Y Cyfarfod Llawn
Plenary
22/09/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y cyfarfod yma yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Cyn symud i'r eitem gyntaf, dwi eisiau cyhoeddi canlyniad balot cyntaf y chweched Senedd ar gyfer Bil Aelod a gynhaliwyd heddiw. Mae'n bleser gen i gyhoeddi y gall Peter Fox ofyn i'r Senedd am gytundeb y Senedd ar y cynnig ar gyfer Bil bwyd (Cymru). Felly, llongyfarchiadau i Peter Fox, a phob dymuniad da i chi wrth hyrwyddo y Mesur yma.
Good afternoon. Welcome, everyone, to the Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would like to remind all Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Siambr and those joining virtually.
Before we move to the first item, it is my pleasure the announce of the first Member Bill ballot of the sixth Senedd which was held today. I'm pleased to announce that Peter Fox may seek the Senedd's agreement on his proposal for a food (Wales) Bill. So, congratulations to you, Peter Fox, and I wish you well in promoting this particular Bill.
Yr eitem gyntaf, felly, ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ofyn gan Jayne Bryant.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Social Justice, and the first question is to be asked by Jayne Bryant.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cyn-filwyr yng Nghymru? OQ56885
1. How is the Welsh Government supporting veterans in Wales? OQ56885
The Welsh Government is committed to continuing and building upon the support and services provided for our veterans in Wales. Our work and continued progress are highlighted in our third armed forces covenant annual report, which was published on 22 June.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i barhau ac adeiladu ar y cymorth a'r gwasanaethau a ddarperir i'n cyn-filwyr yng Nghymru. Ceir manylion ynglŷn â'n gwaith a'n cynnydd parhaus yn ein trydydd adroddiad blynyddol ar gyfamod y lluoedd arfog, a gyhoeddwyd ar 22 Mehefin.
Thank you for that answer, Deputy Minister. We owe a debt of gratitude and our support to the men and women in our armed forces. Recent events in Afghanistan will have brought back difficult feelings for those who have served there and their families. There are groups in my constituency, such as the Newport armed forces and veterans breakfast club and the Newport Veterans Hub, who provide mutual support. On top of their usual support in helping veterans, I know that the veterans hub have arranged for open sessions with clinical therapists to help those who have found the events of the last few months difficult. They have also provided a peer support scheme to connect veterans with one another to share experiences and offer mutual support. Awareness of these support networks is crucial. How can the Welsh Government help to link up veterans and their families to support that is available to ensure that we are there for them as they have been for us?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Mae arnom ddiolch a chefnogaeth i'r dynion a'r menywod yn ein lluoedd arfog. Bydd y digwyddiadau diweddar yn Affganistan wedi ail-greu teimladau anodd i’r rheini a fu'n gwasanaethu yno a’u teuluoedd. Mae grwpiau yn fy etholaeth i, fel clwb brecwast y lluoedd arfog a chyn-filwyr Casnewydd a Hwb Cyn-filwyr Casnewydd, yn darparu cymorth cymheiriaid. Yn ychwanegol at eu cymorth arferol i helpu cyn-filwyr, gwn fod yr hwb cyn-filwyr wedi trefnu sesiynau agored gyda therapyddion clinigol i helpu'r rheini y bu'r ychydig fisoedd diwethaf yn anodd iddynt. Maent hefyd wedi darparu cynllun cymorth gan gymheiriaid i gysylltu cyn-filwyr â'i gilydd er mwyn rhannu profiadau a chynnig cymorth i'w gilydd. Mae ymwybyddiaeth o'r rhwydweithiau cymorth hyn yn hanfodol. Sut y gall Llywodraeth Cymru helpu i gysylltu cyn-filwyr a'u teuluoedd â'r cymorth sydd ar gael er mwyn sicrhau ein bod yno ar eu cyfer fel y maent hwy wedi bod yno ar ein cyfer ninnau?
Can I thank the Member, Jayne Bryant, for her question? I know the Member is very much committed to supporting veterans not just in her own constituency, in her own community, but across the country. I agree with her absolutely in saying that Wales is a nation that is proud of our armed forces and veterans, and I completely agree that we owe that debt of gratitude to all those men and women who have served our nation in Afghanistan.
In collaboration with our partners, we continue to provide support to former members of the UK armed forces in Wales who've served in Afghanistan. Support is available from Veterans' NHS Wales for veterans living in Wales, who provide support with mental health issues, along with our CALL mental health helpline. The Member also raises the incredible role that those voluntary and community organisations take in supporting veterans in communities across the country, and we also owe a debt of gratitude to them actually. And we know from our armed forces expert group that, in Wales, the way that we are able to do what we do in supporting veterans is actually by working collaboratively, which is something we continue to do. We do have the Veterans' Gateway, which is a one-stop shop, but we make sure that we continue to push that message out there to make sure people are aware of the support available, both at a Wales level, but also at a local level. And can I thank the Member again, and pass on my thanks, and that of the Welsh Government, to the work of those organisations in her constituency?
A gaf fi ddiolch i'r Aelod, Jayne Bryant, am ei chwestiwn? Gwn fod yr Aelod yn ymrwymedig iawn i gefnogi cyn-filwyr, nid yn unig yn ei hetholaeth ei hun, yn ei chymuned ei hun, ond ar draws y wlad. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi pan ddywed fod Cymru'n genedl sy’n falch o’n lluoedd arfog a’n cyn-filwyr, a chytunaf yn llwyr fod arnom ddyled fawr i’r holl ddynion a menywod sydd wedi gwasanaethu ein gwlad yn Affganistan.
Mewn cydweithrediad â'n partneriaid, rydym yn parhau i ddarparu cymorth i gyn-aelodau o luoedd arfog y DU yng Nghymru sydd wedi gwasanaethu yn Affganistan. Mae cymorth ar gael gan GIG Cymru i Gyn-filwyr ar gyfer cyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru, ac maent yn darparu cymorth gyda phroblemau iechyd meddwl, ynghyd â'n llinell gymorth iechyd meddwl. Ond mae'r Aelod hefyd yn crybwyll y rôl anhygoel y mae'r sefydliadau gwirfoddol a chymunedol hynny'n ei chwarae yn cefnogi cyn-filwyr mewn cymunedau ledled y wlad, ac mae arnom ddyled fawr iddynt hwythau hefyd. A gwyddom o'n grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog mai'r ffordd y gallwn wneud yr hyn a wnawn wrth gefnogi cyn-filwyr yw drwy weithio ar y cyd, sy'n rhywbeth rydym yn parhau i'w wneud. Mae gennym y Porth Cyn-filwyr, sy'n siop un stop, ond rydym yn sicrhau ein bod yn parhau i ledaenu'r neges er mwyn sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael, ar lefel Cymru gyfan, ond ar lefel leol hefyd. Ac a gaf fi ddiolch i'r Aelod unwaith eto, a diolch ar ran Llywodraeth Cymru, i'r sefydliadau hynny am eu gwaith yn ei hetholaeth?
Minister, I completely echo what you say, as well as my colleague from Newport West, in that we owe an incredible debt to veterans. Research from the Royal British Legion revealed that members of the armed forces community are exposed to events and challenges that make them more vulnerable to loneliness and isolation. They found that one in six members of the ex-service community reported experiencing some relationship or isolation difficulty, the equivalent of around 770,000 people in the United Kingdom. As we all know, and I'm sure many of you have heard, loneliness is linked to high blood pressure, depression, anxiety, Alzheimer's, and an increase in the risk of premature death by 30 per cent. People experiencing loneliness are more likely to visit GPs and hospitals, and more likely to enter local authority care, so tackling loneliness and social isolation not only alleviates the suffering of local residents, but is also an important part of preventative public health work. Local authorities, I'm sure you can appreciate, do play a key role in helping to reduce loneliness and social isolation in communities, and are ideally placed to understand the levels of loneliness in their areas specifically, and identify who is at risk and also to act upon it. What discussions have you had, Minister, with local authorities to improve the measures they can take to help members of the armed forces who are feeling lonely and socially isolated? Thank you.
Weinidog, rwy'n adleisio'r hyn a ddywedwch yn llwyr, yn ogystal â'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod o Orllewin Casnewydd, wrth ddweud bod arnom ddyled enfawr i gyn-filwyr. Nododd ymchwil gan y Lleng Brydeinig Frenhinol fod aelodau o gymuned y lluoedd arfog yn agored i ddigwyddiadau a heriau sy'n eu gwneud yn fwy agored i deimlo'n unig ac yn ynysig. Daethant i'r casgliad fod un o bob chwe aelod o gymuned y cyn-filwyr wedi nodi eu bod wedi cael rhyw anhawster yn eu perthynas ag eraill neu unigrwydd, sef oddeutu 770,000 o bobl yn y Deyrnas Unedig. Fel y gŵyr pob un ohonom, ac rwy'n siŵr bod llawer ohonoch wedi clywed, mae cysylltiad rhwng unigrwydd a phwysedd gwaed uchel, iselder, gorbryder, clefyd Alzheimer, a chynnydd o 30 y cant yn y risg o farw cyn pryd. Mae pobl sy'n dioddef o unigrwydd yn fwy tebygol o ymweld â meddygon teulu ac ysbytai, ac yn fwy tebygol o fynd i ofal awdurdodau lleol, felly mae mynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol nid yn unig yn lliniaru dioddefaint trigolion lleol, ond hefyd yn rhan bwysig o waith ataliol i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Rwy'n siŵr y byddwch yn deall bod awdurdodau lleol yn chwarae rhan allweddol yn helpu i leihau unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol mewn cymunedau, ac maent mewn sefyllfa ddelfrydol i ddeall lefelau unigrwydd yn eu hardaloedd yn benodol, a nodi pwy sydd mewn perygl yn ogystal â chymryd camau i fynd i'r afael â hynny. Pa drafodaethau a gawsoch, Weinidog, gyda'r awdurdodau lleol i wella'r mesurau y gallant eu rhoi ar waith i helpu aelodau o'r lluoedd arfog sy'n teimlo'n unig ac yn ynysig? Diolch.
Thank you. Can I thank the Member, too, for her question and her words of support for our armed forces communities and veterans in Wales? And she rightly points out some of the challenges that those who've served may face when they transition to civilian life as a consequence of their experience as well. And that's why we've made sure we've invested in things like Veterans' NHS Wales, including a 35 per cent increase in investment support. But at a local authority level too, we are very proud of the work that our armed forces liaison officers are doing and, indeed, in conversations with counterparts in the UK Government, they've been very keen to look at actually how we're doing that on the ground and how we can have that point of contact and to co-ordinate. So, we do work closely with the AFLOs who are represented on the armed forces expert group, but also through the Welsh Local Government Association. But, as always, we're always keen to build on that support, identify any continuing gaps and make sure veterans have that access to support. And I think one way to do it maybe is to make sure that we share with Members more regularly things like the Veterans' Gateway, so we can all use our own networks to make sure people are aware of that as well.
Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Aelod hefyd am ei chwestiwn a'i chefnogaeth i gymunedau ein lluoedd arfog a chyn-filwyr yng Nghymru? Ac mae'n llygad ei lle yn tynnu sylw at rai o'r heriau y gall y rheini sydd wedi gwasanaethu eu hwynebu wrth bontio i fywyd sifil o ganlyniad i'w profiad hefyd. A dyna pam ein bod wedi sicrhau ein bod wedi buddsoddi mewn pethau fel GIG Cymru i Gyn-filwyr, gan gynnwys cynnydd o 35 y cant mewn cymorth buddsoddi. Ond ar lefel awdurdodau lleol hefyd, rydym yn falch iawn o'r gwaith y mae swyddogion cyswllt y lluoedd arfog yn ei wneud, ac yn wir, mewn sgyrsiau â swyddogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU, maent wedi bod yn awyddus iawn i edrych ar sut y gwnawn hynny ar lawr gwlad, a sut y gallwn sicrhau bod gennym bwynt cyswllt a'n bod yn cydgysylltu. Felly, rydym yn gweithio'n agos gyda swyddogion cyswllt y lluoedd arfog a gynrychiolir yn y grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, ond hefyd drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Ond fel bob amser, rydym yn awyddus i adeiladu ar y cymorth hwnnw, i nodi unrhyw fylchau sy'n parhau ac i sicrhau bod gan gyn-filwyr fynediad at gymorth. A chredaf mai un ffordd o wneud hynny o bosibl yw sicrhau ein bod yn rhannu pethau fel y Porth Cyn-filwyr gyda'r Aelodau yn fwy rheolaidd, fel y gall pob un ohonom ddefnyddio ein rhwydweithiau ein hunain i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o hynny hefyd.
2. Pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod aelodaeth byrddau cyrff cyhoeddus yn adlewyrchu cymdeithas? OQ56872
2. What action is the Welsh Government taking to ensure that the membership of the boards of public bodies reflect society? OQ56872
Diolch, Heledd Fychan, am eich cwestiwn. Mae gwaith yn digwydd i roi argymhellion y strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru ar waith. Ei nod yw gwella amrywiaeth ein harweinwyr cyhoeddus, i 'adlewyrchu Cymru wrth redeg Cymru'.
Thank you for that question. Work is ongoing to implement the recommendations of the diversity and inclusion strategy for public appointments in Wales, which is designed to increase the diversity of our public leaders, 'reflecting Wales in running Wales'.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ei hymateb. O edrych ar wefan Llywodraeth Cymru, gall unrhyw un wneud cais am benodiad cyhoeddus. Ond mae yn broses gymhleth, gyda llu o ffurflenni ac mae angen llu o gymwysterau hefyd. Mae yna anghysondeb o ran y rolau a chyflog hefyd. Os cymerwn ni esiampl ar wefan Llywodraeth Cymru ar y funud, mae yna hysbyseb am is-lywydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru gyda dim cyflog ond yn disgwyl o leiaf 18 diwrnod y flwyddyn o waith. Pa gamau, felly, mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau nid yn unig y gall unrhyw un wneud cais, ond hefyd y gallan nhw fforddio gwneud y swydd os ydyn nhw'n cael eu penodi?
Thank you very much to the Minister for her response. In looking at the website of the Welsh Government, anyone can apply for a public appointment. But it is a complex process, with several forms and you need several qualifications too. There is inconsistency in terms of the roles and the wages as well. If we take an example on the website of Welsh Government at the moment, there is an advertisement for the vice-president of the National Library of Wales with no wage but the requirement for 18 days' work per year. So, what steps are the Welsh Government taking to ensure that anyone can apply, but that they can afford to do the work if they are appointed?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you very much for your question.
This is very important indeed, because we are trying to break down the barriers in access to these all-important public bodies and to ensure that we are doing this. This is why we have developed a diversity and inclusion strategy, which was published last February. That particularly identified from a great deal of consultation that people from black, Asian and ethnic minority communities and disabled people are underrepresented groups on boards of public bodies. But we also know there are socioeconomic barriers as well in terms of accessing these public appointments.
You mentioned complex processes. That's something that we are constantly looking at. We do have to abide by the governance of the code on public appointments, but I'm constantly grilling that code in terms of looking at ways in which we can simplify it and make it more accessible. So, there are many things that we're doing in terms of enabling people to apply for public appointments, and I'm very pleased to welcome the all-Wales mentoring scheme called Equal Power, Equal Voice, run by Women's Equality Network Wales, Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales, Disability Wales and Stonewall Cymru, and that's specifically targeting to recruit and mentor women, black, Asian, minority ethnic people, disabled people, LGBT people to be involved in public leadership and political office.
Mae hyn yn bwysig iawn yn wir, gan ein bod yn ceisio chwalu'r rhwystrau o ran mynediad at yr holl gyrff cyhoeddus pwysig hyn ac er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud hyn. Dyma pam ein bod wedi datblygu strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant, a gyhoeddwyd fis Chwefror diwethaf. Nododd y strategaeth honno, yn sgil cryn dipyn o ymgynghori, fod pobl o gymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol a phobl anabl yn grwpiau heb gynrychiolaeth ddigonol ar fyrddau cyrff cyhoeddus. Ond gwyddom hefyd fod rhwystrau economaidd-gymdeithasol yn bodoli o ran mynediad at y swyddi cyhoeddus hyn.
Fe sonioch chi am brosesau cymhleth. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn edrych arno'n gyson. Mae'n rhaid inni gadw at drefn lywodraethu'r cod ar benodiadau cyhoeddus, ond rwyf bob amser yn archwilio'r cod hwnnw i edrych am ffyrdd o'i symleiddio a'i wneud yn fwy hygyrch. Felly, rydym yn gwneud llawer o bethau i alluogi pobl i ymgeisio am swyddi cyhoeddus, ac rwy'n falch iawn o groesawu cynllun mentora i Gymru gyfan, Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, sy'n cael ei redeg gan Rwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, Tîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru, Anabledd Cymru a Stonewall Cymru gyda'r nod penodol o recriwtio a mentora menywod, pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, pobl anabl, pobl lesbiaidd, hoyw, ddeurywiol a thrawsrywiol i ymgymryd ag arweinyddiaeth gyhoeddus a swyddi gwleidyddol.
I, too, believe that we need to have diversity in our public appointments. I do declare an interest: I was a previous member of Brecon Beacons National Park Authority, and I was sent there by my local authority to represent the residents of Powys. When I got there, I was shocked and dismayed to see that some of the appointees to the national park didn't even reside within the park boundary, and some of them were not even residents of Wales. And there was also a serious lack of representation from different backgrounds, such as young people, LGBT and BAME. And I always I do wonder how people who aren't from a community, who do not represent the diversity in that community, know what is best for the people who live there.
On public appointments, for example, only recently, a former senior political adviser to the Welsh Labour group and a Labour councillor was given a position on the board of Natural Resources Wales, and I am sure he was the best person for the job. But, surely, there must be a way in which this Senedd can scrutinise the appointments to our public bodies, because, to some, practices like this just look like jobs for the boys. We've been told in this place that we can do things differently here in Wales. So, Minister, will you look at exploring ways in which this Senedd can get more people and this Senedd involved in public appointments, to make sure the whole process increases diversity and is as open and transparent as possible? Diolch, Llywydd.
Rwyf innau hefyd o'r farn fod arnom angen amrywiaeth yn ein penodiadau cyhoeddus. Rwy'n datgan buddiant: rwy'n gyn-aelod o Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog, ac fe'm hanfonwyd yno gan fy awdurdod lleol i gynrychioli trigolion Powys. Pan gyrhaeddais yno, cefais fy synnu a fy siomi wrth weld nad oedd rhai o’r bobl a benodwyd i’r parc cenedlaethol yn byw o fewn ffiniau'r parc, ac nad oedd rhai ohonynt yn byw yng Nghymru hyd yn oed. Ac roedd diffyg cynrychiolaeth difrifol hefyd i bobl o wahanol gefndiroedd, fel pobl ifanc, pobl LHDT a phobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Ac rwyf bob amser yn meddwl tybed sut y mae pobl nad ydynt yn dod o gymuned, nad ydynt yn cynrychioli'r amrywiaeth yn y gymuned honno, yn gwybod beth sydd orau i'r bobl sy'n byw yno.
Ar benodiadau cyhoeddus, er enghraifft, yn ddiweddar, cafodd cyn-uwch gynghorydd gwleidyddol i grŵp Llafur Cymru a chynghorydd Llafur le ar fwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rwy'n siŵr mai ef oedd yr unigolyn gorau ar gyfer y swydd. Ond does bosibl nad oes ffordd y gall y Senedd hon graffu ar yr apwyntiadau i'n cyrff cyhoeddus, oherwydd i rai, mae arferion fel hyn yn edrych fel swyddi i'r hogiau. Dywedwyd wrthym yn y lle hwn y gallwn wneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried archwilio ffyrdd y gall y Senedd hon sicrhau bod mwy o bobl a'r Senedd hon yn ymwneud â phenodiadau cyhoeddus, i sicrhau bod y broses gyfan yn cynyddu amrywiaeth a'i bod mor agored a thryloyw â phosibl? Diolch, Lywydd.
The Member raises some important, pertinent questions, and others that I would dispute, because we abide by the code on public appointments—that governance. In fact, I'm very happy to share that with Members, to remind them of the process, the open and transparent arrangements, for appointment to public bodies. Of course, in terms of the body that you sat on—the Brecon Beacons National Park Authority—there are other routes into becoming a member, as you know. You were appointed by a local authority. And, of course, that applies to other public bodies in Wales.
But your experience, I think, in terms of recognising a lack of diversity, a lack of young people, is very relevant. So, I would also urge you to look at the report—the diversity and inclusion strategy—because it actually rigorously looks at ways in which we can improve the public appointments process. As a result of it, we are training cohorts of people, particularly those under-represented, to ensure that they can feel more able and supported in terms of applying for public bodies.
We have to also influence the public bodies themselves, so that they recognise they need to make a change in terms of leadership. We have a leadership training programme, fair recruitment practices, diversity and inclusion training, including anti-racism training, which is crucially important. But we also last year recruited 13 senior independent panel members from diverse backgrounds to sit on recruitment panels for public appointments in Wales. And that, again, was reaching out to not the great and the good, who often sit on those kinds of panels and bodies, as they're deemed to be; this is about people with lived experience of their local communities, of Wales, and indeed to make sure that we have more diversity.
I would urge you to back Equal Power, Equal Voice. You actually could mentor people coming forward for Equal Power, Equal Voice, because a lot of people need to have that mentoring and shadowing experience—they could shadow you. And in fact, colleagues from across this Chamber have mentored various schemes to enable people to get into public appointments. Some of us were at the very inspiring Ethnic Minority Welsh Women Achievement Association awards event on Friday night. And Rajma Begum, who won an award for arts, culture and sport, I was very pleased to see that she, as a result of mentoring, actually was able to be appointed—she put herself forward and was appointed to Sport Wales. So, you know, it can be done, and we all need, across this Chamber, to play our part in it.
Mae'r Aelod yn codi cwestiynau pwysig, perthnasol, ac eraill y byddwn yn anghytuno â hwy, gan ein bod yn cydymffurfio â'r cod ar benodiadau cyhoeddus—y drefn lywodraethu honno. Mewn gwirionedd, rwy'n fwy na pharod i rannu hynny gyda'r Aelodau, i'w hatgoffa o'r broses, y trefniadau agored a thryloyw, mewn perthynas â phenodiadau i gyrff cyhoeddus. Wrth gwrs, ynglŷn â'r corff y buoch yn aelod ohono—Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog—gellir dod yn aelod ohono drwy lwybrau eraill, fel y gwyddoch. Cawsoch eich penodi gan awdurdod lleol. Ac wrth gwrs, mae hynny'n wir am gyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru.
Ond credaf fod eich profiad o ran cydnabod diffyg amrywiaeth, diffyg pobl ifanc, yn berthnasol iawn. Felly, hoffwn eich annog hefyd i edrych ar yr adroddiad—y strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant—gan ei fod yn edrych yn drwyadl ar ffyrdd y gallwn wella'r broses benodiadau cyhoeddus. O ganlyniad i'r adroddiad, rydym yn hyfforddi carfannau o bobl, yn enwedig pobl heb gynrychiolaeth ddigonol, i sicrhau y gallant deimlo eu bod yn cael mwy o gymorth ac yn fwy parod i ymgeisio am swyddi mewn cyrff cyhoeddus.
Mae'n rhaid inni ddylanwadu hefyd ar y cyrff cyhoeddus eu hunain, fel eu bod yn cydnabod bod angen iddynt wneud newidiadau o ran arweinyddiaeth. Mae gennym raglen hyfforddiant arweinyddiaeth, arferion recriwtio teg, hyfforddiant amrywiaeth a chynhwysiant, gan gynnwys hyfforddiant gwrth-hiliaeth, sy'n hanfodol bwysig. Ond y llynedd hefyd, gwnaethom recriwtio 13 o uwch aelodau panel annibynnol o gefndiroedd amrywiol i baneli recriwtio ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru. Ac roedd hynny, unwaith eto, yn estyn allan, nid at y pwysigion sy'n aml i'w gweld ar y mathau hynny o baneli a chyrff; mae a wnelo hyn â phobl â phrofiad o fyw yn eu cymunedau lleol, o fyw yng Nghymru, a sicrhau bod gennym fwy o amrywiaeth.
A hoffwn eich annog i gefnogi Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal. Gallech fentora pobl sy'n cael cymorth drwy Pŵer Cyfartal Llais Cyfartal, gan fod angen y profiad mentora a chysgodi hwnnw ar lawer o bobl—gallent eich cysgodi chi. Ac a dweud y gwir, mae cyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr hon wedi mentora amryw gynlluniau i alluogi pobl i ymgeisio am swyddi cyhoeddus. Bu rhai ohonom yn nigwyddiad gwobrau Cymdeithas Cyflawniad Menywod o Leiafrifoedd Ethnig yng Nghymru nos Wener. A Rajma Begum, a enillodd wobr am y celfyddydau, diwylliant a chwaraeon, roeddwn yn falch iawn o weld ei bod hi, o ganlyniad i fentora, wedi gallu cael ei phenodi—gwnaeth gais, ac fe'i penodwyd i Chwaraeon Cymru. Felly, mae hyn yn bosibl, ac mae angen i bob un ohonom, ar draws y Siambr hon, chwarae ein rhan yn hyn o beth.
I agree it's very important that membership of public bodies reflects society, but it's not only about protected characteristics; it's about life experiences. Too often, diversity deals with protected characteristics, not diversity of life experiences. What is being done to get members on boards from different life experiences in different parts of Wales, including different parts of towns and cities? And how many appointees come from the 20 most disadvantaged communities? My guess is none.
Cytunaf ei bod yn bwysig iawn fod aelodaeth cyrff cyhoeddus yn adlewyrchu'r gymdeithas, ond mae'n ymwneud â mwy na nodweddion gwarchodedig yn unig; mae'n ymwneud â phrofiadau bywyd. Yn rhy aml, mae amrywiaeth yn ymdrin â nodweddion gwarchodedig, nid amrywiaeth o ran profiadau bywyd. Pa waith sy'n mynd rhagddo i sicrhau bod byrddau'n cynnwys aelodau a chanddynt wahanol brofiadau bywyd mewn gwahanol rannau o Gymru, gan gynnwys gwahanol rannau o drefi a dinasoedd? A faint o'r bobl a benodwyd sy'n dod o'r 20 cymuned fwyaf difreintiedig? Rwy'n dyfalu nad oes un.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. That's a really important question. I actually did mention earlier on that it's not just about protected characteristics and lack of diversity as far as that's concerned; it's also about socioeconomic experience. In the summer, as you know, I visited many projects to listen and meet people with lived experience of living in very disadvantaged communities, including Faith in Families in Swansea, in your constituency. The women I met there, the parents—the women with their children—they would be ideal to be sitting on public bodies. So, I'm very interested in the Swansea Poverty Truth Commission, because I think people, whether you be a school governor, there are ways in also, which of course we're encouraging. It's very good to start on the step, if you're going to community council, local government, school governors or community health councils, which have recently been advertising as well. So, that's a very relevant point that we will take back.
Diolch yn fawr, Mike Hedges. Mae hwnnw'n gwestiwn pwysig iawn. Dywedais yn gynharach nad yw'n ymwneud yn unig â nodweddion gwarchodedig a diffyg amrywiaeth yn y cyswllt hwnnw; mae a wnelo hefyd â phrofiad economaidd-gymdeithasol. Dros yr haf, fel y gwyddoch, ymwelais â llawer o brosiectau i gyfarfod a gwrando ar bobl a chanddynt brofiad o fyw mewn cymunedau difreintiedig iawn, gan gynnwys Ffydd Mewn Teuluoedd yn Abertawe, yn eich etholaeth. Y menywod y cyfarfûm â hwy yno, y rhieni—y menywod â'u plant—byddent yn aelodau delfrydol o gyrff cyhoeddus. Felly, mae gennyf ddiddordeb mawr yng Nghomisiwn Gwirionedd Tlodi Abertawe, gan y credaf fod pobl, p'un a ydych yn llywodraethwr ysgol, mae ffyrdd i mewn hefyd, ac rydym yn annog hynny wrth gwrs. Mae'n dda iawn cychwyn ar y cam cyntaf, os ydych yn mynd at gyngor cymunedol, llywodraeth leol, llywodraethwyr ysgolion neu gynghorau iechyd cymunedol, sydd wedi bod yn hysbysebu hefyd yn ddiweddar. Felly, mae hwnnw'n bwynt perthnasol iawn y byddwn yn ei ystyried.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidlau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. It has been reported that between 1990 and 2015 approximately 63 per cent of Uganda's forest was cut down. Esther Mbayo, Minister of the Presidency, stated in 2016 that a lot of illegal logging, and I quote, had involved
'security personnel, some politicians, [forest] officers, timber traders, charcoal dealers and the locals.'
Just before recess, the Size of Wales project, which is responding to the global need to reforest, and is part funded by the Welsh Government, recently celebrated the planting of 15 million trees in the Mount Elgon region of Mbale in Uganda—a feat well worth recognising by everyone in Wales.
A written question to the Minister for Social Justice has revealed that the Welsh Government have memorandums of understanding with four district Governments in the Mbale region of Uganda, however, these are not specifically for the long-term protection of the trees planted through the Size of Wales project. On the one hand, I can clearly see this Government's attempt to help reforest our planet and create sustainable livelihoods for subsistence farmers in Uganda, but on the other hand, I can see that you have failed to put in place any measures to safeguard the trees that this Government has extensively invested in. Can the Deputy Minister, or the Minister, explain why this Government would spend millions of pounds of public money planting trees in another country, and then not bother to put into place any agreement with the Ugandan Government—local or otherwise—to protect the Mount Elgon site from being targeted by illegal loggers?
Diolch, Lywydd. Cafwyd adroddiadau bod oddeutu 63 y cant o goedwig Uganda wedi'i thorri rhwng 1990 a 2015. Dywedodd Esther Mbayo, Gweinidog yn yr Arlywyddiaeth, yn 2016 fod llawer o bobl wedi bod yn ymwneud â thorri coed yn anghyfreithlon, gan gynnwys, a dyfynnaf,
'personél diogelwch, rhai gwleidyddion, swyddogion [coedwigoedd], masnachwyr coed, gwerthwyr siarcol a phobl leol.'
Ychydig cyn y toriad, dathlodd prosiect Maint Cymru, sy'n ymateb i'r angen byd-eang i ailgoedwigo, ac a ariennir yn rhannol gan Lywodraeth Cymru, eu bod wedi plannu 15 miliwn o goed yn rhanbarth Mynydd Elgon ym Mbale yn Uganda—camp wych y dylai pawb yng Nghymru ei chydnabod.
Mae cwestiwn ysgrifenedig i’r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi datgelu bod gan Lywodraeth Cymru femoranda cyd-ddealltwriaeth gyda phedair Llywodraeth ardal yn rhanbarth Mbale yn Uganda, ond nid yw’r rhain yn benodol ar gyfer diogelu'r coed a blannwyd drwy brosiect Maint Cymru yn hirdymor. Ar y naill law, gallaf weld ymgais glir y Llywodraeth hon i helpu i ailgoedwigo ein planed a chreu bywoliaeth gynaliadwy i ffermwyr ymgynhaliol yn Uganda, ond ar y llaw arall, gallaf weld eich bod wedi methu rhoi unrhyw fesurau ar waith i ddiogelu'r coed y mae'r Llywodraeth hon wedi buddsoddi'n helaeth ynddynt. A all y Dirprwy Weinidog, neu'r Gweinidog, egluro pam y byddai'r Llywodraeth hon yn gwario miliynau o bunnoedd o arian cyhoeddus ar blannu coed mewn gwlad arall, heb drafferthu rhoi unrhyw gytundeb ar waith gyda Llywodraeth Uganda—lleol neu fel arall—i ddiogelu safle Mynydd Elgon rhag cael ei dargedu gan dorwyr coed anghyfreithlon?
Well, I thank the Member for that question. We did receive a question in the summer, to which I replied. I am very proud of the Size of Wales initiative here—a pioneering initiative in terms of the Wales and Africa programme. I urge you to actually meet those who are involved and have been involved in Size of Wales to learn from them the hugely important and constructive impact of Size of Wales. And, of course, what we do in terms of supporting this initiative is to provide funding and expertise to local and indigenous communities in tropical regions, and it's helping to support them to secure and sustain their precious forests, grow more trees and establish sustainable livelihoods. And that's about education, community engagement and advocacy, and Size of Wales does raise that awareness in Wales of the importance of tropical forests and trees in tackling climate change with local people and with local governments. And the fact that the £450,000 a year from Wales and Africa—. We were recently able to announce that partners in Uganda have now distributed over 15 million trees, working towards their target of 25 million by 2025.
Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Cawsom gwestiwn yn yr haf, ac fe'i hatebais. Rwy'n falch iawn o fenter Maint Cymru yma—menter arloesol yn rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n eich annog i gyfarfod â'r rheini sy'n rhan o'r fenter ac sydd wedi bod yn ymwneud â Maint Cymru i glywed ganddynt am effaith hynod bwysig ac adeiladol Maint Cymru. Ac wrth gwrs, er mwyn cefnogi'r fenter, rydym yn darparu cyllid ac arbenigedd i gymunedau lleol a brodorol mewn rhanbarthau trofannol, ac mae hynny'n eu helpu i ddiogelu a chynnal eu coedwigoedd gwerthfawr, i dyfu mwy o goed ac i sefydlu bywoliaeth gynaliadwy i bobl. Ac mae a wnelo hynny ag addysg, ymgysylltu â'r gymuned ac eirioli, ac mae Maint Cymru yn codi ymwybyddiaeth yng Nghymru o bwysigrwydd coed a choedwigoedd trofannol i fynd i'r afael â newid hinsawdd gyda phobl leol a llywodraethau lleol. Ac mae’r ffaith bod y £450,000 y flwyddyn o raglen Cymru ac Affrica—. Yn ddiweddar, cyhoeddasom fod partneriaid yn Uganda bellach wedi dosbarthu dros 15 miliwn o goed, gan weithio tuag at eu targed o 25 miliwn erbyn 2025.
Thank you, Minister, for confirming that you've got no agreements with the Ugandan authorities.
There are several major tree-planting projects in Uganda that have set out with the aim of planting forests and selling the carbon credits. The Minister will be aware that for every tonne of carbon kept in the trees and not released into the atmosphere, a carbon offset credit is produced. A carbon values literature review undertaken by the UK Government, published on 2 September this year, estimates that a tonne of carbon dioxide has the potential to be worth over £200 by 2030. Given the number of trees being planted in Mount Elgon, this means that there is a potential for the forest to be worth billions of pounds in carbon credits. It is interesting that this Government has chosen to place its policy of providing fruit, shade and fuel trees for the entire Mount Elgon region of Uganda by 2030 into its 'Prosperity for All: a Low Carbon Wales' report, and one of the project aims of the Size of Wales is exploring opportunities for sequestering carbon and the use of voluntary carbon markets.
First, Minister, can you confirm that this Government, through its Wales and Africa programme, will not be using the forest planted in Uganda to offset Welsh carbon emissions? And secondly, can you confirm what agreement you have in place to prevent the Ugandan Government from selling the carbon credits that will be generated from this 30 million tree project? Thank you.
Diolch, Weinidog, am gadarnhau nad oes gennych unrhyw gytundebau gydag awdurdodau Uganda.
Mae sawl prosiect plannu coed mawr yn Uganda wedi mynd ati gyda'r nod o blannu coedwigoedd a gwerthu'r credydau carbon. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod un credyd gwrthbwyso carbon yn cael ei gynhyrchu am bob tunnell o garbon a gedwir yn y coed yn hytrach na'i rhyddhau i'r atmosffer. Mae arolwg llenyddiaeth o werthoedd carbon a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU, ac a gyhoeddwyd ar 2 Medi eleni, yn amcangyfrif y gallai tunnell o garbon deuocsid fod yn werth dros £200 erbyn 2030. O ystyried nifer y coed sy'n cael eu plannu ym Mynydd Elgon, golyga hyn y gallai'r goedwig fod yn werth biliynau o bunnoedd mewn credydau carbon. Mae'n ddiddorol fod y Llywodraeth hon wedi dewis cynnwys ei pholisi o ddarparu ffrwythau, cysgod a choed tanwydd ar gyfer rhanbarth cyfan Mynydd Elgon yn Uganda erbyn 2030 yn ei hadroddiad 'Ffyniant i Bawb: Cymru Carbon Isel', ac un o nodau prosiect Maint Cymru yw archwilio cyfleoedd i atafaelu carbon a'r defnydd o farchnadoedd carbon gwirfoddol.
Yn gyntaf, Weinidog, a allwch gadarnhau na fydd y Llywodraeth hon, drwy raglen Cymru ac Affrica, yn defnyddio'r goedwig a blannwyd yn Uganda i wrthbwyso allyriadau carbon Cymru? Ac yn ail, a allwch gadarnhau pa gytundeb sydd gennych ar waith i atal Llywodraeth Uganda rhag gwerthu'r credydau carbon a fydd yn cael eu cynhyrchu o'r prosiect 30 miliwn o goed? Diolch.
Well, I'm very disappointed in your questions this afternoon. We have already responded in written form. And I'm very surprised because, you know, the Wales and Africa programme has always received cross-party support in this Senedd, including the Size of Wales, which, I have to say, was supported at the outset by many non-governmental organisations, including the Waterloo Foundation, who put in substantial funding to the Size of Wales, and indeed the governance of it, which we're very pleased—. I'm sure they will be ready to meet with you to put the record straight in terms of all the points that you have made. There is strong support and agreement as a result of a locally managed organisation in terms of the Size of Wales.
And can I just say how important this is? We have a conference about this in the coming weeks, and Lee Waters will be speaking at that conference, because it's directly linked also to our ambitions, our connections and partnerships in terms of the national forest. Every time a tree is planted in Uganda by the Size of Wales, a tree is planted in Wales. Every time a child is born in Wales, they will get a certificate saying that a tree has been planted in Uganda and a tree has been planted here in Wales. I was certainly very proud when I saw that those were coming through to every child in Wales. So, let's get the record straight, let's get the information to you from the Size of Wales directly, and I'm very disappointed that there appears to be this lack of understanding of what has always had strong cross-party support.
Wel, rwy'n siomedig iawn gyda'ch cwestiynau y prynhawn yma. Rydym eisoes wedi ymateb yn ysgrifenedig. Ac rwy'n synnu'n fawr gan fod rhaglen Cymru ac Affrica bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd hon, gan gynnwys Maint Cymru, a gefnogwyd o'r cychwyn cyntaf, mae'n rhaid imi ddweud, gan lawer o sefydliadau anllywodraethol, gan gynnwys Sefydliad Waterloo, a roddodd gryn dipyn o gyllid i Maint Cymru, ynghyd â'i drefniadau llywodraethu yn wir, ac rydym yn falch iawn o hynny—. Rwy'n siŵr y byddant yn barod i gyfarfod â chi er mwyn cael eglurder ar yr holl bwyntiau a wnaed gennych. Ceir cefnogaeth a chytundeb cryf i Maint Cymru fel sefydliad a reolir yn lleol.
Ac a gaf fi ddweud pa mor bwysig yw hyn? Mae gennym gynhadledd ynglŷn â hyn yn ystod yr wythnosau nesaf, a bydd Lee Waters yn siarad yn y gynhadledd honno, gan fod cysylltiad uniongyrchol rhwng hyn a'n huchelgeisiau, ein cysylltiadau a'n partneriaethau mewn perthynas â'r goedwig genedlaethol. Bob tro y caiff coeden ei phlannu yn Uganda gan Maint Cymru, caiff coeden ei phlannu yng Nghymru. Bob tro y caiff plentyn ei eni yng Nghymru, byddant yn cael tystysgrif yn dweud bod coeden wedi'i phlannu yn Uganda a bod coeden wedi'i phlannu yma yng Nghymru. Roeddwn yn sicr yn falch iawn pan welais eu bod yn cael eu rhoi i bob plentyn yng Nghymru. Felly, gadewch inni gael y ffeithiau, gadewch inni sicrhau eich bod yn cael y wybodaeth yn uniongyrchol gan Maint Cymru, ac rwy'n siomedig iawn ynglŷn â'r diffyg dealltwriaeth ymddangosiadol o'r hyn sydd bob amser wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol gref.
I agree with the Minister that the Wales and Africa programme is a very important programme. Sadly, carbon colonialism is on the rise in Africa, and the Minister will be aware that Uganda has a major issue with subsistence farmers being forcibly removed from their land to provide space for tree planting that, in turn, can be used for the selling of carbon credits and offsetting carbon emissions of western countries. Indeed, a report analysing Ugandan forestry policy highlighted that existing legal frameworks were found to be deficient in vital provisions such as the enforcement of tenure rights for local communities and in providing adequate and effective remedies in case these rights are violated.
Not all of the Mount Elgon area is in a protected zone. A considerable area is under private ownership. This Government's policy of reforesting the entire Mount Elgon region with fruit, shade and fuel trees would call for the removal of local farmers who operate on deforested land. Mount Elgon is a site where considerable bamboo farming and processing takes place. Removing these farmers would not only impact livelihoods, but the local culture of the Gisu community who see bamboo as a local delicacy. Can the Minister explain how it will ensure that no farmer is removed from their land to plant these trees? How will the Minister ensure that the Ugandan Government does not appropriate private land to meet the demands of the Size of Wales project? And finally, what steps will the Minister take so that this Parliament or the Welsh nation will not be accused of carbon colonialism on an international stage? Thank you.
Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod rhaglen Cymru ac Affrica yn rhaglen bwysig iawn. Yn anffodus, mae trefedigaethedd carbon ar gynnydd yn Affrica, a bydd y Gweinidog yn ymwybodol fod gan Uganda broblem fawr gyda ffermwyr ymgynhaliol yn cael eu gorfodi oddi ar eu tir i wneud lle ar gyfer plannu coed y gellir eu defnyddio yn eu tro i werthu credydau carbon a gwrthbwyso allyriadau carbon gwledydd y gorllewin. Yn wir, nododd adroddiad a oedd yn dadansoddi polisi coedwigaeth Uganda fod y fframweithiau cyfreithiol presennol yn brin o ddarpariaethau hanfodol megis gorfodi hawliau deiliadaeth ar gyfer cymunedau lleol a darparu rhwymedïau digonol ac effeithiol os caiff yr hawliau hyn eu torri.
Nid yw holl ardal Mynydd Elgon mewn parth gwarchodedig. Mae rhan sylweddol ohoni mewn perchnogaeth breifat. Byddai polisi'r Llywodraeth hon o ailgoedwigo rhanbarth cyfan Mynydd Elgon gyda ffrwythau, cysgod a choed tanwydd yn galw am gael gwared ar ffermwyr lleol sy'n gweithio ar dir wedi'i ddatgoedwigo. Mae cryn dipyn o ffermio a phrosesu bambŵ yn digwydd ar safle Mynydd Elgon. Byddai cael gwared ar y ffermwyr hyn nid yn unig yn effeithio ar fywoliaeth pobl, ond ar ddiwylliant lleol y gymuned Gisu, lle mae bambŵ yn ddanteithfwyd lleol. A all y Gweinidog egluro sut y gellir sicrhau na chaiff unrhyw ffermwyr eu symud oddi ar eu tir i blannu'r coed hyn? Sut y bydd y Gweinidog yn sicrhau na fydd Llywodraeth Uganda yn defnyddio tir preifat i ateb gofynion prosiect Maint Cymru? Ac yn olaf, pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd fel na fydd y Senedd hon na'r genedl Gymreig yn cael eu cyhuddo o drefedigaethedd carbon ar lwyfan rhyngwladol? Diolch.
Well, Llywydd, I have no evidence in terms of the script that is being ably read out by the Member this afternoon. Yes, clearly, we need to put the record straight on Size of Wales and the Wales and Africa programme. I'm glad you have returned to recognising support for the Wales and Africa programme, which has been running for 15 years with very strong mutually beneficial links with sub-Saharan Africa and with the memorandum of understanding and the links to the Government. You couldn't do this without that kind of recognition, but also, crucially, this is very linked to the United Nations' sustainable development goals and the decade of action towards agenda 2030.
Wel, Lywydd, nid oes gennyf unrhyw dystiolaeth mewn perthynas â'r sgript sy'n cael ei darllen mor fedrus gan yr Aelod y prynhawn yma. Oes, yn amlwg, mae angen peth eglurder ar Maint Cymru a rhaglen Cymru ac Affrica. Rwy'n falch eich bod wedi penderfynu cydnabod y gefnogaeth i raglen Cymru ac Affrica, sydd wedi bod ar waith ers 15 mlynedd a chanddi gysylltiadau sydd o fudd i'r ddwy ochr ag Affrica Is-Sahara a chyda'r memorandwm cyd-ddealltwriaeth a'r cysylltiadau â'r Llywodraeth. Ni allech wneud hyn heb gydnabyddiaeth o'r fath, ond hefyd, yn hollbwysig, mae hyn yn gysylltiedig iawn â nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig a'r degawd o weithredu tuag at agenda 2030.
Llefarydd Plaid Cymru, Sioned Williams.
Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams.
Diolch, Llywydd. Minister, the programme for government contains few new commitments in relation to the issue of childcare. While the inclusion of continued investment in Flying Start and expanding the current offer to those in education and training are to be welcomed, this will do little to address the challenges faced by those with younger children who live on low incomes or who require wraparound care. Tackling gender inequality and closing the gender pay gap through improving access to childcare will not only mean better outcomes for women and their families, but also deliver economic benefits to Wales. The current childcare offer doesn't work for everyone, and by coming into effect from age three, many families have already by then had to take decisions about working arrangements. With that in mind, can the Minister advise what conversations she has had with colleagues about further investment in childcare provision during this Senedd term? Are there any plans to expand subsidised provision to younger children in recognition of the potential this has to improve both gender and social equality? Diolch.
Diolch, Lywydd. Weinidog, ychydig o ymrwymiadau newydd sydd i'w gweld yn y rhaglen lywodraethu mewn perthynas â mater gofal plant. Er bod y buddsoddiad parhaus yn Dechrau'n Deg ac ehangu'r cynnig cyfredol i'r rheini mewn addysg a hyfforddiant yn bethau i'w croesawu, ni fydd hyn yn gwneud llawer i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r rheini â phlant iau sy'n byw ar incwm isel neu sydd angen gofal cofleidiol. Bydd mynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau a chau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau drwy wella mynediad at ofal plant nid yn unig yn golygu gwell canlyniadau i fenywod a'u teuluoedd, fe fydd hefyd yn sicrhau buddion economaidd i Gymru. Nid yw'r cynnig gofal plant cyfredol yn gweithio i bawb, a chan nad yw ar gael hyd nes bydd plentyn yn dair oed, mae llawer o deuluoedd eisoes wedi gorfod gwneud penderfyniadau ynglŷn â threfniadau gweithio erbyn hynny. Gyda hynny mewn golwg, a all y Gweinidog nodi pa sgyrsiau a gafodd gyda'i chyd-Weinidogion ynghylch rhagor o fuddsoddiad mewn darpariaeth gofal plant yn ystod tymor y Senedd hon? A oes unrhyw gynlluniau i ehangu darpariaeth â chymhorthdal i blant iau er mwyn cydnabod y potensial sydd gan hyn i wella cydraddoldeb rhwng y rhywiau a chydraddoldeb cymdeithasol? Diolch.
Diolch, Sioned Williams. A crucially important question in terms of our objectives to tackle poverty and to recognise that the provision of childcare is an equality issue. Clearly, it's an anti-poverty issue and policy area, but it's also about early intervention into a child's life and, indeed, the whole family, as it is in terms of Flying Start. So, the programme for government continues to support our flagship Flying Start programme, but also additional funding is being made available for childcare where parents are in education and training, and that's recognised in the programme for government.
I was pleased to be able to come before the new Equality and Social Justice Committee on Monday this week, and we discussed these issues around looking at the importance of childcare and how we could address this in terms of reaching out. The responsibility of course lies with the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan, and I can confirm that I met with Julie Morgan very early after taking on this responsibility to look at the issues of childcare. I was very proud that we were the only country in the UK that provided free childcare for key workers during the lockdown. Seventeen thousand people work in the childcare sector, so it's also an employment issue. It's part of our economy. So, tackling barriers, improving chances for children, young people and their families are absolutely right at the top of my agenda and, indeed, that of the Welsh Government.
Diolch, Sioned Williams. Cwestiwn hanfodol bwysig mewn perthynas â'n hamcanion i drechu tlodi ac i gydnabod bod darparu gofal plant yn fater cydraddoldeb. Yn amlwg, mae'n fater ac yn faes polisi gwrthdlodi, ond mae hefyd yn ymwneud ag ymyrraeth gynnar ym mywyd plentyn, ac yn wir, y teulu cyfan, fel y gwelir gyda Dechrau'n Deg. Felly, mae'r rhaglen lywodraethu'n parhau i gefnogi ein rhaglen flaenllaw, Dechrau'n Deg, ond darperir cyllid ychwanegol hefyd ar gyfer gofal plant lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant, a chaiff hynny ei gydnabod yn y rhaglen lywodraethu.
Roeddwn yn falch o allu dod gerbron y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol newydd ddydd Llun yr wythnos hon, a buom yn trafod y materion hyn ynghylch edrych ar bwysigrwydd gofal plant a sut y gallem fynd i’r afael â hyn o ran rhoi cymorth. Y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan, sy'n gyfrifol am hyn, a gallaf gadarnhau fy mod wedi cyfarfod â Julie Morgan yn fuan iawn ar ôl ymgymryd â'r cyfrifoldeb hwn i edrych ar faterion gofal plant. Roeddwn yn falch iawn mai ni oedd yr unig wlad yn y DU a oedd yn darparu gofal plant am ddim i weithwyr allweddol yn ystod y cyfyngiadau symud. Mae 17,000 o bobl yn gweithio yn y sector gofal plant, felly mae hefyd yn fater sy'n ymwneud â chyflogaeth. Mae'n rhan o'n heconomi. Felly, mae mynd i’r afael â rhwystrau, a gwella cyfleoedd i blant, pobl ifanc a’u teuluoedd yn sicr ar frig fy agenda, ac agenda Llywodraeth Cymru yn wir.
Diolch, Weinidog. Er bod camau i ariannu gofal plant ar gyfer mwy o deuluoedd lle mae rhieni mewn addysg a hyfforddiant yn gam i'w groesawu—a gwnaethoch chi gyfeirio ato fe fanna—allwch chi efallai ddarparu unrhyw wybodaeth bellach am natur y cyllid ychwanegol hwn a sut mae ystyriaeth o anghydraddoldebau yn llywio'r cynlluniau penodol yma?
Thank you, Minister. Although steps to fund childcare for more families where parents are in education or training is to be welcomed—and you made reference to that—could you provide us with any further information about the nature of this additional funding and how consideration of inequalities steers these current plans?
I think it would be appropriate if the Deputy Minister for Social Services was able to update on the implementation of that addition, in terms of funding for parents who are in education and training in terms of access to childcare. But also, of course, there are other routes to support for parents in this, particularly in terms of further education and higher education. Although they weren't able to function last year, we have crèches and nurseries in many of our FE colleges across Wales, and indeed provide support in terms of access to childcare. But the childcare offer, of course, is crucially important in terms of the 30 hours that are offered to those in work and, indeed, during the school holiday programmes.
In the summer, I went to many projects—and I've mentioned one already in Swansea, Betws, and Caia Park was another, in Wrexham—where childcare is provided through our SHEP scheme, in terms of our school holiday enrichment programme, and also through the play schemes we've been funding, and the Summer of Fun. But clearly this is all part of having a holistic approach to childcare. I will just finally mention, Llywydd, that the free school breakfast programme, which again is back functioning, is also and has always been, I've felt, a really good way in which childcare for many is offered at the early start of the day with a nutritious breakfast.
Credaf y byddai'n briodol pe gallai'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol roi diweddariad ar weithrediad yr ychwanegiad hwnnw, o ran cyllid i rieni sydd mewn addysg a hyfforddiant ar gyfer mynediad at ofal plant. Ond hefyd, wrth gwrs, mae llwybrau eraill ar gael i rieni at gymorth yn hyn o beth, yn enwedig mewn perthynas ag addysg bellach ac addysg uwch. Er na fu modd iddynt weithredu y llynedd, mae gennym crèches a meithrinfeydd mewn nifer o'n colegau AB ledled Cymru, ac yn wir, rydym yn darparu cymorth gyda mynediad at ofal plant. Ond mae'r cynnig gofal plant, wrth gwrs, yn hanfodol bwysig o ran y 30 awr a gynigir i'r rheini sydd mewn gwaith, ac yn wir, yn ystod y rhaglenni gwyliau.
Dros yr haf, ymwelais â llawer o brosiectau—ac rwyf eisoes wedi sôn am un yn Abertawe, Betws, ac roedd Parc Caia yn un arall, yn Wrecsam—lle darperir gofal plant drwy gynllun rhaglen gwella gwyliau’r haf, a hefyd drwy'r cynlluniau chwarae y buom yn eu hariannu, a'r Haf o Hwyl. Ond yn amlwg, mae hyn oll yn rhan o gael ymagwedd gyfannol tuag at ofal plant. I gloi, hoffwn ddweud, Lywydd, fod y rhaglen brecwast am ddim mewn ysgolion, sy'n weithredol unwaith eto, bob amser wedi bod yn ffordd dda iawn o gynnig gofal plant i lawer ar ddechrau'r diwrnod gyda brecwast maethlon.
Diolch, Weinidog. Wrth gwrs, dyw hwnna ddim yn mynd i fynd i'r afael â'r problemau a'r bylchau sydd ar gyfer y plant sydd ddim yn yr ysgol.
Buaswn hefyd yn gwerthfawrogi mwy o wybodaeth gennych chi, efallai, mewn perthynas â her arall yn y maes hwn. Mewn ffordd, gwnaeth eich ateb diwethaf chi amlinellu hynny, achos mae cyrchu gwybodaeth yn dal i fod yn rhwystr sylweddol i lawer o rieni. Fel y gwnaethoch chi efallai darlunio yn eich ateb, mae darpariaeth gofal plant a chymorth ariannol yn glytwaith cymhleth sy'n cael ei weinyddu gan wahanol sefydliadau. Felly, a yw'r Llywodraeth wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i sut gellid gwella mynediad at wybodaeth, efallai drwy gael rhyw fath o siop un-stop ddigidol, lle byddai rhieni yn gallu mewnbynnu eu gwybodaeth a chael wedyn ddarlun llawn o'r gefnogaeth maen nhw'n gymwys i'w hawlio a lle i gyrchu'r gefnogaeth honno?
Thank you, Minister. Of course, that isn't going to tackle the problems and gaps that there are for those children not at school.
I would also appreciate further information from you, perhaps, in relation to another challenge in this area. In a way, your last answer outlined that, because finding information is still a significant barrier for many parents. As you depicted in your response, the provision of childcare and financial support is a complex patchwork that is administered by various different organisations. So, has the Government given any consideration to how access to information could be improved, perhaps by having a one-stop digital shop, where parents could input their information and then get a full picture of the support that they are qualified for and where to access that support?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn.
Thank you for the question.
Every local authority does have, as I'm sure you will know, a duty to provide a family information service, including information about childcare availability. And I think your question has prompted the point about making sure that that's accessible and that parents are aware of it. So, I'll certainly take that back and also ask that question of my colleague Julie Morgan.
But I think it's also very important that we look to ways in which we are trying to support families in terms of tackling child poverty. Flying Start does give the best start in life, there's no question about that, improving the learning environment and outcomes as well. But it is also very important that we look at our income maximisation programme, where we're reaching out and have succeeded in ensuring that more families are able to increase their household income. And that does include also not just take-up of benefits but debt and financial advice and action to address the poverty premium where households pay disproportionately more for goods and services. Of course, this is a huge issue as we face the oncoming £20 cut to universal credit, a totally unnecessary cut by the UK Government, with all of the other issues that face families in need and poverty.
Mae gan bob awdurdod lleol ddyletswydd, fel y gwyddoch rwy'n siŵr, i ddarparu gwasanaeth gwybodaeth i deuluoedd, gan gynnwys gwybodaeth ynglŷn ag argaeledd gofal plant. A chredaf fod eich cwestiwn wedi cymell y pwynt ynglŷn â sicrhau bod hynny'n hygyrch a bod rhieni'n ymwybodol o hynny. Felly, yn sicr, byddaf yn mynd â hynny yn ôl ac yn gofyn y cwestiwn i'm cyd-Aelod, Julie Morgan.
Ond credaf ei bod hefyd yn bwysig iawn ein bod yn ystyried y ffyrdd yr ydym yn ceisio rhoi cymorth i deuluoedd mewn perthynas â threchu tlodi plant. Mae Dechrau'n Deg yn rhoi'r dechrau gorau mewn bywyd, nid oes dwywaith am hynny, ac yn gwella'r amgylchedd dysgu a'r canlyniadau hefyd. Ond mae'n bwysig iawn hefyd ein bod yn edrych ar ein rhaglen weithredu pwyslais ar incwm, lle rydym yn cynnig cymorth ac wedi llwyddo i sicrhau bod mwy o deuluoedd yn gallu cynyddu incwm eu haelwyd. Ac mae hynny'n cynnwys nid yn unig manteisio ar fudd-daliadau ond cyngor ar ddyledion a chyngor ariannol i fynd i'r afael â'r premiwm tlodi lle mae aelwydydd yn talu'n anghymesur am nwyddau a gwasanaethau. Wrth gwrs, mae hon yn broblem enfawr wrth inni wynebu'r toriad o £20 sydd ar y ffordd i gredyd cynhwysol, toriad cwbl ddiangen gan Lywodraeth y DU, gyda'r holl broblemau eraill sy'n wynebu teuluoedd mewn angen a theuluoedd sy'n byw mewn tlodi.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wasanaethau bancio i gyrff a mudiadau gwirfoddol yng Nghymru? OQ56880
3. Will the Minister make a statement on banking services for voluntary bodies and organisations in Wales? OQ56880
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. I am concerned at the reduction of banking services in Wales due to the ever-increasing numbers of bank closures. We continue to use our influence with the banking sector and UK Government to ensure that banking services for voluntary bodies and organisations in Wales are maintained.
Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. Rwy'n pryderu ynghylch y lleihad yn y gwasanaethau bancio yng Nghymru oherwydd y nifer gynyddol o fanciau sy'n cau. Rydym yn parhau i ddefnyddio ein dylanwad gyda'r sector bancio a Llywodraeth y DU i sicrhau bod gwasanaethau bancio ar gyfer cyrff a mudiadau gwirfoddol yng Nghymru yn cael eu cadw.
Diolch yn fawr am hynny. Mae banciau nawr yn dechrau codi tâl ar fudiadau gwirfoddol am wasanaethau bancio, er efallai yn aml iawn, does oes ganddyn nhw fawr ddim trafodion ariannol yn digwydd o un flwyddyn i'r llall, a does yna ddim llawer o bres chwaith gan nifer ohonyn nhw yn y cyfrif, felly mae gorfod talu am gael cyfrif banc yn anghymesur, ac wrth gwrs yn mynd i gael effaith sylweddol arnyn nhw fel cyrff. Mae rhai o'r banciau yma ar yr un pryd yn trio portreadu eu hunain fel banciau lleol sy'n cefnogi cymunedau Cymru, ond y gwir amdani yw eu bod nhw'n cau canghennau, maen nhw'n cilio o'r cymunedau hynny a nawr maen nhw'n cosbi mudiadau gwirfoddol bychain lleol am fancio gyda nhw. Felly, fedrwch chi fel Llywodraeth anfon neges glir at y banciau mawr bod hyn yn annerbyniol? A hefyd, allwch chi roi diweddariad i ni ar ble rŷn ni arni gyda sefydlu Banc Cambria, a phryd ŷch chi'n rhagweld y bydd hwnnw efallai'n medru camu i'r adwy i ddarparu gwasanaethau amgen i'r miloedd o gyrff a mudiadau gwirfoddol sydd gennym ni, ynghyd â'r boblogaeth ehangach?
Thank you very much for that. Banks are starting to charge voluntary organisations for banking services, even though very often they don't have many financial transactions happening from one year to the next, and they don't have many funds in the account, so having to pay to have a bank account is disproportionate. It's going to have a significant impact on them as bodies. Some of these banks at the same time of course are trying to portray themselves as local banks that support the communities of Wales, but the truth is, they're closing branches, they're withdrawing from these communities and now they're punishing voluntary organisations in local areas for banking with them. So, can you as a Government send a clear message to these major banks that this is unacceptable? Can you also give us an update on where we are with establishing Banc Cambria, and when do you foresee that that, perhaps, will be able to step into the breach and provide alternative services for the thousands of voluntary organisations that we have, as well as the wider population?
Diolch yn fawr, Llyr. I am aware that a number of voluntary organisations are experiencing difficulties with regard to banking services. That could be, as you say, identifying an account that is free—another burden for the voluntary sector—and also suitable to the needs of the voluntary organisations, as well as if there's one anyway now, with the closure of banks in the first place.
I think it is important that we look to our 19 county voluntary councils, particularly for the third sector—the voluntary organisations that do provide advice and guidance to the sector in their areas, in their communities—but also look to credit unions in Wales. They're able to provide accounts and banking facilities to charitable organisations. I do want to just mention a great voluntary organisation, a charity called Purple Shoots. They've been working with credit unions to promote opportunities to promote services with the credit unions for this purpose. And also, we've just appointed WCVA to establish the community asset loan fund on our behalf. We will meet with banks very shortly to remind them of their need to ensure that people in Wales are not disadvantaged by their decisions to keep closing branches, and we will raise this issue that the Member has raised with them in terms of the opportunities for voluntary organisations.
We do obviously have our commitment to our community bank. It's very tightly regulated; I think I responded in previous questions about this. Establishing the community bank for Wales is under way and, in fact, the Minister for Economy, Vaughan Gething, has got the oversight of the creation of the community bank for Wales in its development phase through to the establishment by the private sector. Of course, it's Banc Cambria, and it's subject to regulatory approval when we get to that point. It is going to be a mutual bank headquartered in Wales, owned by and run for the benefit of its members with 30 new outlets over the next decade. I know that we will be able to update Members on progress, starting, of course, with the update from the Minister for Economy.
Diolch yn fawr, Llyr. Rwy'n ymwybodol fod nifer o sefydliadau gwirfoddol yn cael anawsterau gyda gwasanaethau bancio. Fel y dywedwch, gallai hynny olygu dod o hyd i gyfrif sy'n rhad ac am ddim—baich arall i'r sector gwirfoddol—a hefyd yn addas ar gyfer anghenion mudiadau gwirfoddol, a gweld a oes banc ar gael beth bynnag bellach gyda chau banciau yn y lle cyntaf.
Credaf ei bod yn bwysig inni edrych ar ein 19 cyngor gwirfoddol sirol, yn enwedig ar gyfer y trydydd sector—y mudiadau gwirfoddol sy'n rhoi cyngor ac arweiniad i'r sector yn eu hardaloedd, yn eu cymunedau—ac edrych hefyd ar undebau credyd yng Nghymru. Gallant ddarparu cyfrifon a chyfleusterau bancio i sefydliadau elusennol. Rwyf am sôn am fudiad gwirfoddol gwych, elusen o'r enw Purple Shoots. Maent wedi bod yn gweithio gydag undebau credyd i hyrwyddo cyfleoedd i hybu gwasanaethau gyda'r undebau credyd at y diben hwn. A hefyd, rydym newydd benodi Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i sefydlu'r gronfa benthyciadau asedau cymunedol ar ein rhan. Byddwn yn cyfarfod â banciau cyn bo hir iawn i'w hatgoffa o'r angen i sicrhau nad yw pobl yng Nghymru dan anfantais oherwydd eu penderfyniadau i ddal ati i gau canghennau, a byddwn yn codi'r mater y mae'r Aelod wedi'i godi gyda hwy mewn perthynas â chyfleoedd i sefydliadau gwirfoddol.
Wrth gwrs, mae gennym ymrwymiad i'n banc cymunedol. Mae'n cael ei reoleiddio'n dynn iawn; credaf imi ymateb mewn cwestiynau blaenorol ynglŷn â hyn. Mae gwaith ar y gweill i sefydlu banc cymunedol i Gymru, ac mewn gwirionedd, Gweinidog yr Economi, Vaughan Gething, sydd â throsolwg ar greu banc cymunedol Cymru yn ei gyfnod datblygu hyd at ei sefydlu gan y sector preifat. Dyna yw Banc Cambria wrth gwrs, ac mae'n amodol ar gymeradwyaeth reoleiddiol pan fyddwn yn cyrraedd y pwynt hwnnw. Bydd yn fanc cydfuddiannol yng Nghymru, sy'n eiddo i'w aelodau ac yn cael ei redeg er budd ei aelodau, gyda 30 o safleoedd newydd dros y degawd nesaf. Gwn y byddwn yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd, gan ddechrau, wrth gwrs, gyda'r wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidog yr Economi.
Minister, our charities, voluntary groups and church groups rely on small-bank-balance accounts, so it is disheartening to hear that from November, one high-street bank will be charging these small-scale organisations £60 annually just to keep the accounts open. I'm informed that they also will be introducing new charges for branch transactions, including a fee to pay in and withdraw cash, with 40p to deposit just a cheque. The concern is that other banks will follow suit either by implementing similar charges or removing local in-branch services altogether. In just the last week I've received reports that a group in my constituency is now having to keep their money in a safe, as increased bank account charges have become such a worry. Many treasurers of these cherished community groups and churches can be quite elderly, and they are now contemplating relinquishing these responsibilities because of the lack of face-to-face local services and increasingly complicated procedures. With this in mind, Minister, what more support can you provide to assist these small groups? Would you be prepared to use the Development Bank of Wales or, as Llyr Gruffydd has suggested as well, Banc Cambria, as a means through which small community groups can open and maintain bank accounts on a much easier basis? Thank you.
Weinidog, mae ein helusennau, grwpiau gwirfoddol a grwpiau eglwysig yn dibynnu ar gyfrifon banc bach, felly mae'n ddigalon clywed, o fis Tachwedd ymlaen, y bydd un banc stryd fawr yn codi £60 y flwyddyn ar y sefydliadau bach hyn i gadw'r cyfrifon ar agor. Clywais y byddant hefyd yn cyflwyno taliadau newydd am drafodion cangen, gan gynnwys ffi i dalu arian i mewn a chodi arian parod, gyda 40c i ddim ond talu siec i mewn. Y pryder yw y bydd banciau eraill yn dilyn eu hesiampl naill ai drwy weithredu taliadau tebyg neu gael gwared ar wasanaethau canghennau lleol yn gyfan gwbl. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf rwyf wedi derbyn adroddiadau fod grŵp yn fy etholaeth bellach yn gorfod cadw eu harian mewn sêff, gan fod taliadau banc cynyddol wedi dod yn gymaint o bryder. Mae llawer o drysoryddion y grwpiau cymunedol a'r eglwysi hyn yn eithaf oedrannus, ac maent bellach yn ystyried rhoi'r gorau i'w cyfrifoldebau oherwydd diffyg gwasanaethau wyneb yn wyneb lleol a threfniadau cynyddol gymhleth. Gyda hyn mewn golwg, Weinidog, pa gymorth arall y gallwch ei roi i gynorthwyo'r grwpiau bach hyn? A fyddech yn barod i ddefnyddio Banc Datblygu Cymru neu Fanc Cambria, fel yr awgrymodd Llyr Gruffydd, fel ffordd i grwpiau cymunedol bach allu agor a chadw cyfrifon banc ar sail lawer haws? Diolch.
I'm grateful again to Janet Finch-Saunders for identifying, through experience fed back by voluntary organisations, the impact of these charges, as well as, obviously, just accessing banking services being increasingly difficult. Can I just repeat that it is very important that we link to our councils for voluntary service, who are engaging with this? We are meeting with the banks shortly and we will put this on the agenda.
Diolch eto i Janet Finch-Saunders am nodi effaith y taliadau hyn drwy sôn am brofiadau sefydliadau gwirfoddol, yn ogystal â bod cael gafael ar wasanaethau bancio yn dod yn fwyfwy anodd. A gaf fi ailadrodd ei bod yn bwysig iawn inni gysylltu â'n cynghorau gwasanaethau gwirfoddol, sy'n ymwneud â hyn? Rydym yn cyfarfod â'r banciau cyn bo hir a byddwn yn rhoi hyn ar yr agenda.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wrandawiadau cyn penodi ar gyfer penodiadau cyhoeddus? OQ56845
4. Will the Minister make a statement on pre-appointment hearings for public appointments? OQ56845
I thank the Member for the question. In 2019, the First Minister and Llywydd agreed that some significant public appointments of chairs would include a pre-scrutiny hearing, which would be undertaken by the relevant Senedd subject committee. This procedure has been implemented to improve further the scrutiny and transparency of the public appointment-making process.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Yn 2019, cytunodd y Prif Weinidog a'r Llywydd y byddai rhai penodiadau cyhoeddus pwysig i swyddi cadeiryddion yn cynnwys gwrandawiad cyn craffu, a fyddai'n cael ei gynnal gan bwyllgor pwnc perthnasol o'r Senedd. Mae'r weithdrefn hon wedi'i rhoi ar waith i wella ymhellach y gwaith o graffu ar y broses o wneud penodiadau cyhoeddus, yn ogystal â thryloywder y broses honno.
In the diversity and inclusion strategy for public appointments in Wales, it outlines that the Welsh Government will develop guidance for undertaking pre-appointment hearings. The rationale, quite rightly in my mind, is to ensure that the recruitment process is as transparent and robust as possible. From 2018 to the present there have been 296 public appointments in Wales, 30 of which were chairs. The research department informs me that only three had pre-appointment hearings during this time. I understand that, in 2018, it was the First Minister's leadership manifesto pledge to introduce routine pre-appointment hearings. I am sure that the Minister will agree with me that three hearings out of 296 public appointments is disappointing and does not represent the level of transparency that the First Minister has committed to. Given the three years this Government has had to establish routine pre-appointment hearings, can the Minister now confirm to the Chamber which public appointments will have a pre-appointment hearing? Thank you.
Mae'r strategaeth amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer penodiadau cyhoeddus yng Nghymru yn amlinellu y bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu canllawiau ar gyfer cynnal gwrandawiadau cyn penodi. Y rhesymeg, yn gwbl briodol yn fy marn i, yw sicrhau bod y broses recriwtio mor dryloyw a chadarn â phosibl. Rhwng 2018 a heddiw, cafwyd 296 o benodiadau cyhoeddus yng Nghymru, gyda 30 ohonynt yn gadeiryddion. Mae'r adran ymchwil yn fy hysbysu mai dim ond tri a gafodd wrandawiadau cyn penodi yn ystod y cyfnod hwn. Deallaf mai addewid maniffesto arweinyddiaeth y Prif Weinidog yn 2018 oedd cyflwyno gwrandawiadau cyn penodi fel mater o drefn. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno bod tri gwrandawiad allan o 296 o benodiadau cyhoeddus yn siomedig ac nad yw'n cynrychioli'r lefel o dryloywder yr ymrwymodd y Prif Weinidog iddi. O ystyried y tair blynedd a gafodd y Llywodraeth i sefydlu gwrandawiadau cyn penodi fel mater o drefn, a all y Gweinidog gadarnhau i'r Siambr yn awr pa benodiadau cyhoeddus a fydd yn ddarostyngedig i wrandawiadau cyn penodi? Diolch.
I have to say, Llywydd, I do note a note of desperation to find something to pick a quarrel with. This is not a quarrel, this is good news. In 2019 we agreed, the Llywydd and the First Minister—this is also a parliamentary responsibility. Pre-appointment hearings of course are now available and they have taken place when an appointment has been made of a chair of a significant body, to ensure that that transparency can take place. I think it is important that, perhaps, the committees that have been involved in those pre-appointment hearings can share their experience, because it has been very valuable. The committee has to publish a report within 48 hours of the hearing setting out its view on the candidate's suitability. But also, this is something that is about improving—and I'm grateful for your comment in support of the diversity and inclusion programme—the diversity of public leaders in Wales. Holding pre-appointment hearings is quite significant and it does reassure people that these appointments are not—I've mentioned the great and the good, and they're not jobs for the boys, either.
Rhaid imi ddweud, Lywydd, rwy'n nodi ysfa i geisio dod o hyd i rywbeth i gweryla yn ei gylch. Nid testun cweryl mo hyn, ond newyddion da. Yn 2019, cytunodd y Llywydd a'r Prif Weinidog—mae hwn hefyd yn gyfrifoldeb seneddol. Mae gwrandawiadau cyn penodi bellach ar gael wrth gwrs, ac wedi'u cynnal er mwyn penodi cadeirydd i gorff pwysig, er mwyn sicrhau bod modd bod yn dryloyw. Credaf efallai ei bod hi'n bwysig i bwyllgorau sydd wedi bod yn rhan o'r gwrandawiadau cyn penodi hynny allu rhannu eu profiad, oherwydd mae wedi bod yn werthfawr iawn. Rhaid i'r pwyllgor gyhoeddi adroddiad o fewn 48 awr i'r gwrandawiad, i nodi ei farn ar addasrwydd yr ymgeisydd. Ond hefyd, mae hyn yn ymwneud â gwella—ac rwy'n ddiolchgar am eich sylw'n cefnogi'r rhaglen amrywiaeth a chynhwysiant—amrywiaeth arweinwyr cyhoeddus yng Nghymru. Mae cynnal gwrandawiadau cyn penodi yn bwysig ac mae'n rhoi sicrwydd i bobl nad—rwyf wedi sôn am bwysigion—yw'r penodiadau hyn, ac nid swyddi i'r hogiau ydynt ychwaith.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cynnal gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu, yr heddlu, ac asiantaethau cyfiawnder troseddol ynglŷn â hiliaeth yn y system cyfiawnder? OQ56864
5. What discussions has the Minister held with the police and crime commissioners, the police, and criminal justice agencies about racism in the justice system? OQ56864
I meet regularly with police and crime commissioners and chief constables to discuss a range of important issues, including race equality. Our consultation on the race equality action plan closed on 15 July. Hate crime and justice is a key priority in the plan.
Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd â chomisiynwyr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid i drafod amrywiaeth o faterion pwysig, gan gynnwys cydraddoldeb hiliol. Daeth ein hymgynghoriad ar y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol i ben ar 15 Gorffennaf. Mae troseddau casineb a chyfiawnder yn flaenoriaeth allweddol yn y cynllun.
Diolch yn fawr, Gweinidog. I want to mention three reports that you'll be well versed with in my suppementary question. Firstly, the report by Dr Robert Jones of the Wales Governance Centre. In that report it says that in 2017, the level of racial disproportionality in the prison population was higher amongst Welsh prisoners than English prisoners. Shamefully, we here in Wales have the highest level of incarceration in western Europe, but also black people are six times more likely to be in Welsh prisons than white people. Then the Lammy report, that pointed out that the number of the causes of over-representation of BAME people within the criminal justice system lie within the devolved competencies of the Senedd. And finally, the third report, the Commission on Justice in Wales report, and that noted that continued monitoring and reform is needed in areas such as school exclusions, adverse childhood experiences and employment opportunities. So, what actions is the Welsh Government taking to ensure that the recommendations within these reports are implemented to address the over-representation of BAME people within the criminal justice system? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Weinidog. Rwyf am grybwyll tri adroddiad y byddwch yn gyfarwydd iawn â hwy yn fy nghwestiwn atodol. Yn gyntaf, yr adroddiad gan Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru. Mae’r adroddiad hwnnw’n dweud, yn 2017, fod lefel yr anghymesuredd hiliol ym mhoblogaeth y carchardai yn uwch ymhlith carcharorion o Gymru na charcharorion o Loegr. Yn gywilyddus, ni yma yng Nghymru sydd â'r lefel uchaf o garchariadau yng ngorllewin Ewrop, ond hefyd mae pobl ddu chwe gwaith yn fwy tebygol o fod yng ngharchardai Cymru na phobl wyn. Yna nododd adroddiad Lammy, a dynnodd sylw at y ffaith bod nifer yr achosion o orgynrychiolaeth pobl ddu, Asiaidd ac ethnig leiafrifol yn y system cyfiawnder troseddol yn fater sydd o fewn cymwyseddau datganoledig y Senedd. Ac yn olaf, nododd y trydydd adroddiad, adroddiad y Comisiwn Cyfiawnder yng Nghymru, fod angen monitro a diwygio parhaus mewn meysydd fel gwaharddiadau ysgolion, profiadau niweidiol yn ystod plentyndod a chyfleoedd cyflogaeth. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod argymhellion yr adroddiadau hyn yn cael eu gweithredu i fynd i'r afael â gorgynrychiolaeth pobl o gymunedau ethnig lleiafrifol yn y system cyfiawnder troseddol? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. I'm really glad that you mentioned those three reports. I met with Dr Robert Jones from the Wales Governance Centre when he published that report back in 2019. It did give us a very clear picture of the criminal justice system in Wales, and highlighted that trend, as you've identified, of over-representation of black, Asian and minority ethnic people within the criminal justice system.
In terms of actions to be taken as far as that's concerned, the race equality action plan provided us with an opportunity, and, in fact, as a result of pre-consultation, advancing race equality within the criminal justice system is one of the five top priorities in the race equality action plan. So, we've engaged; we have a group that's working on that, with the deputy police and crime commissioner of south Wales, Emma Wools, Chris Jennings, executive director for HM Prison and Probation Service and chief constable Pam Kelly all engaged. It's crucial that that is part of the plan, which is out for consultation, in terms of taking action.
I think also you were mentioning David Lammy's report. And this is also mentioned, of course, in terms of the commission on justice, the John Thomas report. I look to my colleague the Counsel General; these are all being considered in the justice sub-committee of the Cabinet. I'd just draw attention to the fact that the David Lammy report particularly was looking at, for example, reforms of the youth justice system, but diversifying the workforce as well.
So, I think we're in a better place now that we're looking at those three reports that you've identified to take action. The race equality action plan and the Thomas commission, and our response to it, are crucial.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am y tri adroddiad. Cyfarfûm â Dr Robert Jones o Ganolfan Llywodraethiant Cymru pan gyhoeddodd yr adroddiad hwnnw yn ôl yn 2019. Rhoddodd ddarlun clir iawn inni o'r system cyfiawnder troseddol yng Nghymru, a thynnodd sylw at y duedd honno, fel rydych wedi nodi, fod pobl o gymunedau ethnig lleiafrifol wedi'u gorgynrychioli yn y system cyfiawnder troseddol.
O ran y camau i'w cymryd ar hynny, rhoddodd y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol gyfle i ni, ac o ganlyniad i ymgynghori ymlaen llaw mewn gwirionedd, mae hyrwyddo cydraddoldeb hiliol yn y system cyfiawnder troseddol yn un o'r pum prif flaenoriaeth yn y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol. Felly, rydym wedi ymateb; mae gennym grŵp sy'n gweithio ar hynny, gyda dirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu de Cymru, Emma Wools, Chris Jennings, cyfarwyddwr gweithredol Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EM a'r prif gwnstabl, Pam Kelly, yn cymryd rhan. Mae'n hanfodol fod hynny'n rhan o'r cynllun, sy'n destun ymgynghori ar hyn o bryd, ar gyfer gweithredu.
Credaf hefyd eich bod wedi sôn am adroddiad David Lammy. A sonnir am hyn hefyd, wrth gwrs, mewn perthynas â'r comisiwn ar gyfiawnder, adroddiad John Thomas. Rwy'n edrych ar fy nghyd-Aelod y Cwnsler Cyffredinol; mae'r rhain i gyd yn cael eu hystyried yn is-bwyllgor y Cabinet ar gyfiawnder. Hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod adroddiad David Lammy yn enwedig yn edrych ar ddiwygiadau i'r system cyfiawnder ieuenctid, er enghraifft, ac ar arallgyfeirio'r gweithlu hefyd.
Felly, rwy'n credu ein bod mewn lle gwell gan ein bod bellach yn edrych ar y tri adroddiad rydych wedi'u nodi ar gyfer gweithredu. Mae'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol a chomisiwn Thomas, a'n hymateb iddo, yn hollbwysig.
Tackling racism is and must be everyone's business. There are sectors in Wales that are supported financially by the Welsh Government, but are not public bodies and will therefore not be required to adhere to the public sector equality duty. Will the Minister consider legislation to mandate this where bodies are receiving financial support from Government?
Mae mynd i'r afael â hiliaeth yn fusnes i bawb ac mae'n rhaid iddo fod yn fusnes i bawb. Ceir sectorau yng Nghymru sy'n cael eu cefnogi'n ariannol gan Lywodraeth Cymru, er nad ydynt yn gyrff cyhoeddus ac felly ni fydd yn ofynnol iddynt gadw at ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. A wnaiff y Gweinidog ystyried deddfwriaeth i orfodi hynny lle mae cyrff yn cael cymorth ariannol gan y Llywodraeth?
Thank you very much, Altaf Hussain. The public sector equality duty, for which the regulator is the Equality and Human Rights Commission, is a duty in law. We're actually just revising it; we're considering it now. We've enacted the socioeconomic duty as well. In many cases, we have legislation that should be tackling this discrimination, particularly in relation to access to public services, but we now need to respond and deliver on the race equality action plan.
Diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain. Mae dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, a reoleiddir gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, yn ddyletswydd yn y gyfraith. Rydym yn ei ddiwygio ar hyn o bryd mewn gwirionedd; rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd. Rydym wedi gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol hefyd. Mewn llawer o achosion, mae gennym ddeddfwriaeth a ddylai fod yn mynd i'r afael â gwahaniaethu o'r fath, yn enwedig mewn perthynas â mynediad at wasanaethau cyhoeddus, ond mae angen inni ymateb a chyflawni'r cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol yn awr.
Just to follow on from my colleague Rhys ab Owen's question, I also am very interested in the issue of the criminal justice system and the over-representation of those with protected characteristics, particularly black and minority ethnic prisoners. Twenty-six per cent of the prison population in England and Wales are from a minority ethnic group. That's compared to 16 per cent of the entire population across England and Wales. I'm sure we would all agree that this is not acceptable, and there is no doubt that our criminal justice system is not working for those people from black, Asian and minority ethnic backgrounds. I'd just like to follow up Rhys ab Owen's request around data and information to ask how we can get more efficient data around Welsh prisons, particularly the prison population who are from protected characteristic backgrounds, including those from Welsh-speaking backgrounds as well, and from LGBTQI backgrounds. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
I ddilyn cwestiwn fy nghyd-Aelod Rhys ab Owen, mae gennyf innau ddiddordeb mawr hefyd yn y system cyfiawnder troseddol a gorgynrychiolaeth pobl sydd â nodweddion gwarchodedig, yn enwedig carcharorion du ac ethnig leiafrifol. Mae 26 y cant o boblogaeth y carchardai yng Nghymru a Lloegr yn dod o grŵp ethnig leiafrifol. Mae hynny'n cymharu ag 16 y cant o'r boblogaeth gyfan ledled Cymru a Lloegr. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno nad yw hyn yn dderbyniol, ac nid oes amheuaeth nad yw ein system cyfiawnder troseddol yn gweithio i bobl o gefndiroedd du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol. Hoffwn ddilyn cais Rhys ab Owen am ddata a gwybodaeth i ofyn sut y gallwn gael data mwy effeithlon ynghylch carchardai Cymru, yn enwedig poblogaeth y carchardai sydd â nodweddion gwarchodedig, gan gynnwys pobl o gefndiroedd Cymraeg eu hiaith hefyd, ac o gefndiroedd LGBTQI. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, and you've given us shocking statistics. I won't repeat them, but they are in Dr Robert Jones's report. I think I want to just make one quick point, which actually does reflect on Rhys ab Owen's question as well, that we have a major issue in the justice system about a lack of specific data for Wales, and you commented on that in terms of other protected characteristics. This was focusing particularly on black, Asian and minority ethnic people in terms of the Wales Governance Centre, but we need to look at this from a wider perspective. I have made this point regularly with the Ministry of Justice, and I raised it in a meeting in July with the then justice Minister, Alex Chalk. He indicated that, actually, there was progress being made on this issue, because in fact Robert Jones was stymied by this, in terms of his research, having to go to an FOI to get the data. We need that data. We need more power. And we need to address the ways in which the criminal justice system is failing so many with protected characteristics and with other characteristics, including socioeconomic.
Diolch yn fawr, Jane Dodds, ac rydych chi wedi rhoi ystadegau syfrdanol i ni. Nid wyf am eu hailadrodd, ond maent yn adroddiad Dr Robert Jones. Rwy'n credu fy mod am wneud un pwynt cyflym, sy'n adlewyrchu cwestiwn Rhys ab Owen hefyd, fod gennym broblem fawr yn y system gyfiawnder gyda diffyg data penodol i Gymru, ac fe sonioch chi am hynny mewn perthynas â nodweddion gwarchodedig eraill. Roedd hyn yn canolbwyntio'n benodol ar bobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn perthynas â Chanolfan Llywodraethiant Cymru, ond mae angen inni edrych ar hyn o safbwynt ehangach. Rwyf wedi codi'r pwynt hwn droeon gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder, ac fe'i codais mewn cyfarfod ym mis Gorffennaf gyda'r Gweinidog cyfiawnder ar y pryd, Alex Chalk. Fe nododd fod cynnydd yn cael ei wneud ar y mater, oherwydd mewn gwirionedd cafodd Robert Jones ei lesteirio gan hyn, o ran ei ymchwil, wrth iddo orfod gwneud cais rhyddid gwybodaeth i gael y data. Mae angen y data hwnnw arnom. Mae angen mwy o bŵer arnom. Ac mae angen inni fynd i'r afael â'r ffyrdd y mae'r system cyfiawnder troseddol yn gwneud cam â chynifer o bobl â nodweddion gwarchodedig a nodweddion eraill, gan gynnwys ffactorau economaidd-gymdeithasol.
6. Beth yw asesiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o anghydraddoldeb economaidd a chymdeithasol yng Nghymru? OQ56888
6. What is the Welsh Government’s latest assessment of economic and social inequality in Wales? OQ56888
The pandemic has highlighted the stark inequalities between those with protected characteristics and their peers. Analysis of the socioeconomic impact of coronavirus shows that those who were already vulnerable have been hardest hit. The damaging decision by the UK Government to end the £20 uplift will further entrench these disparities.
Mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau amlwg rhwng y rhai sydd â nodweddion gwarchodedig a'u cymheiriaid. Mae dadansoddiad o effaith economaidd-gymdeithasol coronafeirws yn dangos mai'r rhai a oedd eisoes yn agored i niwed sydd wedi cael eu taro waethaf. Bydd y penderfyniad niweidiol gan Lywodraeth y DU i roi diwedd ar yr ychwanegiad o £20 yn gwaethygu'r gwahaniaethau hyn.
Minister, we have lived through an extended period of austerity, with all the damage that has brought. We now live and continue to live through the pandemic, and, as you say, that has further damaged prospects for those who are most disadvantaged in Wales. We see prices for food and energy going up and set to go up further. It really is a very difficult time for people who are struggling in Wales, and the Bevan Foundation and the Joseph Rowntree Foundation made it clear that what needs to be done is to increase income and reduce outgoings for families in these circumstances. It's frustrating that many of the tax and benefit levers are not in the hands of Welsh Government, but there are of course things that can be done in Wales. Minister, will Welsh Government continue to work to look at devolving the administration of benefits, which would help in many respects; consider a Wales-wide roll-out of the pilots on increasing benefit take-up, because we know that sadly there is still a lot to be done to persuade and enable people to take up benefits, which they badly need and which they will spend in their local communities for the good of the local economy; and also, will Welsh Government carefully look and continue to look at extending eligibility for free school meals? All of these would help with increasing income and reducing outgoings.
Weinidog, rydym wedi byw drwy gyfnod estynedig o gyni, gyda'r holl niwed a achoswyd. Rydym bellach yn byw ac yn parhau i fyw drwy'r pandemig, ac fel y dywedwch, mae hynny wedi niweidio'r rhagolygon ymhellach i'r bobl fwyaf difreintiedig yng Nghymru. Rydym yn gweld prisiau bwyd ac ynni'n codi ac maent yn mynd i godi ymhellach. Mae'n gyfnod anodd iawn ar bobl sy'n cael trafferthion yng Nghymru, a gwnaeth Sefydliad Bevan a Sefydliad Joseph Rowntree hi'n glir mai'r hyn sydd angen ei wneud yw cynyddu incwm a lleihau costau i deuluoedd yn yr amgylchiadau hyn. Mae'n rhwystredig nad yw llawer o'r ysgogiadau treth a budd-daliadau yn nwylo Llywodraeth Cymru, ond wrth gwrs mae pethau y gellir eu gwneud yng Nghymru. Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru barhau i weithio i edrych ar ddatganoli'r gwaith o weinyddu budd-daliadau, a fyddai'n helpu mewn sawl ffordd; ystyried cyflwyno'r cynlluniau peilot ar gynyddu'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau drwy Gymru gyfan, oherwydd gwaetha'r modd, gwyddom fod llawer i'w wneud o hyd i berswadio a galluogi pobl i fanteisio ar fudd-daliadau y mae eu hangen arnynt yn ddybryd ac y byddant yn eu gwario yn eu cymunedau lleol er lles yr economi leol; a hefyd, a wnaiff Llywodraeth Cymru edrych yn ofalus a pharhau i edrych ar ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim? Byddai'r rhain i gyd yn helpu i gynyddu incwm a lleihau costau.
Thank you very much, John Griffiths, for your question. You've identified the disproportionate impact and the deepening inequalities as a result of COVID-19, and also the impact of UK Government further cuts—the cut in the £20-per-week increase to universal credit—and of course we'll hear more, indeed, in terms of the impact of fuel prices and food costs going up as well. So, we need to, as the Bevan Foundation have said, make sure that we can increase income where we can. So, that's why the income maximisation action plan has been so important, getting money into people's pockets, and also the fact that we are extending the discretionary assistance fund as well. But I certainly will be taking back your views in terms of the second national welfare benefit take-up campaign later this autumn, so we can press on with that in terms of the pilots, and also make sure that we deliver on your previous report from when you were Chair of the committee that looked at 'Benefits in Wales: options for better delivery' in terms of our social security welfare system and the impact it has on Wales. But also, of course, the review of free school meals is under way in terms of eligibility.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, John Griffiths. Fe wnaethoch nodi'r effaith anghymesur a'r anghydraddoldebau cynyddol o ganlyniad i COVID-19, a hefyd effaith toriadau pellach gan Lywodraeth y DU—torri'r ychwanegiad o £20 yr wythnos i gredyd cynhwysol—ac wrth gwrs byddwn yn clywed mwy, yn wir, am effaith codi prisiau tanwydd a chostau bwyd hefyd. Felly, fel y dywedodd Sefydliad Bevan, mae angen inni sicrhau y gallwn gynyddu incwm lle y bo modd. Felly, dyna pam y mae'r cynllun gweithredu pwyslais ar incwm wedi bod mor bwysig i gael arian i bocedi pobl, a hefyd y ffaith ein bod yn ymestyn y gronfa cymorth dewisol hefyd. Ond yn sicr, byddaf yn ystyried eich safbwyntiau ar yr ail ymgyrch genedlaethol i annog pobl i fanteisio ar fudd-daliadau lles yn ddiweddarach yr hydref hwn, fel y gallwn fwrw ymlaen â hynny mewn perthynas â'r cynlluniau peilot, a sicrhau ein bod yn cyflawni yn ôl eich adroddiad blaenorol o'r adeg pan oeddech yn Gadeirydd y pwyllgor, sef 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well', mewn perthynas â'n system nawdd cymdeithasol a'r effaith y mae'n ei chael ar Gymru. Ond hefyd, wrth gwrs, mae'r adolygiad o gymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim ar y gweill.
Trosglwyddwyd cwestiwn 7 [OQ56876] gan y Llywodraeth i'w ateb yn ysgrifenedig. Cwestiwn 8, felly, ac yn olaf, Vikki Howells.
Question 7 [OQ56876] was transferred for written answer by the Government. Question 8, finally, Vikki Howells.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi creu cynlluniau pantri bwyd yng Nghwm Cynon? OQ56851
8. How is the Welsh Government supporting the creation of food pantry schemes in Cynon Valley? OQ56851
Diolch yn fawr, Vikki Howells, for the question. On 6 September, we announced over £1.9 million of funding to tackle food poverty and food insecurity. Penywaun Primary School pantry received £6,254.82 to invest in a cabin that will house fridges and freezers, enabling them to reach more families and supply a more nutritious range of fresh and frozen items.
Diolch yn fawr am y cwestiwn, Vikki Howells. Ar 6 Medi, cyhoeddwyd dros £1.9 miliwn o gyllid i fynd i'r afael â thlodi bwyd ac ansicrwydd bwyd. Derbyniodd pantri Ysgol Gynradd Pen-y-waun £6,254.82 i fuddsoddi mewn caban a fydd yn gartref i oergelloedd a rhewgelloedd, gan eu galluogi i gyrraedd mwy o deuluoedd a chyflenwi ystod fwy maethlon o eitemau ffres ac wedi'u rhewi.
Thank you, Minister, for your answer. I've visited quite a few food pantry schemes in my constituency lately, including a really great scheme at Glyncoch last month, where I was really impressed by the variety of fresh and staple foodstuffs on offer, along with other advice services too. It's clear that food pantries have a significant and sustainable long-term role to play in the battle against food poverty and food waste. So, Minister, can you reassure me that support for the creation of food pantries is here to stay as part of the Welsh Government's long-term plans to address social inequality and environmental issues?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwyf wedi ymweld â chryn dipyn o gynlluniau pantri bwyd yn fy etholaeth yn ddiweddar, gan gynnwys cynllun gwych iawn yng Nglyn-coch y mis diwethaf, lle gwnaeth yr amrywiaeth o fwydydd ffres a phrif fwydydd a oedd ar gael argraff fawr arnaf, ynghyd â gwasanaethau cynghori eraill hefyd. Mae'n amlwg fod gan bantrïoedd bwyd rôl hirdymor sylweddol a chynaliadwy i'w chwarae yn y frwydr yn erbyn tlodi bwyd a gwastraff bwyd. Felly, Weinidog, a allwch fy sicrhau bod cefnogaeth i greu pantrïoedd bwyd yma i aros fel rhan o gynlluniau hirdymor Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb cymdeithasol a materion amgylcheddol?
Thank you very much, Vikki. You've seen what the food pantry can do in your constituency, and the £2 million-worth of funding that I recently announced—and many Members here will be aware of initiatives in the country—the grant is designed to support sustainable projects and to help people access healthy and reasonably priced food. We obviously have an issue in terms of the fact that this was an EU grant and we're uncertain what future years will bring in relation to that funding, but we're committed to supporting these initiatives and, of course, it does link, as you say, to other key goals, like our aim to halve food waste by 2025 and the major impact that cutting food waste has on climate change emissions. The role of community food that our programme for government commits us to is the development of a community food strategy.
Diolch yn fawr iawn, Vikki. Rydych wedi gweld yr hyn y gall y pantri bwyd ei wneud yn eich etholaeth, a'r gwerth £2 filiwn o gyllid a gyhoeddais yn ddiweddar—a bydd llawer o'r Aelodau yma yn ymwybodol o fentrau yn y wlad—mae'r grant wedi'i gynllunio i gefnogi prosiectau cynaliadwy ac i helpu pobl i gael gafael ar fwyd iach a rhesymol ei bris. Mae'n amlwg fod gennym broblem yn sgil y ffaith mai grant gan yr UE oedd hwn ac rydym yn ansicr beth a ddaw yn y dyfodol mewn perthynas â'r cyllid hwnnw, ond rydym wedi ymrwymo i gefnogi'r mentrau hyn ac wrth gwrs, mae'n cysylltu, fel y dywedwch, â nodau allweddol eraill, fel ein nod i haneru gwastraff bwyd erbyn 2025 a'r effaith fawr y mae torri gwastraff bwyd yn ei chael ar allyriadau newid hinsawdd. Rôl y bwyd cymunedol y mae ein rhaglen lywodraethu yn ein hymrwymo i'w gyflawni yw datblygu strategaeth bwyd cymunedol.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General and Minister for the Constitution, and the first question comes from Peredur Owen Griffiths.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog defnyddio technoleg mewn etholiadau yng Nghymru? OQ56891
1. What steps is the Welsh Government taking to encourage the use of technology in Welsh elections? OQ56891
Thank you for the question. We are actively looking at how we can use technology to improve voters' experiences at all stages of Welsh elections, from how they register, how they vote and how we count those votes. We are working with local authorities to identify whether these innovations could be tested in next May's elections.
Diolch am y cwestiwn. Rydym wrthi'n edrych ar sut y gallwn ddefnyddio technoleg i wella profiadau pleidleiswyr ar bob cam o etholiadau Cymru, o'r ffordd y maent yn cofrestru, sut y maent yn pleidleisio a sut yr awn ati i gyfrif y pleidleisiau hynny. Rydym yn gweithio gydag awdurdodau lleol i nodi a ellid profi'r datblygiadau arloesol hyn yn yr etholiadau fis Mai nesaf.
Diolch. During the recent Senedd elections, there was some innovative use of technology in one constituency around the way in which the voting was marked on the register. Traditionally, the record of who has voted has been done by pen and paper, but this was carried out on tablets by polling station staff in Blaenau Gwent. For the avoidance of any doubt, I'm referring to the record of who has voted, rather than electronic voting, which is another matter altogether. I can only see positives from the use of technology in this facet of the voting process, as it cuts down on human error and results in more accurate data when it comes to producing the marked register. Is the Welsh Government, therefore, going to promote the use of good practice with technology during elections along the lines that I've outlined?
Diolch. Yn ystod etholiadau diweddar y Senedd, gwelwyd defnydd arloesol o dechnoleg mewn un etholaeth yn ymwneud â'r ffordd y câi'r pleidleisiau eu marcio ar y gofrestr. Yn draddodiadol, câi'r cofnod o bwy sydd wedi pleidleisio ei wneud ar bapur, ond gwnaed hyn ar gyfrifiaduron llechen gan staff yr orsaf bleidleisio ym Mlaenau Gwent. Er mwyn osgoi unrhyw amheuaeth, rwy'n cyfeirio at y cofnod o bwy sydd wedi pleidleisio, yn hytrach na phleidleisio electronig, sy'n fater arall yn gyfan gwbl. Ni allaf ond gweld pethau cadarnhaol o'r defnydd o dechnoleg yn yr agwedd hon ar y broses bleidleisio, gan ei bod yn cyfyngu ar gamgymeriadau gan bobl ac yn arwain at ddata mwy cywir wrth gynhyrchu'r gofrestr wedi'i marcio. A yw Llywodraeth Cymru, felly, yn mynd i hyrwyddo'r defnydd o arferion technolegol da mewn etholiadau, yn debyg i'r hyn a amlinellais?
Thank you very much for that supplementary question. You are absolutely right, there are very exciting opportunities for innovation within our electoral system, with many examples of new systems not just being employed in Blaenau Gwent, but other parts of Wales as well. There were examples of that, but also around the world, from systems that allow voters to track their postal ballots to electronic registers at polling stations. So, we are developing an ambitious programme for improvement with a number of electoral pilots that will likely require the use of new technologies next year. They will enable local authorities to consider flexible voting options such as early voting or voting hubs in central locations. We have invited all the local authorities in Wales to bring forward their ideas for electoral pilots, including those in your own region. We will be working closely with them and supporting them in testing these innovations at next May's local government elections.
So, I will be working closely with all local authorities and the electoral community to ensure that these innovations are taken forward collaboratively and with the integrity of Welsh elections as the highest priority, as always. I look forward to working with colleagues here in taking this forward, and I'd add one further comment—that, very interestingly, the Welsh Centre for Public Policy is currently undertaking research on electoral innovations around the world, which I hope will further inform our thinking and introduce new ideas.
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol hwnnw. Rydych yn llygad eich lle, mae ein system etholiadol yn cynnig cyfleoedd cyffrous iawn i arloesi, gyda llawer o enghreifftiau o systemau newydd yn cael eu defnyddio, nid yn unig ym Mlaenau Gwent, ond mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Cafwyd enghreifftiau o hynny, ond hefyd ym mhob rhan o'r byd, o systemau sy'n caniatáu i bleidleiswyr olrhain eu pleidleisiau post i gofrestrau electronig mewn gorsafoedd pleidleisio. Felly, rydym yn datblygu rhaglen uchelgeisiol ar gyfer gwella gyda nifer o gynlluniau peilot etholiadol a fydd yn debygol o alw am ddefnyddio technolegau newydd y flwyddyn nesaf. Byddant yn galluogi awdurdodau lleol i ystyried opsiynau pleidleisio hyblyg fel pleidleisio cynnar neu hybiau pleidleisio mewn lleoliadau canolog. Rydym wedi gwahodd yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru i gyflwyno eu syniadau ar gyfer cynlluniau peilot etholiadol, gan gynnwys y rhai yn eich rhanbarth chi. Byddwn yn gweithio'n agos gyda hwy ac yn eu cynorthwyo i brofi'r datblygiadau arloesol hyn yn yr etholiadau llywodraeth leol fis Mai nesaf.
Felly, byddaf yn gweithio'n agos gyda phob awdurdod lleol a'r gymuned etholiadol i sicrhau bod y datblygiadau arloesol hyn yn cael eu datblygu ar y cyd a chyda chywirdeb etholiadau Cymru yn brif flaenoriaeth, fel bob amser. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chyd-Aelodau yma i fwrw ymlaen â hyn, a hoffwn ychwanegu un sylw pellach—sef bod Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, yn ddiddorol iawn, yn cynnal ymchwil ar arloesedd etholiadol o gwmpas y byd ar hyn o bryd, a bydd hynny, gobeithio, yn llywio ein syniadau ymhellach ac yn cyflwyno syniadau newydd.
Firstly, unfortunately, we have to accept that a large number of people do not want to vote for any of us. [Laughter.] For a generation brought up on using their phones for everything, asking them to queue and put a cross on a piece of paper appears very old fashioned. Has the Government considered trialling online voting to engage younger people? If online banking can be made safe, I'm sure that online voting can.
Yn gyntaf, yn anffodus, rhaid inni dderbyn nad yw nifer fawr o bobl am bleidleisio dros unrhyw un ohonom ni. [Chwerthin.] I genhedlaeth a fagwyd ar ddefnyddio eu ffonau ar gyfer popeth, mae gofyn iddynt giwio a rhoi croes ar ddarn o bapur yn ymddangos yn hen ffasiwn iawn. A yw'r Llywodraeth wedi ystyried treialu pleidleisio ar-lein i ymgysylltu â phobl iau? Os gellir gwneud bancio ar-lein yn ddiogel, rwy'n siŵr y gall pleidleisio ar-lein fod yn ddiogel hefyd.
Well, I think that the Member is absolutely right. One of the objectives of the pilots that I referred to earlier is, for example—. Where we have introduced voting for 16-year-olds in our election system, when people come on to the register, why should we not be able to use technology that, for example, would allow them to vote in their schools? What about voting in workplaces? What about voting in supermarkets—voting where it is convenient for people to vote, with the objective of maximising the accessibility of the voting system? The voting system is the core of our democracy, and the number of people who participate in that, and the quality of that system, is really a true test, I think, of the strength of our democracy.
Wel, credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Un o amcanion y cynlluniau peilot y cyfeiriais atynt yn gynharach, er enghraifft—. Lle'r ydym wedi cyflwyno pleidleisio i bobl ifanc 16 oed yn ein system etholiadol, pan fydd pobl yn dod ar y gofrestr, pam na ddylem allu defnyddio technoleg a fyddai, er enghraifft, yn caniatáu iddynt bleidleisio yn eu hysgolion? Beth am bleidleisio mewn gweithleoedd? Beth am bleidleisio mewn archfarchnadoedd—pleidleisio lle mae'n gyfleus i bobl bleidleisio, gyda'r nod o sicrhau bod y system bleidleisio mor hygyrch â phosibl? Y system bleidleisio yw craidd ein democratiaeth, ac mae nifer y bobl sy'n cymryd rhan yn hynny, ac ansawdd y system honno, yn brawf gwirioneddol, yn fy marn i, o gryfder ein democratiaeth.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am y confensiwn cyfansoddiadol arfaethedig? OQ56856
2. Will the Counsel General make a statement on the proposed constitutional convention? OQ56856
Thank you for that question. The discussions on the establishment of the independent commission on the constitutional future of Wales are continuing. I shall make a fuller statement to the Senedd in due course.
Diolch ichi am y cwestiwn hwnnw. Mae'r trafodaethau ar sefydlu'r comisiwn annibynnol ar ddyfodol cyfansoddiadol Cymru yn parhau. Byddaf yn gwneud datganiad llawnach i'r Senedd maes o law.
I'm grateful for that full and comprehensive answer, Minister. It would be useful if you were able to provide us with a little more detail in terms of the timescale for that. You, like myself, have seen a number of commissions come, and their reports go. How will you ensure that this process is different? Because the one thing that we have all learnt over the last, certainly, two years is that devolution is dead. The process of devolution is over. What we need now is an entrenched constitution that provides this Parliament with the entrenched powers to enable it to get on with its job.
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb llawn a chynhwysfawr hwnnw, Weinidog. Byddai'n ddefnyddiol pe baech yn gallu rhoi ychydig mwy o fanylion i ni am yr amserlen ar gyfer hynny. Rydych chi, fel fi, wedi gweld nifer o gomisiynau a'u hadroddiadau'n mynd a dod. Sut y byddwch yn sicrhau bod y broses hon yn wahanol? Oherwydd un peth yr ydym i gyd wedi'i ddysgu dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn sicr yw bod datganoli wedi marw. Mae'r broses ddatganoli ar ben. Yr hyn sydd ei angen arnom yn awr yw cyfansoddiad sefydledig sy'n rhoi pwerau sefydledig i'r Senedd hon i'w galluogi i fwrw ymlaen â'i gwaith.
Well, listen, thank you again for that supplementary question. I do apologise if my immediate response was considered too brief. I have been giving quite a lot of quite detailed answers in scrutiny sessions with the Legislation, Justice and Constitution Committee and, indeed, when I made the statement earlier and on other occasions.
Before the summer recess, I announced that we would be delivering on our manifesto commitment and establishing an independent commission to consider the constitutional future of Wales. The Member is absolutely right about the dysfunction that exists within our constitutional structure. And of course, events may further intrude within those over the course of the coming few years. Those are all obvious to everyone.
When the First Minister has said in the past that he is concerned that the UK is closer to breaking up than at any stage in his lifetime, he is not just reflecting his views, he is reflecting views that exist, I believe, across parties. The only area where they don't seem to exist very consistently, actually, seems to be in No. 10 Downing Street at this particular stage.
But, you raise a very important point about what the purpose and the function will be and how it will operate. The stage that we are at at the moment is that we are in discussions with regard to the appointment of co-chairs, which I think is an innovation in itself, and also with members of the commission. I have been engaged also with my colleague Jane Hutt, the Minister for Social Justice, to ensure that what we do establish is a commission that, when it operates, as far as you can within the size of a commission of about 11 people, is one that will reflect the geography, the languages, the diversity and the equality of Wales. The key test, as I think you're really getting to with your supplementary question, is going to be the process of engagement with the people of Wales, particularly that section of society that does not normally engage in these processes, and the crux of it will be to establish a commission that people see as relevant to their future and the decisions that impact on their lives.
There will be further statements over the coming weeks. The Member will understand that, when we are in the process of the establishment of the commission, it is not possible to say everything that is under way. But progress is being made, and I would hope that we will bring these matters to a conclusion within the course of the next six weeks or so.
Wel, gwrandewch, diolch eto am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n ymddiheuro os oeddech chi'n ystyried bod fy ymateb cyntaf yn rhy fyr. Rwyf wedi bod yn rhoi cryn dipyn o atebion eithaf manwl mewn sesiynau craffu gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, ac yn wir, pan wneuthum y datganiad yn gynharach ac ar adegau eraill.
Cyn toriad yr haf, cyhoeddais y byddem yn cyflawni ein hymrwymiad maniffesto ac yn sefydlu comisiwn annibynnol i ystyried dyfodol cyfansoddiadol Cymru. Mae'r Aelod yn llygad ei le am y camweithredu sy'n bodoli o fewn ein strwythur cyfansoddiadol. Ac wrth gwrs, gall digwyddiadau ymyrryd ymhellach yn hynny dros y blynyddoedd nesaf. Mae'r rheini i gyd yn amlwg i bawb.
Pan fo'r Prif Weinidog wedi dweud yn y gorffennol ei fod yn pryderu bod y DU yn nes at chwalu nag ar unrhyw adeg yn ystod ei hanes, nid ei safbwyntiau ef yn unig y mae'n eu mynegi, mae'n mynegi safbwyntiau sy'n bodoli'n drawsbleidiol yn fy marn i. Mae'n ymddangos mai'r unig fan lle nad ydynt yn bodoli'n gyson iawn mewn gwirionedd yw Rhif 10 Downing Street ar hyn o bryd.
Ond rydych yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â beth fydd y diben a'r swyddogaeth a sut y bydd yn gweithredu. Y cam rydym arno ar hyn o bryd yw ein bod mewn trafodaethau ynghylch penodi cyd-gadeiryddion, sy'n gam newydd ynddo'i hun yn fy marn i, a hefyd gydag aelodau'r comisiwn. Rwyf wedi bod yn ymwneud hefyd â'm cyd-Aelod Jane Hutt, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, i sicrhau mai'r hyn a sefydlwn yw comisiwn a fydd, pan fydd yn weithredol, yn adlewyrchu daearyddiaeth, ieithoedd, amrywiaeth a chydraddoldeb Cymru cyn belled ag y gallwch wneud hynny mewn comisiwn o'r faint gydag oddeutu 11 o bobl. Y prawf allweddol, fel y credaf eich bod yn cyffwrdd ag ef yn eich cwestiwn atodol, fydd y broses o ymgysylltu â phobl Cymru, yn enwedig y rhan honno o gymdeithas nad yw fel arfer yn cymryd rhan yn y prosesau hyn, a hanfod hynny fydd sefydlu comisiwn y mae pobl yn ei ystyried yn berthnasol i'w dyfodol a'r penderfyniadau sy'n effeithio ar eu bywydau.
Gwneir datganiadau pellach dros yr wythnosau nesaf. Bydd yr Aelod yn deall, pan ydym wrthi'n sefydlu'r comisiwn, nad yw'n bosibl sôn am bopeth sydd ar y gweill. Ond mae cynnydd yn cael ei wneud, a gobeithio y byddwn yn cwblhau'r materion hyn yn ystod yr oddeutu chwe wythnos nesaf.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod dros Flaenau Gwent am godi'r mater pwysig yma. Mae Plaid Cymru wedi bod yn galw am gomisiwn cyfansoddiadol ers peth amser. Ein syniad ni oedd comisiwn yn ymgynghori â dinasyddion ynglŷn â'r gwahanol opsiynau cyfansoddiadol am ein dyfodol fel cenedl. Nawr, Gweinidog, dyw cylch gorchwyl comisiwn y Llywodraeth heb ei gyhoeddi eto, felly rwy'n credu bod hwn yn amser priodol i erfyn arnoch chi i sicrhau nad yw hwn yn cael ei lunio yn rhy gul drwy anwybyddu annibyniaeth. Gan fod oddeutu traean o'r boblogaeth bellach yn cefnogi annibyniaeth, mae'n gwbl briodol ei bod yn cael ei chynnwys fel rhan o'r sgwrs ehangach, ynghyd ag opsiynau eraill fel y setliad datganoli presennol neu ryw ffurf ar ffederaliaeth, fel rydych chi yn ei chefnogi.
A allwch chi, Gweinidog, felly, ddweud os ydych chi'n cytuno bod angen sgwrs gyfansoddiadol eang er mwyn iddi fod yn wirioneddol ystyrlon, ac na fydd yn mynd ati felly i neilltuo annibyniaeth o'r drafodaeth?
I'm grateful to the Member for Blaenau Gwent for raising this important issue today. Plaid Cymru has been calling for a constitution commission for some time. Our idea was for a commission to consult with citizens about the different constitutional options for our future as a nation. Now, Minister, the remit of the Government's commission hasn't been published yet, so I believe that this is an appropriate time to urge you to ensure that this remit isn't too narrowly drawn by ignoring independence. Given that around a third of the population now supports independence, it is entirely appropriate that it is included as part of the wider discussion, as well as other options, such as the current devolution settlement, or some form of federalism, as you support.
Can you, Minister, therefore say whether you agree that a wide-ranging constitutional discussion is needed, so that it is truly meaningful, and that you won't omit independence from that discussion?
Well, I can give you the assurance that I think I gave also when I originally issued the statement on this issue, that the commission, when it goes out to engage with people, has to be inclusive. It cannot say to people, 'There are certain things you can or that you can't discuss.' I think one of the problems with how the commission may present its work is that it is very easy to fall into, I suppose, the trap of preconceived positions that political parties have, that we all have, in terms of our own views and sometimes forget that the purpose of this commission is to engage across Wales, with the people of Wales, to try and develop an understanding and a consensus of those key issues that impact on people's lives, how those decision-making processes can be better, how we can engage better with the nations around us, what changes need to take place, and I think, importantly—which probably comes to the area that you're more focusing on—in the event of there being changes in the constitutional structure of the UK, for whatever reason, that we are able to consider, and we are in a position to consider, the options that are open to the people of Wales.
So, I don't know if that answers adequately your question, but I think the point I'm making is that it has to be inclusive, it has to be far-reaching, but we mustn't fall into the trap, I think, of preconceived positions that are pejorative and that might hamper the commission from actually doing its job, which is to engage with the people of Wales and to identify with those issues that are most important and that impact on the lives of the people of Wales.
Wel, gallaf roi'r sicrwydd y credais i mi ei roi hefyd pan gyhoeddais y datganiad gwreiddiol ar y mater hwn, fod yn rhaid i'r comisiwn, pan fydd yn ymgysylltu â phobl, fod yn gynhwysol. Ni all ddweud wrth bobl, 'Mae rhai pethau y gallwch neu na allwch eu trafod.' Credaf mai un o'r problemau gyda'r modd y gallai'r comisiwn gyflwyno ei waith yw ei bod yn hawdd iawn disgyn i fagl y safbwyntiau rhagdybiedig sydd gan bleidiau gwleidyddol, sydd gan bob un ohonom, a'n safbwyntiau ein hunain, ac anghofio weithiau mai diben y comisiwn hwn yw ymgysylltu ledled Cymru â phobl Cymru i geisio datblygu dealltwriaeth a chonsensws ar y materion allweddol sy'n effeithio ar fywydau pobl, sut y gall prosesau gwneud penderfyniadau fod yn well, sut y gallwn ymgysylltu'n well â'r gwledydd o'n cwmpas, pa newidiadau y mae angen iddynt ddigwydd, a chredaf—gan ddod at yr hyn yr ydych yn canolbwyntio mwy arno mae'n debyg—os bydd newidiadau yn strwythur cyfansoddiadol y DU am ba bynnag reswm, ei bod hi'n bwysig inni allu ystyried, a'n bod mewn sefyllfa i ystyried, yr opsiynau sydd ar gael i bobl Cymru.
Felly, nid wyf yn gwybod a yw hynny'n ateb eich cwestiwn yn ddigonol, ond credaf mai'r pwynt rwy'n ei wneud yw bod yn rhaid iddo fod yn gynhwysol, mae'n rhaid iddo fod yn bellgyrhaeddol, ond mae'n rhaid inni beidio â disgyn i fagl safbwyntiau rhagdybiedig sy'n ddifrïol ac a allai rwystro'r comisiwn rhag gwneud ei waith, sef ymgysylltu â phobl Cymru a nodi'r materion sydd bwysicaf ac sy'n effeithio ar fywydau pobl Cymru.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. The Law Commission issued a consultation paper, as you'll know, on devolved tribunals in Wales last December to help shape the tribunal Bill for Wales, designed to regulate a single system for tribunals in Wales. This is now at policy development stage. Given your responsibility for tribunals, what's your initial response to the consultation paper's proposals to, in particular, reform the Welsh Tribunals unit, the part of the Welsh Government that currently administers most devolved tribunals, into a non-ministerial department, but also to standardise the processes for appointing and dismissing members of the tribunals, and introducing a greater role for the president of Welsh Tribunals, to standardise procedural rules across the tribunals and introduce a new tribunal procedure committee to ensure that rules are kept up to date, to replace the existing separate tribunals with a single unified first-tier tribunal broken down into chambers catering for similar claims, and, finally, to bring the Valuation Tribunal for Wales and school exclusion appeals panels within the unified new first-tier tribunal?
Diolch, Lywydd. Cyhoeddodd Comisiwn y Gyfraith bapur ymgynghori fis Rhagfyr diwethaf, fel y gwyddoch, ar dribiwnlysoedd datganoledig yng Nghymru i helpu i lunio Bil tribiwnlysoedd Cymru, a luniwyd i reoleiddio un system ar gyfer tribiwnlysoedd yng Nghymru. Mae hyn bellach ar y cam datblygu polisi. O ystyried eich cyfrifoldeb dros dribiwnlysoedd, beth yw eich ymateb cychwynnol i gynigion y papur ymgynghori i ddiwygio uned Tribiwnlysoedd Cymru, yn fwyaf arbennig, sef y rhan o Lywodraeth Cymru sy'n gweinyddu'r rhan fwyaf o dribiwnlysoedd datganoledig ar hyn o bryd, a'i gwneud yn adran anweinidogol, ond hefyd i safoni'r prosesau ar gyfer penodi a diswyddo aelodau’r tribiwnlysoedd, a chyflwyno rôl fwy i lywydd Tribiwnlysoedd Cymru, i safoni rheolau gweithdrefnol ar draws y tribiwnlysoedd a chyflwyno pwyllgor gweithdrefnau tribiwnlysoedd newydd i sicrhau bod y rheolau’n cael eu diweddaru, i ddisodli’r tribiwnlysoedd unigol presennol gydag un tribiwnlys haen gyntaf unedig wedi'i rannu'n siambrau sy'n darparu ar gyfer hawliadau tebyg, ac yn olaf, i ddod â Thribiwnlys Prisio Cymru a phaneli apelio gwaharddiadau ysgolion yn rhan o'r tribiwnlys haen gyntaf unedig newydd?
Well, thank you for that very relevant question, and, as you've already identified, the Law Commission is working on this issue at the moment. We are anticipating the report of the Law Commission on the reformation, or the recommendations in respect of issues around reform, of the tribunal system, and, of course, it's worth recognising, isn't it, that this is a significant part of the judicial system. It is a system that directly relates to many of our citizens across a whole wide range where the administration of justice is really important. Some we have inherited as a consequence of devolution, others have developed and others we have created, and it is very timely now, I think, in terms of all the developments taking place around the development of the Welsh jurisdiction, that we now look at the tribunals, we look at how they can be more effective, how they can be streamlined, how they can deliver justice more effectively, more accessibly. And I look forward to the recommendations of the commission and also with a view to, as I think I mentioned yesterday, in my report on accessibility, the possible introduction of legislation on the reform of the tribunal system. The annual report of the president of Welsh Tribunals, Sir Wyn Williams, is due imminently, and I will be meeting with the president of Welsh Tribunals, I think along with the First Minister, in order to discuss the content of his report, and, of course, his report will appear—it will be tabled—in the Senedd for discussion on the floor.
Wel, diolch am eich cwestiwn perthnasol iawn, ac fel rydych eisoes wedi'i nodi, mae Comisiwn y Gyfraith yn gweithio ar y mater hwn ar hyn o bryd. Rydym yn disgwyl adroddiad Comisiwn y Gyfraith ar ddiwygio, neu'r argymhellion mewn perthynas â materion sy'n ymwneud â diwygio system y tribiwnlysoedd, ac wrth gwrs, dylid cydnabod bod hon yn rhan arwyddocaol o'r system farnwrol. Mae'n system sy'n uniongyrchol berthnasol i ystod eang o'n dinasyddion lle mae gweinyddu cyfiawnder yn bwysig iawn. Rydym wedi etifeddu rhai o ganlyniad i ddatganoli, mae eraill wedi'u datblygu ac eraill wedi'u creu gennym, a chredaf ei bod yn amserol iawn, gyda'r holl ddatblygiadau sy'n digwydd mewn perthynas â datblygiad awdurdodaeth Cymru, ein bod yn edrych yn awr ar y tribiwnlysoedd, yn edrych ar sut y gallant fod yn fwy effeithiol, sut y gellir eu symleiddio, sut y gallant ddarparu cyfiawnder yn fwy effeithiol, yn fwy hygyrch. Ac edrychaf ymlaen at argymhellion y comisiwn ac at ystyried yn fy adroddiad ar hygyrchedd, fel y soniais ddoe, y posibilrwydd o gyflwyno deddfwriaeth ar ddiwygio'r system dribiwnlysoedd. Disgwylir adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, Syr Wyn Williams, cyn bo hir, a byddaf yn cyfarfod â llywydd Tribiwnlysoedd Cymru, ynghyd â’r Prif Weinidog, rwy'n credu, er mwyn trafod cynnwys ei adroddiad, ac wrth gwrs, bydd ei adroddiad yn ymddangos—bydd yn cael ei gyflwyno—i'w drafod ar lawr y Senedd.
Diolch. Of course, we'll be particularly interested to hear how you respond to the proposal for the Welsh Tribunals unit to become a non-ministerial department.
At the time of the EU withdrawal Bill, the UK Government agreed that UK-wide frameworks—which are also within your area of responsibility—to replace the EU rule book would be freely negotiated between the four UK Governments in areas such as food, animal welfare and the environment, setting standards below which none can fall, with the existing common arrangements maintained until these are agreed. And, in a statement on the UK Government's latest report on common frameworks three months ago, the Welsh Government stated:
'The report outlines continued positive work on Common Frameworks, and confirms that the UK Government has not used the "freezing powers".'
Of course, that's clearly both positive and reassuring, providing confidence with regard to standards now and in the future, without which the essential UK internal market could not operate. Will the Counsel General therefore provide an update on progress with common frameworks, and confirm what mechanism for adjudicating alleged breaches by individual UK nations is currently being considered?
Diolch. Wrth gwrs, bydd gennym ddiddordeb arbennig mewn clywed sut rydych yn ymateb i'r cynnig i uned Tribiwnlysoedd Cymru ddod yn adran anweinidogol.
Ar adeg y Bil ymadael â'r UE, cytunodd Llywodraeth y DU y byddai fframweithiau ar gyfer y DU gyfan—sydd hefyd yn rhan o'ch maes cyfrifoldeb—i ddisodli llyfr rheolau’r UE yn cael eu negodi'n rhydd rhwng pedair Llywodraeth y DU mewn meysydd fel bwyd, lles anifeiliaid a'r amgylchedd, gan osod safonau na ellid cwympo oddi tanynt, gyda'r trefniadau cyffredin presennol yn cael eu cadw hyd nes y cytunir ar y rhain. Ac mewn datganiad ar adroddiad diweddaraf Llywodraeth y DU ar fframweithiau cyffredin dri mis yn ôl, nododd Llywodraeth Cymru:
'Mae'r adroddiad yn dweud bod gwaith cadarnhaol yn parhau ar Fframweithiau Cyffredin, ac yn cadarnhau nad yw Llywodraeth y DU wedi defnyddio'r "pwerau rhewi".'
Wrth gwrs, mae hynny'n amlwg yn gadarnhaol ac yn galonogol, ac yn ennyn hyder mewn perthynas â safonau yn awr ac yn y dyfodol, safonau na allai marchnad fewnol hanfodol y DU weithredu hebddynt. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddarparu diweddariad, felly, ar gynnydd gyda'r fframweithiau cyffredin, a chadarnhau pa fecanwaith sy'n cael ei ystyried ar hyn o bryd ar gyfer dyfarnu achosion honedig o dorri'r rheolau gan wledydd unigol y DU?
Well, thank you very much, and, again, a very topical issue, one where I've been in discussion with my counterparts, both in Scotland, Northern Ireland and the UK Government, on this issue, building on a considerable amount of work that was done by my predecessor. Can I say, first of all, on the frameworks, the frameworks are an example, I believe, of how the four nations of the UK have been able to work together collaboratively, in the spirit of recognition of common interest? I think the problem with the United Kingdom Internal Market Act 2020 is that it drove a coach and horses through that process. It was unnecessary, and, of course, one of the biggest issues it causes, along with other issues around the trade and co-operation agreement and issues around international trade agreements, is that it actually undermined progress and agreements that could be achieved collaboratively. That having been said, you also are aware that there's a legal challenge that will be heard in the Court of Appeal, brought by myself on behalf of the Welsh Government as Counsel General, and that will be heard in January 2022.
On the issues around the lawfulness of the United Kingdom Internal Market Act, that having been said, we've been able to carry on discussions and negotiations on a without-prejudice basis in the spirit of co-operation. I can also say that there are encouraging signs that considerable progress has been made. There are, of course, ongoing discussions with officials over the wording, the precise wording that is so important in these matters, and we are hoping to move to a position where, if agreement can be reached on the right terms, and without prejudice to the legal challenge, we start the process of the publication of some of those frameworks, because the process of scrutiny in this Chamber and in committees is going to be very, very important. So, that work is well under way, and I think, despite a number of difficulties, it is fair to say that there is progress being made.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac unwaith eto, mater amserol iawn, un rwyf wedi bod yn ei drafod gyda fy swyddogion cyfatebol yn yr Alban, Gogledd Iwerddon a Llywodraeth y DU, gan adeiladu ar gryn dipyn o waith a wnaed gan fy rhagflaenydd. A gaf fi ddweud, yn gyntaf oll, ar y fframweithiau, mae'r fframweithiau'n enghraifft, yn fy marn i, o sut y mae pedair gwlad y DU wedi gallu cydweithredu, yn ysbryd cydnabyddiaeth o fuddiannau cyffredin? Credaf mai'r broblem gyda Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 yw ei bod wedi chwalu'r broses honno. Roedd yn ddiangen, ac wrth gwrs, un o'r problemau mwyaf y mae'n eu hachosi, ynghyd â materion eraill sy'n ymwneud â'r cytundeb masnach a chydweithredu a materion sy'n ymwneud â chytundebau masnach rhyngwladol, yw ei bod wedi tanseilio cynnydd a chytundebau y gellid eu cyflawni ar y cyd. Wedi dweud hynny, rydych hefyd yn ymwybodol y bydd her gyfreithiol yn cael ei chlywed yn y Llys Apêl, wedi'i chyflwyno gennyf fi ar ran Llywodraeth Cymru fel Cwnsler Cyffredinol, a bydd honno'n cael ei chlywed ym mis Ionawr 2022.
O ran y materion sy'n ymwneud â chyfreithlondeb Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig, wedi dweud hynny, rydym wedi gallu parhau â thrafodaethau a negodiadau ar sail ddiragfarn mewn ysbryd o gydweithrediad. Gallaf ddweud hefyd fod arwyddion calonogol yn nodi bod cynnydd sylweddol wedi'i wneud. Mae trafodaethau parhaus, wrth gwrs, yn mynd rhagddynt gyda swyddogion ynghylch y geiriad, yr union eiriad sydd mor bwysig yn y materion hyn, ac os gellir dod i gytundeb ar y telerau cywir, a heb ragfarnu'r her gyfreithiol, rydym yn gobeithio cyrraedd sefyllfa lle gallwn ddechrau ar y broses o gyhoeddi rhai o'r fframweithiau hynny, gan y bydd y broses graffu yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau'n bwysig tu hwnt. Felly, mae'r gwaith hwnnw wedi hen ddechrau, ac er gwaethaf nifer o anawsterau, credaf ei bod yn deg dweud bod cynnydd wedi'i wneud.
Thank you. Finally, moving to another topical issue within your range of responsibilities, UK Government Ministers have repeatedly stated that the amount of money going to be spent in Wales when the shared prosperity fund comes in will be identical to or higher than the amount that was spent in Wales that came directly from the European Union, underpinned by the not-a-penny-less guarantee. The UK Government's plan for Wales states that projects include implementing the new levelling-up fund, which will invest up to £4.8 billion in local infrastructure across the UK that has a visible impact on people and their communities.
And I note, for example, that, during Prime Minister's questions in May, the MP for Clwyd South, Simon Baynes MP, praised Wrexham and Denbighshire councils for their dynamic proposals for the Dee valley in their joint bid for the levelling-up fund, including regeneration of the Trevor basin, improvements for Chirk and Llangollen, and investment in Corwen station and surrounding areas. I also note that the MP for Wrexham, Sarah Atherton MP, is working in the UK Parliament to ensure that Wrexham receives the funding it needs and deserves from the levelling-up fund, focused on the gateway area around the Wrexham racecourse.
Through their positive engagement with Welsh Government officials, I am pleased to have been advised by several organisations in north Wales that these officials are directly involved in the UK Government's community renewal fund, levelling-up fund, UK shared prosperity fund and community ownership fund, and that these are at last delivering internal devolution in Wales by involving local authorities and communities in the design and delivery of programmes, playing an important role in levelling up and strengthening our union of British peoples as we build back better from the pandemic.
Diolch. Yn olaf, gan symud at fater amserol arall o fewn eich ystod o gyfrifoldebau, mae Gweinidogion Llywodraeth y DU wedi dweud dro ar ôl tro y bydd y swm o arian a gaiff ei wario yng Nghymru pan fydd y gronfa ffyniant gyffredin ar waith yn union yr un fath neu'n uwch na'r swm a gâi ei wario yng Nghymru a ddeuai'n uniongyrchol o'r Undeb Ewropeaidd, wedi'i danategu gan y warant 'dim ceiniog yn llai'. Mae cynllun Llywodraeth y DU ar gyfer Cymru yn nodi bod prosiectau’n cynnwys gweithredu'r gronfa codi'r gwastad newydd a fydd yn buddsoddi hyd at £4.8 biliwn mewn seilwaith lleol ledled y DU sy’n cael effaith weladwy ar bobl a’u cymunedau.
A nodaf, er enghraifft, fod AS De Clwyd, Simon Baynes AS, mewn sesiwn gwestiynau i Brif Weinidog y DU ym mis Mai, wedi canmol cynghorau Wrecsam a sir Ddinbych am eu cynigion deinamig ar gyfer dyffryn Dyfrdwy yn eu cais ar y cyd i'r gronfa codi'r gwastad, gan gynnwys adfywio basn Trefor, gwelliannau i'r Waun a Llangollen, a buddsoddiad yng ngorsaf Corwen a'r ardaloedd cyfagos. Nodaf hefyd fod AS Wrecsam, Sarah Atherton AS, yn gweithio yn Senedd y DU i sicrhau bod Wrecsam yn cael yr arian sydd ei angen arnynt a'r arian y maent yn ei haeddu o'r gronfa codi'r gwastad, gan ganolbwyntio ar yr ardal o gwmpas cae ras Wrecsam.
Drwy eu hymgysylltiad cadarnhaol â swyddogion Llywodraeth Cymru, rwy’n falch fy mod wedi cael gwybod gan sawl sefydliad yng ngogledd Cymru fod y swyddogion hyn yn ymwneud yn uniongyrchol â chronfa adnewyddu cymunedol Llywodraeth y DU, cronfa codi'r gwastad, cronfa ffyniant gyffredin y DU a'r gronfa perchnogaeth gymunedol, a bod y rhain o'r diwedd yn cyflawni datganoli mewnol yng Nghymru drwy gynnwys awdurdodau lleol a chymunedau yn y broses o lunio a darparu rhaglenni, gan chwarae rhan bwysig yn y gwaith o godi'r gwastad a chryfhau ein hundeb o bobloedd Brydeinig wrth inni ailgodi'n gryfach wedi'r pandemig.
Can you get to your question now, please, Mark Isherwood?
A wnewch chi ofyn eich cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda, Mark Isherwood?
Perfectly timed. Will the Counsel General therefore tell us what direct involvement—[Interruption.]—what direct involvement with this funding his officials are having in practice with the UK Government and other Governments within the UK?
Wedi'i amseru'n berffaith. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddweud wrthym felly pa ymwneud uniongyrchol—[Torri ar draws.]—pa ymwneud uniongyrchol sydd gan ei swyddogion â'r cyllid hwn, yn ymarferol gyda Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill yn y DU?
Well, what I can tell the Member is, of course, this is essentially a matter that is within the portfolio of the Minister for finance. Perhaps, if I comment just on one or two of the general points that perhaps do, to some extent, come on to the very edge of my portfolio, I do think that the failure to engage with Welsh Government on money that was previously within the jurisdiction of Welsh Government and this place, but is now deliberately being used to bypass the elected Chamber here, is, I think, shameful and undermines democracy, and has a very clear political strategic purpose to undermine devolution. And I think it also means that money that is spent that doesn't respect the democratic processes here, and the democratic mandate on which we have all been elected, undermines democracy within the UK as a whole. In terms of the amounts of money, I have heard the not-a-penny-less guarantee; I will believe it when I see it.
Wel, yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, yw bod hwn yn fater sydd ym mhortffolio’r Gweinidog cyllid yn y bôn. Efallai, os caf wneud sylwadau ar un neu ddau o'r pwyntiau cyffredinol sydd efallai, i raddau, yn agosáu at ymylon fy mhortffolio, credaf fod y methiant i ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ar arian a fu gynt o fewn awdurdodaeth Llywodraeth Cymru a'r lle hwn, ond sydd bellach yn cael ei ddefnyddio'n fwriadol i gamu heibio i'r Siambr etholedig yma, yn gywilyddus ac yn tanseilio democratiaeth, a'r bwriad strategol gwleidyddol amlwg iawn yw tanseilio datganoli. A chredaf ei fod hefyd yn golygu bod arian a werir nad yw'n parchu'r prosesau democrataidd yma, a'r mandad democrataidd yr etholwyd pob un ohonom arno, yn tanseilio democratiaeth yn y DU gyfan. Ar y symiau o arian, rwyf wedi clywed y warant 'dim ceiniog yn llai'; byddaf yn credu hynny pan fyddaf yn ei weld.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhys ab Owen.
The Plaid Cymru spokesperson, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Llywydd. As you know, Counsel General, when the UK Government introduces a Bill in Westminster that is within the devolved powers of the Senedd, the Welsh Government need to lay down a legislative consent memorandum. In the whole of the fourth Senedd, only eight Bills were within the devolved areas. Already, in this sixth Senedd, we are up to 13. Now, I am glad that the Welsh Government are not consenting to eight—I wish it would be 13, as I implied yesterday, but I'm glad you're not consenting to eight. But do you agree with me that this increase in the need to have legislative consent memoranda is a blatant example of the power grab that is happening with the Westminster Government? And what steps are you and the Welsh Government taking to combat that blatant encroaching on our devolution settlement?
Diolch yn fawr, Lywydd. Fel y gwyddoch, Gwnsler Cyffredinol, pan fydd Llywodraeth y DU yn cyflwyno Bil yn San Steffan sydd o fewn pwerau datganoledig y Senedd, mae angen i Lywodraeth Cymru osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol. Drwy gydol y bedwaredd Senedd, wyth Bil yn unig a oedd mewn meysydd datganoledig. Eisoes, yn y chweched Senedd hon, rydym wedi cyrraedd 13. Nawr, rwy'n falch nad yw Llywodraeth Cymru yn rhoi cydsyniad i wyth—hoffwn pe bai'n 13, fel yr awgrymais ddoe, ond rwy'n falch nad ydych yn rhoi cydsyniad i wyth. Ond a ydych yn cytuno â mi fod y cynnydd hwn yn yr angen i gael memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn enghraifft amlwg o gipio pŵer gan Lywodraeth San Steffan? A pha gamau rydych chi a Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i frwydro yn erbyn y tresmasu amlwg hwn ar ein setliad datganoli?
Firstly, thank you for your question. And I think the increase in the number of LCMs where we are not recommending consent is a result of a number of things. Firstly, the scale of UK Government legislation, but secondly, the extent to which that legislation seeks to intrude very directly into devolved areas. The position that we are taking on those is to understand collectively what is happening as a result of that legislation, but also to identify within it a number of principles. That is, we won’t refuse consent just as a matter of course; we will look to see what benefit there is in Wales to a particular proposal in legislation and will it benefit the citizens of Wales. Of course, if it relates to a devolved power, our priority is, as far as is reasonably practicable, to deal with legislation within Wales on those matters through Welsh legislation. Sometimes that is not possible because of the scale of legislation, because of the priorities, and sometimes because there are common interests, and sometimes even concurrent powers that are valid.
What I can say also is that what is very clear from what I have seen in the few months that I’ve been Counsel General, that builds a little bit on what I saw in my previous role in the last Senedd as Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, is that there is an incredible degree of inconsistency. There are areas where it is possible to work with UK Ministers and where progress is being made, where there is an understanding of Sewel, and there has been very collaborative work, and there is a respect towards Sewel. But, of course, there are other areas where there is a complete disregard. We saw, for example, during the Senedd elections, a piece of legislation on the animal welfare sentencing provisions, which clearly required Senedd consent but they decided to proceed irrespective.
The other area of disrespect is, of course, announcing legislation that clearly is going to impact on us but where we do not have any proper engagement on that legislation, on those issues that may affect us, and we are presented with that legislation almost at the last minute, almost as though it is a fait accompli. Of course, the demands then that that has on Welsh Government resources in order to tackle that are extremely difficult.
Now, what I do think is important, where there is some progress being made, is again in terms of the inter-governmental review, where discussions between the four nations have been taking place, where it is hoped that we may achieve—and let's say 'we may achieve', and we have to wait and see what that progress is—what we desperately need, and that is a proper system for the four nations to meet together, a proper secretariat to support the work of that, an independent secretariat, and a proper disputes process. As the Member will well know, and it’s something I’ve referred to on a number of occasions, it is no good having a system where we write and say, 'This is a matter of our competence, therefore it requires legislative consent', and UK Government replies to us and says, 'We don’t agree, and that’s the end of the matter.' That is not a proper constitutional way for Governments to work together. So, there has been a lot of work behind the scenes. There is progress being made. I’m hoping that there will be positive announcements in due course, but we’ve been down this road before and we tread very cautiously.
Yn gyntaf, diolch am eich cwestiwn. A chredaf fod y cynnydd yn nifer y cynigion cydsyniad deddfwriaethol lle nad ydym yn argymell cydsyniad yn ganlyniad i nifer o bethau. Yn gyntaf, maint deddfwriaeth Llywodraeth y DU, ond yn ail, i ba raddau y mae'r ddeddfwriaeth honno'n ceisio ymwthio'n uniongyrchol iawn i feysydd datganoledig. Ein safbwynt ar y rheini yw deall gyda'n gilydd yr hyn sy'n digwydd o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth honno, ond hefyd i nodi nifer o egwyddorion o'i mewn. Hynny yw, ni fyddwn yn gwrthod cydsyniad fel mater o drefn; byddwn yn edrych i weld pa fudd sydd i Gymru o gynnig penodol mewn deddfwriaeth ac a yw'n mynd i fod o fudd i ddinasyddion Cymru. Wrth gwrs, os yw'n ymwneud â phŵer datganoledig, ein blaenoriaeth, cyhyd ag sy'n rhesymol ymarferol, yw ymdrin â deddfwriaeth yng Nghymru ar y materion hynny drwy ddeddfwriaeth Gymreig. Weithiau, nid yw hynny'n bosibl oherwydd maint y ddeddfwriaeth, oherwydd y blaenoriaethau, ac weithiau am fod buddiannau cyffredin, a phwerau cydredol sy'n ddilys weithiau hyd yn oed.
Yr hyn y gallaf ei ddweud hefyd yw mai'r hyn sy'n amlwg iawn o'r hyn a welais yn yr ychydig fisoedd y bûm yn Gwnsler Cyffredinol, sy'n adeiladu ychydig ar yr hyn a welais yn fy rôl flaenorol yn y Senedd ddiwethaf fel Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, yw bod yma raddau anhygoel o anghysondeb. Ceir meysydd lle mae'n bosibl gweithio gyda Gweinidogion y DU a lle mae cynnydd yn cael ei wneud, lle ceir dealltwriaeth o Sewel, ac mae gwaith cydweithredol iawn wedi'i wneud, a cheir parch tuag at Sewel. Ond wrth gwrs, ceir meysydd eraill lle caiff ei anwybyddu'n llwyr. Er enghraifft, gwelsom yn ystod etholiadau’r Senedd, ddeddfwriaeth ar ddarpariaethau dedfrydu yng nghyswllt lles anifeiliaid, lle roedd angen cydsyniad y Senedd yn amlwg, ond fe wnaethant benderfynu bwrw yn eu blaenau beth bynnag.
Yr enghraifft arall o ddiffyg parch, wrth gwrs, yw cyhoeddi deddfwriaeth sy'n amlwg yn mynd i effeithio arnom ond lle nad oes gennym unrhyw ymgysylltiad priodol ar y ddeddfwriaeth honno, ar y materion hynny a allai effeithio arnom, a chaiff y ddeddfwriaeth honno ei chyflwyno i ni ar y funud olaf fwy neu lai, fel pe bai'n fait accompli. Wrth gwrs, mae'r pwysau y mae hynny'n ei roi wedyn ar adnoddau Llywodraeth Cymru er mynd i'r afael ag ef yn anodd dros ben.
Nawr, credaf mai'r hyn sy'n bwysig, lle mae rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud, yw'r adolygiad rhynglywodraethol, lle mae trafodaethau wedi bod yn mynd rhagddynt rhwng y pedair gwlad, lle ceir gobaith y gallem gyflawni—a gadewch inni ddweud 'gallem gyflawni', ac mae'n rhaid inni aros i weld beth yw'r cynnydd hwnnw—yr hyn y mae ei angen arnom yn daer, sef system briodol i'r pedair gwlad gyfarfod â'i gilydd, ysgrifenyddiaeth briodol i gefnogi'r gwaith a wneir yn sgil hynny, ysgrifenyddiaeth annibynnol, a phroses anghydfodau briodol. Fel y gŵyr yr Aelod yn iawn, ac mae'n rhywbeth rwyf wedi cyfeirio ato ar sawl achlysur, nid oes pwrpas cael system lle rydym yn ysgrifennu ac yn dweud, 'Mae hwn yn fater o fewn ein cymhwysedd, felly mae angen caniatâd deddfwriaethol arno', ac mae Llywodraeth y DU yn ymateb ac yn dweud, 'Nid ydym yn cytuno, a dyna ddiwedd arni.' Nid yw honno'n ffordd gyfansoddiadol briodol i Lywodraethau weithio gyda'i gilydd. Felly, mae llawer o waith wedi bod yn mynd rhagddo y tu ôl i'r llenni. Mae cynnydd yn cael ei wneud. Rwy'n gobeithio y bydd cyhoeddiadau cadarnhaol maes o law, ond rydym wedi bod ar hyd y llwybr hwn o'r blaen ac rydym yn troedio'n ofalus iawn.
I’m glad to hear some positivity in your answer, Counsel General. That makes me wonder what evidence those on that side of the Chamber need to see before they realise that No. 10 is undermining our devolution settlement.
Rwy'n falch o glywed rhywfaint o bositifrwydd yn eich ateb, Gwnsler Cyffredinol. Mae hynny'n gwneud imi feddwl tybed pa dystiolaeth y mae angen i'r rheini ar ochr arall y Siambr ei gweld cyn iddynt sylweddoli bod Rhif 10 yn tanseilio ein setliad datganoli.
Dwi eisiau symud ymlaen nawr i’r comisiwn ffiniau, sydd wedi cyhoeddi eu bod nhw’n lleihau nifer y seddi Cymreig i 32. Mae’n amlwg i bawb beth sy’n digwydd fan hyn, sef yr un peth â gyda’r Bil etholiadau—bod rhaid cael ID. Y Ceidwadwyr, unwaith eto, yn ceisio cryfhau eu grym yn San Steffan a thanseilio llais Cymru. A ydy Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymateb i ymgynghoriad y comisiwn ffiniau? Ac ydyn nhw’n mynd i godi pryderon am yr effaith negyddol y bydd hyn yn ei chael ar bobl Cymru?
I want to move on now to the boundary commission and their announcement on reducing the number of Welsh seats to 32. It's clear to everyone what's happening here—it's the same as what happened with the elections Bill, where ID will be needed. The Conservatives are once again trying to strengthen their hold on Westminster and undermine the Welsh voice. Does the Welsh Government intend to respond to the boundary commission consultation? Are they going to raise concerns about the negative impact that this will have on the people of Wales?
Certainly, the issue of the boundary commission is not within my portfolio of responsibility. I’m sure there has been engagement. I will happily look into it and ensure that you are briefed on the level of engagement that there actually is.FootnoteLink I think the important political points that you made in respect of your question are this: what is proposed does reduce the voice of Wales within the UK Parliament. It does have a direct impact on the relationship that exists within the UK Parliament, and it's not simply a matter of the numbers of constituencies or the size of constituencies, but the fact that it impacts on the recognition of the actual relationship between the four nations of the UK. What I think it also does, though, is highlight how important it is that we look at the issue of Senedd reform, the role of this place, the demands that are made on this place, and our role within that parliamentary process, and the need for further constitutional reform.
Yn sicr, nid yw mater y comisiwn ffiniau o fewn fy mhortffolio o gyfrifoldebau. Rwy'n siŵr y bu ymgysylltu. Rwy'n fwy na pharod i archwilio'r mater a sicrhau eich bod yn cael eich briffio ar lefel yr ymgysylltu sy'n digwydd mewn gwirionedd.FootnoteLink Credaf mai'r pwyntiau gwleidyddol pwysig a wnaethoch mewn perthynas â'ch cwestiwn yw hyn: mae'r hyn a gynigir yn lleihau llais Cymru yn Senedd y DU. Mae'n cael effaith uniongyrchol ar y berthynas sy'n bodoli yn Senedd y DU, ac nid mater o nifer yr etholaethau na maint etholaethau yn unig yw hyn, ond y ffaith ei fod yn effeithio ar y gydnabyddiaeth o'r berthynas rhwng pedair gwlad y DU. Yr hyn y credaf ei fod yn ei wneud hefyd, serch hynny, yw tynnu sylw at ba mor bwysig yw hi ein bod yn edrych ar fater diwygio’r Senedd, rôl y lle hwn, y gofynion ar y lle hwn, a’n rôl o fewn y broses seneddol honno, a’r angen am ddiwygio cyfansoddiadol pellach.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
My final question is similar to that of Mark Isherwood, but, of course, from a different perspective, as you probably won't be surprised. It's about the newly named levelling-up department, under the leadership of Michael Gove, probably a hero of some people over there. Now, they're in charge of distributing the levelling-up fund and, as has been mentioned, it appears that the fund will probably be supporting Tory constituencies by most, and it will bypass the Senedd in the process. The UK Government previously said these words, 'When they consider it appropriate, they will seek advice from the Welsh Government on projects in Wales.' How very kind of the Westminster Government to consider, when they think appropriate, the elected Government of the people of Wales. Is the Counsel General aware of any discussions between the Welsh Government and this newly named department, and does he agree with me that this is a third example of a power grab by the Tory Government in Westminster?
Mae fy nghwestiwn olaf yn debyg i gwestiwn Mark Isherwood, ond mae'n debyg na fyddwch yn synnu ei fod o bersbectif gwahanol. Mae'n ymwneud â'r adran godi'r gwastad sydd newydd ei henwi, o dan arweinyddiaeth Michael Gove, sy'n arwr i rai pobl yno mae'n debyg. Nawr, maent yn gyfrifol am ddosbarthu'r gronfa godi'r gwastad, ac fel y nodwyd, ymddengys y bydd y gronfa'n cefnogi etholaethau Torïaidd yn bennaf yn ôl pob tebyg, ac yn pasio heibio i'r Senedd yn y broses. Mae Llywodraeth y DU wedi dweud y geiriau hyn o'r blaen, 'Lle maent yn ystyried bod hynny’n briodol, byddant yn ceisio cyngor gan Lywodraeth Cymru ar brosiectau yng Nghymru.' Dyna garedig yw Llywodraeth San Steffan i ystyried Llywodraeth etholedig pobl Cymru pan fyddant o'r farn fod hynny’n briodol. A yw'r Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol o unrhyw drafodaethau rhwng Llywodraeth Cymru a'r adran hon sydd newydd ei henwi, ac a yw'n cytuno â mi mai hon yw'r drydedd enghraifft o gipio pŵer gan Lywodraeth y Torïaid yn San Steffan?
Well, I certainly know that this is a matter of considerable concern, and that officials within Welsh Government, the Minister for Economy, the First Minister and the Minister for finance, and, I think, the Cabinet generally, are concerned about the situation, and that there are obviously discussions taking place, and I'm sure there will be further statements on that in due course. But you are absolutely right: they are an undermining of democracy. They undermine the democratic mandates that are given to this place. When we stand in a Welsh general election on the basis of, 'These are the powers of the Senedd and this is therefore what we can do', and then when UK Government basically says, 'We are going to bypass that and we are not going to engage with you,' what other interpretation can you have, that it is a deliberate ploy, a deliberate step, in undermining devolution, devolved responsibility and the devolved powers that we have already been given by the UK Parliament? So, I think there is an abuse there.
And we have also seen, from the evidence we have so far, the way in which these so-called levelling-up funds have actually been used. It will probably not surprise the Member—it may surprise across the Chamber— that 85 per cent of all the money that was allocated somehow went to the impoverished shire Conservative constituencies. So, I think there is a long way to go. Now, there has been a reshuffle. Michael Gove has the responsibility; he has the new title—I think he's the Minister for levelling up. I will no doubt be meeting with him in due course in respect of the common frameworks, and the proof of the pudding as to whether there is going to be a genuine levelling-up process, we will see over the coming few months. But what I would say is, 'Don't hold your breath'.
Wel, yn sicr, gwn fod hwn yn destun cryn bryder, a bod swyddogion o Lywodraeth Cymru, Gweinidog yr Economi, y Prif Weinidog a’r Gweinidog cyllid, a'r Cabinet yn gyffredinol rwy'n tybio, yn poeni am y sefyllfa, a bod trafodaethau'n mynd rhagddynt, yn amlwg, ac rwy'n siŵr y bydd datganiadau pellach ar hynny maes o law. Ond rydych yn llygad eich lle: maent yn tanseilio democratiaeth. Maent yn tanseilio'r mandadau democrataidd a roddir i'r lle hwn. Pan fyddwn yn sefyll etholiad cyffredinol yng Nghymru ar y sail, 'Dyma bwerau'r Senedd ac felly dyma y gallwn ei wneud', ac phan fydd Llywodraeth y DU yn dweud yn y bôn, 'Rydym yn mynd i basio heibio i hynny ac nid ydym yn mynd i ymgysylltu â chi,' sut arall y gallwch ddehongli'r sefyllfa, ei fod yn gynllwyn bwriadol, yn gam bwriadol, i danseilio datganoli, cyfrifoldeb datganoledig a'r pwerau datganoledig sydd eisoes wedi'u rhoi i ni gan Senedd y DU? Felly, credaf fod yna anghyfiawnder yno.
Ac rydym hefyd wedi gweld, o'r dystiolaeth sydd gennym hyd yn hyn, y ffordd y mae'r cronfeydd codi'r gwastad hyn fel y'u gelwir wedi'u defnyddio mewn gwirionedd. Ni fydd yn syndod i'r Aelod, mae'n debyg—efallai y bydd yn syndod ar draws y Siambr—fod 85 y cant o'r holl arian a ddyrannwyd rywsut wedi mynd i etholaethau tlawd Ceidwadol siroedd canolbarth Lloegr. Felly, credaf fod cryn dipyn o ffordd i fynd. Nawr, fe gafwyd ad-drefnu. Michael Gove sydd â'r cyfrifoldeb; ef sydd â'r teitl newydd—credaf mai ef yw Gweinidog codi'r gwastad. Heb os, byddaf yn cyfarfod ag ef maes o law mewn perthynas â'r fframweithiau cyffredin, a byddwn yn gweld tystiolaeth dros yr ychydig fisoedd nesaf i ba raddau y bydd proses godi'r gwastad go iawn yn digwydd. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud yw, 'Peidiwch â dal eich gwynt'.
Cwestiwn 3, neu, yn yr achos yma, cwestiwn 4, Rhys ab Owen. [Chwerthin.]
Question 3, or in this case, question 4, Rhys ab Owen. [Laughter.]
Let me just get it up.
Gadewch i mi ei godi.
Mae'n flin gyda fi.
I apologise.
I was getting so excited with the—[Interruption.]
Roeddwn wedi cyffroi cymaint gyda'r—[Torri ar draws.]
Would you like me to read it for you, Rhys?
A hoffech chi i mi ei ddarllen ar eich rhan, Rhys?
No, I've got it here, Llywydd. Diolch yn fawr, Llywydd.
Na, rwyf wedi'i gael, Lywydd. Diolch yn fawr, Lywydd.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda swyddogion y gyfraith ynghylch canfyddiadau diweddar adroddiad yr Ombwdsmon Seneddol a'r Gwasanaeth Iechyd, 'Women's State Pension Age: Our Findings on the Department for Work and Pensions' Communication of Changes'? OQ56875
3. What discussions has the Counsel General had with law officers regarding the recent findings of the Parliamentary and Health Service Ombudsman's report, 'Women's State Pension Age: Our Findings on the Department for Work and Pensions' Communication of Changes'? OQ56875
Thank you. Again on a very important issue, the Welsh Government has repeatedly expressed concerns to the UK Government about women who had their state pension age raised without effective or sufficient notification. We await the result of the ongoing ombudsman's investigation, which will determine whether the communication failings led to an injustice.
Diolch. Unwaith eto, ar fater pwysig iawn, mae Llywodraeth Cymru wedi mynegi pryderon dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU ynghylch menywod y codwyd eu hoedran pensiwn y wladwriaeth heb hysbysiad effeithiol na digonol. Rydym yn aros am ganlyniad ymchwiliad parhaus yr ombwdsmon, a fydd yn penderfynu a arweiniodd y methiannau cyfathrebu at anghyfiawnder.
Diolch yn fawr. The Counsel General will be aware, from his own constituency inbox and surgeries, the difficulties of many ladies born in the 1950s who find themselves, because of the lack of communication by the Department for Work and Pensions about the changes to the state pension, in this awful situation. And tragically, many of these women died before they received a penny of the pensions they deserve. I'm aware in the last Senedd that there was cross-party support to help these ladies get justice. Does the new Welsh Government have any plans to provide support for these women?
Diolch yn fawr. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol, o'i fewnflwch a chymorthfeydd yn ei etholaeth ei hun, o'r anawsterau sy'n wynebu llawer o fenywod a aned yn y 1950au ac sydd yn y sefyllfa ofnadwy hon o ganlyniad i ddiffyg cyfathrebu gan yr Adran Gwaith a Phensiynau ynghylch y newidiadau i bensiwn y wladwriaeth. Ac yn drasig, bu farw llawer o'r menywod hyn cyn cael ceiniog o'r pensiynau y maent yn eu haeddu. Gwn y cafwyd cefnogaeth drawsbleidiol yn y Senedd ddiwethaf i helpu i sicrhau cyfiawnder i'r menywod hyn. A oes gan Lywodraeth newydd Cymru unrhyw gynlluniau i ddarparu cymorth i'r menywod hyn?
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Can I just, first of all, in response to that further question—and I'm sure you'd want to join in—actually praise the work of the Women Against State Pension Inequality campaign and those women who have so assiduously campaigned against what is a very, very gross injustice? And I'm sure there's probably not a single Member of this Senedd who does not know a large number of people who've been affected by this injustice.
The findings from the Parliamentary and Health Service Ombudsman report were published in July, and they've highlighted the concerns that have been expressed by the Member and, I think, by many other Senedd Members and, I believe, across parties. What I can say is that this is nothing new to Welsh Government. Welsh Government Ministers in this devolved area have been making representations since 2016 on the issue of the injustice and the need for that to be resolved—Lesley Griffiths wrote on 23 February 2016; Julie James wrote in February 2018. There were further letters on 16 May 2019, 21 June 2019, 23 November 2020 and 12 February 2021. So, I think we are all watching very closely to see what the outcome will be of the further investigations that are taking place by the ombudsman, and if there is a confirmation that there has been an injustice, then that injustice must be remedied. And that will be the position of the Welsh Government: to actually support all the women within Wales to ensure that justice is delivered by the UK Government in the area that's within their responsibility and obligation.
A gaf fi, yn gyntaf oll, mewn ymateb i'r cwestiwn pellach hwnnw—ac rwy'n siŵr y byddech yn awyddus i ymuno—ganmol gwaith yr ymgyrch Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth a'r menywod sydd wedi ymgyrchu mor ddiwyd yn erbyn yr anghyfiawnder dybryd hwn? Ac rwy'n siŵr nad oes unrhyw Aelod o'r Senedd hon nad ydynt yn adnabod nifer fawr o bobl yr effeithiwyd arnynt gan yr anghyfiawnder hwn.
Cyhoeddwyd canfyddiadau adroddiad yr Ombwdsmon Seneddol a Gwasanaeth Iechyd ym mis Gorffennaf, ac maent wedi tynnu sylw at y pryderon a fynegwyd gan yr Aelod, a chan lawer o Aelodau eraill o'r Senedd, ac ar draws y pleidiau, rwy'n credu. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw nad yw hyn yn unrhyw beth newydd i Lywodraeth Cymru. Mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru yn y maes datganoledig hwn wedi bod yn gwneud sylwadau ers 2016 ar fater yr anghyfiawnder a’r angen i unioni'r sefyllfa—ysgrifennodd Lesley Griffiths ar 23 Chwefror 2016; ysgrifennodd Julie James ym mis Chwefror 2018. Cafwyd llythyrau pellach ar 16 Mai 2019, 21 Mehefin 2019, 23 Tachwedd 2020 a 12 Chwefror 2021. Felly, rwy'n credu bod pob un ohonom yn edrych yn agos iawn i weld beth fydd canlyniad ymchwiliadau pellach yr ombwdsmon, ac os ceir cadarnhad fod anghyfiawnder wedi digwydd, mae'n rhaid unioni'r anghyfiawnder hwnnw. A dyna fydd safbwynt Llywodraeth Cymru: cefnogi’r holl fenywod yng Nghymru i wneud yn siŵr bod Llywodraeth y DU yn sicrhau cyfiawnder yn y maes sydd o fewn eu cyfrifoldeb a’u rhwymedigaeth.
4. Pa gyngor cyfreithiol y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i roi i'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynghylch galw ceisiadau cynllunio i mewn yng Nghymru? OQ56870
4. What legal advice has the Counsel General provided to the Minister for Climate Change regarding calling in planning applications in Wales? OQ56870
Thank you for your question. Whether legal advice is required in relation to a request to call in a planning application is decided on an individual basis and is subject to legal professional privilege.
Diolch am eich cwestiwn. Mae'r cwestiwn a oes angen cyngor cyfreithiol mewn perthynas â chais i alw cais cynllunio i mewn yn cael ei benderfynu ar sail unigol ac yn destun braint broffesiynol gyfreithiol.
Thank you. Now, as of 3 September, the Welsh Government has 56 call-in planning applications without any final decision. Examples: live application case 1236, commenced in 2017; case 1069, 2016; and, shockingly, two open cases, of 319 and 320, commenced on 2 August 2012. Now, in reviewing the situation, 'awaiting site of LPA officers' report' seems a reason for delay on at least 18 cases. Some others remain 'under consideration', despite being received in 2019. The backlog of cases with Welsh Ministers is a real point of concern and one that highlights that our clunky and complex planning process is non-functioning here at the highest level, and is reputationally damaging. Welsh Government guidance states that anyone could submit a request for a planning application to be called in for determination. Anyone can write in, but I'm aware of many that feel that the complexity of planning policy enacted by this Government is acting as a deterrent for some to participate. So, what steps, Minister, will you take, with the Minister for Climate Change, to ensure that we do have a more efficient, speedier and accessible call-in system, and one that gives a real chance to residents wishing to engage with our planning process here in Wales? Thank you.
Diolch. Nawr, ar 3 Medi, roedd gan Lywodraeth Cymru 56 cais cynllunio wedi'u galw i mewn heb unrhyw benderfyniad terfynol. Enghreifftiau: achos cais byw 1236, a gychwynnwyd yn 2017; achos 1069, 2016; ac yn syfrdanol, dau achos agored, sef 319 a 320, a gychwynnwyd ar 2 Awst 2012. Nawr, wrth adolygu'r sefyllfa, ymddengys bod 'aros am adroddiad swyddogion yr awdurdod cynllunio lleol' yn rheswm dros oedi mewn o leiaf 18 achos. Mae eraill yn parhau i fod 'dan ystyriaeth', er iddynt ddod i law yn 2019. Mae'r ôl-groniad o achosion sydd gan Weinidogion Cymru yn destun cryn bryder ac yn un sy'n tynnu sylw at y ffaith nad yw ein proses gynllunio letchwith a chymhleth yn gweithredu yma ar y lefel uchaf, a'i bod yn niweidiol i'n henw da. Mae canllawiau Llywodraeth Cymru yn nodi y gallai unrhyw un wneud cais i gais cynllunio gael ei alw i mewn am benderfyniad. Gall unrhyw un ysgrifennu cais, ond rwy'n ymwybodol o lawer sy'n teimlo bod cymhlethdod y polisi cynllunio a weithredir gan y Llywodraeth hon yn atal rhai rhag gwneud hynny. Felly, pa gamau a gymerwch, Weinidog, gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, i sicrhau bod gennym system alw i mewn fwy effeithlon, cyflym a hygyrch, ac un sy'n rhoi cyfle go iawn i breswylwyr sy'n dymuno ymgysylltu â'n proses gynllunio yma yng Nghymru? Diolch.
Well, thank you for those comments. I'm sure the Minister for Climate Change is listening at this very moment to the points, and I'm sure, if not, that the details of the points you have made will be drawn to her attention. You will appreciate that it's not possible for me to comment on any individual applications, and applications where it would be totally inappropriate for me in terms of my responsibilities to comment further. But I'm sure you will also be pleased on the proposals that I announced yesterday—that we are looking at a consolidation Bill in respect of planning law to at least make the planning system simpler, clearer and more accessible.
Wel, diolch am eich sylwadau. Rwy'n siŵr bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwrando ar y pwyntiau ar yr union foment hon, ac rwy'n siŵr, os nad yw, y caiff manylion y pwyntiau a wnaethoch eu dwyn i'w sylw maes o law. Fe fyddwch yn deall nad oes modd i mi wneud sylwadau ar unrhyw geisiadau unigol, a cheisiadau lle byddai'n hollol amhriodol i mi wneud sylwadau pellach oherwydd fy nghyfrifoldebau. Ond rwy'n siŵr y byddwch hefyd yn falch o'r cynigion a gyhoeddais ddoe—ein bod yn edrych ar Fil cydgrynhoi mewn perthynas â chyfraith gynllunio er mwyn gwneud y system gynllunio o leiaf yn symlach, yn gliriach ac yn fwy hygyrch.
5. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am sut mae'r setliad datganoli presennol yn galluogi Llywodraeth Cymru i hyrwyddo hawliau gweithwyr? OQ56861
5. Will the Counsel General make a statement on how the current devolution settlement enables the Welsh Government to promote workers' rights? OQ56861
I thank the Member for his question on an issue that he knows is close to my heart. We can raise knowledge and awareness of workers' rights and promote access to support and advice. As part of our commitments to fair work, we collaborated with social partners on a workers' rights and responsibilities campaign, and we will build on this as we continue to advance fair work.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn ar fater sy'n agos at fy nghalon, fel y mae'n gwybod. Gallwn gynyddu gwybodaeth a chodi ymwybyddiaeth o hawliau gweithwyr a hyrwyddo mynediad at gymorth a chyngor. Fel rhan o'n hymrwymiadau i waith teg, buom yn cydweithio â phartneriaid cymdeithasol ar ymgyrch hawliau a chyfrifoldebau gweithwyr, a byddwn yn adeiladu ar hyn wrth inni barhau i ddatblygu gwaith teg.
Well, I'm grateful to the Counsel General for that answer, and as he is, I'm a proud member of a trade union. I think we all should be, and I'll just point that out to my colleagues on the corner benches. [Laughter.]
But the Counsel General will know that I have spoken before in this Chamber about the importance and the need to use the social partnership Bill to empower workers and trade union representatives within the workplace, and, ultimately, that's how they and we should judge any change, and the change we should judge by, ultimately, is: how does it affect and make working class lives better? The expectations could be, Counsel General, high for this, and they should be high for this. So, are you confident that the social partnership Bill can deliver this? Do you agree with me that the definition of fair work is crucial in delivering this Bill? Do we have the levers to ensure that that definition is robust enough so that this Bill delivers for working people?
Wel, rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw, ac fel yntau, rwy'n aelod balch o undeb llafur. Credaf y dylem i gyd fod, ac rwyf am nodi hynny wrth fy nghyd-Aelodau ar y meinciau cornel. [Chwerthin.]
Ond bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod fy mod wedi siarad o'r blaen yn y Siambr hon am bwysigrwydd defnyddio'r Bil partneriaeth gymdeithasol i rymuso gweithwyr a chynrychiolwyr undebau llafur yn y gweithle, a'r angen i wneud hynny, ac yn y pen draw, dyna sut y dylent hwy ac y dylem ni farnu unrhyw newid, a'r newid y dylem ei farnu, yn y pen draw, yw: sut y mae'n effeithio ac yn gwneud bywydau dosbarth gweithiol yn well? Gwnsler Cyffredinol, gallai'r disgwyliadau fod yn uchel ar gyfer hyn, ac fe ddylent fod yn uchel ar gyfer hyn. Felly, a ydych yn hyderus y gall y Bil partneriaeth gymdeithasol gyflawni hyn? A ydych yn cytuno bod y diffiniad o waith teg yn hanfodol ar gyfer cyflawni'r Bil hwn? A oes gennym yr ysgogiadau i sicrhau bod y diffiniad yn ddigon cadarn er mwyn i'r Bil allu cyflawni ar gyfer pobl sy'n gweithio?
I think, just on the very general point in terms of the way in which we can influence workplace rights and so on, it is worth recognising first of all that the record of this Welsh Labour Government in these areas has been very, very significant, whether it be the Trade Union (Wales) Act 2017, whether it be the Agricultural Sector (Wales) Act 2014, whether it be legislation in respect of ending zero-hours contracts in respect of the social care sector, and in many other areas, and particularly in respect of social partnership, which is where your question was leading to.
The social partnership Bill, I think, is an important piece of legislation. Of course, the Minister with responsibility for that Bill is sat here, and I'm sure she hears the comments that you make, but I think there is a very common position that we do have, and that is, certainly in this post-Brexit, this inter-COVID environment that we're in, the quality of work is absolutely fundamental to the quality of life of our citizens and is therefore something that we cannot disregard. The social partnership Bill seeks to use the resources and powers that we have in order to influence progressive change along those particular lines.
And, of course, you referred to the role of trade unions within this. I think one of the messages Welsh Government has always had—a very clear message—is that joining and being collectively represented through a trade union is the best way for workers to ensure and to protect their rights at work. I think that is one of the fundamental messages that go through all the issues relating to fair work. So, I certainly myself look forward to the further progress in respect of the social partnership Bill, and of course you should recognise also the work that we've done in terms of equality and the Minister who answered questions earlier, Jane Hutt, in respect of section 1 of the Equality Act 2010, the implementation of that, which I think was a further important step.
Just one final point is actually to recognise the actual work that you have been doing in this area, because your work in respect of well-being in work, universal basic income and, in fact, the issues around the four-day week are all areas where there are opportunities now to explore new opportunities, new ways of working, new ways where we live to work, not work to live. So, I think that is very much to your credit, and I very much look forward to the outcome of your discussions that are going to be taking place on Thursday on the four-day working week, and, of course, there is a debate tomorrow in the Chamber where that issue is being raised as well, and I look forward to that as well.
Ar y pwynt cyffredinol iawn ynghylch y ffordd y gallwn ddylanwadu ar hawliau yn y gweithle ac yn y blaen, rwy'n credu ei bod yn werth cydnabod yn gyntaf fod cyflawniad y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn y meysydd hyn wedi bod yn sylweddol tu hwnt, boed yn Ddeddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, boed yn Ddeddf y Sector Amaethyddol (Cymru) 2014, neu'n ddeddfwriaeth i roi diwedd ar gontractau dim oriau mewn perthynas â'r sector gofal cymdeithasol, ac mewn llawer o feysydd eraill, ac yn enwedig mewn perthynas â phartneriaeth gymdeithasol, sef lle'r oedd eich cwestiwn yn arwain.
Credaf fod y Bil partneriaeth gymdeithasol yn ddeddfwriaeth bwysig. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y Bil hwnnw'n eistedd yma, ac rwy'n siŵr ei bod yn clywed y sylwadau a wnewch, ond credaf fod gennym safbwynt cyffredin iawn, yn sicr yn yr amgylchedd COVID ôl-Brexit rydym ynddo, sef bod ansawdd gwaith yn gwbl sylfaenol i ansawdd bywyd ein dinasyddion ac felly mae'n rhywbeth na allwn ei ddiystyru. Mae'r Bil partneriaeth gymdeithasol yn ceisio defnyddio'r adnoddau a'r pwerau sydd gennym er mwyn dylanwadu ar newid blaengar ar hyd y llinellau penodol hynny.
Ac wrth gwrs, fe gyfeirioch chi at rôl undebau llafur yn hyn. Credaf mai un o'r negeseuon sydd wedi bod gan Lywodraeth Cymru erioed—neges glir iawn—yw mai ymuno a chael eu cynrychioli ar y cyd drwy undeb llafur yw'r ffordd orau i weithwyr sicrhau a diogelu eu hawliau yn y gwaith. Credaf mai dyna un o'r negeseuon sylfaenol sy'n treiddio drwy'r holl faterion sy'n ymwneud â gwaith teg. Felly, rwyf i'n bersonol yn sicr yn edrych ymlaen at y cynnydd pellach mewn perthynas â'r Bil partneriaeth gymdeithasol, ac wrth gwrs dylech gydnabod hefyd y gwaith a wnaethom ar gydraddoldeb a'r Gweinidog a atebodd gwestiynau yn gynharach, Jane Hutt, mewn perthynas ag adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, gweithredu honno, a oedd, yn fy marn i, yn gam pwysig arall.
Un pwynt olaf yw cydnabod y gwaith gwirioneddol y buoch yn ei wneud yn y maes hwn, oherwydd mae eich gwaith mewn perthynas â llesiant mewn gwaith, incwm sylfaenol cyffredinol a'r materion sy'n ymwneud â'r wythnos pedwar diwrnod mewn gwirionedd, oll yn feysydd lle mae cyfleoedd yn awr i archwilio cyfleoedd newydd, ffyrdd newydd o weithio, ffyrdd newydd lle rydym yn byw i weithio, nid gweithio i fyw. Felly, credaf fod hynny'n glod mawr i chi, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ganlyniad eich trafodaethau a gynhelir ddydd Iau ar yr wythnos waith pedwar diwrnod, ac wrth gwrs, ceir dadl yfory yn y Siambr lle bydd y mater hwnnw'n cael sylw, ac rwy'n edrych ymlaen at hynny hefyd.
It's today, Minister. [Laughter.]
Bydd hynny'n digwydd heddiw, Weinidog. [Chwerthin.]
Cwestiwn 6 [OQ56877], tynnwyd yn ôl. Cwestiwn 7, Huw Irranca-Davies.
Question 6 [OQ56877] is withdrawn. Question 7, Huw Irranca-Davies.
7. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cyflwyno i Lywodraeth y DU ynghylch adfer cymorth cyfreithiol ar gyfer cyngor cynnar ac ailasesu'r prawf moddion? OQ56853
7. What representations has the Counsel General made to the UK Government regarding restoring legal aid for early advice and reassessing the means test? OQ56853
Thank you, again, on a very important area. We are continuing to make strong representations to the UK Government about a range of issues relating to the adverse impacts of legal aid reforms by engaging with the means testing and criminal legal aid reviews.
Diolch, unwaith eto, ar fater pwysig iawn. Rydym yn parhau i gyflwyno sylwadau cadarn i Lywodraeth y DU ar amrywiaeth o faterion sy'n ymwneud ag effeithiau andwyol diwygio cymorth cyfreithiol drwy ymgysylltu â'r adolygiadau o brofion modd a chymorth cyfreithiol troseddol.
I welcome that response. The Counsel General will know that, since legal aid was cut and the means testing made more stringent as a result of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012, the LASPO Act, that has meant that many of these cases now are coming into our surgeries—all of us. We're seeing it in increasing debt, we're seeing it in mental health problems, we are seeing it even going as far as homelessness as a result of the inability to access early legal aid. It's also an increasing burden on the taxpayer and an increasing burden on the courts system as well. So, I wonder whether the Counsel General would agree to meet with not only the Law Society, not only with Citizens Advice, but also other advice organisations in Wales to discuss the rise in clamour for reform and for change in this sphere, and to reinstate early access to legal aid advice and to reform as well the stringent—too stringent—tests that there are in means tests for legal aid. It's not only causing stresses on the legal system, it's causing distress for our constituents.
Rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw. Bydd y Cwnsler Cyffredinol yn gwybod, ers i gymorth cyfreithiol gael ei dorri ac ers gwneud y profion modd yn llymach o ganlyniad i Ddeddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012, Deddf LASPO, mae hynny wedi golygu bod llawer o'r achosion hyn bellach yn dod i'n cymorthfeydd—pob un ohonom. Rydym yn ei weld gyda dyledion cynyddol, rydym yn ei weld gyda phroblemau iechyd meddwl, rydym yn ei weld hyd yn oed yn mynd mor bell â digartrefedd o ganlyniad i'r anallu i gael cymorth cyfreithiol cynnar. Mae hefyd yn faich cynyddol ar y trethdalwr ac yn faich cynyddol ar y system llysoedd hefyd. Felly, tybed a fyddai'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno i gyfarfod nid yn unig â Chymdeithas y Gyfraith, nid yn unig â Chyngor ar Bopeth, ond hefyd â sefydliadau cynghori eraill yng Nghymru i drafod y cynnydd yn y galw am ddiwygio a newid yn y maes hwn, ac i adfer mynediad cynnar at gyngor cymorth cyfreithiol ac i ddiwygio hefyd y profion modd llym—rhy llym—ar gyfer cymorth cyfreithiol. Mae'n achosi straen ar y system gyfreithiol, ac mae'n achosi gofid i'n hetholwyr.
Thank you. The points are very well made, ones that we have rehearsed on many occasions. The cuts to legal aid have been shameful. They have disempowered many citizens of Wales in what is, I believe, a fundamental right, and that is to access the law. I commented on this yesterday, and you'll know that my view is that, in the longer term, I would like to see a Welsh legal aid system. At the moment, the reforms that are being considered solely relate to the issue of the means testing of legal aid. I am due to meet with Sir Christopher Bellamy QC, who is leading the independent review of criminal legal aid in October, where I intend to raise concerns about the impact of the many cuts to legal aid in recent years, which has caused a decline in criminal legal aid work, adversely impacting on providers, as has been highlighted in the report of the Commission on Justice in Wales.
The direct answer to some of the points you raise is: yes, I will happily meet with any people who are involved in the provision of advice services. In fact, I would welcome the opportunity to do so and to increasingly do so. I have some meetings, I believe, already arranged, but I am keen to see how we can effectively co-ordinate the provision of advice within Wales. Welsh Government, as you know, puts in considerable amounts of money actually to make up some of that deficit, through the various advice services, and so on. And, of course, in meeting with the new Lord Chancellor, Dominic Raab, I will be raising there some of the issues that I was going to raise with his predecessor, which also relate to access to justice, which also reflect on the issues of legal aid. But the issue of accessibility, the extent to which people are now participating in court proceedings, either directly or even by mobile phone, on serious issues as litigants in person, with no legal representation, is an absolute scandal for the fifth richest country in the world.
Diolch. Mae'r pwyntiau wedi'u gwneud yn dda iawn, rhai rydym wedi'u hailadrodd droeon. Mae'r toriadau i gymorth cyfreithiol wedi bod yn gywilyddus. Maent wedi dadrymuso llawer o ddinasyddion Cymru yn yr hyn sydd, yn fy marn i, yn hawl sylfaenol, sef mynediad at y gyfraith. Gwneuthum sylwadau ar hyn ddoe, a gwyddoch mai fy marn i, yn y tymor hwy, yw yr hoffwn weld system cymorth cyfreithiol i Gymru. Ar hyn o bryd, mae'r diwygiadau sydd dan ystyriaeth yn ymwneud yn unig â phrofion modd ar gyfer cymorth cyfreithiol yn unig. Rwyf i fod i gyfarfod â Syr Christopher Bellamy QC, sy'n arwain yr adolygiad annibynnol o gymorth cyfreithiol troseddol ym mis Hydref, lle bwriadaf godi pryderon am effaith y toriadau niferus i gymorth cyfreithiol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, toriadau sydd wedi arwain at lai o waith cymorth cyfreithiol troseddol, gan effeithio'n andwyol ar ddarparwyr, fel y nodwyd yn adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru.
Yr ateb uniongyrchol i rai o'r pwyntiau a godwch yw: ydw, rwy'n hapus i gyfarfod ag unrhyw bobl sy'n ymwneud â darparu gwasanaethau cynghori. Yn wir, byddwn yn croesawu'r cyfle i wneud hynny ac i wneud hynny fwyfwy. Mae gennyf rai cyfarfodydd wedi'u trefnu eisoes, ond rwy'n awyddus i weld sut y gallwn gydlynu'r ddarpariaeth o gyngor yn effeithiol yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru, fel y gwyddoch, yn rhoi symiau sylweddol o arian tuag at wneud iawn am rywfaint o'r diffyg hwnnw, drwy'r gwahanol wasanaethau cynghori, ac yn y blaen. Ac wrth gwrs, wrth gyfarfod â'r Arglwydd Ganghellor newydd, Dominic Raab, byddaf yn codi rhai o'r materion y bwriadwn eu codi gyda'i ragflaenydd, materion sydd hefyd yn ymwneud â mynediad at gyfiawnder, ac sydd hefyd yn ystyried materion yn ymwneud â chymorth cyfreithiol. Ond mae hygyrchedd, y graddau y mae pobl bellach yn cymryd rhan mewn achosion llys, naill ai'n uniongyrchol neu hyd yn oed drwy ffôn symudol, ar faterion difrifol fel ymgyfreithwyr drostynt eu hunain, heb unrhyw gynrychiolaeth gyfreithiol, yn sgandal lwyr yn y bumed wlad gyfoethocaf yn y byd.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, John Griffiths.
Finally, question 8, John Griffiths.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod trefniadau cyfansoddiadol yn adlewyrchu strwythur gwleidyddol newydd y DU? OQ56887
8. What is the Welsh Government doing to ensure constitutional arrangements reflect the new political architecture of the UK? OQ56887
Thank you, John Griffiths, for that question. The constitution has undergone considerable change in recent years, with devolution coming under attack from an increasingly assertive UK Government. That is why we are establishing a constitutional commission, which will be reaching out into civic society and the public to find a consensus on devolution and the wider constitution.
Diolch am eich cwestiwn, John Griffiths. Mae'r cyfansoddiad wedi newid yn sylweddol yn ystod y blynyddoedd diwethaf, gydag ymosodiadau ar ddatganoli gan Lywodraeth gynyddol drahaus yn y DU. Dyna pam ein bod yn sefydlu comisiwn cyfansoddiadol a fydd yn estyn allan at y gymdeithas ddinesig a'r cyhoedd i ganfod consensws ar ddatganoli a'r cyfansoddiad ehangach.
I very much welcome that constitutional convention, and look forward to its work and findings, Counsel General, but I think there is widespread recognition of a lack of useful UK arrangements and mechanisms to reflect this new UK that we have following devolution in 1999 and then the other developments, including elected mayors. There's a real gap at a UK level, which I think is very frustrating, because it would be useful to bring levels of government together, to discuss ways forward, to prevent and deal with disputes, and recognise the new UK that we have in Government, and what should be constitutional to it. So, given that we've just had a reshuffle of the UK Government, Counsel General, I just wonder whether you see any hope of an end to the frustrating period we've had, where the UK Government has simply failed to properly embrace this agenda and take steps that would benefit the whole of the UK.
Rwy'n croesawu'n fawr y confensiwn cyfansoddiadol hwnnw, ac yn edrych ymlaen at ei waith a'i ganfyddiadau, Gwnsler Cyffredinol, ond credaf fod cydnabyddiaeth eang o ddiffyg trefniadau a mecanweithiau defnyddiol yn y DU i adlewyrchu'r DU newydd hon sydd gennym yn dilyn datganoli yn 1999 ac yna'r datblygiadau eraill, gan gynnwys meiri etholedig. Mae bwlch gwirioneddol ar lefel y DU, sy'n rhwystredig iawn yn fy marn i, oherwydd byddai'n ddefnyddiol dod â lefelau o lywodraeth at ei gilydd i drafod ffyrdd ymlaen, i atal ac ymdrin ag anghydfodau, a chydnabod y DU newydd sydd gennym mewn Llywodraeth, a'r hyn a ddylai fod yn gyfansoddiadol iddo. Felly, o gofio ein bod newydd weld ad-drefnu Llywodraeth y DU, Gwnsler Cyffredinol, tybed a ydych yn gweld unrhyw obaith o weld diwedd ar y cyfnod rhwystredig rydym wedi'i gael, lle mae Llywodraeth y DU wedi methu croesawu'r agenda hon yn briodol a chymryd camau a fyddai o fudd i'r DU gyfan.
I think that goes to the core of the challenge that we actually have. The proposals that we put forward through 'Reforming our Union' and through other mechanisms, whether it be on individual legislation or in terms of inter-governmental relations, is an effort to resolve the constitutional dysfunction that exists, but in order for that to happen, there has to be common agreement.
It has been extremely challenging, extremely difficult, and I think there are many hurdles. Many of the things we do—. When you live in a combination of four nations, where effectively the constitution is largely unwritten, the issue of goodwill and trust is absolutely fundamental to making that work. My view is that we actually need to move to a position where we actually have a written constitution, but in terms of what can be done in the interim—. I suppose what I should say is: despite all the difficulty and challenges, and I don't want to rehearse and go through them as we've done quite a bit of that already this afternoon, I do think that the considerable skilled work that Welsh officials and Ministers have been carrying out with regard to inter-governmental relations—and I'd say that across all four nations of the UK—is at least encouraging in developing what may be an interim way of resolving some of those dysfunctions, and addressing some of the concerns we have. The key challenge is going to be that the devil is always in the detail, and as I've said earlier, there are some grounds to be a bit more optimistic, but we've been down this road before and we have to tread cautiously.
Credaf fod hynny'n mynd at wraidd yr her sydd gennym mewn gwirionedd. Mae'r cynigion a gyflwynwyd gennym drwy 'Diwygio ein Hundeb' a thrwy fecanweithiau eraill, boed yn ddeddfwriaeth unigol neu gysylltiadau rhynglywodraethol, yn ymdrech i ddatrys y camweithredu cyfansoddiadol sy'n bodoli, ond er mwyn i hynny ddigwydd, rhaid cael cytundeb cyffredinol.
Mae wedi bod yn heriol dros ben, yn eithriadol o anodd, a chredaf fod llawer o rwystrau. Mae llawer o'r pethau a wnawn—. Pan fyddwch yn byw mewn cyfuniad o bedair gwlad, lle mae'r cyfansoddiad yn anysgrifenedig i raddau helaeth, mae ewyllys da ac ymddiriedaeth yn gwbl sylfaenol i wneud i hynny weithio. Yn fy marn i, mae angen inni symud i sefyllfa lle mae gennym gyfansoddiad ysgrifenedig, ond o ran yr hyn y gellir ei wneud yn y cyfamser—. Mae'n debyg mai'r hyn y dylwn ei ddweud yw: er gwaethaf yr holl anhawster a'r heriau, ac nid wyf am ailadrodd a mynd drwyddynt fel rydym wedi'i wneud i raddau eithaf helaeth y prynhawn yma eisoes, credaf fod y gwaith medrus sylweddol y mae swyddogion a Gweinidogion Cymru wedi bod yn ei wneud ar gysylltiadau rhynglywodraethol—a byddwn yn dweud hynny ar draws pedair gwlad y DU—o leiaf yn galonogol o ran datblygu'r hyn a allai fod yn ffordd dros dro o ddatrys peth o'r camweithredu hwnnw, a mynd i'r afael â rhai o'r pryderon sydd gennym. Yr her allweddol yw bod y manylion bob amser yn bwysig, ac fel y dywedais yn gynharach, mae peth sail dros fod ychydig yn fwy optimistaidd, ond rydym wedi cerdded y ffordd hon o'r blaen ac mae'n rhaid inni droedio'n ofalus.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
Thank you, Counsel General.
Eitem 3, cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Cwestiwn 1, Gareth Davies.
Item 3, questions to the Senedd Commission. And question 1 from Gareth Davies.
1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am gynlluniau i alluogi pob Aelod i fynychu ystâd y Senedd i gymryd rhan ym musnes y Senedd? OQ56865
1. Will the Commission make a statement on plans to enable every Member to attend the Senedd estate to participate in Senedd business? OQ56865
Mae'r Comisiwn yn gallu cynnal busnes y Senedd ar ffurfiau rhithwir a hybrid. Mae hyn yn sicrhau parhad ein Senedd a gallu pob Aelod i gymryd rhan ar bob lefel o gyfyngiadau'r coronafirws. Mae'r Aelodau wedi gallu dod i ystâd y Senedd i gymryd rhan ym musnes y Senedd ers cyflwyno trafodion y Cyfarfod Llawn hybrid, a hynny ers Gorffennaf 2020.
O dan y trefniadau presennol, mae nifer yr Aelodau a all fod yn bresennol yn gorfforol yn y Siambr ar unrhyw adeg wedi cynyddu i 30. Gall Aelodau sy'n cymryd rhan o bell wneud hynny o unrhyw leoliad, gan gynnwys eu swyddfeydd yn Nhŷ Hywel neu yn y Senedd, fel yr ydw i ar hyn o bryd.
The Commission is able to support virtual, hybrid and in-person Senedd business. This ensures the continuity of our Parliament and the ability of all Members to participate at all levels of coronavirus restrictions. Members have been able to attend the Senedd estate to participate in Senedd business since hybrid Plenary proceedings were introduced in July 2020.
Under current arrangements, the number of Members who can be physically present in the Chamber at any time has increased to 30. Members participating remotely may do so from any location, including their offices in Tŷ Hywel or in the Senedd, where I am at the moment.
Diolch, Commissioner. The fact that we're still operating in the Chamber at half capacity, I believe, is nonsensical. We expect our children to go to school and rightly so because it's harmful to keep taking them out. Thanks to a terrific vaccine programme, we have severely impacted the virus's ability to cause serious illness and death. We are all fully vaccinated, so what's the risk? We can have four people in a lift, yet this vast Chamber remains at half capacity. As both a new Member and one representing a north Wales constituency, I find it disheartening: I spent five and a half hours travelling down this week to spend half the time contributing over video link. Commissioner, will you work with the Business Committee to ensure that for those who wish it, Members can participate in Plenary and committee meetings in person?
Diolch, Gomisiynydd. Mae'r ffaith ein bod yn dal i weithredu yn y Siambr ar hanner capasiti yn ddisynnwyr yn fy marn i. Rydym yn disgwyl i'n plant fynd i'r ysgol ac yn briodol felly am ei bod yn niweidiol dal ati i'w tynnu allan. Diolch i raglen frechu wych, rydym wedi effeithio'n ddifrifol ar allu'r feirws i achosi salwch difrifol a marwolaeth. Rydym i gyd wedi cael ein brechu'n llawn, felly beth yw'r risg? Gallwn gael pedwar o bobl mewn lifft, ac eto mae'r Siambr enfawr hon yn parhau i fod ar hanner capasiti. Fel Aelod newydd ac un sy'n cynrychioli etholaeth yng ngogledd Cymru, mae'n ddigalon i mi: treuliais bum awr a hanner yn teithio i lawr yr wythnos hon i dreulio hanner yr amser yn cyfrannu dros gyswllt fideo. Gomisiynydd, a wnewch chi weithio gyda'r Pwyllgor Busnes i sicrhau, i'r rhai sy'n dymuno hynny, y gall Aelodau gymryd rhan mewn Cyfarfodydd Llawn a chyfarfodydd pwyllgor yn y cnawd?
It's anything but nonsensical to take precautionary measures where Members feel that they would benefit from those precautionary measures. The Business Committee took the decision that it would continue in a hybrid form that would enable any Member choosing to work from home, either through choice, through preference or because they are needing to self-isolate, to continue to do so, and then took the subsequent decision by majority view that it felt that, given the length of time of proceedings of the Senedd, a 1m social distance would be preferable to be retained. Therefore, 30 Members are able to contribute physically in the Chamber. It is for us as politicians who pass the laws on coronavirus to make sure at all times that how we behave as well looks at precautionary measures, and how we as Members in that Chamber are able to keep each other as safe as possible, and then keep the people we come into contact with as safe as possible also. But we'll continue to keep these matters under review, of course, as the coronavirus situation changes and hopefully improves from where it is at the moment in Wales.
Mae'n unrhyw beth ond disynnwyr inni gymryd camau rhagofalus lle mae Aelodau'n teimlo y byddent yn elwa o'r mesurau rhagofalus hynny. Penderfynodd y Pwyllgor Busnes y byddai'n parhau ar ffurf hybrid a fyddai'n galluogi unrhyw Aelod sy'n dewis gweithio gartref, naill ai o ddewis neu oherwydd bod angen iddynt hunanynysu, barhau i wneud hynny, ac yna gwnaed penderfyniad dilynol gan y mwyafrif o'r pwyllgor eu bod yn teimlo, o ystyried hyd trafodion y Senedd, y byddai'n well cadw at bellter cymdeithasol o 1m. Felly, gall 30 o Aelodau gyfrannu yn y cnawd yn y Siambr. Ein lle ni fel gwleidyddion sy'n pasio'r cyfreithiau ar y coronafeirws yw sicrhau bob amser fod y modd rydym ni'n ymddwyn hefyd yn edrych ar fesurau rhagofalus, a sut y gallwn ni fel Aelodau yn y Siambr gadw ein gilydd mor ddiogel â phosibl, a thrwy hynny gadw'r bobl y down i gysylltiad â hwy mor ddiogel â phosibl hefyd. Ond byddwn yn parhau i adolygu'r materion hyn wrth gwrs, wrth i sefyllfa'r coronafeirws newid a gwella, gobeithio, o ble y mae ar hyn o bryd yng Nghymru.
Cwestiwn 2 [OQ56882], tynnwyd yn ôl. Cwestiwn 3, Joel James.
Question 2 [OQ56882] has been withdrawn. Question 3, Joel James.
3. Pa gynigion sydd gan Gomisiwn y Senedd i wneud ystâd y Senedd yn garbon niwtral? OQ56847
3. What proposals does the Senedd Commission have to make the Senedd estate carbon neutral? OQ56847
Thank you for that question. The Senedd Commission agreed its carbon neutral strategy in March 2021. This strategy details our commitment to becoming net carbon neutral by 2030. The strategy is available on our website. Within this strategy, we will detail the actions to take to reduce our carbon emissions, including on electricity consumption, heating, cooling, travel and cultural change. I’m pleased to be able to use this opportunity to tell Members that the Senedd is the first UK Parliament to publish a road map to a carbon-free operation. This strategy includes a mixture of behavioural change and efficiency savings to ensure our energy use is as low as possible before investment is required.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Cytunodd Comisiwn y Senedd ar ei strategaeth carbon niwtral ym mis Mawrth 2021. Mae'r strategaeth hon yn manylu ar ein hymrwymiad i fod yn garbon niwtral net erbyn 2030. Mae'r strategaeth ar gael ar ein gwefan. O fewn y strategaeth hon, byddwn yn manylu ar y camau i'w cymryd i leihau ein hallyriadau carbon, gan gynnwys y defnydd o drydan, gwresogi, oeri, teithio a newid diwylliannol. Rwy'n falch o allu defnyddio'r cyfle hwn i ddweud wrth yr Aelodau mai'r Senedd yw'r senedd gyntaf yn y DU i gyhoeddi map ffordd tuag at weithredu di-garbon. Mae'r strategaeth hon yn cynnwys cyfuniad o newid ymddygiad ac arbedion effeithlonrwydd i sicrhau bod ein defnydd o ynni mor isel â phosibl cyn bod angen buddsoddi.
Thank you—Janet, I suppose. I believe that if any Government is to enforce a policy of decarbonisation of buildings, they should lead by example, and as you mentioned about the road map, they should also be pioneers in using innovative technology so they can in effect showcase the technology for other organisations. This point has recently been highlighted by the fact that the Department for Transport has received criticism for using diesel and petrol cars in their fleet whilst promoting conversion to electric vehicles for others. In many ways, I see that the Welsh Government should be at the forefront of innovation, particularly in decarbonisation of buildings. I acknowledge that this is a complex and often expensive undertaking, but what financial provisions does the Senedd Commission expect will be needed to make all Welsh Government buildings completely carbon neutral?
Diolch—Janet, mae'n debyg. Os bydd unrhyw Lywodraeth am orfodi polisi o ddatgarboneiddio adeiladau, credaf y dylent arwain drwy esiampl, ac fel y sonioch chi am y map ffordd, dylent hefyd fod yn arloeswyr gyda'r defnydd o dechnoleg arloesol fel y gallant arddangos y dechnoleg i sefydliadau eraill. Amlygwyd y pwynt hwn yn ddiweddar gan y ffaith bod yr Adran Drafnidiaeth wedi cael ei beirniadu am ddefnyddio ceir diesel a phetrol yn eu fflyd tra'n annog eraill i newid i gerbydau trydan. Mewn sawl ffordd, gwelaf y dylai Llywodraeth Cymru fod ar flaen y gad o ran arloesi, yn enwedig gyda datgarboneiddio adeiladau. Rwy'n cydnabod bod hwn yn ymrwymiad cymhleth sy'n aml yn ddrud, ond pa ddarpariaethau ariannol y mae Comisiwn y Senedd yn disgwyl y bydd eu hangen i wneud holl adeiladau Llywodraeth Cymru yn gwbl garbon niwtral?
Thank you. Again, a really good question. Our strategy does include a mixture of behavioural change and efficiency savings, as I've mentioned. Whilst some offsetting is required at the end of this strategy to ensure, for example, that we can still travel across the country, we see this as a last resort, and we will seek to cut our current footprint by more than half by that point. I notice your reference to Welsh Government and its duty towards our carbon zero targets, but I can assure you, as the new Commissioner with this in my portfolio, climate change, that I will be pushing the Commission to ensure that we do cut our current footprint. The strategy follows two other successful strategies, which themselves have seen our energy footprint reduced by 60 per cent in a decade, even excluding the past pandemic year. Thank you.
Diolch. Unwaith eto, cwestiwn da iawn. Mae ein strategaeth yn cynnwys cyfuniad o newid ymddygiad ac arbedion effeithlonrwydd, fel y soniais. Er bod angen rhywfaint o wrthbwyso ar ddiwedd y strategaeth er mwyn sicrhau, er enghraifft, y gallwn barhau i deithio ar draws y wlad, gwelwn hyn fel dewis olaf, a byddwn yn ceisio torri ein hôl troed presennol i lai na'i hanner erbyn y pwynt hwnnw. Sylwaf ar eich cyfeiriad at Lywodraeth Cymru a'i dyletswydd tuag at ein targedau carbon sero, ond gallaf eich sicrhau, fel y Comisiynydd newydd gyda hyn yn fy mhortffolio, newid hinsawdd, y byddaf yn gwthio'r Comisiwn i sicrhau ein bod yn torri ein hôl troed presennol. Mae'r strategaeth yn dilyn dwy strategaeth lwyddiannus arall, sydd eu hunain wedi gweld ein hôl troed ynni'n gostwng 60 y cant mewn degawd, hyd yn oed heb gynnwys y flwyddyn ddiwethaf, gyda'r pandemig. Diolch.
4. Pa waith y mae'r Comisiwn yn ei wneud i sicrhau bod ystâd y Senedd yn ystyriol o bobl â dementia? OQ56844
4. What work is the Commission undertaking to make the Senedd estate dementia friendly? OQ56844
I thank you for that question. In 2015, the Assembly committed to becoming a dementia-friendly organisation. In line with that commitment, the Commission continues to work closely with Alzheimer’s Society Cymru’s dementia-friendly team and has delivered Dementia Friends training and awareness sessions for Members, their staff, Commission staff, and particularly for public-facing staff and contractors working on the estate. We have also ensured staff who have caring responsibilities for people living with dementia are directed to support available through the Alzheimer's Society, and increased awareness further through published guidance, blogs and articles promoting dementia awareness.
Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn 2015, ymrwymodd y Cynulliad i fod yn sefydliad sy'n deall dementia. Yn unol â'r ymrwymiad hwnnw, mae'r Comisiwn yn parhau i weithio'n agos gyda thîm deall dementia Cymdeithas Alzheimer Cymru ac mae wedi darparu sesiynau hyfforddi ac ymwybyddiaeth Cyfeillion Dementia i Aelodau, eu staff, staff y Comisiwn, ac yn enwedig ar gyfer staff sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyhoedd a chontractwyr sy'n gweithio ar yr ystâd. Rydym hefyd wedi sicrhau bod staff sydd â chyfrifoldebau gofalu am bobl sy'n byw gyda dementia yn cael eu cyfeirio at gymorth sydd ar gael drwy Gymdeithas Alzheimer, ac ymwybyddiaeth bellach drwy ganllawiau a gyhoeddir, blogiau ac erthyglau sy'n hyrwyddo ymwybyddiaeth o ddementia.
Thank you for that answer, Commissioner. I'm grateful that there is work being undertaken by the Commission to ensure that those who live with dementia are able to access the Senedd estate. After all, those who are living with dementia should be equally as able as anyone else to access the estate. I'm sure the Commissioner is aware that the perception of those living with dementia is often altered, and simple things such as a dark mat or a carpet on the floor can be seen as a hole that they can fall into. The sooner we make some simple changes in the Senedd, such as changing mats around the building, the better, so I'd be grateful if the Commission could outline a timetable for these simple changes, and when they plan to be finished with them.
Diolch am yr ateb hwnnw, Gomisiynydd. Rwy'n ddiolchgar fod gwaith yn cael ei wneud gan y Comisiwn i sicrhau bod pobl sy'n byw gyda dementia yn gallu cael mynediad i ystâd y Senedd. Wedi'r cyfan, dylai pobl sy'n byw gyda dementia allu cael mynediad cydradd â phawb arall i'r ystâd. Rwy'n siŵr bod y Comisiynydd yn ymwybodol fod canfyddiad pobl sy'n byw gyda dementia yn aml wedi newid, a gellir gweld pethau syml fel mat tywyll neu garped ar y llawr fel twll y gallant syrthio i mewn iddo. Gorau po gyntaf y gwnawn newidiadau syml yn y Senedd, megis newid matiau yn yr adeilad, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Comisiwn amlinellu amserlen ar gyfer y newidiadau syml hyn, a phryd y bwriedir eu cwblhau.
You make a really important point. Of course, one of the other issues for people with dementia is finding a quiet room. We have made sure that those quiet rooms and calming spaces are here to help enable people to de-stress. As I said, the public-facing staff are trained so they are able to help deal with any issues that come forward. The Commission has also marked Dementia Action Week as an opportunity to raise awareness further, and this question today, of course, will facilitate that. A group of people affected by dementia visited the Senedd to assess its dementia friendliness and put together a report outlining their findings, and that's informed our development of an action plan. We are going to build on that in the sixth Senedd and we will quite happily, with the question that you particularly raise, send you further information. I thank you for your question.
Rydych yn gwneud pwynt pwysig iawn. Wrth gwrs, un o'r problemau eraill i bobl â dementia yw dod o hyd i ystafell dawel. Rydym wedi sicrhau bod yr ystafelloedd a'r mannau tawel hynny yma i helpu i alluogi pobl i gael gwared ar straen. Fel y dywedais, mae'r staff sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyhoedd wedi'u hyfforddi i allu helpu i ymdrin ag unrhyw broblemau sy'n codi. Mae'r Comisiwn hefyd wedi nodi Wythnos Gweithredu ar Ddementia fel cyfle i godi ymwybyddiaeth ymhellach, a bydd y cwestiwn hwn heddiw yn hwyluso hynny wrth gwrs. Ymwelodd grŵp o bobl yr effeithiwyd arnynt gan ddementia â'r Senedd i asesu i ba raddau y mae'n ystyriol o ddementia a llunio adroddiad yn amlinellu eu canfyddiadau, ac mae hwnnw wedi llywio ein gwaith ar ddatblygu cynllun gweithredu. Rydym yn mynd i adeiladu ar hynny yn y chweched Senedd a byddwn yn hapus iawn, gyda'r cwestiwn a godwch yn arbennig, i anfon rhagor o wybodaeth atoch. Diolch am eich cwestiwn.
Diolch, bawb.
Thank you, everyone.
Yr eitem nesaf, cwestiynau amserol. Galwaf ar Delyth Jewell.
The next item is topical questions, and I call on Delyth Jewell.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith y cynnydd sylweddol mewn prisiau nwy a'r cynnydd cydamserol mewn prisiau ynni ar ddefnyddwyr Cymru? TQ565
1. What assessment has the Welsh Government made of the impact of significant gas price increases and the concurrent increase in energy prices on Welsh consumers? TQ565
Diolch, Delyth. Families in Wales are facing a perfect storm of increased energy prices, the freeze on the local housing allowance and the removal of the £20 uplift in universal credit. We have called on the UK Government to reverse these decisions and protect households from potentially devastating impacts this winter.
Diolch, Delyth. Mae teuluoedd yng Nghymru yn wynebu storm berffaith o brisiau ynni uwch, rhewi'r lwfans tai lleol a chael gwared ar y cynnydd o £20 i'r credyd cynhwysol. Rydym wedi galw ar Lywodraeth y DU i wrthdroi'r penderfyniadau hyn a diogelu aelwydydd rhag effeithiau a allai fod yn ddinistriol y gaeaf hwn.
Thank you, Minister, and diolch, Llywydd, for accepting this topical question. This crisis is global, of course, in nature, but the UK is in a particularly perilous situation due to unusually low gas storage, the loss of the IFA interconnecter, hampering our ability to import electricity from Europe, and lower-than-usual wind energy production. We're seeing a crisis that sits within many interlinked crises and, Minister, as I'm sure you'll agree, we shouldn't underestimate the scale of the crisis. The head of Ofgem said today to MPs that the price increase was unprecedented, and that gas prices are already six times higher than last year, having increased 70 per cent in August alone. He also contradicted the Prime Minister's assurance by saying the problem is unlikely to be temporary. However global or complicated the causes of the crisis are, the impact will be very simple and it could be devastating for low-income households.
As you've set out, Minister, this won't be visited on them alone. Thousands of families will see their universal credit cut, they'll face increased living costs, and now bigger energy bills. Minister, the Joseph Rowntree Foundation says that a couple with two children on universal credit will be £130 a month worse off by October, and the budget gap will increase to £1,750 by the end of the next financial year. These are people that cannot afford to take this kind of hit. Could the Minister tell us please what the Welsh Government can do to support people who face this imminent financial hardship? I'm especially concerned about people using prepayment meters who could have their supply cut off if they can't afford to top up. And will she also press UK Ministers about the need to take immediate financial action to support these families, like Spain, France and Italy have already announced?
Further, could the Minister also tell us whether she's held discussions with Welsh steel makers and other heavy industries that face cost increases, and whether she's relayed their concerns to the UK Government? I'd also be grateful, Minister, to hear about any action being taken to protect the agricultural sector in the face of the carbon dioxide shortage. The UK Government deal announced last night to resume production is only for a fortnight, and I know that the National Farmers Union has called for immediate assurance.
Finally, Minister, the crisis is bringing home to us just how urgent it is, of course, for us to switch to more renewable energy, but I know that the questions that will be at the forefront of people's minds will be about how we'll keep the lights on, and how people will be fed and kept warm. I'm sure many will listen to the Minister's answers with keen interest.
Diolch, Weinidog, a diolch, Lywydd, am dderbyn y cwestiwn amserol hwn. Mae'r argyfwng hwn yn fyd-eang ei natur wrth gwrs, ond mae'r DU mewn sefyllfa arbennig o beryglus oherwydd cronfeydd nwy anarferol o isel, colli'r rhyng-gysylltydd IFA, gan lesteirio ein gallu i fewnforio trydan o Ewrop, a chynhyrchiant ynni gwynt ar lefel is na'r arfer. Rydym yn gweld argyfwng yn digwydd o fewn llawer o argyfyngau rhyng-gysylltiedig ac fel y cytunwch rwy'n siŵr, ni ddylem dangyfrif maint yr argyfwng. Dywedodd pennaeth Ofgem heddiw wrth ASau fod y cynnydd mewn prisiau yn ddigynsail, a bod prisiau nwy eisoes chwe gwaith yn uwch na'r llynedd, ar ôl cynnydd o 70 y cant ym mis Awst yn unig. Roedd hefyd yn gwrth-ddweud y sicrwydd a roddodd Prif Weinidog y DU drwy ddweud nad yw'r broblem yn debygol o fod yn un dros dro. Ni waeth pa mor fyd-eang neu gymhleth yw achosion yr argyfwng, bydd yr effaith yn syml iawn a gallai fod yn ddinistriol i aelwydydd incwm isel.
Fel rydych wedi'i nodi, Weinidog, nid hyn yn unig sy'n mynd i effeithio arnynt. Bydd miloedd o deuluoedd yn gweld eu credyd cynhwysol yn cael ei dorri, byddant yn wynebu costau byw uwch, a biliau ynni uwch yn awr. Weinidog, mae Sefydliad Joseph Rowntree yn dweud y bydd cwpl â dau o blant ar gredyd cynhwysol £130 y mis yn waeth eu byd erbyn mis Hydref, a bydd y bwlch yn y gyllideb yn cynyddu i £1,750 erbyn diwedd y flwyddyn ariannol nesaf. Mae'r rhain yn bobl na all fforddio ergyd o'r fath. A allai'r Gweinidog ddweud wrthym beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi pobl sy'n wynebu'r caledi ariannol sydd ar fin digwydd? Rwy'n pryderu'n arbennig am bobl sy'n defnyddio mesuryddion rhagdalu a allai olygu bod eu cyflenwad yn cael ei dorri os na allant fforddio talu. Ac a wnaiff hi bwyso ar Weinidogion y DU ynglŷn â'r angen i gymryd camau ariannol ar unwaith i gefnogi'r teuluoedd hyn, fel y mae Sbaen, Ffrainc a'r Eidal eisoes wedi cyhoeddi?
At hynny, a allai'r Gweinidog ddweud wrthym a yw wedi cynnal trafodaethau gyda gwneuthurwyr dur Cymru a diwydiannau trwm eraill sy'n wynebu cynnydd yn eu costau, ac a yw wedi trosglwyddo eu pryderon i Lywodraeth y DU? Byddwn hefyd yn falch o glywed, Weinidog, am unrhyw gamau a gymerir i ddiogelu'r sector amaethyddol yn wyneb y prinder carbon deuocsid. Yn y cytundeb â Llywodraeth y DU a gyhoeddwyd neithiwr, dim ond am bythefnos y cytunwyd i ailddechrau cynhyrchu, a gwn fod Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr wedi galw am sicrwydd ar unwaith.
Yn olaf, Weinidog, mae'r argyfwng yn cadarnhau pa mor bwysig yw hi ein bod yn newid i ynni mwy adnewyddadwy, ond gwn y bydd y cwestiynau a fydd ar flaen meddyliau pobl yn ymwneud â sut y gallwn gadw'r goleuadau ynghynn, a sut y caiff pobl eu bwydo a'u cadw'n gynnes. Rwy'n siŵr y bydd llawer yn gwrando ar atebion y Gweinidog gyda diddordeb brwd.
Diolch, Delyth. Well, absolutely. We've done a number of things since the crisis has hit. I completely agree with your analysis as to the impact on lower income families and, indeed, a number of our businesses, and agricultural businesses in particular.
I met the chief executive at Ofgem just yesterday to discuss the impacts on Welsh consumers and Welsh businesses of the global wholesale gas price rise and the side effect of the carbon dioxide production—extraordinary that it is a side effect, but that's where we are. We know that some energy companies will try and push the prices right up to the cap, and others will unfortunately go out of business, so we were very concerned to understand whether any of those were Welsh-based businesses and whether there was anything we could do specifically to help them. We were also very concerned to understand, just for continuity of supply, never mind price, whether we had sufficient numbers of larger companies able to take across Welsh consumers who are currently receiving supply off companies likely to go out of business in the very short term. So, we're working on assurances to that and to make sure that we have that information from Ofgem so that we can help make that transition happen.
This is leaving aside the issue of whether people can pay for it. This is actually just making sure the gas stays on so they can cook and, indeed, heat their homes. I've written to Ofgem subsequent to the meeting, seeking their assurance in writing of the continuity of supply for Welsh consumers and that consumer rights will be protected. I've also written to the UK Secretary of State on the need for urgent action by the UK Government to manage market stability and consumer costs. I met with the Secretary of State last night—no, the night before last, sorry. It's all been so fast moving I can barely remember. It's Wednesday. Monday night, I met with the Secretary of State, just to have a sort of emergency meeting about what could be done, and then our officials have been in touch all day yesterday and today, and no doubt there will be another ministerial meeting at some point this week, which either myself or Lesley Griffiths will be attending. I made the point forcibly in that meeting that this wasn't just about supply, that this was about affordability, and that we had a perfect storm of Conservative policies all hitting at once.
We've got the removal of the £20 universal credit, which, extraordinarily, Thérèse Coffey seemed to feel people could just work two hours to make up, which just shows how out of touch they are. No doubt there are one or two people in the country for whom that is the case, but most people are already using all of their allowances well up past the cap for the taper to kick in. So, it just shows a complete inability to understand the situation, to my way of thinking. The Minister for Economy, myself, and the Minister for finance are also all writing to the UK Government to highlight our concerns about rising prices, the effect on budgets and so on. Delyth, you highlighted quite rightly the potential effect on a number of businesses—agricultural businesses, farmers and so on. There's also an impact on public services, of course, because not only will they have the national insurance rises, but now they also have increased gas prices to run hospital heating systems, school heating systems and so on. So, this is a whammy right across the entire economy, really.
You're quite right in saying what the modelling is for the impact on families of the rising gas and electricity costs—around £3 a week, and living costs up by about £8 a week on top of the £20-a-week universal credit cut, so around £130 worse off from October. Without intervention from us, that is a really big hit on people's incomes. So, we are very seriously using our levers as fast as we can in Wales. We've got our Warm Homes programme supporting lower income families; just under 62,000 households benefit from a saving of around £280 on their annual bills through that programme. We also continue to provide all the flexibilities that we have added to the discretionary assistance fund this winter, including the reintroduction of fuel support for off-grid clients—so, the people on oil as well, because that's also rising in price.
We've also invested an additional £25.4 million in the discretionary assistance fund to allow people who are suffering extreme financial hardship to have crisis payments. They're not intended to meet ongoing expenses, but major crisis expenses, but if there's no other way of them meeting the immediate costs of living then we will look to flex those issues as well. We also have a number of other things that I could detail, which you'll be familiar with, such as discretionary housing payments, which we're still topping up for local authorities and so on. So, I assure you we are very alert to the issues you raise. We're completely on the same page as you in terms of the impact, and we're looking to use all the levers we have to make sure that people have as least impact as possible from this really quite appalling convergence of very cruel Tory policies.
Diolch, Delyth. Wel, yn hollol. Rydym wedi gwneud nifer o bethau ers i'r argyfwng daro. Cytunaf yn llwyr â'ch dadansoddiad o'r effaith ar deuluoedd incwm is ac yn wir, ar nifer o'n busnesau, a busnesau amaethyddol yn enwedig.
Cyfarfûm â phrif weithredwr Ofgem ddoe ddiwethaf i drafod yr effeithiau ar ddefnyddwyr Cymru a busnesau Cymru yn sgil y cynnydd byd-eang ym mhrisiau nwy cyfanwerth a'r sgil-effaith ar gynhyrchiant carbon deuocsid—mae'n syndod ei fod yn sgil-effaith, ond dyna lle'r ydym. Gwyddom y bydd rhai cwmnïau ynni yn ceisio gwthio'r prisiau hyd at y cap, a bydd eraill yn anffodus yn mynd i'r wal, felly roeddem yn awyddus iawn i ddeall a oedd unrhyw un o'r rheini'n fusnesau yng Nghymru ac a oedd unrhyw beth y gallem ei wneud yn benodol i'w helpu. Roeddem hefyd yn awyddus iawn i ddeall, o ran parhad y cyflenwad, heb sôn am ei bris, a oedd gennym ddigon o gwmnïau mwy o faint a allai gymryd defnyddwyr yng Nghymru sydd ar hyn o bryd yn cael cyflenwad gan gwmnïau sy'n debygol o fynd i'r wal yn y tymor byr iawn. Felly, rydym yn gweithio ar sicrwydd ynglŷn â hynny a sicrhau bod gennym y wybodaeth honno gan Ofgem fel y gallwn helpu i wneud i'r newid hwnnw ddigwydd.
Mae hynny cyn gofyn a all pobl dalu amdano. Mae hynny ddim ond i wneud yn siŵr bod y nwy'n dal i gael ei gyflenwi er mwyn iddynt allu coginio a gwresogi eu cartrefi. Rwyf wedi ysgrifennu at Ofgem yn dilyn y cyfarfod, yn gofyn am eu sicrwydd ysgrifenedig ynglŷn â pharhad y cyflenwad i ddefnyddwyr Cymru ac y caiff hawliau defnyddwyr eu diogelu. Rwyf hefyd wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd Gwladol y DU ar yr angen i Lywodraeth y DU weithredu ar frys i reoli sefydlogrwydd y farchnad a chostau i ddefnyddwyr. Cyfarfûm â'r Ysgrifennydd Gwladol neithiwr—na, echnos, mae'n ddrwg gennyf. Mae'r cyfan wedi symud mor gyflym, prin y gallaf gofio. Mae'n ddydd Mercher. Nos Lun, cyfarfûm â'r Ysgrifennydd Gwladol, dim ond i gael rhyw fath o gyfarfod brys am yr hyn y gellid ei wneud, ac wedi hynny mae ein swyddogion wedi bod mewn cysylltiad drwy'r dydd ddoe a heddiw, ac mae'n siŵr y bydd cyfarfod gweinidogol arall rywbryd yr wythnos hon, a byddaf i neu Lesley Griffiths yn bresennol. Gwneuthum y pwynt yn rymus yn y cyfarfod hwnnw nad mater o gyflenwad yn unig oedd hyn, fod hyn yn ymwneud â fforddiadwyedd, a bod gennym storm berffaith o bolisïau Ceidwadol i gyd yn taro ar unwaith.
Rydym yn wynebu dileu'r credyd cynhwysol o £20, y teimlai Thérèse Coffey y gallai pobl weithio dwy awr i'w adfer, sy'n dangos pa mor allan o gysylltiad ydynt. Mae'n siŵr bod un neu ddau o bobl yn y wlad lle mae hynny'n wir amdanynt, ond mae'r rhan fwyaf o bobl eisoes yn defnyddio eu holl lwfansau ymhell y tu hwnt i'r cap lle daw'r tapr yn weithredol. Felly, mae'n dangos anallu llwyr i ddeall y sefyllfa, hyd y gwelaf i. Mae Gweinidog yr Economi, y Gweinidog cyllid a minnau yn ysgrifennu at Lywodraeth y DU i dynnu sylw at ein pryderon ynglŷn â phrisiau cynyddol, yr effaith ar gyllidebau ac yn y blaen. Delyth, fe dynnoch chi sylw'n gwbl briodol at yr effaith bosibl ar nifer o fusnesau—busnesau amaethyddol, ffermwyr ac yn y blaen. Ceir effaith hefyd ar wasanaethau cyhoeddus, wrth gwrs, oherwydd nid yn unig y bydd yr yswiriant gwladol yn codi, ond bellach mae ganddynt brisiau nwy uwch i redeg systemau gwresogi ysbytai, systemau gwresogi ysgolion ac yn y blaen. Felly, mae hon yn ergyd fawr ar draws yr economi gyfan, mewn gwirionedd.
Rydych yn llygad eich lle yn dweud beth yw'r modelu ar gyfer yr effaith ar deuluoedd gyda'r costau nwy a thrydan cynyddol—tua £3 yr wythnos, a chostau byw tua £8 yr wythnos yn uwch ar ben y toriad o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol, felly tua £130 yn waeth eu byd o fis Hydref ymlaen. Heb ymyrraeth gennym ni, mae honno'n ergyd fawr iawn i incwm pobl. Felly, rydym o ddifrif yn defnyddio ein dulliau gweithredu mor gyflym ag y gallwn yng Nghymru. Mae gennym ein rhaglen Cartrefi Clyd sy'n cefnogi teuluoedd incwm is; mae ychydig o dan 62,000 o aelwydydd yn elwa o arbediad o tua £280 ar eu biliau blynyddol drwy'r rhaglen honno. Rydym hefyd yn parhau i ddarparu'r holl hyblygrwydd a ychwanegwyd gennym at y gronfa cymorth dewisol y gaeaf hwn, gan gynnwys ailgyflwyno cymorth tanwydd i gleientiaid oddi ar y grid—felly, y bobl sy'n defnyddio olew hefyd, oherwydd mae pris olew hefyd yn codi.
Rydym hefyd wedi buddsoddi £25.4 miliwn ychwanegol yn y gronfa cymorth dewisol i ganiatáu i bobl sy'n dioddef caledi ariannol eithafol gael taliadau argyfwng. Nid ydynt wedi'u bwriadu ar gyfer talu treuliau parhaus, ond treuliau argyfwng mawr, ond os nad oes unrhyw ffordd arall y gallant dalu am gostau byw uniongyrchol, byddwn yn ceisio ystwytho'r pethau hynny hefyd. Mae gennym nifer o bethau eraill y gallwn fanylu arnynt, ac fe fyddwch yn gyfarwydd â hwy, megis taliadau disgresiwn at gostau tai yr ydym yn dal i ychwanegu atynt ar gyfer awdurdodau lleol ac yn y blaen. Felly, rwy'n eich sicrhau ein bod yn effro iawn i'r materion a godwch. Rydym yn cytuno'n llwyr â chi ynghylch yr effaith, ac rydym yn edrych ar ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym i sicrhau yr effeithir cyn lleied â phosibl ar bobl yn sgil y ffordd warthus y mae'r polisïau Torïaidd creulon hyn wedi taro ar yr un pryd.
Prepayment meters are amongst the most cruel of things because people don't put their heating on because they've got no money to put the heating on. It doesn't show as being cut off; they just don't have any heating. And I think that, sometimes, that is underestimated, but people will be going cold tonight.
As do you, Deputy Presiding Officer, I have a serious concern about the steel industry. In the steel industry, a major cost is energy cost, and as that goes up, the price of steel doesn't go up as fast, and then it puts pressure on the steel industry, not just in your constituency, but in other constituencies around Wales, where many of my constituents work.
But what I want to ask is: what is the estimated cost of the energy price increase to the public sector in Wales, and what additional funding will be given by the Welsh Government to Welsh Government-funded public sector organisations to help cover this additional cost? And by that I mean, effectively, mainly the health service and local government.
Mae mesuryddion rhagdalu ymhlith y pethau mwyaf creulon gan nad yw pobl yn rhoi eu gwres ymlaen am nad oes arian ganddynt i roi'r gwres ymlaen. Nid yw'n dangos eu bod wedi'u torri i ffwrdd; ond nid oes ganddynt unrhyw wres. A chredaf, weithiau, fod hynny'n cael ei dangyfrif, ond bydd pobl yn mynd yn oer heno.
Fel chi, Ddirprwy Lywydd, mae gennyf bryder difrifol am y diwydiant dur. Yn y diwydiant dur, un o'r costau mawr yw cost ynni, ac wrth i'r gost honno godi, nid yw pris dur yn codi mor gyflym, ac mae hynny'n rhoi pwysau ar y diwydiant dur, nid yn unig yn eich etholaeth, ond mewn etholaethau eraill ledled Cymru, lle mae llawer o fy etholwyr yn gweithio.
Ond yr hyn yr hoffwn ei ofyn yw: beth yw cost amcangyfrifedig y cynnydd mewn prisiau ynni i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, a pha gyllid ychwanegol a roddir gan Lywodraeth Cymru i sefydliadau'r sector cyhoeddus a ariennir gan Lywodraeth Cymru i helpu i dalu'r gost ychwanegol hon? Ac wrth hynny rwy'n golygu, i bob pwrpas, y gwasanaeth iechyd a llywodraeth leol yn bennaf.
Thank you, Mike. I agree with your assessment of prepayment meters. Part of the conversation with Ofgem—I had an already scheduled meeting with them in the diary, and I've had an additional meeting as well—part of the scheduled meeting with Ofgem is to discuss with them the plight of people on prepayment meters and what we can do to make sure that they register as people without a service, and how we can get them on to a better kind of a tariff. That's an ongoing issue.
In terms of the steel industry, and other industries affected around Wales, that's part of the ongoing conversation with Ofgem. A number of Ministers, not just myself, are now engaged in discussions across various sectors to find out quite what the impact is. The gas price has gone up by five times as much, as Delyth said, in her introductory remarks, so that's five times higher bills in the short term. We will be working right across the public sector to understand the impact of this and the rise in national insurance and a number of other things that will impact our ability to deliver public services.
We've also made the point forcibly to the UK Government, via my colleague Rebecca Evans, that these things need to be taken account of in the comprehensive spending review, and then, the allocation to Wales, because these are clearly issues that are not going away. I personally made the point to the Secretary of State in the meeting on Monday night that, in looking for the market to realign itself, as he put it, that doesn't just mean more expensive carbon dioxide. That means more expensive everything, including public services, and that the Government needs to take account of it in relying on the market, quite extraordinarily in my view, to sort out these kinds of sustainability issues.
Diolch, Mike. Rwy'n cytuno â'ch asesiad o fesuryddion rhagdalu. Rhan o'r sgwrs gydag Ofgem—roedd gennyf gyfarfod â hwy eisoes wedi'i drefnu yn y dyddiadur, ac rwyf wedi cael cyfarfod ychwanegol hefyd—rhan o'r cyfarfod a drefnwyd gydag Ofgem yw trafod sefyllfa pobl ar fesuryddion rhagdalu a'r hyn y gallwn ei wneud i sicrhau eu bod yn cofrestru fel pobl heb wasanaeth, a sut y gallwn sicrhau eu bod yn cael eu rhoi ar fath gwell o dariff. Mae hwnnw'n fater parhaus.
O ran y diwydiant dur, a diwydiannau eraill yr effeithir arnynt ledled Cymru, mae hynny'n rhan o'r sgwrs barhaus ag Ofgem. Mae nifer o Weinidogion, nid fi yn unig, bellach mewn trafodaethau ar draws amryw sectorau i ddarganfod beth yn union yw'r effaith. Mae pris nwy bum gwaith yn uwch, fel y dywedodd Delyth yn ei sylwadau agoriadol, felly mae hynny'n golygu biliau bum gwaith yn uwch yn y tymor byr. Byddwn yn gweithio ar draws y sector cyhoeddus i ddeall effaith hyn a'r cynnydd mewn yswiriant gwladol a nifer o bethau eraill a fydd yn effeithio ar ein gallu i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus.
Rydym hefyd wedi gwneud y pwynt yn gadarn i Lywodraeth y DU, drwy fy nghyd-Aelod Rebecca Evans, fod angen ystyried y pethau hyn yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, ac yna, y dyraniad i Gymru, gan nad yw'r materion hyn am ddiflannu, yn amlwg. Yn bersonol, gwneuthum y pwynt i'r Ysgrifennydd Gwladol yn y cyfarfod nos Lun nad yw aros i'r farchnad ailalinio'i hun, fel y dywedodd, yn golygu carbon deuocsid drutach yn unig. Mae'n golygu y bydd popeth yn ddrutach, gan gynnwys gwasanaethau cyhoeddus, a bod angen i'r Llywodraeth ystyried hynny wrth ddibynnu ar y farchnad, sy'n eithaf syfrdanol, yn fy marn i, i ddatrys y mathau hyn o broblemau cynaliadwyedd.
Of course this is a very important issue for people across the whole of the UK, and I welcome the action that the UK Government is now taking. Crucially, I very much welcome that the UK Government's energy cap will remain in place, continuing to provide protection to those that need it most. I also welcome that the UK Government has said it is considering offering emergency state-backed loans to energy companies to encourage them to take on customers from any companies that sadly may let consumers down. However, regardless of these current issues facing us, fuel poverty is still a persistent issue in Wales, and it is clear that more needs to be done to address it.
So, would the Minister consider using the levers that she has available to her to relax the rules around the emergency assistance payment, to ensure that there is additional support available to those who need it over the coming months, particularly to those who would usually not be eligible for support? Alongside this, the increase in the price of gas is affecting food producers, supermarkets and other key industries who rely on the stable supply of carbon dioxide for food production. So, I'm sure the Minister, well, I hope the Minister will join me in welcoming the news that the UK Government has now signed an arrangement to provide financial support to CF Fertilisers UK Ltd who produce around 60 per cent of the UK's carbon dioxide.
So, with that in mind, what considerations has the Welsh Government given to providing support to businesses in the food industry in order to ensure the current and continued production of Welsh food? Diolch.
Mae hwn, wrth gwrs, yn fater pwysig iawn i bobl ledled y DU gyfan, ac rwy'n croesawu'r camau y mae Llywodraeth y DU yn eu cymryd yn awr. Yn hanfodol, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd cap ynni Llywodraeth y DU yn parhau i fod ar waith, gan barhau i ddiogelu'r rhai sydd ei angen fwyaf. Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi dweud ei bod yn ystyried cynnig benthyciadau brys gyda chefnogaeth y wladwriaeth i gwmnïau ynni i'w hannog i gymryd cwsmeriaid gan unrhyw gwmnïau a allai fethu ddefnyddwyr, yn anffodus. Fodd bynnag, ni waeth beth yw'r problemau cyfredol hyn sy'n ein hwynebu, mae tlodi tanwydd yn dal i fod yn fater parhaus yng Nghymru, ac mae'n amlwg fod angen gwneud mwy i fynd i'r afael ag ef.
Felly, a wnaiff y Gweinidog ystyried defnyddio'r ysgogiadau sydd ar gael iddi i lacio'r rheolau ynghylch y taliad cymorth mewn argyfwng, er mwyn sicrhau bod cymorth ychwanegol ar gael i'r rheini sydd ei angen dros y misoedd nesaf, yn enwedig y rheini na fyddent fel arfer yn gymwys i gael cymorth? Yn ogystal â hyn, mae'r cynnydd ym mhris nwy yn effeithio ar gynhyrchwyr bwyd, archfarchnadoedd a diwydiannau allweddol eraill sy'n dibynnu ar gyflenwad sefydlog o garbon deuocsid ar gyfer cynhyrchu bwyd. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog, wel, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymuno â mi i groesawu'r newyddion fod Llywodraeth y DU bellach wedi arwyddo trefniant i ddarparu cymorth ariannol i CF Fertilizers UK Ltd, sy'n cynhyrchu oddeutu 60 y cant o garbon deuocsid y DU.
Felly, gyda hynny mewn golwg, pa ystyriaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i ddarparu cymorth i fusnesau yn y diwydiant bwyd er mwyn sicrhau bod bwyd Cymru yn parhau i gael ei gynhyrchu? Diolch.
Well, I have to say, Janet, I absolutely admire the brass neck that you have in asking me that question in light of the convergence of Conservative policies that have brought us to this state. The UK Government has indeed made a deal with the company. It lasts for two weeks. After that, they expect the prices to rise and the market to sort it out. That's what it means, 'The markets will sort it out': the prices rising. So, they have done absolutely nothing of any lasting impact.
Of course, we will use all the levers that are at our disposal to mitigate the impact on both consumers and industries across Wales, but that impact is absolutely enhanced by the changes to universal credit, the freeze on local housing allowance, the increase in national insurance and so on. So, the least you could do, Janet, is implore your Government to make sure that, as part of the comprehensive spending review, they take into account the impact of their policies on this Government's ability to protect its people and its industries. And I really do think you've got quite a cheek to ask me what we're going to do in light of the policies that you presumably support in devastating the incomes of low-income families and businesses across Wales.
Wel, mae'n rhaid imi ddweud, Janet, rwy'n edmygu'r wyneb sydd gennych yn gofyn y cwestiwn i mi yng ngoleuni'r cyfuniad o bolisïau Ceidwadol sydd wedi achosi'r sefyllfa hon. Mae'n wir fod Llywodraeth y DU wedi taro bargen gyda'r cwmni. Mae'n para am bythefnos. Ar ôl hynny, maent yn disgwyl i'r prisiau godi a'r farchnad i ddatrys y sefyllfa. Dyna mae'n ei olygu, 'Bydd y marchnadoedd yn datrys y sefyllfa': y prisiau'n codi. Felly, nid ydynt wedi gwneud unrhyw beth a fydd yn cael unrhyw effaith barhaol o gwbl.
Wrth gwrs, byddwn yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym i liniaru'r effaith ar ddefnyddwyr a diwydiannau ledled Cymru, ond mae'r effaith honno'n fwy o lawer yn sgil y newidiadau i gredyd cynhwysol, rhewi'r lwfans tai lleol, cynyddu yswiriant cenedlaethol ac ati. Felly, y peth lleiaf y gallech ei wneud, Janet, yw erfyn ar eich Llywodraeth i sicrhau eu bod, fel rhan o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant, yn ystyried effaith eu polisïau ar allu'r Llywodraeth hon i ddiogelu ei phobl a'i diwydiannau. Ac rwy'n meddwl o ddifrif fod gennych wyneb yn gofyn i mi beth y bwriadwn ei wneud yng ngoleuni'r polisïau yr ydych chi, rwy'n cymryd, yn eu cefnogi sy'n dinistrio incwm busnesau a theuluoedd incwm isel ledled Cymru.
Diolch, Weinidog.
Thank you, Minister.
Eitem 5: datganiadau 90 eiliad. Ac yn gyntaf, Gareth Davies.
Item 5: the 90-second statements. And, first of all, Gareth Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This year we celebrate the fiftieth anniversary of the Offa’s Dyke path or Clawdd Offa yn Gymraeg. This historic national path runs from my hometown of Prestatyn, winding its way through the beautiful countryside in the Vale of Clwyd, up into the Clwydian range area of outstanding natural beauty, before snaking its way south. On its 177-mile journey to Chepstow, the Offa’s Dyke path crosses the England and Wales border 20 times and weaves its way through eight different counties.
Opened in 1971, the path is named after and closely follows Offa’s Dyke. The path is a national treasure, and I ask Members to join me in celebrating the fiftieth anniversary. And, for those more adventurous amongst you, you are more than welcome to join me and the Friends of the Clwydian Range and Dee Valley in walking the Bodfari to Prestatyn leg of the path on Sunday 31 October. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Eleni, rydym yn dathlu hanner canmlwyddiant llwybr Clawdd Offa. Mae'r llwybr cenedlaethol hanesyddol hwn yn ymestyn o fy nhref enedigol, Prestatyn, drwy gefn gwlad hardd Dyffryn Clwyd, i fyny i ardal o harddwch naturiol eithriadol Bryniau Clwyd, cyn troelli tua'r de. Ar ei daith 177 milltir i Gas-gwent, mae llwybr Clawdd Offa yn croesi ffin Cymru a Lloegr 20 gwaith ac yn plethu ei ffordd drwy wyth sir wahanol.
Wedi’i agor ym 1971, cafodd y llwybr ei enwi ar ôl Clawdd Offa ac mae'n ei ddilyn yn agos. Mae'r llwybr yn drysor cenedlaethol, a gofynnaf i'r Aelodau ymuno â mi i ddathlu ei hanner canmlwyddiant. Ac i'r rhai mwy anturus yn eich plith, mae croeso ichi ymuno â mi a Chyfeillion Bryniau Clwyd a Dyffryn Dyfrdwy i gerdded y llwybr o Fodfari i Brestatyn ddydd Sul 31 Hydref. Diolch yn fawr.
This week, my community is celebrating Pontypridd Green Week, which is part of a UK-wide Great Big Green Week, celebrating action on climate change. This is a grass-roots event organised by local community activists of all ages who are determined to make a difference and inspire others to take action, as we respond to the climate and nature emergency. And, unfortunately, for Pontypridd and its nearby communities the emergency is very real and at the forefront of everyone's minds following the devastating flooding of February 2020.
Already, this week, there's been a fancy dress litter pick, a gig, a discussion with the youth forum about the actions they'd like to see taken, a visit to the Senedd, hosted by Mick Antoniw MS, and a volunteer community garden session. Tomorrow, at Meadow Street at 5 p.m. there will be planting using recycled material. On Saturday, a repair cafe, permaculture workshop and a plant and seed swap at Clwb y Bont, followed by a riverside litter pick at Ynysangharad Park on Sunday afternoon. This will culminate with a celebration of the Taff river's rights at 4.30 p.m. on Sunday near the old bridge. Given that communities either side of the river, on both Sion Street and Berw Road, were flooded, this will be emotional for many who still live in fear of the river every time it rains.
Though we cannot provide them with assurances that their homes will be safe in the future, there is one thing that is certain: the people of Pontypridd understand the role each of us must play in responding to the climate and nature emergency. Doing nothing is not an option.
Yr wythnos hon, mae fy nghymuned yn dathlu Wythnos Werdd Pontypridd, sy'n rhan o Wythnos Fawr Werdd y DU, i ddathlu gweithredu ar y newid hinsawdd. Digwyddiad llawr gwlad yw hwn a drefnir gan weithredwyr cymunedol lleol o bob oed sy'n benderfynol o wneud gwahaniaeth ac ysbrydoli eraill i weithredu, wrth inni ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Ac yn anffodus i Bontypridd a'r cymunedau cyfagos, mae'r argyfwng yn real iawn ac yn fyw ym meddyliau pawb ar ôl llifogydd dinistriol mis Chwefror 2020.
Eisoes, yr wythnos hon, cafwyd digwyddiad codi sbwriel mewn gwisg ffansi, gig, trafodaeth gyda'r fforwm ieuenctid am y camau yr hoffent eu gweld yn cael eu cymryd, ymweliad â'r Senedd, dan ofal Mick Antoniw AS, a sesiwn wirfoddoli mewn gardd gymunedol. Yfory, ar Meadow Street am 5 p.m.. cynhelir sesiwn blannu gan ddefnyddio deunydd wedi'i ailgylchu. Ddydd Sadwrn, caffi atgyweirio, gweithdy permaddiwylliant a digwyddiad cyfnewid planhigion a hadau yng Nghlwb y Bont, wedi'i ddilyn gan ddigwyddiad codi sbwriel ar lan yr afon ym Mharc Ynysangharad brynhawn Sul. Bydd hyn yn gorffen gyda dathliad o hawliau afon Taf am 4.30 p.m. ddydd Sul ger yr hen bont. O gofio bod cymunedau ar ddwy ochr yr afon, ar Stryd Sion a Heol Berw, wedi'u heffeithio gan y llifogydd, bydd hyn yn emosiynol i lawer sy'n dal i ofni'r afon bob tro y mae'n bwrw glaw.
Er na allwn roi sicrwydd iddynt y bydd eu cartrefi'n ddiogel yn y dyfodol, mae un peth yn sicr: mae pobl Pontypridd yn deall y rôl y mae'n rhaid i bob un ohonom ei chwarae wrth ymateb i'r argyfwng hinsawdd a natur. Nid yw gwneud dim yn opsiwn.
Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you are leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:39.
Plenary was suspended at 15:39.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:49, gyda'r Dirprwy Lywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:49, with the Deputy Presiding Officer in the Chair.
Croeso nôl.
Welcome back.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Siân Gwenllian. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths, and amendment 2 in the name of Siân Gwenllian. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf yw eitem 6, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar amseroedd ymateb ambiwlansys. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig.
The next item is item 6, the Welsh Conservatives' debate on ambulance response times. I call on Russell George to move the motion.
Cynnig NDM7779 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod ychydig dros hanner y galwadau ambiwlans coch wedi cyrraedd targed Llywodraeth Cymru o wyth munud ym mis Gorffennaf 2021.
2. Yn nodi ymhellach y pwysau aruthrol y mae Gwasanaeth Ambiwlans Cymru oddi tano gydag amseroedd trosglwyddo gofal cynyddol o hyd at 18 awr.
3. Yn cydnabod gwaith caled ac ymroddiad staff Gwasanaeth Ambiwlans Cymru mewn amgylchiadau mor heriol.
4. Yn cydnabod y pwysau mewn gofal cymdeithasol a sylfaenol a'r sgil-effeithiau ar y gwasanaeth ambiwlans.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) datgan argyfwng yng Ngwasanaeth Ambiwlans Cymru.
b) cyflwyno cynllun cynhwysfawr i wella amseroedd ymateb ambiwlansys, gan gynnwys camau i:
i) sicrhau gweithlu gofal cymdeithasol digonol;
ii) gwella mynediad i apwyntiadau gofal sylfaenol wyneb yn wyneb; a
iii) cynyddu capasiti gwelyau mewn ysbytai.
c) nodi cynllun ac amserlen glir ar gyfer codi cyflog gweithwyr gofal ledled Cymru.
d) ystyried defnyddio cefnogaeth Lluoedd Arfog Ei Mawrhydi i helpu i gynyddu capasiti ymateb ambiwlansys.
e) ymdrechu'n galetach i recriwtio parafeddygon yn gyflym.
Motion NDM7779 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Notes that just over half of red ambulance calls met the Welsh Government’s target of eight minutes in July 2021.
2. Further notes the immense pressure the Welsh Ambulance Service is under with increasing transfer-of-care times of up to 18 hours.
3. Recognises the hard work and dedication of Welsh Ambulance Service staff in such challenging circumstances.
4. Acknowledges the pressures in social and primary care and the knock-on effects on the ambulance service.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) declare an emergency in the Welsh Ambulance Service.
b) bring forward a comprehensive plan to improve ambulance response times, including action to:
i) ensure an adequate social care workforce;
ii) improve access to face-to-face primary care appointments; and
iii) increase hospital bed capacity.
c) set out a clear plan and timetable for raising the wage of care workers across Wales.
d) consider engaging the support of Her Majesty’s Armed Forces to assist with increasing ambulance response capacity.
e) redouble efforts for the rapid recruitment of paramedics.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Deputy Llywydd. I move the motion this afternoon in the name of my colleague Darren Millar. Can I, at the outset of this debate, first of all thank paramedics and ambulance staff for their work, especially during the course of the pandemic? I know that I speak on behalf of all my Conservative colleagues, but I know that Members from across the Chamber will agree that we thank sincerely our ambulance staff and paramedics for all the work they do in very difficult and challenging circumstances.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n cyflwyno'r cynnig y prynhawn yma yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar. A gaf fi, ar ddechrau'r ddadl hon, ddiolch yn gyntaf oll i barafeddygon a staff ambiwlans am eu gwaith, yn enwedig yn ystod y pandemig? Gwn fy mod yn siarad ar ran fy holl gyd-Aelodau Ceidwadol, ond gwn y bydd Aelodau o bob rhan o’r Siambr yn cytuno ein bod yn diolch o galon i’n staff ambiwlans a'n parafeddygon am yr holl waith a wnânt mewn amgylchiadau anodd a heriol iawn.
Our debate today is couched in that way. It's about support for the ambulance service and making sure that they receive the support that they need from the Welsh Government. But, be in no doubt: the ambulance service is in crisis. It's not just in near-crisis. It's in crisis now, and it has been in crisis for some months. We need immediate action from the Welsh Government to support the ambulance service and also to ensure that the people of Wales get the ambulance service that they deserve and need.
Now, I think that the Government first of all need to accept that the ambulance service is in crisis. You can't resolve a problem unless you accept that there is a problem. Now, I hope that this Chamber will know that I am not somebody who throws around statements and words easily; I choose my words carefully. So, I stand by that: the ambulance service is in a crisis.
In my own case, in a constituency issue, recently, a constituent was asked by the ambulance service themselves to take their family member with a suspected heart attack to hospital themselves. Now, I say that we've been in crisis not just now, but for some months, and I stand by that. Because we know that, in July of this year, 400 people across Wales were waiting for more than 12 hours for an ambulance—hundreds of people waiting for more than 12 hours for an ambulance. In the past, in this Chamber, we may have raised cases with Ministers, and Ministers may have said, 'Send me the examples.' We've gone beyond that. These are examples that are happening every single day throughout Wales, sadly.
Now, I was only speaking to the Stroke Association earlier today, and they were discussing the latest figures from the sentinel stroke national audit programme. Scotland's not a member of the programme, so there's no comparison there. We know how critical it is, don't we—we know how crucial it is—to make sure that, from the onset of stroke symptoms, you get to hospital. Now, the latest figures tell us—. And this is from the onset of symptoms to not just getting to the hospital, but getting to the right facility, so this is not just about the ambulance service; this takes into account some of the wider issues. From the onset of symptoms to getting to the appropriate place in hospital, in England, the latest figures say that the time is three hours, 25 minutes; in Northern Ireland, it's three hours, 23 minutes; and, in Wales, it's five hours, 17 minutes. Now, I welcome the Government's stroke quality statement today. However, the Government's own statement today emphasises the need for rapid treatment for stroke—but it's not happening.
My colleague Paul Davies was outlining in First Minister's questions yesterday his concerns about proposed cover being reduced in Pembrokeshire for ambulance services. Reducing cover for the ambulance service is not something that should be being discussed or debated at this time. That's not appropriate, not when we're in the position that we're in. Now, the First Minister dismissed Paul Davies's comments yesterday, but Paul Davies was relaying comments that were raised to him by constituents, by ambulance service staff on the front line.
Now, in terms of the amendments today, we will support the amendment from Plaid. We agree, of course, that the integration of services is important, and we of course agree with the additional staff that are required within the NHS. We won't, of course, be supporting the Government's amendment today. I'm disappointed. Disappointingly, it's a 'delete all' motion.
Now, our motion today sets out our thanks for our paramedics and ambulance staff, and it sets out a number of factual positions of where we are at, which I don't think that the Government will deny—if so, let's hear them today. So, why is it that the Government could not have supported our motion as tabled today?
As an opposition party, we do want to bring forward some constructive suggestions today to the Government. We've done so in our motion. There are short- and long-term issues that need to be addressed. So, first of all, the use of Her Majesty's armed forces to help support the ambulance service—I am pleased that we suggested this in our motion last week, and that's been brought forward. The Government have made that request, so I'm pleased that that is the position. But I don't think that anyone should be in any doubt that this action will resolve the issues that we’re facing in the ambulance service, because, of course, it won’t. There are other actions that are needed as well. First of all, we need to improve access to primary care appointments and change the current guidance to telephone triage. Secondly, we need to redouble our efforts for rapid recruitment of paramedics, and I know that Welsh Government has announced 136 new recruits for this financial year, and the Welsh Ambulance Services NHS Trust has committed to a further 127 this year also. However, in the light of the looming winter pressures, and we haven’t had a statement yet on winter pressures, the Welsh Government needs to provide support for rapid recruitment to cover any potential gaps. Thirdly, we need to mobilise members of the public and former healthcare professionals to join their local NHS teams. Fourthly, we need to establish routes of support for NHS staff, care workers and families who have experienced the trauma of the pandemic. And fifthly, we need to set out a plan and timetable to raise the wages of care workers, as we called for also in our manifesto earlier this year.
Then there are a number of medium- and long-term plans that need to be addressed also: we need to focus on the time-to-treatment for patients, we need to develop a clear plan for the Welsh NHS to clear the waiting list backlog, which has deteriorated during the pandemic, utilising cross-border and independent facilities as well as COVID-lite hubs to speed up treatment. We need to establish long COVID clinics to support people experiencing long-term effects of COVID, and we need to build upon the 10-year plan and social care workforce plan to introduce a plan across the whole of the health and social care sector. We need to expand the role of occupational therapists as part of the wraparound care to maintain patient independence. We need to promote independent living, offering online self-assessments to support the early identification of support needs, and we need to establish a fund for care innovation to promote joint working between the NHS and social care.
I commend our plan to the Senedd today, and I very much call on all Senedd Members to support our motion today as tabled. Diolch yn fawr.
Mae ein dadl heddiw wedi'i gosod yn y ffordd honno. Mae'n ymwneud â chymorth i'r gwasanaeth ambiwlans a sicrhau eu bod yn derbyn y cymorth sydd ei angen arnynt gan Lywodraeth Cymru. Ond nid oes dwywaith amdani: mae'r gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng. Nid yw bron â bod mewn argyfwng. Mae mewn argyfwng yn awr, ac mae wedi bod mewn argyfwng ers rhai misoedd. Mae arnom angen i Lywodraeth Cymru weithredu ar unwaith i gefnogi’r gwasanaeth ambiwlans a hefyd i sicrhau bod pobl Cymru yn cael y gwasanaeth ambiwlans sydd ei angen arnynt ac y maent yn ei haeddu.
Nawr, credaf fod angen i'r Llywodraeth dderbyn yn gyntaf oll fod y gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng. Ni allwch ddatrys problem oni bai eich bod yn derbyn bod problem yn bodoli. Nawr, rwy'n gobeithio y bydd y Siambr hon yn gwybod nad wyf yn rhywun sy'n taflu datganiadau a geiriau o gwmpas yn ddiofal; rwy'n dewis fy ngeiriau'n ofalus. Felly, rwy’n glynu wrth hynny: mae’r gwasanaeth ambiwlans mewn argyfwng.
Yn fy achos i, mewn mater yn fy etholaeth, yn ddiweddar, gofynnodd y gwasanaeth ambiwlans i etholwr fynd ag aelod o'u teulu yr amheuid eu bod wedi cael trawiad ar y galon i'r ysbyty eu hunain. Nawr, rwy'n dweud ein bod wedi bod mewn argyfwng nid yn unig nawr, ond ers rhai misoedd, ac rwy’n glynu wrth hynny. Oherwydd ym mis Gorffennaf eleni, gwyddom fod 400 o bobl ledled Cymru wedi aros am fwy na 12 awr am ambiwlans—cannoedd o bobl yn aros am fwy na 12 awr am ambiwlans. Yn y gorffennol, yn y Siambr hon, efallai ein bod wedi dwyn achosion i sylw Gweinidogion, ac efallai fod Gweinidogion wedi dweud, 'Anfonwch yr enghreifftiau ataf.' Rydym wedi mynd y tu hwnt i hynny. Mae'r rhain yn enghreifftiau sy'n digwydd bob dydd ledled Cymru, yn anffodus.
Nawr, bûm yn siarad â'r Gymdeithas Strôc yn gynharach heddiw, ac roeddent yn trafod ffigurau diweddaraf rhaglen archwilio genedlaethol y sentinel strôc. Nid yw'r Alban yn aelod o'r rhaglen, felly nid oes cymhariaeth i'w chael yno. Gwyddom pa mor hollbwysig—gwyddom pa mor hanfodol—yw sicrhau eich bod, o gychwyn cyntaf symptomau strôc, yn mynd i'r ysbyty. Nawr, dywed y ffigurau diweddaraf wrthym—. Ac mae hyn rhwng dechrau'r symptomau ac nid yn unig cyrraedd yr ysbyty, ond cyrraedd y cyfleuster cywir, felly nid yw hyn yn ymwneud yn unig â'r gwasanaeth ambiwlans; mae hyn yn cwmpasu rhai o'r materion ehangach. O ddechrau'r symptomau i gyrraedd y lle priodol yn yr ysbyty, yn Lloegr, dengys y ffigurau diweddaraf mai'r amser yw tair awr, 25 munud; yng Ngogledd Iwerddon, mae'n dair awr, 23 munud; ac yng Nghymru, mae'n bum awr, 17 munud. Nawr, rwy'n croesawu'r datganiad ansawdd ar gyfer strôc gan y Llywodraeth heddiw. Fodd bynnag, mae datganiad y Llywodraeth ei hun heddiw'n pwysleisio'r angen am driniaeth gyflym ar gyfer strôc—ond nid yw'n digwydd.
Roedd fy nghyd-Aelod Paul Davies yn amlinellu ei bryderon yn ystod y cwestiynau i’r Prif Weinidog ddoe ynglŷn â'r argymhelliad i leihau nifer yr ambiwlansys yn sir Benfro. Nid yw lleihau nifer yr ambiwlansys yn rhywbeth y dylid ei drafod neu ei ddadlau ar hyn o bryd. Nid yw'n briodol, a ninnau yn y sefyllfa rydym ynddi. Nawr, gwrthododd y Prif Weinidog sylwadau Paul Davies ddoe, ond roedd Paul Davies yn ailadrodd sylwadau a roddwyd iddo gan etholwyr, gan staff y gwasanaeth ambiwlans ar y rheng flaen.
Nawr, ar y gwelliannau heddiw, byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru. Rydym yn cytuno, wrth gwrs, fod integreiddio gwasanaethau yn bwysig, ac rydym wrth gwrs yn cytuno â'r staff ychwanegol sydd eu hangen yn y GIG. Ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw. Rwy'n siomedig. Mae'n siomedig mai cynnig 'dileu popeth' ydyw.
Nawr, mae ein cynnig heddiw'n nodi ein diolch i'n parafeddygon a'n staff ambiwlans, ac mae'n nodi nifer o ffeithiau ynglŷn â'n sefyllfa ar hyn o bryd, ac ni chredaf y bydd y Llywodraeth yn eu gwadu—os felly, gadewch i ni eu clywed heddiw. Felly, pam na allai'r Llywodraeth fod wedi cefnogi ein cynnig fel y'i cyflwynwyd heddiw?
Fel gwrthblaid, hoffem gyflwyno rhai awgrymiadau adeiladol i'r Llywodraeth heddiw. Rydym wedi gwneud hynny yn ein cynnig. Mae angen mynd i'r afael â phroblemau tymor byr a hirdymor. Felly, yn gyntaf oll, y defnydd o luoedd arfog Ei Mawrhydi i helpu i gefnogi'r gwasanaeth ambiwlans—rwy'n falch ein bod wedi awgrymu hyn yn ein cynnig yr wythnos diwethaf, ac mae hynny wedi'i gyflwyno. Mae'r Llywodraeth wedi gwneud y cais hwnnw, felly rwy'n falch mai dyna'r sefyllfa. Ond ni chredaf y dylai unrhyw un fod o dan unrhyw gamargraff y bydd y weithred hon yn datrys y problemau a wynebwn yn y gwasanaeth ambiwlans, oherwydd, wrth gwrs, ni fydd yn gwneud hynny. Mae angen camau eraill hefyd. Yn gyntaf oll, mae angen inni wella mynediad at apwyntiadau gofal sylfaenol a newid y canllawiau cyfredol i frysbennu dros y ffôn. Yn ail, mae angen inni ddyblu ein hymdrechion i recriwtio parafeddygon yn gyflym, a gwn fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi 136 o recriwtiaid newydd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, ac mae Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru wedi ymrwymo i 127 arall eleni hefyd. Fodd bynnag, yng ngoleuni'r pwysau sydd ar y ffordd dros y gaeaf, ac nid ydym wedi cael datganiad eto ar bwysau'r gaeaf, mae angen i Lywodraeth Cymru ddarparu cymorth fel y gellir recriwtio'n gyflym i lenwi unrhyw fylchau posibl. Yn drydydd, mae angen inni annog aelodau'r cyhoedd a chyn-weithwyr gofal iechyd proffesiynol i ymuno â'u timau GIG lleol. Yn bedwerydd, mae angen inni sefydlu llwybrau cymorth ar gyfer staff y GIG, gweithwyr gofal a theuluoedd sydd wedi dioddef trawma'r pandemig. Ac yn bumed, mae angen inni nodi cynllun ac amserlen i godi cyflogau gweithwyr gofal, fel yr oedd ein maniffesto yn gynharach eleni hefyd yn galw amdano.
Wedyn, ceir nifer o gynlluniau tymor canolig a hirdymor y bydd gofyn mynd i'r afael â hwy yn ogystal: mae angen inni ganolbwyntio ar yr amser cyn cael triniaeth i gleifion, mae angen inni ddatblygu cynllun clir fel y gall GIG Cymru ymdrin â'r ôl-groniad ar y rhestr aros, sydd wedi gwaethygu yn ystod y pandemig, gan ddefnyddio cyfleusterau trawsffiniol ac annibynnol yn ogystal â hybiau sy'n rhydd o COVID i gyflymu triniaethau. Mae angen inni sefydlu clinigau COVID hir i gefnogi pobl sy'n dioddef effeithiau hirdymor COVID, ac mae angen inni adeiladu ar y cynllun 10 mlynedd a'r cynllun gweithlu gofal cymdeithasol i gyflwyno cynllun ar gyfer y sector iechyd a gofal cymdeithasol yn ei gyfanrwydd. Mae angen inni ehangu rôl therapyddion galwedigaethol fel rhan o'r gofal cofleidiol i gynnal annibyniaeth cleifion. Mae angen inni hyrwyddo byw'n annibynnol, gan gynnig hunanasesiadau ar-lein i gefnogi'r broses o nodi anghenion cymorth yn gynnar, ac mae angen inni sefydlu cronfa ar gyfer arloesi ym maes gofal i hyrwyddo gweithio ar y cyd rhwng y GIG a gofal cymdeithasol.
Rwy'n cymeradwyo ein cynllun i’r Senedd heddiw, a galwaf ar yr holl Aelodau o'r Senedd i gefnogi ein cynnig heddiw fel y’i cyflwynwyd. Diolch yn fawr.