted? And as you explain very clearly in the net-zero plan, that is a really complicated business.

Felly, beth ydym ni'n ei wneud i godi'r bar yn uwch mewn cysylltiad â thai newydd, oherwydd bod yn rhaid ôl-osod pob tŷ newydd nad yw'n ddi-garbon? Ac fel yr ydych chi'n ei egluro yn glir iawn yn y cynllun sero-net, mae hwnnw'n fusnes cymhleth iawn.