Y Cyfarfod Llawn

Plenary

14/07/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda. Dwi eisiau hefyd atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y cyfarfod yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr ag i'r rheini sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and to those joining virtually.

1. Cwestiynau i’r Gweinidog Newid Hinsawdd
1. Questions to the Minister for Climate Change

Yr eitem gyntaf felly yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Darren Millar.

The first item is questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Darren Millar.

Amddiffynfeydd rhag Llifogydd
Flood Defences

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fuddsoddi mewn amddiffynfeydd rhag llifogydd yng Ngorllewin Clwyd? OQ56764

1. Will the Minister make a statement on investment in flood defences in Clwyd West? OQ56764

This financial year, we are investing £3.55 million in flood and coastal projects in Clwyd West. This includes schemes at different stages of development, from business case through to construction. An interactive map showing all our investment this year through the flood and coastal programme is published on our website.

Yn y flwyddyn ariannol hon, rydym yn buddsoddi £3.55 miliwn mewn prosiectau amddiffyn rhag llifogydd ac amddiffyn yr arfordir yng Ngorllewin Clwyd. Mae hyn yn cynnwys cynlluniau ar wahanol gamau yn y broses ddatblygu, o'r achos busnes hyd at y gwaith adeiladu. Mae map rhyngweithiol sy'n dangos ein holl fuddsoddiad eleni drwy'r rhaglen rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd i'w gweld ar ein gwefan.

Thank you for that response, Minister. And can I be the first to thank the Welsh Government for the new programme of works that it's hoping to initiate in the Towyn, Kinmel Bay and Llanddulas areas in my constituency, which have been at risk of flooding for many years, and, of course, which were the scene in 1990 of the most devastating floods in living memory across Wales? One of the concerns in terms of the schemes that may now be taken forward in that coastal belt is the visual impact of any changes to the flood defences. You'll be aware that tourism is very important to the local economy in this particular part of my constituency. So, I wonder what work the Welsh Government will allow to be done to make sure that the improved flood defences also actually improve the amenity for local residents along the promenade and are attractive to residents and visitors alike.

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Ac a gaf fi fod y cyntaf i ddiolch i Lywodraeth Cymru am y rhaglen waith newydd y mae'n gobeithio ei lansio yn ardaloedd Tywyn, Bae Cinmel a Llanddulas yn fy etholaeth, sydd wedi wynebu perygl llifogydd ers blynyddoedd lawer, gan gynnwys, wrth gwrs, y llifogydd mwyaf dinistriol o fewn cof yng Nghymru yn 1990? Un o'r pryderon ynghylch y cynlluniau a allai gael eu rhoi ar waith yn awr yn y llain arfordirol honno yw effaith weledol unrhyw newidiadau i'r amddiffynfeydd rhag llifogydd. Fe fyddwch yn ymwybodol fod twristiaeth yn bwysig iawn i'r economi leol yn y rhan hon o fy etholaeth. Felly, tybed pa waith y bydd Llywodraeth Cymru yn ei ganiatáu er mwyn sicrhau bod yr amddiffynfeydd gwell rhag llifogydd hefyd yn gwella'r amwynder i drigolion lleol ar hyd y promenâd ac yn ddeniadol i drigolion yn ogystal ag ymwelwyr.

Thank you for that very important point actually, Darren Millar. Because this is about more than flood defence; these are often some of the most beautiful parts of our coastlines and river edges, and so on. So, I completely agree that it also has to enhance the local environment. You'll be very well aware that, under 'Planning Policy Wales', we talk constantly and consistently about the need for sustainable communities. And that of course includes the visual amenity of tourist areas, or actually just all areas, because the residents who live there must be able to live, thrive and be happy there, as well as be protected from floods. So, I completely agree that that's a very important part of the work that we must do, to make sure that, whilst the flood defences protect against floods, they also fit very well into the natural landscape.

Diolch am eich pwynt pwysig iawn, Darren Millar. Oherwydd mae hyn yn ymwneud â mwy nag amddiffyn rhag llifogydd; yn aml, dyma rai o rannau harddaf ein harfordiroedd a glannau ein hafonydd, ac ati. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr fod yn rhaid i hyn wella'r amgylchedd lleol hefyd. Fe fyddwch yn ymwybodol iawn ein bod, o dan 'Polisi Cynllunio Cymru', yn sôn yn gyson ac yn barhaus am yr angen am gymunedau cynaliadwy. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys amwynder gweledol ardaloedd twristaidd, neu bob ardal a dweud y gwir, gan fod yn rhaid i'r trigolion sy'n byw yno allu byw, ffynnu a bod yn hapus yno, yn ogystal â chael eu hamddiffyn rhag llifogydd. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr fod hynny'n rhan bwysig iawn o'r gwaith y mae'n rhaid inni ei wneud i sicrhau, tra bod yr amddiffynfeydd rhag llifogydd yn amddiffyn rhag llifogydd, eu bod hefyd yn cydweddu â'r dirwedd naturiol.

Ansawdd Aer
Air Quality

2. Beth yw cynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer defnyddio technoleg arloesol i wella ansawdd aer yng Nghymru? OQ56760

2. What are the Welsh Government's proposals for the use of innovative technology to improve air quality in Wales? OQ56760

Thank you. Our clean air plan sets out ambitious measures to improve air quality. This includes implementation of new and cleaner technologies across a range of sectors. We're also committed to enhancing our air quality monitoring network and are considering new and emerging technologies as part of this work.

Diolch. Mae ein cynllun aer glân yn nodi mesurau uchelgeisiol i wella ansawdd aer. Mae hyn yn cynnwys rhoi technolegau newydd a glanach ar waith ar draws ystod o sectorau. Rydym hefyd wedi ymrwymo i wella ein rhwydwaith monitro ansawdd aer ac rydym yn ystyried technolegau newydd a thechnolegau datblygol fel rhan o'r gwaith hwn.

Thank you, Minister. Earlier in the year, Cardiff Bus and Stagecoach announced that it was retrofitting 49 of its most polluting buses with exhaust clean-up technology, to reduce their nitrogen oxide emissions by 97 per cent, thanks to funding from the Welsh Government. However, in England, they are now one step ahead and have started to introduce air-filtering devices, which can remove as much as 65g of pollutants from the air over a 100-day period, which equates to the cleaning of 3.5 million cubic litres of air—enough to fill 1,288 Olympic-sized swimming pools, I'm led to believe. This has been rolled out in cities such as Manchester, Newcastle and Southampton, and I'm keen to know if the Welsh Government will commit to funding similar initiatives in Wales.

Diolch, Weinidog. Yn gynharach eleni, cyhoeddodd Bws Caerdydd a Stagecoach eu bod yn ôl-osod 49 o’u bysiau sy'n creu fwyaf o lygredd gyda thechnoleg glanhau egsôst er mwyn lleihau eu hallyriadau nitrogen ocsid 97 y cant, diolch i gyllid gan Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, yn Lloegr, maent bellach gam ar y blaen ac wedi dechrau cyflwyno dyfeisiau hidlo aer a all dynnu cymaint â 65g o lygryddion o'r aer dros gyfnod o 100 diwrnod, sy'n cyfateb i lanhau 3.5 miliwn litr o aer—digon i lenwi 1,288 o byllau nofio Olympaidd, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae hyn wedi'i gyflwyno mewn dinasoedd fel Manceinion, Newcastle a Southampton, ac rwy'n awyddus i wybod a fydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ariannu mentrau tebyg yng Nghymru.

Thank you. There's no doubt that decarbonising our bus stock is a huge challenge for us at the pace at which we need to do it in order to meet our net-zero emissions targets. I recently saw and got to sit behind the wheel of, in fact—a childhood dream come true—one of the new Newport electric buses. It's an incredibly impressive piece of kit—significantly more expensive than its petrol equivalent, it must be said. So, there is going to be a gap to be filled in the period. So, as Joel James rightly points out, some areas are ahead of the others.

In terms of Welsh Government funding a wholesale increase, we are looking, as part of our bus strategy, at how our relationship with the bus industry needs to change, and how that's funded. But I would note what the Welsh Affairs Select Committee said earlier today about the shortfall in funding that the Welsh Government gets because of transport consequentials, because of the way High Speed 2 is treated as an England-and-Wales project, when, in fact, as the Conservative-dominated committee notes, it is in fact an England-only project—we don't get the knock-on consequences for Wales that we need to fund all of our aspirations in transport. So, we need to scratch our head and figure out how that gap can be filled, and it's one that we want to fill, but it would help if the Conservative Government gave us a little bit more money. 

Diolch. Nid oes unrhyw amheuaeth fod datgarboneiddio ein stoc bysiau yn her enfawr i ni ar y cyflymder y mae angen inni wneud hynny er mwyn cyrraedd ein targedau allyriadau sero-net. Gwelais yn ddiweddar, a chael eistedd y tu ôl i lyw, mewn gwirionedd—gwireddu breuddwyd plentyn—un o fysiau trydan newydd Casnewydd. Mae'n dechnoleg anhygoel o drawiadol—ac yn ddrytach o lawer na bws petrol, mae'n rhaid dweud. Felly, bydd bwlch i'w lenwi yn y cyfamser. Felly, fel y dywed Joel James yn gwbl gywir, mae rhai ardaloedd ar y blaen i ardaloedd eraill.

O ran Llywodraeth Cymru'n ariannu cynnydd ar raddfa fawr, rydym yn edrych, fel rhan o'n strategaeth fysiau, ar sut y mae angen i'n perthynas â'r diwydiant bysiau newid, a sut y caiff hynny ei ariannu. Ond hoffwn nodi’r hyn a ddywedodd y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yn gynharach heddiw ynglŷn â'r diffyg yn y cyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael oherwydd y cyllid canlyniadol ar gyfer trafnidiaeth, oherwydd y ffordd y caiff High Speed 2 ei drin fel prosiect ar gyfer Cymru a Lloegr, er mai'r gwirionedd, fel y noda'r pwyllgor sy'n cynnwys aelodau Ceidwadol yn bennaf, yw ei fod yn brosiect ar gyfer Lloegr yn unig—nid ydym yn cael y cyllid canlyniadol sydd ei angen arnom yng Nghymru i ariannu ein holl uchelgeisiau trafnidiaeth. Felly, mae angen inni grafu ein pennau a darganfod sut y gellir llenwi'r bwlch hwnnw, ac mae'n un rydym am ei lenwi, ond byddai'n ddefnyddiol pe bai'r Llywodraeth Geidwadol yn rhoi ychydig mwy o arian i ni.

13:35

I welcome Joel's question because it does point out that there are things that we can get on right now, either with technological solutions, or other solutions, that don't require legislation. We can get on with improvements to air quality right now, and I'd be interested in the Minister's thoughts on what other things we can do. 

But the Minister will understand that there was some disappointment that the air quality Bill didn't feature within the first programme of the sixth Senedd Government. We understand there are difficult balancing acts to do, but there is a letter winging its way to the Minister, if it hasn't arrived already, from me as the Chair of the cross-party group on the air quality Bill, and the vice-chairs as well, asking for a meeting where we can discuss how we progress with other measures, but also, how we can secure, at the earliest possible opportunity in this Senedd term, at the next possible opportunity, that clean air Bill as well, because there is huge cross-party support to deliver on it. 

Rwy'n croesawu cwestiwn Joel am ei fod yn nodi bod pethau y gallwn fwrw ymlaen â hwy ar unwaith, naill ai gydag atebion technolegol, neu atebion eraill, nad oes angen deddfwriaeth i'w cyflawni. Gallwn fwrw ymlaen â gwelliannau i ansawdd aer ar unwaith, a hoffwn glywed syniadau'r Gweinidog ynglŷn â pha bethau eraill y gallwn eu gwneud.

Ond bydd y Gweinidog yn deall y bu rhywfaint o siom am nad oedd y Bil ansawdd aer yn rhan o raglen gyntaf Llywodraeth y chweched Senedd. Rydym yn deall bod angen gwneud gwaith cydbwyso anodd, ond mae llythyr ar ei ffordd at y Gweinidog, os nad yw wedi cyrraedd yn barod, oddi wrthyf fi, fel Cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y Bil ansawdd aer, a'r is-gadeiryddion hefyd, i ofyn am gyfarfod fel y gallwn drafod sut i fwrw ymlaen gyda mesurau eraill, ond hefyd, sut y gallwn sicrhau, cyn gynted â phosibl yn nhymor y Senedd hon, ar y cyfle nesaf, y Bil aer glân hwnnw hefyd, gan fod cefnogaeth drawsbleidiol enfawr i'w gyflawni.

Well, I always look forward to receiving letters from Huw Irranca-Davies and this one will be no exception. [Laughter.] I agree with him it's a very important Bill, and it's one we're very keen to proceed with as soon as we possibly can. He alludes to the fact that there is a tension between the available time we have dealing with coronavirus regulations and Brexit regulations, and our ambitious programme for government, and we are working our way through that. 

He's absolutely right, though, to focus on what can be done in the meantime, because legislation by necessity will take a number of years to get through, and we don't have a number of years to tackle the air quality crisis. So, I'm very keen to work with him and the cross-party group to identify what can be done in the meantime. And I must add, just having hot-footed it along with him from the cross-party group on active travel, which I congratulate him again for chairing so ably, the investment this year of £75 million for active travel—the highest per head investment of any country in the UK—is a very good example of what can do to shift people out of cars onto sustainable forms of transport, which, as well as improving their health and reducing congestion, also improves air quality. And we need to look at more things we can do while we wait to legislate, and to make the legislation as ambitious as we possibly can. 

Wel, rwyf bob amser yn edrych ymlaen at gael llythyrau gan Huw Irranca-Davies ac ni fydd hwn yn eithriad. [Chwerthin.] Rwy'n cytuno ag ef ei fod yn Fil pwysig iawn, ac mae'n un rydym yn awyddus iawn i fwrw ymlaen ag ef cyn gynted ag y gallwn. Cyfeiria at y tensiwn rhwng yr amser sydd ar gael wrth inni ymdrin â'r rheoliadau coronafeirws a rheoliadau Brexit, a'n rhaglen lywodraethu uchelgeisiol, ac rydym yn gweithio drwy hynny.

Mae'n llygad ei le, serch hynny, yn canolbwyntio ar yr hyn y gellir ei wneud yn y cyfamser, gan y bydd deddfwriaeth o reidrwydd yn cymryd nifer o flynyddoedd i'w chyflwyno, ac nid oes gennym nifer o flynyddoedd i fynd i'r afael â'r argyfwng ansawdd aer. Felly, rwy'n awyddus iawn i weithio gydag ef a'r grŵp trawsbleidiol i nodi'r hyn y gellir ei wneud yn y cyfamser. Ac mae'n rhaid imi ychwanegu, ar ôl dod yma gydag ef yn syth o'r grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol, ac rwy'n ei longyfarch eto am ei gadeirio mor fedrus, mae'r buddsoddiad eleni o £75 miliwn ar gyfer teithio llesol—y buddsoddiad uchaf y pen o bob gwlad yn y DU—yn enghraifft dda iawn o'r hyn y gellir ei wneud i ddod â phobl allan o geir ac ar fathau cynaliadwy o drafnidiaeth, sydd, yn ogystal â gwella eu hiechyd a lleihau tagfeydd, hefyd yn gwella ansawdd aer. Ac mae angen inni edrych ar fwy o bethau y gallwn eu gwneud wrth aros i ddeddfu, a sicrhau bod y ddeddfwriaeth mor uchelgeisiol â phosibl.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar. 

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Natasha Asghar. 

Thank you, Presiding Officer. Deputy Minister, in 2019, the Federation of Small Businesses Wales released a report called '"Are we there yet?" A Roadmap to Better Infrastructure for Wales'. It was based around a significant survey of work from the small and medium-sized enterprise sector looking at the role of infrastructure. The survey found that 86 per cent put investment in road infrastructure as quite or very important, making this the most important transport priority for them. Given that the road network is a key concern for the FSB members, and in the absence of further details, the freeze on new roads whilst a review takes place is worrying. So, Deputy Minister, can you advise whether your roads review panel will contain representatives of businesses in Wales, and not just academics with an interest in transport and climate change? And how are you engaging with small businesses to ensure their voice has an impact on decisions made here in Wales? Thanks. 

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, yn 2019, cyhoeddodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru adroddiad o'r enw '"Are we there yet?" A Roadmap to Better Infrastructure for Wales'. Roedd yn seiliedig ar arolwg sylweddol o waith yn y sector busnesau bach a chanolig a edrychai ar rôl seilwaith. Canfu'r arolwg fod 86 y cant wedi nodi bod buddsoddi yn y seilwaith ffyrdd yn eithaf pwysig neu'n bwysig iawn, gan olygu mai hon yw'r flaenoriaeth bwysicaf iddynt mewn perthynas â thrafnidiaeth. O gofio bod y rhwydwaith ffyrdd yn fater allweddol i aelodau'r Ffederasiwn Busnesau Bach, ac yn niffyg unrhyw fanylion pellach, mae'r ffaith y bydd prosiectau i adeiladu ffyrdd newydd yn cael eu rhewi wrth i adolygiad gael ei gynnal yn peri pryder. Felly, Ddirprwy Weinidog, a allwch nodi a fydd eich panel adolygu ffyrdd yn cynnwys cynrychiolwyr busnesau yng Nghymru, yn hytrach na dim ond academyddion a chanddynt diddordeb mewn trafnidiaeth a newid hinsawdd? A sut rydych yn ymgysylltu â busnesau bach i sicrhau bod eu llais yn effeithio ar benderfyniadau a wneir yma yng Nghymru? Diolch.

Well, I think all businesses need to have an effective integrated transport system, and that includes sustainable transport as well as road transport. We've been very clear that this roads review is not saying we're never going to build any roads again. It is saying that the challenge that all of us face, businesses especially, of an unstable environment and an unstable economy from the climate emergency, requires a new approach. And we need to methodically understand how much carbon headroom we have to spend on road schemes, which, as we know, generate additional journeys and additional traffic, and how we go ahead with our investment decisions in the years ahead, and what more we can spend on maintaining the roads we have and improving public transport so people have a real alternative. And I would have hoped, given all that she said about the importance of being bold and making decisions to tackle head-on the net zero challenge, she would have been supportive of that rather than trying to whip up opposition where really none ought to exist. 

Wel, credaf fod angen system drafnidiaeth integredig effeithiol ar bob busnes, ac mae hynny'n cynnwys trafnidiaeth gynaliadwy yn ogystal â thrafnidiaeth ar y ffyrdd. Rydym wedi dweud yn glir iawn nad yw'r adolygiad ffyrdd hwn yn golygu na fyddwn byth yn adeiladu unrhyw ffyrdd eto. Y neges yw bod yr her sy'n wynebu pob un ohonom, yn enwedig busnesau, o ran yr amgylchedd ansefydlog a'r economi ansefydlog yn sgil yr argyfwng hinsawdd, yn galw am ddull newydd o weithredu. Ac mae angen inni ddeall faint yn union o hyblygrwydd sydd gennym o ran carbon wrth gyflawni cynlluniau ffyrdd, sydd, fel y gwyddom, yn cynhyrchu teithiau ychwanegol a thraffig ychwanegol, a sut yr awn ati gyda'n penderfyniadau buddsoddi yn y blynyddoedd i ddod, a faint yn rhagor y gallwn ei wario ar gynnal a chadw'r ffyrdd sydd gennym a gwella trafnidiaeth gyhoeddus fel bod gan bobl ddewis amgen gwerth chweil. Ac o gofio popeth a ddywedodd ynglŷn â phwysigrwydd bod yn feiddgar a gwneud penderfyniadau i fynd i’r afael â’r her sero-net, byddwn wedi gobeithio y byddai wedi cefnogi hynny yn hytrach na cheisio ennyn gwrthwynebiad pan na ddylai unrhyw wrthwynebiad fodoli.

Thank you, Minister, for not answering the question. I was actually asking about participation in the actual plan that's going ahead, not actually what you answered. 

But, anyway, next question: can I, please, ask the Minister for more detail about tackling the problems of air quality and congestion? How are issues of congestion and air quality going to be taken into account in the road building review? And will the panel adopt an evidence-based approach taken from experiences and studies of such improvements and projects, like the recent bypass for Llandeilo, Caernarfon and Porthmadog?    

Diolch, Weinidog, am beidio ag ateb y cwestiwn. Roeddwn yn gofyn mewn gwirionedd ynglŷn â chyfranogiad yn y cynllun sydd ar waith, nid yr hyn a ateboch chi.

Ond beth bynnag, y cwestiwn nesaf: a gaf fi ofyn i'r Gweinidog, os gwelwch yn dda, am fwy o fanylion ynglŷn â mynd i'r afael â phroblemau ansawdd aer a thagfeydd traffig? Sut y bydd problemau tagfeydd traffig ac ansawdd aer yn cael eu hystyried yn yr adolygiad adeiladu ffyrdd? Ac a fydd y panel yn mabwysiadu dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth o brofiadau ac astudiaethau o welliannau a phrosiectau o'r fath, fel y ffyrdd osgoi diweddar ar gyfer Llandeilo, Caernarfon a Porthmadog?

13:40

I think, yes, absolutely, and to apologise for not directly answering every part of her first question, let me address it now. We will absolutely be looking at air quality and what to do in situations where there is a real problem with air quality. Now, at the moment, the often default response to that is to build a bypass, and simply going on building bypasses not only diverts funding away from more sustainable forms of transport, but also cumulatively adds to the problem of a car-centric and car-dependent society. So, in the medium to long-term, that does not help the solution. Clearly, the move to electric cars, to decarbonised cars, at a tailpipe end will help areas of traffic congestion from the air quality point of view, and there are other things we can look at too. So, the panel has been explicitly asked to look at that, and it will absolutely be formed of experts. Again, we're not going for a representative body of every stakeholder; we're going for a focused team of experts who understand the evidence, understand the challenges of delivery. So, for example, I very much hope that we have a local authority representative as part of that group to understand what needs to be done at a local level. 

Yn sicr, ac i ymddiheuro am beidio ag ateb pob rhan o'i chwestiwn cyntaf yn uniongyrchol, gadewch i mi ei ateb yn awr. Byddwn yn sicr yn edrych ar ansawdd aer a beth i'w wneud mewn sefyllfaoedd lle mae problem wirioneddol gydag ansawdd aer. Nawr, ar hyn o bryd, yr ateb diofyn i hynny yn aml yw adeiladu ffordd osgoi, ac mae parhau i adeiladu ffyrdd osgoi nid yn unig yn dargyfeirio cyllid oddi wrth fathau mwy cynaliadwy o drafnidiaeth, ond hefyd yn ychwanegu yn y pen draw at broblem cymdeithas sy'n ddibynnol ar geir ac yn cylchdroi o gwmpas ceir. Felly, yn y tymor canolig i'r tymor hir, nid yw hynny'n helpu i ddod o hyd i ateb. Yn amlwg, bydd y newid i geir trydan, i geir â phibellau egsôst wedi'u datgarboneiddio o gymorth mewn ardaloedd lle ceir tagfeydd traffig mewn perthynas ag ansawdd aer, ac mae pethau eraill y gallwn edrych arnynt hefyd. Felly, gofynnwyd yn benodol i'r panel edrych ar hynny, ac yn sicr, byddant yn banel o arbenigwyr. Unwaith eto, nid ydym yn ceisio cael corff sy'n cynrychioli pob rhanddeiliad; y bwriad yw cael tîm o arbenigwyr penodol sy'n deall y dystiolaeth, ac sy'n deall yr heriau o ran cyflawni. Felly, er enghraifft, rwy'n mawr obeithio y bydd gennym gynrychiolydd awdurdod lleol yn rhan o'r grŵp hwnnw i ddeall beth sydd angen ei wneud ar lefel leol.

Okay. Thank you very much. The signal that public transport is a priority is welcome, and genuinely welcome. However, the timescales involved in infrastructure strategy, including public transport improvements, are long and cannot address immediate problems. How will you take into account the time lag here, bearing in mind the need to ensure gaps in infrastructure needs are filled in the interim? Will this form part of the review process? And will you undertake to progress studies into projects, such as the Chepstow bypass and a motorway junction on the M48 where the Severn tollbooths used to be, to relieve congestion on the M4? Thanks.    

Iawn. Diolch yn fawr iawn. Mae'r neges fod trafnidiaeth gyhoeddus yn flaenoriaeth yn un y dylid ei chroesawu'n ddiffuant. Fodd bynnag, mae'r amserlenni sy'n gysylltiedig â'r strategaeth seilwaith, gan gynnwys gwelliannau trafnidiaeth gyhoeddus, yn hir ac ni allant fynd i'r afael â phroblemau uniongyrchol. Sut y byddwch yn ystyried yr oedi hwn, gan gofio'r angen i sicrhau bod bylchau mewn anghenion seilwaith yn cael eu llenwi yn y cyfamser? A fydd hyn yn rhan o'r broses adolygu? Ac a wnewch chi ymrwymo i fwrw ymlaen ag astudiaethau i brosiectau, fel ffordd osgoi Cas-gwent a chyffordd traffordd ar yr M48, lle roedd tollau pont Hafren yn arfer bod, i leddfu tagfeydd ar yr M4? Diolch.

There isn't really a meeting of minds here on this one. Despite attempts by both of us to persuade the other one, I don't think we're going to. I don't think endless bypasses and motorway studies are going to help with the problem of congestion in the medium term and indeed, especially not with the problem of air quality or of carbon reduction. So, we flatly disagree, as we've discussed before, on the best approach for this. Now, she can keep raising this at every possible opportunity, and we can keep having the same arguments, or we can try and work on some solutions that achieve our joint goals of making Wales better. But simply repeating the same hackneyed lines is not going to get us very far. 

Nid ydym yn mynd i gytuno ar hyn. Er ymdrechion y naill ohonom i berswadio'r llall, ni chredaf ein bod yn mynd i wneud hynny. Ni chredaf y bydd ffyrdd osgoi diddiwedd ac astudiaethau traffyrdd o gymorth gyda phroblem tagfeydd yn y tymor canolig, ac yn wir, yn enwedig felly gyda materion ansawdd aer neu leihau carbon. Felly, rydym yn anghytuno'n llwyr, fel rydym wedi trafod o'r blaen, ar y ffordd orau o fynd i'r afael â hyn. Nawr, gall yr Aelod barhau i godi hyn ar bob cyfle posibl, a gallwn barhau i gael yr un dadleuon, neu gallwn geisio gweithio ar rai atebion sy'n cyflawni ein nodau cyffredin o wella Cymru. Ond nid yw ailadrodd yr un llinellau ystrydebol yn mynd i fod o lawer o gymorth i ni.

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell. 

The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell. 

Diolch, Llywydd. Weinidog, mae gan ynni cymunedol ran hanfodol i'w chwarae wrth sicrhau ein bod yn cyflawni net sero. Mae ganddo rôl yn helpu i sicrhau caniatâd y cyhoedd, cynyddu cyfranogiad ac ymgorffori newid ymddygiad. Mae adroddiad diweddar sy'n edrych ar gyflwr y sector yn galw ar y Llywodraeth i ddangos cefnogaeth i'r mudiad trwy sicrhau bod polisïau sefydlog gan Lywodraethau Cymru a'r Deyrnas Unedig, ynghyd â sicrhau mynediad at adnoddau a chyllid, a bod hefyd mwy o gyfleoedd ar gael i helpu grwpiau i werthu eu hynni yn lleol. Gyda hyn oll mewn golwg, a allwch chi, Weinidog, amlinellu sut bydd Llywodraeth Cymru yn anelu at gefnogi'r sector ynni cymunedol yn ystod y chweched Senedd? 

Thank you, Llywydd. Minister, community energy has a crucial role to play in ensuring that we deliver net zero. It has a role in ensuring public consent, increasing participation and incorporating behavioural change. A recent report that looks at the state of the sector calls on the Government to show its support to the movement by ensuring that the Welsh Government and the UK Government have stable policies in place, as well as by providing access to funding and resources, and also providing enhanced opportunities to help groups to sell their energy at a local level. With all of this in mind, Minister, can you, outline how the Welsh Government will aim towards supporting the community energy sector during the sixth Senedd? 

Diolch yn fawr. Thank you very much for that question, Delyth. It's something very close to all of our hearts, I think. One of the things we need to be able to do across Wales is not just generate mega amounts of electricity renewably, but also we need to have community buy-in and community energy projects that thrive across Wales. I will be approaching the UK Government around its scheme, which has been very underperforming unfortunately. We have a number of local community energy networks set up, all raring to go, and, unfortunately, the UK part of that has not been as forthcoming as we'd like. I've already had some conversations about how we can, as the Welsh Government, build on the energy in the community—forgive the pun—to embrace these schemes, and to see whether we can step in and build on the work that was done around a hope from the UK Government, which has, sadly, not come to pass.

There are a number of other things we want to do in the field of renewable energy, and, at the risk of making my Deputy Minister's workload too great, we are seriously considering having a similar exercise done on renewable community energy, as we've just done on trees, to figure out the barriers, obstacles and solutions to getting this to be a thriving sector in Wales. And as always, Delyth, we don't have all the good ideas; we know the good ideas are out there. This will be an exercise in ensuring that we harness the good ideas and build on what we know has been a big effort already. As I say, I will be approaching both the UK Government and the Office of Gas and Electricity Markets to see what we can do to help the scheme that I know is faltering.

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Delyth. Mae'n rhywbeth sy'n bwysig iawn i bob un ohonom, yn fy marn i. Un o'r pethau y mae'n rhaid inni allu eu gwneud ledled Cymru yw nid yn unig cynhyrchu llawer iawn o drydan yn adnewyddadwy, ond hefyd mae arnom angen i'r gymuned gymryd rhan a phrosiectau ynni cymunedol sy'n ffynnu ledled Cymru. Byddaf yn cysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch ei chynllun, sydd wedi bod yn tangyflawni, yn anffodus. Mae gennym nifer o rwydweithiau ynni cymunedol lleol wedi'u sefydlu, pob un yn barod i fynd, ac yn anffodus, nid yw rhan y DU o'r gwaith hwnnw wedi bod mor frwdfrydig ag yr hoffem. Rwyf eisoes wedi cael sgyrsiau ynglŷn â sut y gallwn ni, fel Llywodraeth Cymru, adeiladu ar yr egni yn y gymuned—maddeuwch y mwyseirio—i fanteisio ar y cynlluniau hyn, ac i weld a allwn gamu i'r adwy ac adeiladu ar y gwaith a wnaed ar sail gobaith gan Lywodraeth y DU, nad yw, gwaetha'r modd, wedi cael ei wireddu.

Mae nifer o bethau eraill rydym yn awyddus i'w gwneud ym maes ynni adnewyddadwy, a heb ddymuno creu llwyth gwaith rhy fawr i fy Nirprwy Weinidog, rydym yn ystyried o ddifrif cynnal ymarfer tebyg ar ynni cymunedol adnewyddadwy, fel y gwnaethom ar goed, i ddarganfod y rhwystrau, yr anawsterau a'r atebion er mwyn sicrhau bod hwn yn sector sy'n ffynnu yng Nghymru. Ac fel bob amser, Delyth, nid gennym ni y mae'r holl syniadau da; gwyddom fod syniadau da eraill i'w cael. Bydd hwn yn ymarfer i sicrhau ein bod yn tynnu'r syniadau da ynghyd ac yn adeiladu ar yr ymdrech fawr a gafwyd eisoes. Fel y dywedaf, byddaf yn ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Swyddfa'r Marchnadoedd Nwy a Thrydan i weld beth y gallwn ei wneud i gynorthwyo'r cynllun y gwn ei fod yn wynebu anawsterau.

13:45

Okay, well, I welcome that and thank you, Minister, and I welcome the pun as well. 

Turning to a different area about nature targets, the Senedd, a fortnight ago, voted in favour of Plaid Cymru's motion and declared a nature emergency, and that motion had called on the Welsh Government to introduce legally binding nature recovery targets. This represented an important step and it's not just about—as we have discussed so many times—addressing the nature emergency, but also the climate emergency because of how they are intertwined.

With the Conference of the Parties 26 happening in October within a month of the Senedd returning from recess and a global framework to address biodiversity loss on the way, Wales now has a really important part to play in developing the legal architecture to tackle the nature emergency. So, could I ask if the Welsh Government is indeed planning to develop nature recovery targets and, if this is the case, could you outline a time frame during which we could expect to see those targets or the framework being published please?

Iawn, wel, rwy'n croesawu hynny a diolch, Weinidog, ac rwy'n croesawu eich mwyseirio hefyd.

Gan droi at faes gwahanol mewn perthynas â thargedau natur, pleidleisiodd y Senedd, bythefnos yn ôl, o blaid cynnig Plaid Cymru a datgan argyfwng natur, ac roedd y cynnig hwnnw'n galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno targedau adfer natur sy’n rhwymo mewn cyfraith. Roedd hwn yn gam pwysig ac fel rydym wedi'i drafod gymaint o weithiau, mae'n ymwneud â'r argyfwng hinsawdd hefyd yn ogystal â'r argyfwng natur, gan eu bod yn cydblethu.

Gyda Chynhadledd y Partïon 26 yn cael ei chynnal ym mis Hydref o fewn mis i'r adeg y bydd y Senedd yn dychwelyd ar ôl y toriad, a fframwaith byd-eang i fynd i'r afael â cholli bioamrywiaeth ar y ffordd, mae gan Gymru ran bwysig iawn i'w chwarae yn awr wrth ddatblygu'r bensaernïaeth gyfreithiol i fynd i'r afael â'r argyfwng natur. Felly, a gaf fi ofyn a yw Llywodraeth Cymru o ddifrif yn bwriadu datblygu targedau adfer natur, ac os ydych, a allech amlinellu'r amserlen y gallwn ddisgwyl gweld y targedau hynny'n cael eu cyflawni neu gyhoeddi'r fframwaith, os gwelwch yn dda?

We absolutely are, Delyth. We're part of a global network of nations working on this and what we're looking to do is make sure that we fit nicely inside the global framework in an ambitious, but nevertheless achievable way. We don't want this to be a council of despair either. It's a very hard balance to strike. So, what we're doing is we're working with the global community. We'll get some learning from COP26 as well and that will enable us to swiftly put our own targets in place. As you know, as we've rehearsed on many occasions, I'm very keen on having the targets, but we have to be absolutely certain that they don't have unintended consequences where we overlook things that don't have specific targets associated with them and so on. So, we'll be wanting to work very carefully across the Senedd floor and with the sector to make sure that the targets are both stretching, but also realistic and have as few unintended consequences as we can manage. And we think that's best placed in that global environment. We sit in a plan, don't we? So, we have the global one, we have the UK one and we'll have the Wales one, and I'm very keen that Wales takes a global role in that, so that we show what small nations that are very dedicated to this can actually do.

So, in terms of the time frame, that will slightly depend on the legislative programme. We've rehearsed a number of times the problems we've got with capacity, but we're looking to put an environment protection Act in place as well; we're looking to see if there are other opportunities to add the legislation on targets and so on to a Bill that might already be programmed in, and if not, to work with the Llywydd and the Commission staff to see where we can find some space in the programme to fit it in. So, what we'll do is we'll make sure that the regime is in place without the statutory backing at first if we can't find the programme, but we will put it on a statutory basis as soon as we can. I'm trying not to overpromise the statutory thing, given that I know the problems, but the regime itself and the consensus that the Government should be acting to make sure that happens will definitely be there.

Yn sicr, Delyth. Rydym yn rhan o rwydwaith byd-eang o genhedloedd sy'n gweithio ar hyn ac rydym yn gobeithio sicrhau ein bod yn rhan o'r fframwaith byd-eang mewn ffordd uchelgeisiol, ond cyflawnadwy er hynny. Nid ydym am i hwn fod yn gyngor anobaith chwaith. Mae'n gydbwysedd anodd iawn. Felly, yr hyn rydym yn ei wneud yw gweithio gyda'r gymuned fyd-eang. Byddwn yn dysgu rhywfaint drwy Gynhadledd y Partïon 26 hefyd a bydd hynny'n ein galluogi i roi ein targedau ein hunain ar waith yn gyflym. Fel y gwyddoch, ac fel rydym wedi'i ailadrodd ar sawl achlysur, rwy'n awyddus iawn i gael y targedau, ond mae'n rhaid inni fod yn gwbl sicr nad ydynt yn arwain at ganlyniadau anfwriadol lle rydym yn anghofio am bethau heb dargedau penodol yn gysylltiedig â hwy ac ati. Felly, byddwn yn awyddus i weithio'n ofalus iawn ar draws y Senedd a chyda'r sector i sicrhau bod y targedau'n uchelgeisiol, ond hefyd yn realistig ac yn arwain at gyn lleied o ganlyniadau anfwriadol â phosibl. A chredwn mai o fewn yr amgylchedd byd-eang y gellir gwneud hynny yn y ffordd orau. Rydym yn rhan o gynllun, onid ydym? Felly, mae gennym y cynllun byd-eang, mae gennym gynllun y DU a bydd gennym gynllun Cymru, ac rwy'n awyddus iawn i Gymru chwarae rhan fyd-eang yn hynny, fel ein bod yn dangos beth y gall cenhedloedd bach sy'n ymroddedig iawn i hyn ei wneud mewn gwirionedd.

Felly, o ran yr amserlen, bydd hynny'n dibynnu i raddau ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Rydym wedi ailadrodd y problemau sydd gennym gyda chapasiti dro ar ôl tro, ond rydym yn bwriadu rhoi Deddf diogelu'r amgylchedd ar waith hefyd; rydym yn edrych i weld a oes cyfleoedd eraill i ychwanegu'r ddeddfwriaeth ar dargedau ac ati at Fil a allai fod wedi'i raglennu eisoes, ac os nad oes cyfle, i weithio gyda'r Llywydd a staff y Comisiwn i weld lle gallwn ddod o hyd i rywfaint o le yn y rhaglen ar gyfer hyn. Felly, byddwn yn sicrhau bod y drefn ar waith heb y gefnogaeth statudol ar y dechrau os na allwn ddod o hyd i'r rhaglen, ond byddwn yn ei rhoi ar sail statudol cyn gynted ag y gallwn. Rwy'n ceisio peidio ag addo gormod o ran yr elfen statudol, o gofio fy mod yn ymwybodol o'r problemau, ond bydd y drefn ei hun a'r consensws y dylai'r Llywodraeth fod yn gweithredu i sicrhau bod hynny'n digwydd yn bendant yno.

Thank you, Minister. Actually, that ties in with the final question I was going to put to you about the concern about the environmental governance gaps that have been created since the UK has departed from the EU. On this governance gap, there is a real fear, which I know that you're aware of, that it could really lead to environmental harm continuing and there are limited options for redress for Governments and for public bodies because, as it stands, the environmental watchdog is little more than a complaints inbox.

So, you've talked in your previous answer, Minister, about the constraints, as you put it, that are in the legislative programme, but there was dismay that although the Government had voted in favour of a robust and independent environmental governance body, that wasn't actually in the programme for government, or it wasn't gone into much detail at least, and it wasn't in the legislative programme. So, could you confirm, in conjunction with what you just said in your previous answer, that that legislation will indeed be prioritised as quickly as possible and as practicable please?

Diolch, Weinidog. A dweud y gwir, mae hynny'n cyd-fynd â'r cwestiwn olaf roeddwn am ei ofyn i chi ynglŷn â'r pryder ynghylch y bylchau sydd wedi'u creu mewn llywodraethu amgylcheddol ers i'r DU adael yr UE. Ar y bwlch llywodraethu, mae pryder gwirioneddol, y gwn eich bod yn ymwybodol ohono, y gallai arwain at barhau niwed amgylcheddol, ac ychydig o gyfle sydd i'w gael i Lywodraethau ac i gyrff cyhoeddus unioni pethau, gan nad yw'r corff gwarchod amgylcheddol, ar hyn o bryd, yn fawr mwy na mewnflwch cwynion.

Felly, fe sonioch yn eich ateb blaenorol am y cyfyngiadau, fel y dywedwch, yn y rhaglen ddeddfwriaethol, Weinidog, ond er bod y Llywodraeth wedi pleidleisio o blaid corff llywodraethu amgylcheddol cadarn ac annibynnol, roedd yna siom nad oedd hynny i'w weld yn y rhaglen lywodraethu, neu ni chafwyd llawer o fanylder yn ei gylch o leiaf, ac nid oedd yn y rhaglen ddeddfwriaethol. Felly, yn ogystal â'r hyn rydych newydd ei ddweud yn eich ateb blaenorol, a allwch gadarnhau y bydd y ddeddfwriaeth honno'n sicr o gael ei blaenoriaethu cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl, os gwelwch yn dda?

Delyth, I'm very happy to confirm that. So, obviously, we have an interim programme right across the five years of the Senedd term in our head. That's not what's presented to the Senedd because that's been firmed up at that point. But I can assure you that I've been sharpening my elbows against my colleagues to make sure that the environment protection Bill is right up there. We have to obviously make sure that we're in a position to present it to the Senedd in good order, but we absolutely are prioritising that, I can assure you.

We're also ensuring that the four EU environmental principles, which I'm sure you're aware are precautionary, prevention, rectification at source and polluter pays, are principles that are absolutely embedded in our policy formation and application now. Dr Nerys Llewelyn Jones has been appointed, as you know, to advise me on relevant concerns arising from her interim role, and we're very keen to make sure that we get as much of what will be a statutory regime in place prior to the statute as possible. That has two benefits: first of all, it doesn't wait on the statute, and secondly, it allows us to test various things that we can then reflect in the statute when we've understood what they look like in practice. But I can assure you that we are as anxious as you are to get this onto the statute book, it's just the frustration of the resource from Brexit and COVID still, I'm afraid, reverberating through the system. But, with any luck, we're coming to the end of that now and we can start to accelerate back into normal Senedd mode.

Delyth, rwy'n fwy na pharod i gadarnhau hynny. Felly, yn amlwg, mae gennym raglen dros dro ar gyfer pum mlynedd tymor y Senedd yn ein pennau. Nid dyna sy'n cael ei gyflwyno i'r Senedd gan ei fod wedi'i gryfhau ar y pwynt hwnnw. Ond gallaf roi sicrwydd i chi fy mod wedi bod yn gwneud fy ngorau glas i sicrhau bod y Bil diogelu'r amgylchedd yn flaenoriaeth. Yn amlwg, mae'n rhaid inni sicrhau ein bod mewn sefyllfa i'w gyflwyno i'r Senedd yn y ffordd iawn, ond gallaf roi sicrwydd i chi ein bod yn blaenoriaethu hynny.

Rydym hefyd yn sicrhau bod pedair egwyddor amgylcheddol yr UE, sef unioni yn y tarddiad, y llygrwr sy’n talu, atal a rhagofal, fel y gwyddoch, rwy'n siŵr, yn egwyddorion sydd wedi'u hymgorffori'n llwyr yn y broses o ffurfio a chymhwyso polisi yn awr. Penodwyd Dr Nerys Llewelyn Jones, fel y gwyddoch, i fy nghynghori ar bryderon perthnasol sy'n codi o'i rôl dros dro, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cael cymaint â phosibl o'r hyn a fydd yn drefn statudol ar waith cyn y statud. Mae dwy fantais i hynny: yn gyntaf oll, nid yw'n aros am y statud, ac yn ail, mae'n caniatáu inni brofi amryw bethau y gallwn eu hadlewyrchu wedyn yn y statud pan fyddwn wedi deall sut y byddant yn gweithio'n ymarferol. Ond gallaf roi sicrwydd i chi ein bod yr un mor awyddus â chithau i gael hyn ar y llyfr statud, a bod Brexit a COVID, gwaetha'r modd, yn dal i fynd drwy'r system gan dagu adnoddau. Ond gyda lwc, rydym yn dod at ddiwedd hynny yn awr a gallwn ddechrau cyflymu'n ôl tuag at weithgarwch arferol y Senedd.

13:50
Diogelwch Tân
Fire Safety

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddiogelwch tân mewn fflatiau uchel yng Nghaerdydd? OQ56782

3. Will the Minister make a statement on fire safety in high-rise flats in Cardiff? OQ56782

I issued a written statement earlier today that sets out the first phase of the Welsh building safety fund, providing grant funding for surveys. Every building is different and the fire safety survey will identify measures and actions required to make blocks of flats safe in the event of a fire.

Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig yn gynharach heddiw sy'n nodi cam cyntaf cronfa diogelwch adeiladau Cymru, sef darparu cyllid grant ar gyfer arolygon. Mae pob adeilad yn wahanol a bydd yr arolwg diogelwch tân yn nodi mesurau a chamau gweithredu sy'n ofynnol i sicrhau bod blociau o fflatiau'n ddiogel pe bai tân yn digwydd.

Diolch yn fawr, Weinidog. I was very pleased to see the statement earlier on. I know this is a matter that I and others across the parties have raised on several occasions this term. This is because we—as I'm sure that you do, also—receive on a daily basis contact from people who are trapped in their homes. This has had serious impacts on their finance and health. And I note from previous responses from you and from the Trefnydd that you are working on this, but as you appreciate, what residents specifically need is the detail about any financial and any remediation support from Welsh Government. There is a demonstration in Cardiff this Saturday to highlight their plight; can they receive any more answers before Saturday? Diolch.

Diolch yn fawr, Weinidog. Roeddwn yn falch iawn o weld y datganiad yn gynharach. Gwn fod hwn yn fater rwyf fi ac eraill ar draws y pleidiau wedi'i godi ar sawl achlysur y tymor hwn, a hynny am fod pobl sy'n gaeth yn eu cartrefi yn cysylltu â ni—fel y maent yn cysylltu â chithau, rwy'n siŵr—yn ddyddiol. Mae hyn wedi cael effeithiau difrifol ar eu harian a'u hiechyd. A nodaf o ymatebion blaenorol gennych chi a'r Trefnydd eich bod yn gweithio ar hyn, ond fel rydych yn deall, yr hyn sydd ei angen ar drigolion yn benodol yw'r manylion am unrhyw gymorth ariannol ac unrhyw gymorth adfer gan Lywodraeth Cymru. Bydd protest yn cael ei chynnal yng Nghaerdydd ddydd Sadwrn i dynnu sylw at eu sefyllfa; a allant gael mwy o atebion cyn dydd Sadwrn? Diolch.

Well, as I say, I put the statement out earlier today and, just to be clear, what that says is that there's no one-size-fits-all solution—all Members of the Senedd will have heard me saying this before. So, each block of flats will need a bespoke solution for their particular issues, and they're very different depending on how the flats were constructed, when they were constructed and the materials and all the rest of it. So, this isn't just about cladding, this is about a whole series of things, including compartmentalisation, fire escape issues, fire systems, the stuff that holds the cladding on the wall; there's a whole range of these things. And so, what we're doing is we're funding each building to get a survey done that will produce a building passport, which will tell us exactly what the state of the building is, and off which we can then do the next phase, which is to figure out how we're going to sort it out.

I will say that I have now written to Robert Jenrick a very large number of times and I'm very disappointed indeed to say that we have still not heard anything at all about the consequential, as a result of his announcements, for Wales. So, if any Member of the Senedd wants to join with me in calling on the UK Government to tell us at a very early stage—I mean, why has it taken this long—so that we know how much money will be available, that would be very helpful. But nevertheless, despite the fact that we don't know that, we are forging ahead with what we can do, trying to put the systems in place so that once we get the guaranteed funding from the UK Government, we can do something with it.

I will say at this point, Llywydd, that, obviously, consequentials that come to the Welsh Government are not automatically spent on the thing that made the consequential arise in the first place, so I am not saying anything at all about usurping a budget process, but I need to be put into a position, as the Minister responsible, to be able to make bids against budgets and I cannot do that until I know the consequential is coming. So, I appeal, really, to Members of the Senedd to get the UK Government to understand that they need to tell us where the funding is coming from because, otherwise, we are constantly stuck in this situation.

Wel, fel y dywedaf, cyhoeddais y datganiad yn gynharach heddiw, ac er eglurder, yr hyn y mae'n ei ddweud yw nad oes un ateb addas i bawb—bydd yr holl Aelodau o'r Senedd wedi fy nghlywed yn dweud hyn o'r blaen. Felly, bydd angen ateb pwrpasol ar gyfer pob bloc o fflatiau i ddatrys eu problemau penodol, ac maent yn wahanol iawn yn dibynnu ar sut y cafodd y fflatiau eu hadeiladu, pryd y cawsant eu hadeiladu a'r deunyddiau a phopeth arall. Felly, nid oes a wnelo hyn â chladin yn unig, mae'n ymwneud â chyfres gyfan o bethau, gan gynnwys adrannu, materion allanfeydd tân, systemau tân, y deunydd sy'n dal y cladin ar y wal; mae yna ystod eang o bethau. Ac felly, rydym yn ariannu pob adeilad i gynnal arolwg a fydd yn cynhyrchu pasbort adeiladi ddweud wrthym beth yn union yw cyflwr yr adeilad, a gallwn ei ddefnyddio wedyn i wneud y cam nesaf, sef darganfod sut rydym yn mynd i ddatrys y broblem.

Rwyf am ddweud fy mod bellach wedi ysgrifennu at Robert Jenrick nifer fawr o weithiau ac rwy'n siomedig iawn yn wir i ddweud nad ydym wedi clywed unrhyw beth o gwbl yn sgil ei gyhoeddiadau am y cyllid canlyniadol i Gymru. Felly, os oes unrhyw Aelod o'r Senedd yn awyddus i ymuno â mi i alw ar Lywodraeth y DU i ddweud wrthym yn fuan iawn—hynny yw, pam ei bod wedi cymryd cymaint o amser—fel ein bod yn gwybod faint o arian a fydd ar gael, byddai hynny o gymorth mawr. Ond er nad ydym yn gwybod hynny, rydym yn bwrw ymlaen â'r hyn y gallwn ei wneud, a cheisio rhoi'r systemau ar waith fel y gallwn wneud rhywbeth â'r cyllid sydd wedi'i warantu ar ôl i ni ei gael y gan Lywodraeth y DU.

Hoffwn ddweud ar y pwynt hwn, Lywydd, nad yw'r cyllid canlyniadol a ddaw i Lywodraeth Cymru yn cael ei wario’n awtomatig ar y peth a arweiniodd at y cyllid canlyniadol yn y lle cyntaf, felly nid wyf yn dweud unrhyw beth o gwbl i dresmasu ar broses y gyllideb, ond mae angen imi gael fy rhoi mewn sefyllfa, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol, i allu gwneud cynigion yn erbyn cyllidebau ac ni allaf wneud hynny tan fy mod yn gwybod y bydd y cyllid canlyniadol ar ei ffordd. Felly, rwy’n apelio, a dweud y gwir, ar Aelodau o’r Senedd i geisio gwneud i Lywodraeth y DU ddeall bod angen iddynt ddweud wrthym o ble y daw'r cyllid, oherwydd fel arall, rydym yn gaeth i'r sefyllfa hon drwy'r amser.

I hear what you say, Minister. Obviously, the first batch of consequentials did not get spent and it's the right of the Welsh Government to spend it as they see fit, but it didn't get spent in the same way that it was spent by the UK Government in England on remediation work. The statement that you issued actually came out at 1.30 p.m. just as we were coming into this Chamber for question time. I haven't had the pleasure of reading that statement yet, so the question I ask you might be contained in that statement, but I hope that you can appreciate the lateness of the statement coming out just before questions.

You replied to me in a written question that your officials were working on a plan or a programme of support that might be made available and that you were hoping to make an announcement shortly. Does that plan involve any capital expenditure that might be made available to home owners, and will all home owners be included in any plan that is coming forward from your department? Obviously, social housing has been included in moneys made available by Welsh Government so far for remediation work, but private home owners have not received any support at all from Welsh Government. So, will any plan that comes from Welsh Government include all home owners that are affected by this terrible, terrible position they find themselves in?

Clywaf yr hyn a ddywedwch, Weinidog. Yn amlwg, ni chafodd y swp cyntaf o gyllid canlyniadol ei wario, ac mae hawl gan Lywodraeth Cymru i'w wario fel y mynnant, ond ni chafodd ei wario yn yr un ffordd ag y cafodd ei wario gan Lywodraeth y DU yn Lloegr ar waith adfer. Cyhoeddwyd y datganiad gennych am 1.30 p.m. wrth inni ddod i'r Siambr hon ar gyfer y sesiwn gwestiynau. Nid wyf wedi cael y pleser o ddarllen y datganiad hwnnw eto, felly efallai y bydd yr ateb i'r cwestiwn rwyf am ei ofyn i chi wedi'i gynnwys yn y datganiad hwnnw, ond rwy'n gobeithio y gallwch ddeall fod y datganiad wedi yn dod allan braidd yn hwyr cyn y sesiwn gwestiynau.

Gwnaethoch fy ateb mewn cwestiwn ysgrifenedig fod eich swyddogion yn gweithio ar gynllun neu raglen gymorth a allai fod ar gael a'ch bod yn gobeithio gwneud cyhoeddiad cyn bo hir. A yw'r cynllun hwnnw'n cynnwys unrhyw wariant cyfalaf a allai fod ar gael i berchnogion tai, ac a fydd pob perchennog tŷ yn cael eu cynnwys mewn unrhyw gynllun a roddir ar waith gan eich adran? Yn amlwg, mae tai cymdeithasol wedi'u cynnwys mewn arian sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru hyd yn hyn ar gyfer gwaith adfer, ond nid yw perchnogion tai preifat wedi derbyn unrhyw gymorth o gwbl gan Lywodraeth Cymru. Felly, a fydd unrhyw gynllun a ddaw gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys yr holl berchnogion tai y mae'r sefyllfa ofnadwy hon yn effeithio arnynt?

13:55

Absolutely, Andrew R.T. Davies, and I understand the written statement came out; sorry, these things are very complicated and I wish we could go faster. The speed is no indication of the priority; it's an indication of the complexity of being able to get these things right, as I've emphasised. I've been meeting, myself, as you know, with a number of residents associations and so on, trying to understand what each individual building is experiencing.

So, what we've done today is we've announced that we will fund the work necessary to find out what is wrong with each building, including the invasive procedures necessary to find exactly what's happening. We will fund that for the buildings so that they will have a building passport that tells them what the issues are, off the back of which we can design the system that allows us to fund the remediation works.

I can't answer the rest of your questions in detail, I'm afraid, because of the issue with these consequentials. I, frankly, just do not have any clue what the budget might look like. So, I will tell you that I am making budget bids inside the Welsh Government for the money that we may or may not have available, but the truth is that without the consequentials we will not have the money necessary to do all of the work in the way that we would like. So, I'm doing the best that I can in the circumstances, but why on earth it's taking this long to tell the Welsh Government what the consequential funding as a result of Robert Jenrick's announcements of several billion pounds earlier in the year will be, I do not know. If you can use your good offices to find out, I'd be very grateful.

It's my ambition that home owners—leaseholders, mostly—should not have to pay for things that are not their fault. But, until I understand the nature and the extent of the damage that there is, and how much money that is, it's impossible for me to promise that.

Yn sicr, Andrew R.T. Davies, a deallaf fod y datganiad ysgrifenedig wedi'i gyhoeddi; mae'n ddrwg gennyf, mae'r pethau hyn yn gymhleth iawn a hoffwn pe gallem fynd yn gyflymach. Nid yw'r cyflymder yn arwydd o'r flaenoriaeth; mae'n arwydd o gymhlethdod gallu gwneud y pethau hyn yn iawn, fel rwyf wedi'i bwysleisio. Rwyf wedi bod yn cyfarfod, fy hun, fel y gwyddoch, gyda nifer o gymdeithasau preswylwyr ac ati, i geisio deall beth yw'r broblem gyda phob adeilad unigol.

Felly, heddiw rydym wedi cyhoeddi y byddwn yn ariannu'r gwaith sy'n angenrheidiol i ddarganfod beth sydd o'i le ar bob adeilad, gan gynnwys y gweithdrefnau ymyrrol sy'n angenrheidiol i ddarganfod beth yn union sy'n digwydd. Byddwn yn ariannu hynny ar gyfer yr adeiladau fel y bydd ganddynt basbort adeilad sy'n dweud wrthynt beth yw'r problemau, a gallwn ddefnyddio'r rheini wedyn i lunio'r system sy'n caniatáu inni ariannu'r gwaith adfer.

Ni allaf ateb gweddill eich cwestiynau yn fanwl, mae arnaf ofn, oherwydd y broblem gyda'r cyllid canlyniadol. A dweud y gwir, nid oes unrhyw syniad gennyf sut beth fydd y gyllideb. Felly, fe ddywedaf wrthych fy mod yn gwneud cynigion cyllidebol o fewn Llywodraeth Cymru am yr arian a allai fod ar gael gennym neu beidio, ond y gwir yw, heb y cyllid canlyniadol, ni fydd gennym yr arian angenrheidiol i wneud yr holl waith yn y ffordd yr hoffem. Felly, rwy'n gwneud fy ngorau glas o dan yr amgylchiadau, ond pam ar y ddaear ei bod yn cymryd cymaint o amser i ddweud wrth Lywodraeth Cymru beth fydd y cyllid canlyniadol yn sgil cyhoeddiadau Robert Jenrick ynghylch sawl biliwn o bunnoedd yn gynharach yn y flwyddyn, nid wyf yn gwybod. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech ddefnyddio eich dylanwad i ddarganfod pam.

Fy uchelgais yw na ddylai perchnogion tai—lesddeiliaid yn bennaf—orfod talu am bethau nad ydynt ar fai amdanynt. Ond hyd nes y deallaf natur a maint y diffyg a faint o arian y bydd ei angen, mae'n amhosibl imi addo hynny.

Thank you for your statement, which I've briefly scanned. Some of my questions you've answered already. I'd just like to ask about the moral hazard of developers being able to walk away from their defective buildings, because, obviously, the Grenfell disaster exposed the regulatory failure to stop people putting firelighters on high-rise buildings. 

If, and when, you get to have a discussion with Robert Jenrick, will this be a topic of conversation? It seems to me that just as landlords have responsibilities around the fire safety of buildings, so do developers in ensuring that these places are safe to live in, as well as local authorities ensuring that they meet the latest standards. So, I just wondered whether you could say a little bit about how you think your meeting with developers that you plan to have later in the year is going to ensure that all developers are acting responsibly, in line with their obligations.

Diolch am eich datganiad, ac rwyf wedi'i ddarllen yn gyflym. Rydych wedi ateb rhai o fy nghwestiynau eisoes. Hoffwn ofyn am berygl moesol datblygwyr yn gallu troi eu cefnau ar eu hadeiladau diffygiol, oherwydd yn amlwg, fe wnaeth trychineb Grenfell ddatgelu’r methiant rheoliadol i atal pobl rhag gosod deunydd cynnau tân ar adeiladau uchel iawn.

Os, a phryd, y cewch drafodaeth gyda Robert Jenrick, a fydd hwn yn bwnc trafod? Ymddengys i mi, yn yr un modd ag y mae gan landlordiaid gyfrifoldebau ynghylch diogelwch tân adeiladau, fod gan ddatblygwyr gyfrifoldeb hefyd i sicrhau bod y lleoedd hyn yn ddiogel i fyw ynddynt, yn ogystal ag awdurdodau lleol o ran sicrhau eu bod yn bodloni'r safonau diweddaraf. Felly, tybed a allech ddweud ychydig wrthym ynglŷn â sut y credwch y bydd y cyfarfod rydych yn bwriadu ei gael â datblygwyr yn nes ymlaen yn y flwyddyn yn sicrhau bod pob datblygwr yn gweithredu'n gyfrifol, yn unol â'u rhwymedigaethau.

Well, the bottom line, Jenny, is that we absolutely have no way to make sure that they're acting in line with their moral obligations; there's no legal method by which the Welsh Government can do that. As you know, I've asked all of the developers who are involved in the high-rises in Wales to meet with me. To be fair, a number of them have, and a number of them have put some money into rectification of some of the defects in some of the buildings.

Some of the developers haven't met me at all. I've put a final call out for people to meet me, and we're going to have a round-table of those who are happy to work with us in the autumn. At that point, I have asked for advice on whether I can name and shame the ones that will not come forward, so I'm in the process of getting that advice.

But, the legal complexities here are immense. Almost all of these buildings were built by what are called SPVs—special purpose vehicles. They're not the holding company—the name on the top. They're a special purpose vehicle formed for the purpose of building the building, which is then dissolved. So, actually, there is no corporate entity that you can hold legally responsible.

The UK Government, to be fair, has proposed to extend the limitation period—it hasn't done it yet; it's in the legislation currently going through Parliament—to 15 years from six, which will certainly help. Unfortunately, here in Wales, nearly all of the buildings that are here in Cardiff Bay and in Swansea, which are the two big cities most affected, were built, actually, around the millennium, which those of us who are a little older will be amazed to discover is 21 years ago and not 15 years ago—it seems like last Tuesday to some of us.

Unfortunately, that will not help those buildings, because they are going to be outside the period anyway, so that's an issue. We have asked for that to be extended to 25 years, but the UK Government has gone for 15, for various reasons. The 15 years only kicks in when the Bill is passed and it is not yet passed, so some buildings that might fit in now will not fit in by the time the Bill goes through. In addition, even if they do fit inside the limitation period, they still have to find the corporate entity that's responsible, and if they were built by an SPV, that would be very difficult. So, there's no silver bullet for this.

To be fair to some of the developers, they have put substantial sums of money into rectifying some of the buildings, but it has to be said that not all of them are in that position. We continue to work with the developers to try and put as much pressure on them as we can to do that. We've sought advice about what other levers we can use in terms of Welsh Government money, funding and so on, to try and bring them to the table.

Wel, y gwir amdani, Jenny, yw nad oes gennym unrhyw ffordd o gwbl o sicrhau eu bod yn gweithredu yn unol â'u rhwymedigaethau moesol; nid oes unrhyw ddull cyfreithiol y gall Llywodraeth Cymru ei ddefnyddio i wneud hynny. Fel y gwyddoch, rwyf wedi gofyn i'r holl ddatblygwyr sy'n ymwneud ag adeiladau uchel iawn yng Nghymru gyfarfod â mi. A bod yn deg, mae sawl un ohonynt wedi gwneud hynny, ac mae sawl un ohonynt wedi rhoi rhywfaint o arian tuag at unioni rhai o'r diffygion yn rhai o'r adeiladau.

Nid yw rhai o'r datblygwyr wedi cyfarfod â mi o gwbl. Rwyf wedi cyhoeddi galwad derfynol i bobl gyfarfod â mi, a byddwn yn cael cyfarfod bord gron gyda'r rhai sy'n barod i weithio gyda ni yn yr hydref. Ar y pwynt hwnnw, rwyf wedi gofyn am gyngor i weld a gaf fi enwi a chodi cywilydd ar y rhai nad ydynt wedi cysylltu â ni, felly rwyf yn y broses o gael y cyngor hwnnw.

Ond mae'r cymhlethdodau cyfreithiol yn hyn yn aruthrol. Codwyd pob un o'r adeiladau hyn, bron â bod, gan yr hyn a elwir yn SPVs—cyfryngau at ddibenion arbennig. Nid hwy yw'r cwmni daliannol—yr enw ar y blaen. Maent yn gyfrwng at ddiben arbennig a ffurfiwyd at y diben o adeiladu'r adeilad, cyn cael ei ddiddymu. Felly, nid oes endid corfforaethol y gallwch ei ddal yn gyfreithiol gyfrifol.

Mae Llywodraeth y DU, a bod yn deg, wedi cynnig ymestyn cyfnod y cyfyngiad—nid ydynt wedi gwneud hynny eto; mae'n rhan o'r ddeddfwriaeth sy'n mynd drwy Senedd y DU ar hyn o bryd—o chwe blynedd i 15 mlynedd, a fydd yn sicr yn helpu. Yn anffodus, yma yng Nghymru, codwyd bron bob un o'r adeiladau sydd yma ym Mae Caerdydd ac yn Abertawe, sef y ddwy ddinas fawr yr effeithiwyd arnynt fwyaf, oddeutu adeg y mileniwm, a bydd y rhai ohonom sydd ychydig yn hŷn yn synnu clywed bod hynny 21 mlynedd yn ôl ac nid 15 mlynedd—mae'n teimlo fel y dydd Mawrth diwethaf i rai ohonom.

Yn anffodus, ni fydd hynny'n helpu'r adeiladau hynny, gan y byddant y tu allan i'r cyfnod beth bynnag, felly mae honno'n broblem. Rydym wedi gofyn am ymestyn y cyfnod i 25 mlynedd, ond mae Llywodraeth y DU wedi dewis 15, am amryw resymau. Ni fydd y 15 mlynedd yn cychwyn tan i'r Bil gael ei dderbyn ac nid yw wedi ei dderbyn eto, felly ni fydd rhai adeiladau sy'n gymwys ar hyn o bryd yn gymwys pan gaiff y Bil ei roi mewn grym. Yn ogystal, hyd yn oed os ydynt o fewn cyfnod y cyfyngiad, mae'n rhaid iddynt ddod o hyd i'r endid corfforaethol sy'n gyfrifol, ac os cawsant eu hadeiladu gan gyfrwng at ddibenion arbennig, byddai hynny'n anodd iawn. Felly, ni cheir un ateb syml i ddatrys y broblem.

A bod yn deg â rhai o'r datblygwyr, maent wedi gwario cryn dipyn o arian ar adfer rhai o'r adeiladau, ond mae'n rhaid dweud nad yw pob un ohonynt yn y sefyllfa honno. Rydym yn parhau i weithio gyda'r datblygwyr i geisio rhoi cymaint o bwysau ag y gallwn arnynt i wneud hynny. Rydym wedi gofyn am gyngor ynghylch pa ddulliau eraill y gallwn eu defnyddio ar ffurf arian, cyllid ac ati gan Lywodraeth Cymru i geisio dod â hwy at y bwrdd.

14:00
Cyfoeth Naturiol Cymru
Natural Resources Wales

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r pryderon a godwyd gyda'r Gweinidog gan arweinwyr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ynghylch Cyfoeth Naturiol Cymru? OQ56769

4. What steps is the Welsh Government taking to address the concerns raised with the Minister by leaders of the WLGA in relation to Natural Resources Wales? OQ56769

Diolch, Heledd. I've recently met with the NRW leadership team, alongside the Deputy Minister, Lee Waters, and I am committed to working very closely with NRW and all our partners across Wales to ensure we can effectively meet the significant challenges of climate change, including responding to serious flooding incidents.

Diolch, Heledd. Rwyf wedi cyfarfod â thîm arwain Cyfoeth Naturiol Cymru yn ddiweddar, ochr yn ochr â'r Dirprwy Weinidog, Lee Waters, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio'n agos iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'n holl bartneriaid ledled Cymru i sicrhau y gallwn ymateb yn effeithiol i heriau sylweddol newid hinsawdd, gan gynnwys ymateb i ddigwyddiadau llifogydd difrifol.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Mi ddylwn i ddatgan fan hyn fy mod i'n gynghorydd yn Rhondda Cynon Taf hefyd. Mi fyddwch chi'n ymwybodol, dwi'n siŵr, bod Llywodraeth Cymru wedi rhoddi arian i nifer o gynghorau lleol, gan gynnwys cyngor Rhondda Cynon Taf, i wario ar amddiffynfeydd dros dro rhag llifogydd ar gyfer tai, megis giatiau atal llifogydd ac ati, ac mae'r cynllun yn cael ei weinyddu gan Cyfoeth Naturiol Cymru. Er bod yna nifer o dai wedi elwa o hyn, mae yna anghysondeb o ran sut mae'r penderfyniad yn cael ei wneud o ran pa dai sy'n gymwys neu beidio. Er enghraifft, ar un stryd ym Mhontypridd, mi gafodd 30 o dai lifogydd yn Chwefror 2020, ond 13 o dai sy'n cael cynnig giatiau. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn dweud nad yw gweddill y tai ddim efo cymaint o risg o lifogydd. Mae'n anodd iawn i fi egluro i bobl pam eu bod nhw ddim yn gymwys i gael y giatiau yma, a hwythau wedi cael llifogydd ar union yr un pryd. Gaf i ofyn ichi felly, oherwydd dwi wedi methu â chael atebion i hyn: a fedr y Gweinidog ymyrryd yn y mater hwn, os gwelwch yn dda, a gofyn am ddiweddariad o ran sut mae arian y Llywodraeth yn cael ei wario, a sut mae penderfyniadau'n cael eu gwneud o ran pa dai sy'n gymwys neu beidio? Dwi'n siŵr y byddai nifer o bobl yn cytuno y dylai pob cartref a ddioddefodd lifogydd gael yr un cynnig.

Thank you very much, Minister. I should declare here that I am a councillor in RCT too. You will be aware, I'm sure, that the Welsh Government has given funding to a number of local authorities, including RCT, to spend on temporary flood defences for homes, such as the flood gates and so on, and the project is being administered by Natural Resources Wales. Although a number of homes have benefited from that, there is inconsistency in terms of how decisions are made in terms of which homes qualify and which don't. For example, on one street in Pontypridd, 30 houses were flooded in February 2020, but only 13 have been offered gates. NRW say that the rest of the homes aren't at as great a risk of flooding. It's very difficult to explain to people why they don't qualify for these flood gates, given that they had been flooded at exactly the same time. So, can I ask you, therefore, because I've not been able to get answers to this: will the Minister intervene in this issue and ask for an update in terms of how Government funding is spent and how decisions are made in terms of which homes qualify and which homes don't? I'm sure many people would agree that every home that has suffered from flooding should be given the same offer. 

Thank you for that, Heledd. If you want to write in to me with details of the houses that have been left out, I'm more than happy to look into it for you.

Diolch am hynny, Heledd. Os ydych eisiau ysgrifennu ataf gyda manylion y tai nad ydynt wedi'u cynnwys, rwy'n fwy na pharod i ymchwilio i hynny ichi.

Good afternoon, Ministers. Can I just start by declaring an interest, as I'm a Denbighshire councillor? Minister, my constituency, the Vale of Clwyd, was hit hard by storm Ciara last year and storm Christoph this year. While we can do little about the weather, we can take steps to mitigate its impact. Unfortunately, like many local authorities, Denbighshire has found NRW to be less than helpful at times and a barrier at others. Whether it's culverts not being cleared in a timely manner, river gauges not being repaired, or a whole litany of seemingly minor issues, they add up to my constituents being devastated by floodwaters. Even when it came to learning the lessons of last year's flooding, Denbighshire councillors and officials were met with hostility. Minister, will you now heed the warning that NRW is not up to the task and agree to Welsh Conservative proposals to create a national flood agency for Wales? Thank you.

Prynhawn da, Weinidogion. A gaf fi ddechrau drwy ddatgan buddiant, gan fy mod yn gynghorydd yn sir Ddinbych? Weinidog, cafodd fy etholaeth i, Dyffryn Clwyd, ei tharo'n galed gan storm Ciara y llynedd a storm Christoph eleni. Er na allwn wneud fawr ddim am y tywydd, gallwn roi camau ar waith i liniaru ei effaith. Yn anffodus, fel llawer o awdurdodau lleol, mae sir Ddinbych wedi canfod nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn gymorth mawr ar adegau a'i fod yn rhwystr ar adegau eraill. Boed yn gwlferi nad ydynt yn cael eu clirio mewn da bryd, neu'n fesuryddion afonydd nad ydynt yn cael eu trwsio, neu'n litani gyfres o faterion sy'n ymddangos yn fach, gyda'i gilydd maent yn arwain at lifogydd dinistriol i fy etholwyr. Hyd yn oed wrth geisio dysgu gwersi o lifogydd y llynedd, wynebodd cynghorwyr a swyddogion sir Ddinbych elyniaeth. Weinidog, a wnewch chi wrando ar y rhybudd yn awr nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn gallu gwneud y gwaith a chytuno i gynigion y Ceidwadwyr Cymreig i greu asiantaeth lifogydd genedlaethol i Gymru? Diolch.

Thank you for that, Gareth. There's nothing like keeping it apolitical when dealing with serious issues like flooding, is there? We are, as you know, already in the process of reviewing the flood management arrangements. We've already welcomed a number of section 19 reports from local authorities in terms of flood protection, and we are working with NRW, Welsh Government officials and local authorities to make sure that we have the right level of flood protection, from the right agency, in the right place at the right time. I don't want to say anything against our local authority partners, who I know worked very hard throughout the winter this time, and throughout the winter preceding, in order to protect people from flooding, and to deal with the immediate aftermath of floods. But, it has to be said that, in doing a review, a review is done of all partners, and very seldom have I seen a review where one partner has done absolutely 100 per cent excellently and the other partner is entirely at fault. So, it behoves us all, in an apolitical manner here, to understand what went wrong and to put the systems in place to make sure that we learn those lessons and that this winter we have the very best protection from flooding. That's exactly what this Government is doing.

Diolch ichi am hynny, Gareth. Onid yw'n bwysig ymdrin â materion difrifol fel llifogydd yn anwleidyddol? Fel y gwyddoch, rydym wrthi'n adolygu'r trefniadau rheoli llifogydd eisoes. Rydym eisoes wedi croesawu nifer o adroddiadau adran 19 gan awdurdodau lleol mewn perthynas ag amddiffyn rhag llifogydd, ac rydym yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, swyddogion Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i sicrhau bod gennym y lefel gywir o amddiffyniad rhag llifogydd, gan yr asiantaeth gywir, yn y lle cywir ar yr adeg gywir. Nid wyf eisiau dweud unrhyw beth yn erbyn ein partneriaid awdurdod lleol y gwn iddynt weithio'n galed iawn drwy gydol y gaeaf, a thrwy gydol y gaeaf cyn hynny, er mwyn amddiffyn pobl rhag llifogydd, ac wrth fynd i'r afael â chanlyniadau uniongyrchol llifogydd. Ond wrth gynnal adolygiad, mae'n rhaid dweud y gwneir adolygiad o'r holl bartneriaid, ac anaml iawn y gwelais adolygiad lle mae un partner wedi gwneud yn gwbl ragorol a bod y bai i gyd ar y partner arall. Felly, mae'n ddyletswydd arnom ni i gyd, mewn modd anwleidyddol yma, i ddeall yr hyn a aeth o'i le a rhoi'r systemau ar waith i sicrhau ein bod yn dysgu'r gwersi a bod gennym yr amddiffyniad gorau posibl rhag llifogydd y gaeaf hwn. Dyna'n union y mae'r Llywodraeth hon yn ei wneud.

Minister, as you know, I've made my views clear in this Chamber when discussing NRW and the flooding events of 2020. That said, I'd like to thank the Welsh Government for the support provided to all flood risk management authorities since the floods to improve flood protection and prevention across Rhondda, putting right culverts and drainage systems in Pentre, Treorchy, Ynyshir and Blaenllechau, and plans for a flood wall in Britannia. We've discussed both in the Chamber and in outside meetings about the need for a working group to learn the lessons of February 2020. What discussions has the Minister had with the flood risk management authorities regarding the working group?

Weinidog, fel y gwyddoch, rwyf wedi mynegi fy marn yn glir yn y Siambr hon wrth drafod Cyfoeth Naturiol Cymru a digwyddiadau llifogydd 2020. Wedi dweud hynny, hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am y cymorth a roddwyd i bob awdurdod rheoli perygl llifogydd ers y llifogydd i wella mesurau i amddiffyn rhag llifogydd ac atal llifogydd ar draws Rhondda, trwsio cwlferi a systemau draenio ym Mhentre, Treorci, Ynys-hir a Blaenllechau, a chynlluniau ar gyfer wal lifogydd ym Mritannia. Rydym wedi dweud yn y Siambr ac mewn cyfarfodydd allanol fod angen gweithgor i ddysgu gwersi mis Chwefror 2020. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r awdurdodau rheoli perygl llifogydd ynglŷn â'r gweithgor?

14:05

Thank you very much, Buffy. We've had an extensive set of discussions around this. As I said, we are looking now to have a lessons-learnt review, and to address a series of recommendations to improve the level of flood protection provided to the community. We have put record levels of funding into flood risk management. In 2020-21, NRW's revenue funding was increased by £1.25 million to £21 million, sustained in 2021-22, alongside a further £17 million in capital funding. I would like to take this opportunity, however, to express my gratitude to the action of many staff in NRW who worked above and beyond the call of duty during the flooding. I think it's easy to forget the people on the ground who actually worked really hard in very difficult circumstances, alongside local authority officers, officers from fire and rescue authorities and others, who really did put themselves on the line to do that. I really do think that's lost in some of these conversations. We are very happy, of course, to look again at the remaining—you know I'm already doing that. NRW is asked to do an enormous number of things for the Welsh Government, and many of the staff are doing those extremely well. I do accept entirely that we haven't got the balance of responsibilities for flood protection right at the moment, and we're working very hard to put that right in the future.

Diolch yn fawr iawn, Buffy. Rydym wedi cael cyfres helaeth o drafodaethau ynglŷn â hyn. Fel y dywedais, rydym yn awr yn bwriadu cael adolygiad o'r gwersi a ddysgwyd, a mynd i'r afael â chyfres o argymhellion i wella lefel yr amddiffyniad rhag llifogydd a ddarperir i'r gymuned. Rydym wedi darparu'r swm mwyaf erioed o gyllid i reoli perygl llifogydd. Yn 2020-21, cynyddodd cyllid refeniw Cyfoeth Naturiol Cymru o £1.25 miliwn i £21 miliwn, a chafodd hwn ei gynnal yn 2021-22, ynghyd â £17 miliwn pellach mewn cyllid cyfalaf. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn, fodd bynnag, i fynegi fy niolch i lawer o staff Cyfoeth Naturiol Cymru a weithiodd y tu hwnt i'r galw yn ystod y llifogydd. Rwy'n credu ei bod yn hawdd anghofio'r bobl ar lawr gwlad sydd wedi gweithio'n galed iawn mewn amgylchiadau anodd iawn, ochr yn ochr â swyddogion awdurdodau lleol, swyddogion o awdurdodau tân ac achub ac eraill, gan wynebu heriau mawr wrth wneud hynny. Rwy'n credu bod hynny ar goll yn rhai o'r sgyrsiau hyn. Rydym yn hapus iawn, wrth gwrs, i edrych eto ar weddill—fe wyddoch fy mod eisoes yn gwneud hynny. Gofynnir i Cyfoeth Naturiol Cymru wneud nifer enfawr o bethau i Lywodraeth Cymru, ac mae llawer o'r staff yn eu gwneud yn eithriadol o dda. Rwy'n derbyn yn llwyr nad ydym wedi sicrhau'r gydbwysedd cywir mewn perthynas â chyfrifoldebau dros amddiffyn rhag llifogydd ar hyn o bryd, ac rydym yn gweithio'n galed iawn i gywiro hynny yn y dyfodol.

Cyllideb y Taliad Disgresiwn at Gostau Tai
The Discretionary Housing Payment Budget

5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r toriadau a wnaed i'r gyllideb taliad disgresiwn at gostau tai gan Lywodraeth y DU? OQ56771

5. What assessment has the Minister made of the cuts that the UK Government has made to the discretionary housing payment budget? OQ56771

Thank you, Carolyn. We have written to the UK Government to express our great disappointment at the cuts made to discretionary housing payments. This, combined with the freezing of local housing allowance rates, and stopping the £20 a week universal credit top-up after September, will push more people and families into even greater hardship.

Diolch, Carolyn. Rydym wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU i fynegi ein siom fawr ynglŷn â'r toriadau a wnaed i daliadau disgresiwn at gostau tai. Bydd hyn, ynghyd â rhewi cyfraddau lwfans tai lleol, a rhoi diwedd ar y swm o £20 yr wythnos o gredyd cynhwysol ychwanegol ar ôl mis Medi, yn gwthio mwy o bobl a theuluoedd i fwy fyth o galedi.

Thank you, Minister, for the answer. I agree that the cuts to the DHP budget could have not come at a worse time for tenants across Wales, who are already facing the perfect storm of potential job cuts, a cut to the universal credit boost, rent arrears and the end of the eviction ban. And this is on top of the bedroom tax, the two-child limit and accumulation of Tory UK policies increasing poverty, and on top of cuts to public service funding. I understand, through discussions with colleagues in local government, that the Welsh Labour Government has put in place a number of positive measures in the form of funding to local authorities, including a top-up of the discretionary housing payment budget, and support for people in work who have been impacted by the pandemic as well. Could the Minister provide me with an overview of the funding in place to mitigate the impact that the cuts to the DHP could have on tenants in Wales? Diolch.

Diolch am yr ateb, Weinidog. Rwy'n cytuno na allai'r toriadau i'r gyllideb taliadau disgresiwn at gostau tai fod wedi dod ar adeg waeth i denantiaid ledled Cymru, sydd eisoes yn wynebu'r storm berffaith o doriadau posibl mewn swyddi, toriad i'r hwb credyd cynhwysol, ôl-ddyledion rhent a diwedd ar y gwaharddiad ar droi allan. Ac mae hyn ar ben y dreth ystafell wely, y terfyn dau blentyn a chrynhoad o bolisïau Torïaidd y DU sy'n cynyddu tlodi, ac ar ben toriadau i gyllid gwasanaethau cyhoeddus. Drwy drafodaethau gyda chydweithwyr llywodraeth leol, deallaf fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi rhoi nifer o fesurau cadarnhaol ar waith ar ffurf cyllid i awdurdodau lleol, gan gynnwys ychwanegu at y gyllideb taliadau disgresiwn at gostau tai, yn ogystal â chymorth i bobl mewn gwaith y mae'r pandemig wedi effeithio arnynt. A allai'r Gweinidog roi trosolwg i mi o'r cyllid sydd ar gael i liniaru'r effaith y gallai'r toriadau i'r taliadau disgresiwn at gostau tai ei chael ar denantiaid yng Nghymru? Diolch.

Diolch, Carolyn. In the spring budget, as everyone knows, the UK Government announced it was cutting discretionary housing payment funding by 22 per cent, from £180 million to £140 million. The Government had, to be fair, boosted DHP funding from £139.5 million to £180 million in 2020-21 amid the pandemic. But I think it is worth noting that this year's funding is now lower than the discretionary housing budget was in 2017-18 or 2018-19. So, the cut has not taken us back to where we were before, it's taken us backwards several years. I do really think that it's time for the UK Government to rethink this strategy. It is clearly not the time for cuts when rent arrears and household debt continue to be a major issue, and the risk of households facing eviction and homelessness continues to be significant. There was a telling report very recently that showed that the wealthiest households had made significant gains in savings and net wealth during the pandemic, while the bottom third of households had become significantly poorer. I do think the UK Government needs to understand the divisions it's causing in society by making some of the really quite petty cuts that it's making in these areas. 

In Wales, the Welsh Government is providing an additional £4.1 million to local authorities this year to top up discretionary housing payments, to help those on benefits who have struggled to pay their rent. As you know, I recently announced the tenancy hardship grant, which is a new measure worth £10 million, to support people in the private rented sector who struggle to pay their rent, and last year, I announced £50 million of funding for urgent capital projects, to provide high-quality temporary and permanent homes to help enable move-on from temporary accommodation. And last but not least, I was very pleased to increase the housing support grant this year by £40 million—an increase of almost 32 per cent. We set a challenging new-build target as well. But I will say, Llywydd, that it's not the Welsh Government's responsibility to step in where the UK Government has failed, with hard-won money from the Welsh budget, to shore up our people when the UK Government has seriously failed them. I am appalled that they have chosen to do so.

Diolch, Carolyn. Yng nghyllideb y gwanwyn, fel y gŵyr pawb, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei bod yn torri cyllid taliadau disgresiwn at gostau tai 22 y cant, o £180 miliwn i £140 miliwn. A bod yn deg, roedd y Llywodraeth wedi cynyddu cyllid y taliadau disgresiwn at gostau tai o £139.5 miliwn i £180 miliwn yn 2020-21 ynghanol y pandemig. Ond rwy'n credu ei bod yn werth nodi bod cyllid eleni bellach yn is na'r hyn oedd y gyllideb taliadau disgresiwn at gostau tai yn 2017-18 neu 2018-19. Felly, nid yw'r toriad wedi mynd â ni nôl i lle'r oeddem o'r blaen, mae wedi mynd â ni nôl sawl blwyddyn. Rwy'n credu o ddifrif ei bod yn bryd i Lywodraeth y DU ailystyried y strategaeth hon. Mae'n amlwg nad dyma'r amser ar gyfer toriadau pan fo ôl-ddyledion rhent a dyledion aelwydydd yn parhau i fod yn broblem fawr, ac mae'r risg y bydd aelwydydd yn cael eu troi allan ac yn wynebu digartrefedd yn parhau i fod yn sylweddol. Cafwyd adroddiad trawiadol yn ddiweddar iawn a ddangosodd fod yr aelwydydd cyfoethocaf wedi gweld cynnydd sylweddol yn eu cynilion a'u cyfoeth net yn ystod y pandemig, tra bod traean isaf yr aelwydydd wedi mynd gryn dipyn yn dlotach. Rwy'n credu bod angen i Lywodraeth y DU ddeall y rhaniadau y mae'n eu creu yn y gymdeithas drwy wneud rhai o'r toriadau diangen mewn gwirionedd y mae'n eu gwneud yn y meysydd hyn. 

Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn darparu £4.1 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol eleni i ychwanegu at daliadau disgresiwn at gostau tai, i helpu'r rhai sydd ar fudd-daliadau ac sydd wedi cael trafferth talu eu rhent. Fel y gwyddoch, cyhoeddais y grant caledi i denantiaid yn ddiweddar, sef mesur newydd gwerth £10 miliwn, i gefnogi pobl yn y sector rhentu preifat sy'n ei chael yn anodd talu eu rhent, a llynedd, cyhoeddais £50 miliwn o gyllid ar gyfer prosiectau cyfalaf brys, i ddarparu cartrefi dros dro a pharhaol o ansawdd uchel i helpu pobl i symud ymlaen o lety dros dro. Ac yn olaf ond nid yn lleiaf, roeddwn yn falch iawn o sicrhau cynnydd o £40 miliwn yn y grant cymorth tai eleni—cynnydd o bron i 32 y cant. Rydym wedi gosod targed adeiladu tai newydd heriol hefyd. Ond fe ddywedaf, Lywydd, nad cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw camu i mewn lle mae Llywodraeth y DU wedi methu, gydag arian prin o gyllideb Cymru, i gynnal ein pobl pan fo Llywodraeth y DU wedi gwneud cam difrifol â hwy. Rwy'n arswydo eu bod wedi dewis gwneud hynny.

14:10

Just continuing the theme of evictions, in Mid and West Wales, there were 77,000 social housing tenancies in arrears in March 2019, and, as we know, the pressure of lost income and loss of employment has likely pushed many more into rent arrears. You'll be aware, Minister, that the evictions ban introduced in December 2020 came to an end, although I do welcome the fact that landlords still have to give tenants six months' notice before evicting tenants. But Shelter Cymru have warned that huge numbers of people could be pushed into homelessness as a result, saying that the evictions ban has actually saved lives. Could I just ask what action the Government is taking to prevent evictions from social housing as a result of COVID-related rent arrears? Thank you. Diolch.

Gan barhau gyda thema troi allan, yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, roedd 77,000 o denantiaethau tai cymdeithasol mewn ôl-ddyledion ym mis Mawrth 2019, ac fel y gwyddom, mae pwysau colli incwm a cholli cyflogaeth yn debygol o fod wedi gwthio llawer mwy o bobl i ôl-ddyledion rhent. Fe fyddwch yn gwybod, Weinidog, fod y gwaharddiad ar droi allan a gyflwynwyd ym mis Rhagfyr 2020 wedi dod i ben, er fy mod yn croesawu'r ffaith bod yn rhaid i landlordiaid roi chwe mis o rybudd o hyd i denantiaid cyn eu troi allan. Ond mae Shelter Cymru wedi rhybuddio y gallai niferoedd enfawr o bobl gael eu gwthio i ddigartrefedd o ganlyniad, gan ddweud bod y gwaharddiad ar droi allan wedi achub bywydau mewn gwirionedd. A gaf fi ofyn pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i atal pobl rhag cael eu troi allan o dai cymdeithasol o ganlyniad i ôl-ddyledion rhent sy'n gysylltiedig â COVID? Diolch.

Thank you very much for that very important question. I'm pleased to say that when we negotiated a five-year rent agreement with social housing providers across Wales, both councils and registered social landlords, we negotiated a 'no eviction into homelessness' pledge from them, as a result of the rental increase, and that has helped. So, we will have no evictions from social housing into homelessness in Wales. That does not mean people cannot be evicted from the specific flat they're in if there are issues around domestic abuse or anti-social behaviour, but it means that the housing needs of those people need to be addressed before they are evicted and moved on to other premises. I'm really pleased that we were able to do that. I'm very happy to work with private rented sector landlords to take their housing into social rent so that we can improve both the quality of the stock and the experience of the tenants, and provide the private sector landlord with a good, reliable, stable income through the five to 10 years that we take the house over. I recommend that scheme as well to many of our really good private rented sector landlords who'd be very happy to help.

Diolch yn fawr am y cwestiwn pwysig hwnnw. Pan wnaethom negodi cytundeb rhent pum mlynedd gyda darparwyr tai cymdeithasol ledled Cymru, yn gynghorau a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, rwy'n falch o ddweud ein bod wedi negodi addewid 'dim troi allan i ddigartrefedd' ganddynt, o ganlyniad i'r cynnydd mewn rhenti, ac mae hynny wedi helpu. Felly, ni fydd pobl yn cael eu troi allan o dai cymdeithasol i ddigartrefedd yng Nghymru. Nid yw hynny'n golygu na ellir troi pobl allan o'r fflat benodol y maent yn byw ynddi os oes problemau'n ymwneud â cham-drin domestig neu ymddygiad gwrthgymdeithasol, ond mae'n golygu bod angen mynd i'r afael ag anghenion tai'r bobl hynny cyn iddynt gael eu troi allan a chyn y cânt eu symud i fannau eraill. Rwy'n falch iawn ein bod wedi gallu gwneud hynny. Rwy'n hapus iawn i weithio gyda landlordiaid yn y sector rhentu preifat i drosglwyddo eu tai i'r sector rhentu cymdeithasol fel y gallwn wella ansawdd y stoc a phrofiad y tenantiaid, a rhoi incwm da, dibynadwy a sefydlog i'r landlord sector preifat dros y pump i ddeng mlynedd y byddwn yn meddiannu'r tŷ. Rwy'n argymell y cynllun hwnnw i lawer o'n landlordiaid da yn y sector rhentu preifat a fyddai'n hapus iawn i helpu.

Morlyn Llanw Bae Abertawe
Swansea Bay Tidal Lagoon

6. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r cyfraniad y byddai morlyn llanw bae Abertawe yn ei wneud tuag at gyrraedd targedau amgylcheddol Llywodraeth Cymru? OQ56774

6. What assessment has the Minister made of the contribution that a Swansea Bay tidal lagoon would make towards meeting the Welsh Government’s environmental targets? OQ56774

Renewable generation in Wales already provides on average half of our electricity. Marine energy, including tidal lagoons, could play a part in delivering the energy ambition we set out in the Wales national marine plan.

Mae cynhyrchiant adnewyddadwy yng Nghymru eisoes yn darparu hanner ein trydan ar gyfartaledd. Gallai ynni morol, gan gynnwys môr-lynnoedd llanw, chwarae rhan yn y gwaith o gyflawni'r uchelgais ynni a nodir gennym yng nghynllun morol cenedlaethol Cymru.

Diolch am yr ateb.

Thank you for that response.

It's been three years since the UK Government once again turned its back on Wales by refusing to invest in the Swansea bay tidal lagoon, and it's two years since the Swansea bay city region submitted a revised vision, the Dragon Energy Island project, to Welsh Government. Despite that particular report suggesting that by July 2021 construction could begin on the lagoon, that time has arrived and Swansea bay remains untouched. People in Swansea and South Wales West are desperate to see this project come to fruition and start delivering the environmental and economic benefits we know are there. I appreciate that the Welsh Government has recently undertaken some soft market testing as a part of the Welsh tidal lagoon challenge, but can you outline the next steps in that process and when do you envisage being able to make a statement to this Chamber on progress? Diolch.

Mae tair blynedd wedi bod ers i Lywodraeth y DU droi ei chefn ar Gymru unwaith eto drwy wrthod buddsoddi ym morlyn llanw bae Abertawe, ac mae dwy flynedd ers i ddinas-ranbarth bae Abertawe gyflwyno gweledigaeth ddiwygiedig, prosiect Ynys Ynni'r Ddraig, i Lywodraeth Cymru. Er bod yr adroddiad hwnnw wedi awgrymu y gallai'r gwaith adeiladu ddechrau ar y morlyn erbyn mis Gorffennaf 2021, mae'r amser hwnnw wedi cyrraedd ac nid yw bae Abertawe wedi'i gyffwrdd o hyd. Mae pobl yn Abertawe a Gorllewin De Cymru yn awyddus iawn i weld y prosiect hwn yn dwyn ffrwyth a dechrau cyflawni'r manteision amgylcheddol ac economaidd y gwyddom eu bod yno. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi cynnal rhywfaint o brofion marchnad feddal yn ddiweddar fel rhan o her môr-lynnoedd llanw Cymru, ond a allwch chi amlinellu'r camau nesaf yn y broses honno a phryd y rhagwelwch y gallwch wneud datganiad i'r Siambr hon ar gynnydd? Diolch.

Thank you for that very fair question. I think Sioned Williams is right to point out that there was cross-party support in this Chamber for a Swansea tidal lagoon, and the UK Government, despite lots of noises, let us down. I also noted in the report of the Welsh affairs select committee this morning the cross-party support for the electrification of the railway line to Swansea, which we haven't forgotten about, and I'm very pleased to see Conservatives on that committees standing up to their own Government. I'd encourage all parties to continue with our support for getting lagoons into Wales.

I met with the Under-Secretary of State at the Wales Office before the election to have some conversations about how we could work jointly to support the Swansea Dragon Energy Island bid, and conversations are ongoing at an official level with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy, the Wales Office and the Welsh Government about working that up to the next stage where it can be considered by the UK Government, because I think it is important. That process taught us that if that project's going to go ahead, it needs to be done in collaboration between the two different Governments.

More broadly, we are supporting, again in collaboration with the UK Government through the Swansea bay city deal, a £60 million green energy package in Pembrokeshire, which is under way and will make a difference. And we are very keen—Julie James and I had meetings this week—on looking at a marine energy challenge fund. There was a manifesto commitment for that. We're now working that through to look at the whole range of marine technologies, including tidal, because the power of the sea is something we must harness to tackle climate change, and we want as many different interventions to contribute to that as possible.  

Diolch am y cwestiwn teg iawn hwnnw. Credaf fod Sioned Williams yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod cefnogaeth drawsbleidiol yn y Siambr hon i forlyn llanw yn Abertawe, a bod Llywodraeth y DU, er iddi wneud llawer o synau cadarnhaol, wedi ein siomi. Hefyd, yn adroddiad y pwyllgor dethol ar faterion Cymreig y bore yma, nodais y gefnogaeth drawsbleidiol i drydaneiddio'r rheilffordd i Abertawe, rhywbeth nad ydym wedi ei anghofio, ac rwy'n falch iawn o weld y Ceidwadwyr ar y pwyllgorau hynny'n anghytuno â'u Llywodraeth eu hunain. Hoffwn annog pob plaid i barhau â'u cefnogaeth i sicrhau môr-lynnoedd i Gymru.

Cyfarfûm â'r Is-ysgrifennydd Gwladol yn Swyddfa Cymru cyn yr etholiad i gael sgyrsiau ynglŷn â sut y gallem weithio ar y cyd i gefnogi cais Ynys Ynni'r Ddraig yn Abertawe, ac mae sgyrsiau'n parhau ar lefel swyddogol gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Swyddfa Cymru a Llywodraeth Cymru ynghylch datblygu hwnnw i'r cam nesaf lle gall Llywodraeth y DU ei ystyried, oherwydd rwy'n credu ei fod yn bwysig. Dysgodd y broses honno inni, os yw'r prosiect hwnnw i fynd rhagddo, fod angen ei wneud mewn cydweithrediad rhwng y ddwy Lywodraeth wahanol.

Yn fwy cyffredinol, unwaith eto ar y cyd â Llywodraeth y DU drwy fargen ddinesig bae Abertawe, rydym yn cefnogi pecyn ynni gwyrdd gwerth £60 miliwn sydd ar y gweill ac yn mynd i wneud gwahaniaeth yn sir Benfro. Ac rydym yn awyddus iawn—cafodd Julie James a minnau gyfarfodydd yr wythnos hon—i edrych ar gronfa her ynni morol. Roedd ymrwymiad i hynny yn y maniffesto. Rydym bellach yn gweithio ar hynny ac yn edrych ar yr ystod gyfan o dechnolegau morol, gan gynnwys ynni llanw, oherwydd mae pŵer y môr yn rhywbeth y mae'n rhaid inni ei ddefnyddio i fynd i'r afael â newid hinsawdd, ac rydym eisiau cynifer â phosibl o wahanol ymyriadau i gyfrannu at hynny.

14:15
Blaenoriaethau Tai
Housing Priorities

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am flaenoriaethau tai Llywodraeth Cymru ar gyfer Gogledd Cymru? OQ56779

7. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's housing priorities for North Wales? OQ56779

Social housing remains mine and this Government’s priority for the whole of Wales. This reflects our commitment to deliver 20,000 new low-carbon homes for social rent this Government term. The North Wales region has been allocated £50.4 million from the social housing grant for 2021-22, to build much needed social homes.

Mae tai cymdeithasol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i mi a'r Llywodraeth hon ar gyfer Cymru gyfan. Mae hyn yn adlewyrchu ein hymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi carbon isel newydd ar gyfer rhent cymdeithasol dros dymor y Llywodraeth hon. Dyrannwyd £50.4 miliwn o'r grant tai cymdeithasol i ranbarth Gogledd Cymru ar gyfer 2021-22, i adeiladu cartrefi cymdeithasol mawr eu hangen.

Thank you, Minister, for your response. As you will be aware, your assessment of need for housing in north Wales states that there should be around 1,600 homes built every year in the region for the next 20 years. Currently, that development number is around 1,200 homes a year. So, there's quite a significant gap between what is needed and what's being built. As you'll also appreciate, private developers are often very successful in meeting the demands of local people and providing affordable housing. And, indeed, many of those private developers are small businesses making a big difference in their local economy. We have, though, in recent years seen a steady decrease in the number of dwellings being developed by those private developers. So, with that in mind, what action are you taking to encourage private developers to build more houses in north Wales?

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae eich asesiad o'r angen am dai yng ngogledd Cymru yn datgan y dylid adeiladu tua 1,600 o gartrefi bob blwyddyn yn y rhanbarth am yr 20 mlynedd nesaf. Ar hyn o bryd, mae'r nifer datblygu hwnnw oddeutu 1,200 o gartrefi y flwyddyn. Felly, mae bwlch eithaf sylweddol rhwng yr hyn sydd ei angen a'r hyn sy'n cael ei adeiladu. Fel y byddwch hefyd yn deall, mae datblygwyr preifat yn aml yn llwyddo'n dda i fodloni gofynion pobl leol a darparu tai fforddiadwy. Ac yn wir, mae llawer o'r datblygwyr preifat hynny'n fusnesau bach sy'n gwneud gwahaniaeth mawr yn eu heconomi leol. Er hynny, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, rydym wedi gweld gostyngiad cyson yn nifer yr anheddau sy'n cael eu datblygu gan y datblygwyr preifat hynny. Felly, gyda hynny mewn golwg, pa gamau rydych yn eu cymryd i annog datblygwyr preifat i adeiladu mwy o dai yng ngogledd Cymru?

Yes, thank you for that. It's actually a very important point, because we've got a number of issues in the small and medium enterprise house building market around cash flow, pipeline and so on. And again, Lee Waters and myself were very prominent in the construction forum in the last Senedd—I think you came with a different hat on a couple of times—to make sure that we put a pipeline in place for construction companies in general, and house builders were one of the lines of work that was coming off the construction project, to try to help with cash flow and a number of other issues. 

We have a number of other issues as well, including the self-build scheme, pre-planning approval schemes and so on that are designed to help the SME market with some of the issues around needing to hold big cash reserves while they get planning, and so on. And we're also encouraging registered social landlords to work with their local SMEs as directly contracted contractors to help them with cash flow issues as well. We're more than happy to help the market take the role we'd like them to have across the piece and, indeed, without them we cannot build the 20,000 low-carbon social homes, so we're very keen to ensure that our providers stay viable and solid and to work with them to ensure that they have the support and the pipeline of work they need. 

Ie, diolch am hynny. Mae'n bwynt pwysig iawn mewn gwirionedd, oherwydd mae gennym nifer o broblemau yn y farchnad adeiladu tai gan fusnesau bach a chanolig o ran llif arian, ffrwd waith ac yn y blaen. Ac eto, roedd Lee Waters a minnau'n amlwg iawn yn y fforwm adeiladu yn y Senedd ddiwethaf—credaf ichi ddod yno'n gwisgo het wahanol unwaith neu ddwy—i sicrhau ein bod yn rhoi ffrwd waith yn ei lle ar gyfer cwmnïau adeiladu yn gyffredinol, ac roedd adeiladwyr tai yn un o'r llinellau gwaith a oedd yn deillio o'r prosiect adeiladu, i geisio helpu gyda llif arian a nifer o faterion eraill.

Mae gennym nifer o bethau eraill hefyd, gan gynnwys y cynllun hunanadeiladu, cynlluniau cyn rhoi cymeradwyaeth gynllunio ac yn y blaen a luniwyd i helpu'r farchnad busnesau bach a chanolig gyda rhai o'r problemau sy'n gysylltiedig â'r angen i gadw cronfeydd mawr o arian parod wrth gefn tra'u bod yn sicrhau cymeradwyaeth gynllunio ac ati. Ac rydym hefyd yn annog landlordiaid cymdeithasol cofrestredig i weithio gyda'u busnesau bach a chanolig lleol fel contractwyr wedi'u contractio'n uniongyrchol i'w helpu gyda materion llif arian. Rydym yn fwy na pharod i helpu'r farchnad i chwarae'r rôl yr hoffem iddynt ei chwarae yn gyffredinol ac yn wir, hebddynt, ni allwn adeiladu'r 20,000 o gartrefi cymdeithasol carbon isel, felly rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod ein darparwyr yn parhau'n hyfyw ac yn gadarn ac rydym yn awyddus i weithio gyda hwy i sicrhau eu bod yn cael y gefnogaeth a'r ffrwd waith sydd ei hangen arnynt.

And finally cwestiwn 8, Altaf Hussain. 

And finally question 8, Altaf Hussain. 

Allbwn Carbon
Carbon Output

8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o allbwn carbon Llywodraeth Cymru? OQ56763

8. What assessment has the Minister made of the Welsh Government's carbon output? OQ56763

Everyone has a part to play in tackling the climate emergency, including the Welsh Government. In line with our recently published public sector reporting guide, we will comprehensively baseline, tackle and monitor our own emissions, building on the plans we already have made regarding our fleet, estate use and homeworking.

Mae gan bawb ran i'w chwarae wrth fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, gan gynnwys Llywodraeth Cymru. Yn unol â'n canllaw sector cyhoeddus ar gyfer adrodd a gyhoeddwyd yn ddiweddar, byddwn yn nodi llinell sylfaen gynhwysfawr, yn mynd i'r afael â'n hallyriadau ein hunain ac yn eu monitro, gan adeiladu ar y cynlluniau rydym eisoes wedi'u gwneud mewn perthynas â'n fflyd, ein defnydd o ystadau a gweithio gartref.

Minister, the programme for government is clear in its intentions to deal with the environmental challenge and many areas of Government policy that need to respond. I know that you'll be heavily involved in the discussions about how we achieve those decarbonisation targets, which are, of course, very complex. Many organisations will already be assessing their carbon output, and the Carbon Trust has engaged in this work. If you expect others to act, then it is important for the Welsh Government to lead as an institution with understanding and publishing its own carbon footprint. Will you commit to this?

Weinidog, mae'r rhaglen lywodraethu yn glir yn ei bwriad i fynd i'r afael â'r her amgylcheddol a llawer o feysydd polisi'r Llywodraeth y mae angen ymateb arnynt. Gwn y byddwch yn ymwneud yn helaeth â'r trafodaethau ynglŷn â sut rydym yn cyflawni'r targedau datgarboneiddio hynny, sydd, wrth gwrs, yn gymhleth iawn. Bydd llawer o sefydliadau eisoes yn asesu eu hallbwn carbon, ac mae'r Ymddiriedolaeth Garbon wedi cymryd rhan yn y gwaith hwn. Os ydych yn disgwyl i eraill weithredu, mae'n bwysig i Lywodraeth Cymru arwain fel sefydliad sydd â dealltwriaeth a chyhoeddi ei hôl troed carbon ei hun. A wnewch chi ymrwymo i hyn?

Indeed. As I said in my initial answer, we're already working alongside other public sector organisations. We recently published the public sector reporting guide, which supports all public sector organisations, including the Welsh Government and, indeed, the Commission actually, to gather relevant information and report their CGH emissions. This will not only give a clear baseline to work from but bring consistency of reporting processes from all public sector bodies, allowing a more targeted intervention programme across the piece. The initial data from that will be reported to Welsh Government this autumn, and there will be subsequent reports every summer, allowing an annual review of progress. 

Yn wir. Fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, rydym eisoes yn gweithio ochr yn ochr â sefydliadau eraill yn y sector cyhoeddus. Yn ddiweddar, cyhoeddasom y canllaw sector cyhoeddus ar gyfer adrodd, sy'n cynorthwyo pob sefydliad yn y sector cyhoeddus, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, a'r Comisiwn mewn gwirionedd, i gasglu gwybodaeth berthnasol a chofnodi eu hallyriadau nwyon tŷ gwydr. Bydd hyn yn darparu llinell sylfaen glir i weithio arni, yn ogystal â sicrhau cysondeb o ran prosesau adrodd ymhlith yr holl gyrff sector cyhoeddus, gan ganiatáu rhaglen ymyrraeth wedi'i thargedu'n well yn gyffredinol. Bydd y data cychwynnol ohoni yn cael ei adrodd i Lywodraeth Cymru yr hydref hwn, a bydd adroddiadau dilynol bob haf, gan ganiatáu adolygiad blynyddol o'r cynnydd a wneir.

Diolch i'r Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog. 

I thank the Minister and the Deputy Minister. 

2. Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg
2. Questions to the Minister for Education and Welsh Language

Cwestiynau i Weinidog y Gymraeg ac Addysg sydd nesaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mabon ap Gwynfor. 

Questions to the Minister for Education and Welsh Language next, and the first question is from Mabon ap Gwynfor. 

Y Cynllun Tai Cymunedau Cymraeg
The Welsh Language Communities Housing Scheme

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y cynllun tai cymunedau Cymraeg? OQ56784

1. Will the Minister make a statement on the Welsh language communities housing scheme? OQ56784

Fel y mae fy nghyfaill a chydweithiwr y Gweinidog Newid Hinsawdd wedi amlinellu yn ei datganiad llafar ar 6 Orffennaf, bydd hi a minnau yn cyflwyno cynllun tai cymunedau Cymraeg i ymgynghori arno yn yr Hydref.

As my friend and colleague the Minister for Climate Change set out in her oral statement on 6 July, she and I will bring forward a Welsh language communities housing plan for consultation in the autumn.

14:20

Diolch, Weinidog. Mae'r ystadegau diweddaraf gan awdurdod refeniw Cymru yn dangos bod 44 y cant o'r tai a werthwyd yn Nwyfor Meirionnydd flwyddyn diwethaf wedi'u gwerthu fel tai cyfradd uwch. Rŵan, mae yna sawl diffiniad o beth ydy cyfradd uwch, ond dwi wedi siarad efo gwerthwyr tai ac efo chyfreithwyr yr ardal, ac mae'n berffaith glir bod y rhan helaethaf o'r tai yna wedi'u gwerthu fel ail dai. Roedd yr ystadegau ar gyfer y flwyddyn gynt yn debyg iawn hefyd. Mae'n amlwg felly ei bod hi'n argyfwng ar ein cymunedau, ac mae angen gweld gweithredu yn fuan. Mae'n bryder felly na fydd y pwyllgor yma'n ymgynnull tan rywbryd yn yr hydref, a does wybod pryd yn union fydd y pwyllgor yn adrodd yn ôl efo'r argymhellion, heb sôn am weithredu'r argymhellion. Ydych chi'n derbyn ei bod hi'n argyfwng ar ein cymunedau Cymraeg ni, a bod angen cymryd rhagor o gamau brys i ymateb mor fuan â phosib, a beth ydy'r amserlen ar eich pwyllgor, os gwelwch yn dda?

Thank you, Minister. The most recent statistics by revenue Cymru show that 44 per cent of the homes sold in Dwyfor Meirionnydd last year were sold at the higher rate. Now there are many definitions of what that means, but I've spoken to estate agents and lawyers in the area and it's clear that the vast majority of those homes were sold as second homes. The statistics for the previous year were very similar too. It is clear therefore that there is a crisis in our communities and we need to see urgent action. It's a concern therefore that this committee will not meet until the autumn and we don't know when it will report back with recommendations, never mind actually implementing those recommendations. Do you accept that there is a crisis in our Welsh-speaking communities, and that we need to take further urgent steps to respond as soon as possible, and what is the timetable for your committee? Thank you.

Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn pellach hwnnw. Dwi'n sicr yn derbyn ei fod yn argyfwng am y rhesymau mae e'n dweud. Mae'r ffigurau mae'n eu datgan yn peri pryder i lawer iawn ohonom ni, mi fuaswn i'n dweud. Y dasg i ni fel Llywodraeth yn gweithio gyda'r pleidiau eraill yw sicrhau ein bod ni'n cael datrysiadau sy'n effeithiol, yn gyflym, ac yn gyfreithiol, ac mae gyda ni raglen o waith yn seiliedig ar yr hyn mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi datgan yn y Siambr, a chynnwys ein hymateb ni i adroddiad Dr Simon Brooks, sy'n dangos ystod o ymyraethau yr ydym yn bwriadu eu cymryd, ac mae amryw o'r rheini yn mynd i gael eu cymryd yn syth dros wythnosau'r haf, yn cynnwys cydweithio gydag ardaloedd yng Nghymru sy'n barod i weithio gyda ni ar brofi rhai o'r elfennau yma. Mae hynny'n bwysig yn hyn o beth hefyd.

O ran gwaith y pwyllgor, dwi ddim cweit yn sicr pa bwyllgor ŷch chi'n cyfeirio ato fe. Fy mwriad i yw datgan ar gyfer ymgynghori yn yr hydref y cynllun tai cymunedol, fel y gwnes i sôn yn gynharach, ond mae amryw o bethau. Rŷn ni'n sôn yn y llythyr i Dr Brooks ein bod ni'n bwriadu cymryd ei argymhelliad o sefydlu comisiwn ar hyn o beth, ond hefyd yn glir nad yw'r camau eraill rŷn ni'n eu datgan fel rhan o'r ymateb yn ddibynnol ar sefydlu'r comisiwn hynny. Hynny yw, maen nhw'n mynd yn eu blaenau beth bynnag.

I thank Mabon ap Gwynfor for that further question. I certainly accept that it is a crisis for the reasons that he says. The figures that he revealed are a cause of concern for many of us, I would say. The task for us as a Government working with the other parties is to ensure that we have answers that are effective and legal and which are quick, and we have a programme of work based on what the climate change Minister has stated in the Chamber, and included in our response to the report by Dr Simon Brooks, which shows the range of interventions that we intend to make, and many of those have been taken immediately over the summer weeks, including collaboration with areas of Wales which are ready to work with us on testing some of these elements, and that's very important in this context.

In terms of the work of the committee, I'm not sure which committee you're referring to. My intention is to have a consultation in the autumn—the plan that I outlined earlier—but there are a variety of things. We mention in the letter to Dr Brooks that we intend to accept his recommendation in terms of establishing a commission on this, but we're also clear that the other steps are not dependent on the establishment of a commission. In other ways, they'll proceed anyway.

The Welsh research paper on second-home ownership published yesterday states, and I quote:

'There is only limited robust evidence however, that addresses the impact of second homes on community sustainability and cohesion, including for example on Welsh language and culture'.

Given that the Welsh language community housing plan is scheduled for consultation this autumn, as you mentioned, Minister, are the Welsh Government looking at undertaking any further research to collect more evidence to ensure decisions made are robust, fair and long-standing, rather than knee-jerk and reactionary?

Mae papur ymchwil Cymru ar berchnogaeth ail gartrefi a gyhoeddwyd ddoe yn datgan, ac rwy'n dyfynnu:

'Fodd bynnag, prin yw’r dystiolaeth gadarn sy’n rhoi sylw i effaith ail gartrefi ar gynaliadwyedd a chydlyniant cymunedol, gan gynnwys er enghraifft yr effaith ar yr iaith Gymraeg a’i diwylliant'.

O gofio bod ymgynghoriad ar y cynllun tai mewn cymunedau Cymraeg wedi'i drefnu ar gyfer yr hydref hwn, fel y sonioch chi, Weinidog, a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried cynnal unrhyw ymchwil pellach i gasglu mwy o dystiolaeth i sicrhau bod y penderfyniadau a wneir yn gadarn, yn deg ac yn hirsefydlog, yn hytrach nag yn ddifeddwl ac adweithiol?

Wel, buaswn i ddim yn derbyn bod hyn yn digwydd mewn ffordd sydd jest yn ymatebol. Rwy'n credu bod yma broblem sydd yn amlwg i gymunedau lle mae'r Gymraeg yn brif iaith; mae hyn yn amlwg i lawer iawn ohonom ni. Mae'n sicr bod angen data; mae'n sicr bod angen edrych yn ofalus ar y diffiniadau rŷn ni'n eu defnyddio yn y maes yma. Mae'r rheini'n bwysig er mwyn ein bod ni'n cael y datrysiadau cywir, ond mae'r gwaith hynny'n gallu digwydd wrth ein bod ni'n mynd â'r rhaglen waith sydd gennym ni rhagddi eisoes. Fel dwi'n dweud, mae Dr Brooks yn glir yn ei adroddiad bod amryw o'r elfennau yma yn cydblethu ac yn gyd-ddibynnol, ac mae’n rhaid i ni edrych ar bob un ohonyn nhw i sicrhau ein bod ni'n cael y datrysiadau cywir.

Well, I wouldn’t accept that this is happening in a way that’s reactionary. I think that there is an obvious problem here for communities where Welsh is the main language and I think that problem is obvious to many of us, and certainly we do need data and we do certainly need to look carefully at the definitions that we use in this area, and those are important so that we have the right answers or solutions, but that work can happen as we take forward this work programme. As I’ve said, as Dr Brooks has said clearly in his report, various elements are interwoven and are co-dependent and we have to look at all of them to ensure that we obtain the right solutions.

Darpariaeth Addysg yng Ngogledd Cymru
The Provision of Education in North Wales

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth addysg yng Ngogledd Cymru? OQ56780

2. Will the Minister make a statement on the provision of education in North Wales? OQ56780

In 2021-22, schools in north Wales will have received a total allocation of over £12 million through the local authority education grant for additional learning needs, minority ethnic and Gypsy, Roma, Travellers, elective home education, well-being, recruit, recover and raise standards and non-maintained settings.

Yn 2021-22, bydd ysgolion yng ngogledd Cymru wedi cael cyfanswm o dros £12 miliwn drwy'r grant addysg awdurdodau lleol ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol, lleiafrifoedd ethnig a Sipsiwn, Roma a Theithwyr, addysg ddewisol yn y cartref, llesiant, recriwtio, adfer a chodi safonau a lleoliadau nas cynhelir.

Thank you, Minister, for your response, and as you will be aware, Minister, an important part of education provision is outdoor learning, which can be fantastic for learners of all abilities and ages, and which can benefit them in so many different ways and indeed of course, north Wales has some of the best outdoor education centres in the country. However, throughout COVID-19, the access to those centres and that activity hasn't been possible in the usual way, and has unfortunately hampered the education of some learners as a result. I do welcome your recent announcement around overnight stays at residential outdoor centres, that they're allowed for primary school children, and there's some funding made available too. But Minister, I'd like to ask what else will you be looking to do to accelerate the use of outdoor education centres and outdoor learning as a whole as we move out of the pandemic?

Diolch am eich ymateb, Weinidog, ac fel y gwyddoch mae dysgu yn yr awyr agored yn rhan bwysig o'r ddarpariaeth addysg, a gall fod yn wych i ddysgwyr o bob gallu ac oedran, ac o fudd iddynt mewn cynifer o wahanol ffyrdd, ac wrth gwrs, mae gan ogledd Cymru rai o'r canolfannau addysg awyr agored gorau yn y wlad. Fodd bynnag, drwy gydol COVID-19, nid yw wedi bod yn bosibl cael mynediad at y canolfannau hynny a'r gweithgareddau hynny yn y ffordd arferol, ac yn anffodus mae hynny wedi llesteirio addysg rhai dysgwyr. Rwy'n croesawu eich cyhoeddiad diweddar ar aros dros nos mewn canolfannau awyr agored preswyl, a bod modd caniatáu i blant ysgol gynradd wneud hynny, ac mae rhywfaint o arian wedi'i ryddhau hefyd. Ond Weinidog, hoffwn ofyn beth arall y byddwch yn ceisio ei wneud i gyflymu'r defnydd o ganolfannau addysg awyr agored a dysgu yn yr awyr agored yn gyffredinol wrth inni gefnu ar y pandemig?

14:25

I thank Sam Rowlands for that very important question. I certainly do acknowledge the important role that outdoor learning plays in providing our learners with a wide range of experiences, and that will become even more important in the context of the new curriculum that we are introducing. I'm also conscious that outdoor education providers—and a number of Members have written to me specifically in relation to this, so I'd like to acknowledge that—have been impacted very significantly by the restrictions, as he acknowledges. The residential outdoor education fund is intended to be a contribution to some of those costs that centres will have incurred as a consequence—it's a £2 million fund to seek to address that. As he rightly says, changes have been made to facilitate trips by primary school children, and the First Minister has announced today we'll be saying more about this in the Chamber later, with further relaxations allowing up to 30 children from organisations to attend residential centres over the summer holidays. So, what we see there is a progressive relaxation, which I hope will be welcomed by the sector.

Diolch i Sam Rowlands am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rwy'n sicr yn cydnabod y rôl bwysig y mae dysgu yn yr awyr agored yn ei chwarae wrth ddarparu ystod eang o brofiadau i'n dysgwyr, a bydd hynny'n dod yn bwysicach fyth yng nghyd-destun y cwricwlwm newydd rydym yn ei gyflwyno. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod darparwyr addysg awyr agored—ac mae nifer o Aelodau wedi ysgrifennu ataf yn benodol mewn perthynas â hyn, felly hoffwn gydnabod hynny—wedi cael eu heffeithio'n sylweddol iawn gan y cyfyngiadau, fel y mae'n dweud. Bwriedir i'r gronfa addysg awyr agored breswyl fod yn gyfraniad at rai o'r costau hynny y bydd canolfannau wedi'u hysgwyddo o ganlyniad—mae'n gronfa o £2 filiwn i geisio mynd i'r afael â hynny. Fel y dywed yn gywir, mae newidiadau wedi'u gwneud i hwyluso teithiau i blant ysgol gynradd, ac mae'r Prif Weinidog wedi cyhoeddi heddiw y byddwn yn dweud mwy am hyn yn y Siambr yn ddiweddarach, gyda llacio pellach a fydd yn caniatáu i hyd at 30 o blant o sefydliadau fynychu canolfannau preswyl dros wyliau'r haf. Felly, yr hyn a welwn yw llacio cynyddol, a fydd, gobeithio, yn cael croeso gan y sector.

Diolch, Gweinidog. The Organisaston for Economic Co-operation and Development has said 

'Providing access to quality education in rural areas is crucial to meet the needs of rural youth, and also to attract young families to settle in these regions.'

I was proud that, under Kirsty Williams's leadership, Wales introduced its first ever rural schools strategy and action plan, setting out how we can support our small and rural schools to deliver excellence for our children and young people within the context, of course, of the new Curriculum for Wales. Minister, I'm concerned that Powys County Council have brought forward plans to close 11 rural schools on the basis of both financial constraints and capacity to deliver the new Curriculum for Wales. Could you clarify two things for me, please, Minister? Firstly, where responsibility lies for proposing school closures, and whether small, rural schools can deliver the new Curriculum for Wales. Diolch yn fawr iawn, thank you. 

Diolch, Weinidog. Mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi dweud

'Mae darparu mynediad at addysg o safon mewn ardaloedd gwledig yn hanfodol i ddiwallu anghenion pobl ifanc yng nghefn gwlad, a hefyd i ddenu teuluoedd ifanc i ymgartrefu yn yr ardaloedd hyn.'

Roeddwn yn falch fod Cymru, o dan arweiniad Kirsty Williams, wedi cyflwyno ei strategaeth a'i chynllun gweithredu cyntaf erioed ar gyfer ysgolion gwledig, i nodi sut y gallwn gefnogi ein hysgolion bach a gwledig i sicrhau rhagoriaeth i'n plant a'n pobl ifanc yng nghyd-destun y cwricwlwm newydd i Gymru wrth gwrs. Weinidog, rwy'n pryderu bod Cyngor Sir Powys wedi cyflwyno cynlluniau i gau 11 o ysgolion gwledig ar sail cyfyngiadau ariannol a gallu i gyflwyno'r cwricwlwm newydd i Gymru. A wnewch chi egluro dau beth i mi, os gwelwch yn dda, Weinidog? Yn gyntaf, pwy sy'n gyfrifol am argymell cau ysgolion, ac a all ysgolion bach, gwledig gyflwyno'r cwricwlwm newydd i Gymru? Diolch yn fawr iawn.

I thank Jane Dodds for that very important question. As she said, my predecessor published the first ever rural education action plan in 2018, bringing together all the interventions and initiatives in relation to small and rural schools from across the 'Our national mission' strategy into one coherent action plan focused particularly on the circumstances that rural schools face.

In relation to reorganisation that involves rural schools, we also in the same year strengthened the school organisation code, so that when local authorities, who are the drivers of the decisions in this context, consider bringing forward proposals involving the closure of a rural school, they first need to check whether that school is on a list, and if it is, there are further procedural requirements that apply in that context. There'll be a presumption against the closure of a school. That doesn't mean, of course, that the school cannot, as it were, be closed, but it will involve establishing that the case for closure must be very strong, and not taken until viable alternatives have been explored.

I certainly believe that rural schools are able to deliver the curriculum, and I want to be in a position over the course of the next year to ensure that rural schools, like all other schools in Wales, are able to take advantage, for example, of the national network, which will enable schools to work together to develop resources in order to ensure the successful implementation of the curriculum in all parts of Wales.

Diolch i Jane Dodds am y cwestiwn pwysig hwnnw. Fel y dywedodd, cyhoeddodd fy rhagflaenydd y cynllun gweithredu cyntaf erioed ar gyfer addysg wledig yn 2018, gan ddwyn ynghyd yr holl ymyriadau a mentrau mewn perthynas ag ysgolion bach a gwledig o'r strategaeth 'Cenhadaeth ein Cenedl' a chreu un cynllun gweithredu cydlynol i ganolbwyntio'n benodol ar yr amgylchiadau y mae ysgolion gwledig yn eu hwynebu.

Mewn perthynas ag ad-drefnu sy'n gysylltiedig ag ysgolion gwledig, gwnaethom gryfhau'r cod trefniadaeth ysgolion yn yr un flwyddyn hefyd, fel bod awdurdodau lleol, sy'n llywio'r penderfyniadau yn y cyd-destun hwn, pan fyddant yn ystyried cyflwyno cynigion i gau ysgol wledig, yn gorfod gwirio yn gyntaf a yw'r ysgol honno ar restr, ac os ydyw, mae gofyn cymhwyso gweithdrefnau pellach yn y cyd-destun hwnnw. Bydd rhagdybiaeth yn erbyn cau ysgol. Nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, nad oes modd cau'r ysgol, ond mae'n golygu y bydd yn rhaid i'r achos dros gau fod yn gryf iawn, ac na ddylid gwneud hynny nes bod dewisiadau amgen dichonadwy wedi'u harchwilio.

Credaf yn sicr fod ysgolion gwledig yn gallu cyflwyno'r cwricwlwm, ac rwyf eisiau bod mewn sefyllfa yn ystod y flwyddyn nesaf i sicrhau bod ysgolion gwledig, fel pob ysgol arall yng Nghymru, yn gallu manteisio, er enghraifft, ar y rhwydwaith cenedlaethol, a fydd yn galluogi ysgolion i gydweithio i ddatblygu adnoddau er mwyn sicrhau bod y cwricwlwm yn cael ei weithredu'n llwyddiannus ym mhob rhan o Gymru.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr—Laura Jones. 

Questions now from party spokespeople. Conservative spokeswoman—Laura Jones.

Diolch, Llywydd. Minister, firstly can I start by thanking you for your written statement last week? I really welcome the fact that you listened to my concerns, our party's concerns, and those, most importantly, of the educational sector, and have now yourself taken the decision to remove masks and bubbles in schools across Wales from September, with local authorities being able to adapt if absolutely necessary in a reactive way going forward. That is the right way to do things, so I thank you for that change, Minister.

The fact remains that children in Wales have lost out on the most learning of any UK nation—124 days between March 2020 and March 2021. So, Minister, can you assure this Senedd that we will not see the ridiculous situation of whole schools closing, whole year groups going off time and time again, if we are in a situation, which I hope we're not, that hospitalisations rise again? And what measures and mitigations do you have in place and are you looking at to ensure that in-school learning, from next term onwards, is a top priority, as our children cannot afford to miss any more face-to-face learning?

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn gyntaf a gaf fi ddechrau drwy ddiolch ichi am eich datganiad ysgrifenedig yr wythnos ddiwethaf? Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod wedi gwrando ar fy mhryderon, pryderon ein plaid, ac yn bwysicaf oll, pryderon y sector addysg, a'ch bod bellach wedi penderfynu cael gwared ar fasgiau a swigod mewn ysgolion ledled Cymru o fis Medi ymlaen, gydag awdurdodau lleol yn cael addasu os oes gwir angen mewn ffordd adweithiol wrth symud ymlaen. Dyna'r ffordd iawn o wneud pethau, felly diolch am y newid hwnnw, Weinidog.

Y gwir amdani yw bod plant Cymru wedi colli mwy o ddysgu na phlant unrhyw wlad arall yn y DU—124 diwrnod rhwng mis Mawrth 2020 a mis Mawrth 2021. Felly, Weinidog, a allwch chi roi sicrwydd i'r Senedd hon na welwn y sefyllfa hurt lle mae ysgolion cyfan yn cau, grwpiau blwyddyn cyfan yn gorfod aros adref dro ar ôl tro, os ydym mewn sefyllfa, ac rwy'n gobeithio na fyddwn, lle mae nifer y rhai sy'n mynd i'r ysbyty'n codi eto? A pha fesurau a mesurau lliniaru sydd gennych ar waith ac a ydych yn ystyried sicrhau bod dysgu yn yr ysgol, o'r tymor nesaf ymlaen, yn brif flaenoriaeth, gan na all ein plant fforddio colli mwy o addysg wyneb yn wyneb?

14:30

I thank Laura Anne Jones for that question. In terms of change, what we have done throughout, at every stage, is to make sure in our guidance to schools—as in our guidance to all other parts of Welsh life, if you like—that our guidance reflects our current and best understanding of the changing nature of the pandemic, and it has changed at different stages throughout. And in order to meet the expectation correctly from schools to have a set of planning assumptions for September, as she said, I wrote to headteachers last week, in the way that she described.

One of the challenges that schools have faced is the large cohorts that have been asked to self-isolate as a consequence of cases or clusters in schools. And I think all parts of the education system recognise that that is not a desirable outcome. What we want to have in place, and what will be in place from the new school term, is that the test, trace, protect system will be leading on identification of contacts and providing advice and so on, and schools will have the assurance of being able to rely on specific advice that the TTP system provides. I've obviously heard from teachers that there are challenges around identifying, when they are leading on that, who the individual contacts are. And so, from September, that will be led by the TTP system.

She talks about making sure that the arrangements from September prioritise learners' progression. That has been our priority throughout. And I want to pay a tribute, in these last questions before the summer recess, to our teaching and educational staff for the incredible efforts they have made over the last 15, 16 months to ensure, in extraordinarily difficult circumstances, that our learners' progression and learning can continue. And the very purpose of the renew and reform plan, which I spoke about in the Chamber some weeks ago, and the funding that goes with that, is to continue to support schools to do that throughout the next academic year.

Diolch i Laura Anne Jones am y cwestiwn hwnnw. O ran newid, yr hyn rydym wedi'i wneud drwyddi draw, ar bob cam, yw sicrhau yn ein canllawiau i ysgolion—fel yn ein canllawiau i bob rhan arall o fywyd Cymru, os hoffech—fod ein canllawiau'n adlewyrchu ein dealltwriaeth orau ar hyn o bryd o natur gyfnewidiol y pandemig, ac mae wedi newid ar wahanol adegau drwy gydol y cyfnod. Ac er mwyn bodloni disgwyliad rhesymol ysgolion i gael cyfres o ragdybiaethau cynllunio ar gyfer mis Medi, fel y dywedodd, ysgrifennais at benaethiaid yr wythnos diwethaf, yn y ffordd a ddisgrifiodd.

Un o'r heriau y mae ysgolion wedi'i hwynebu yw'r carfannau mawr y gofynnwyd iddynt hunanynysu o ganlyniad i achosion neu glystyrau mewn ysgolion. A chredaf fod pob rhan o'r system addysg yn cydnabod nad yw hwnnw'n ganlyniad dymunol. Yn lle hynny, rydym eisiau system brofi, olrhain a diogelu ar waith yn y tymor ysgol newydd, ac fe fydd system felly ar waith i arwain ar nodi cysylltiadau a darparu cyngor ac yn y blaen, a bydd ysgolion yn cael sicrwydd y gallant ddibynnu ar gyngor penodol y mae'r system brofi, olrhain a diogelu yn ei ddarparu. Yn amlwg, clywais gan athrawon fod yna heriau pan fyddant yn arwain ar hynny o ran nodi pwy yw'r cysylltiadau unigol. Ac felly, o fis Medi ymlaen, y system brofi, olrhain a diogelu fydd yn arwain y gwaith hwnnw.

Mae'n sôn am sicrhau bod y trefniadau o fis Medi ymlaen yn blaenoriaethu cynnydd dysgwyr. Dyna fu ein blaenoriaeth drwy gydol y pandemig. Ac rwyf am dalu teyrnged, yn y cwestiynau olaf hyn cyn toriad yr haf, i'n staff addysgu a'n staff addysgol am yr ymdrechion anhygoel y maent wedi'u gwneud dros y 15, 16 mis diwethaf i sicrhau, mewn amgylchiadau eithriadol o anodd, y gall cynnydd ac addysg ein dysgwyr barhau. Ac union bwrpas y cynllun adnewyddu a diwygio, y soniais amdano yn y Siambr rai wythnosau'n ôl, a'r cyllid sy'n gysylltiedig ag ef, yw parhau i gefnogi ysgolion i wneud hynny drwy gydol y flwyddyn academaidd nesaf.

Thank you, Minister. And now moving on to a more pressing concern that I have before the summer recess, and that is that last week—. We agree, as you kindly referenced last week, that this has been a really tough year for teachers and heads and that we want them to have a full summer off. And it's to this end that I remain concerned about contact tracing, Minister. Because we don't want a situation where heads and teachers have to spend the first six days of their holidays contact tracing. So, who is going to take over this role, if it needs to be done? It can't fall to heads, Minister. So, are you putting measures in place, maybe so that local authorities take on this role from Friday or the end of term onwards so that heads and staff can actually have that full summer off?

Diolch, Weinidog. A symudaf ymlaen yn awr at bryder mwy dybryd sydd gennyf cyn toriad yr haf, sef yr wythnos diwethaf—. Fel y nodwyd gennych yn garedig yr wythnos diwethaf, rydym yn cytuno bod hon wedi bod yn flwyddyn anodd iawn i athrawon a phenaethiaid a'n bod am iddynt gael gwyliau haf llawn. Ac i'r perwyl hwn rwy'n dal i bryderu am olrhain cysylltiadau, Weinidog. Oherwydd nid ydym am gael sefyllfa lle mae'n rhaid i benaethiaid ac athrawon dreulio chwe diwrnod cyntaf eu gwyliau yn olrhain cysylltiadau. Felly, pwy sy'n mynd i ymgymryd â'r gwaith hwn os oes angen ei wneud? Ni ddylai penaethiaid orfod ei wneud, Weinidog. Felly, a ydych yn rhoi mesurau ar waith, efallai, fel bod awdurdodau lleol yn ymgymryd â'r gwaith o ddydd Gwener neu ddiwedd y tymor ymlaen fel y gall penaethiaid a staff gael gwyliau haf llawn?

So, the contact tracing over the summer will be, as my answer to her previous question I think tried at least to identify, led by the TTP system. We recognise the fact that there are limitations in a school setting, which heads always face, in terms of competing pressures. And that's exactly why, from September, I've given the guidance to heads to plan on the basis of no contact groups in school and that contact tracing will be driven by the TTP system.

Fel y credaf fod fy ateb i'w chwestiwn blaenorol wedi ceisio ei nodi, y system brofi, olrhain a diogelu a ddylai ymgymryd â'r gwaith o olrhain cysylltiadau dros yr haf. Rydym yn cydnabod bod cyfyngiadau mewn lleoliad ysgol y bydd penaethiaid bob amser yn eu hwynebu, o ran y gwahanol bwysau sy'n cystadlu. A dyna'n union pam y rhoddais ganllawiau i benaethiaid gynllunio, o fis Medi ymlaen, ar sail peidio â chael grwpiau cyswllt yn yr ysgol ac y bydd y broses o olrhain cysylltiadau'n cael ei gyrru gan y system brofi, olrhain a diogelu.

So, Minister, just to confirm, just quickly on that one, are you saying that teachers and heads will not be continuing doing that contact tracing? And, if I could just move on to my third and final question, it is fair to say that local authorities have been prioritising education now at the expense of other services, particularly during this pandemic, due to the common understanding of its importance. But this is not sustainable, Minister. We need to ensure that local authorities and schools are well equipped to deal with the fallout of this pandemic and that they are able to address any new expectations put upon them. Minister, in Scotland, per pupil funding is currently at £7,300; in England and Wales, per pupil funding is just over £6,000 per pupil. But, in England, they have committed to increase that funding in real terms by 9 per cent by 2023. In order to get our schools the funding they so desperately need, what will this Welsh Government be doing to ensure that our children are not disadvantaged compared to the rest of Britain? How is this Welsh Government looking to match that level of investment in our children's future that we're seeing in other parts of the UK? Will you match the funding that pupils in Scotland will receive per head, which equates to £1,200 more per pupil than here, or will you be looking to match England's commitment in real-terms investment by 2023? What we cannot have, Minister, is that pupil per head funding is significantly lower here than in other parts of our nation. 

Felly, Weinidog, i gadarnhau hynny'n gyflym, a ydych yn dweud na fydd athrawon a phenaethiaid yn parhau i wneud y gwaith olrhain cysylltiadau? Ac os caf symud ymlaen at fy nhrydydd cwestiwn, fy nghwestiwn olaf, mae'n deg dweud bod awdurdodau lleol wedi bod yn blaenoriaethu addysg yn awr ar draul gwasanaethau eraill, yn enwedig yn ystod y pandemig, oherwydd y ddealltwriaeth gyffredinol ynglŷn â'i phwysigrwydd. Ond nid yw hyn yn gynaliadwy, Weinidog. Mae angen inni sicrhau bod awdurdodau lleol ac ysgolion mewn sefyllfa dda i ymdrin â'r pandemig a'u bod yn gallu mynd i'r afael ag unrhyw ddisgwyliadau newydd a roddir arnynt. Weinidog, yn yr Alban, mae cyllid y pen i ddisgyblion yn £7,300 ar hyn o bryd; yng Nghymru a Lloegr, ychydig dros £6,000 y disgybl yw cyllid y pen i ddisgyblion. Ond yn Lloegr, maent wedi ymrwymo i gynyddu'r cyllid hwnnw 9 y cant mewn termau real erbyn 2023. Er mwyn cael y cyllid sydd ei angen mor ddybryd ar ein hysgolion, beth fydd y Llywodraeth hon yng Nghymru yn ei wneud i sicrhau nad yw ein plant dan anfantais o'u cymharu â gweddill Prydain? Sut y mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn ceisio cyrraedd y lefel o fuddsoddiad yn nyfodol ein plant a welwn mewn rhannau eraill o'r DU? A wnewch chi roi'r un faint o gyllid y pen i ddisgyblion i'r hyn a gânt yn yr Alban, sy'n cyfateb i £1,200 yn fwy o gyllid y pen i ddisgyblion nag yma, neu a fyddwch yn ceisio efelychu ymrwymiad Lloegr i fuddsoddiad mewn termau real erbyn 2023? Yr hyn na allwn ei gael, Weinidog, yw bod cyllid y pen i ddisgyblion yn sylweddol is yma nag mewn rhannau eraill o'n gwlad.

14:35

I'll direct Laura Anne Jones to the recent work by the Education Policy Institute, which compares the investment across the nations of the UK in the response to COVID specifically in order to support our schools and learners in the work that they are doing. And I think I'm right in saying that the most current analysis shows that the level of intervention in Wales is higher than any other part of the UK, and that the way in which the money is being allocated and spent in Wales is more progressive in the sense of supporting those learners that need the greatest level of support. 

The principles behind that are the same as those which I set out in the renew and reform plan. Those remain the principles. We think that is the best way of supporting our learners. It has significant amounts of funding attached to it. She will be aware that, at the point when the Government in England was committing its £1.4 billion, the pro-rata equivalent in Wales was significantly higher than the investment that has been committed by the UK Government in England, and I certainly welcome that additional funding in Wales. 

Fe gyfeiriaf Laura Anne Jones at y gwaith diweddar gan y Sefydliad Polisi Addysg, sy'n cymharu'r buddsoddiad ar draws gwledydd y DU yn yr ymateb i COVID yn benodol er mwyn cefnogi ein hysgolion a'n dysgwyr yn y gwaith y maent yn ei wneud. Ac rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud bod y dadansoddiad mwyaf cyfredol yn dangos bod lefel yr ymyrraeth yng Nghymru yn uwch nag unrhyw ran arall o'r DU, a bod y ffordd y mae'r arian yn cael ei ddyrannu a'i wario yng Nghymru yn fwy blaengar yn yr ystyr ei fod yn cefnogi'r dysgwyr sydd angen y lefel uchaf o gymorth.

Mae'r egwyddorion sy'n sail i hynny yr un fath â'r rhai a nodais yn y cynllun adnewyddu a diwygio. Dyna'r egwyddorion o hyd. Credwn mai dyna'r ffordd orau o gefnogi ein dysgwyr. Mae symiau sylweddol o arian ynghlwm wrth y cynllun hwnnw. Fe fydd hi'n gwybod, pan oedd y Llywodraeth yn Lloegr yn ymrwymo i'w £1.4 biliwn, fod yr hyn sy'n cyfateb pro rata yng Nghymru yn sylweddol uwch na'r buddsoddiad a ymrwymwyd gan Lywodraeth y DU yn Lloegr, ac rwy'n sicr yn croesawu'r arian ychwanegol hwnnw yng Nghymru.

Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian. 

Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian. 

Diolch, Llywydd. Hoffwn i ddechrau efo materion yn codi o'ch datganiad chi ddoe—Cymraeg 2050. Mae sefyllfa lle mae'ch Llywodraeth chi yn methu â chyrraedd targedau ynglŷn â phlant saith oed sy'n dysgu drwy'r Gymraeg yn hollol annerbyniol. Felly, dwi yn edrych ymlaen at glywed mwy am eich cynlluniau chi i gyflwyno Deddf addysg Gymraeg. Mae gwir angen hyn, a gwir angen targedau statudol clir mae'n rhaid cadw atyn nhw. Yn y cyfamser, wrth gwrs, mae angen gweithredu ar frys i gynyddu'r gweithlu sy'n gallu dysgu drwy'r Gymraeg. Yn ôl eich adroddiad chi fel Llywodraeth, mae prinder o dros 300 o athrawon cynradd, a thros 500 o athrawon uwchradd cyfrwng Cymraeg. Mae'r sefyllfa'n un pryderus tu hwnt. Sut, felly, ydych chi am fynd ati i gefnogi, cryfhau a chynyddu'r gweithlu dysgu cyfrwng Cymraeg?

Thank you, Llywydd. I'd like to begin with issues arising from your statement yesterday on Cymraeg 2050. A situation where your Government is failing to meet targets on children at seven years old learning through the medium of Welsh is entirely unacceptable. So, I do look forward to hearing more about your plans to introduce a Welsh-language education Act. This is desperately needed, and we need clear statutory targets that must be adhered to. In the meantime, of course, we need to take urgent action to increase the workforce able to teach through the medium of Welsh. According to your own report as a Government, there's a shortage of over 300 primary teachers, and over 500 secondary teachers able to teach through the medium of Welsh. The situation is very concerning indeed. So, how are you going to support, strengthen and enhance the Welsh-medium teaching workforce?

Wel, yng nghyd-destun y cwestiwn cyntaf o ran y targed y mae Siân Gwenllian yn sôn amdano—y targed y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, dwi'n credu, yw plant blwyddyn 2 yn cael eu hasesu drwy'r Gymraeg fel iaith gyntaf, y targed o 24 y cant. Mae'r cyrhaeddiad wedi cyrraedd 22.8 y cant, sydd ychydig yn fyr o'r targed o 24 y cant. Er dŷn ni ddim wedi cyrraedd y targed hwnnw erbyn y flwyddyn hon, mae arwyddion calonogol iawn, dwi'n sicr y bydd hi'n croesawu, yn y carfannau iau, lle mae 23.8 o blant dosbarthiadau derbyn, er enghraifft, yn cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Felly, mae hynny'n galonogol ar gyfer y dyfodol, ac un o'r pethau sydd yn gwbl glir, wrth gwrs, fel rwy'n gwybod dy fod ti'n gwybod, yw bod buddsoddiad yn y Mudiad Meithrin a'r cylchoedd meithrin yn golygu ein bod ni'n gallu cynyddu'r nifer sydd yn mynd drwy'r system addysg Gymraeg. Mae'r trosglwyddiad o un i'r llall tua 90 y cant, felly mae hynny hefyd yn galonogol iawn. Bydd hi wedi gweld yr ymrwymiadau yn y rhaglen waith i ehangu nifer y cylchoedd. Gwnaethon ni wneud yn well na'r targed yn y Senedd ddiwethaf o ran agor niferoedd newydd o gylchoedd. Felly, mae hynny hefyd yn bositif.

O ran y gweithlu, mae'n sicr bod angen inni gynyddu'r niferoedd sydd yn dod i mewn i ddysgu trwy'r Gymraeg, neu addysgu yn y Gymraeg, ac mae'r sialens honno'n hysbys i ni i gyd. Mae ymyraethau wedi bod gyda ni sydd wedi llwyddo a dangos cynnydd, ond mae angen mynd ymhellach na hynny. 

Ynghyd â'r cynlluniau strategol mae llywodraethau lleol yn darparu am y ddegawd nesaf, hynny yw, dros y ddegawd nesaf, byddwn ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid fel y Cyngor Gweithlu Addysg, Cymdeithas Ysgolion Dros Addysg Gymraeg, y comisiynydd ac ati, i geisio sicrhau bod gennym ni gynllun hefyd i recriwtio digon o staff dros yr un cyfnod. 

Well, in the context of the first question in terms of the target that Siân Gwenllian mentioned, I think the target you're referring to is year 2 children who are assessed through the medium of Welsh as a first language, and the target was 24 per cent. The actual attainment was 22.8 per cent, which is a little short of the target of 24 per cent. Although we haven't met that target by this year, there are very encouraging signs that, I'm sure, she will welcome in terms of the younger cohort, where 23.8 per cent of reception class children are being taught through the medium of Welsh. So, that's a very encouraging sign for the future, and one of the things that is very clear, as I'm sure she's aware, is that the investment in the cylchoedd meithrin and the Mudiad Meithrin means that we can increase the numbers going through the Welsh-medium education system. The transfer from one to the other is about 90 per cent, so that is very encouraging. She will have seen commitments in the work programme to expand the numbers of cylchoedd, and we exceeded the target in the last Senedd in terms of new numbers of cylchoedd. So, that's very positive as well. 

In terms of the workforce, certainly we need to increase the numbers coming in to teach through the medium of Welsh, or to learn through the medium of Welsh, and that challenge is known to us all. There are successful interventions that have seen progress, but we need to go further than that.

And in terms of the strategic plans that local governments are providing for the next decade, that is, over the next 10 years, we will be working with stakeholders such as the Education Workforce Council, CYDAG and the commissioner and so forth to try and ensure that we also have a plan to recruit enough staff over the same period. 

A gaf fi eich hatgoffa chi ein bod ni wedi clywed hyn o'r blaen? Roedd eich rhagflaenydd chi'n sôn am gynllun 10 mlynedd i gynyddu nifer yr athrawon cyfrwng Cymraeg, ond rydyn ni'n dal i ddisgwyl i weld y cynllun yna, ac i weld y cynllun yn cael ei roi ar waith. Felly, dwi yn gobeithio bod hwn yn mynd i fod yn flaenoriaeth gennych chi.

Mi fyddwch chi, fel fi, wedi cael eich brawychu gan yr hiliaeth hyll iawn sydd wedi wynebu tri o chwaraewyr du Lloegr ers y gêm bêl droed ddydd Sadwrn. Mae adroddiad 'Show Us You Care' gan Gynghrair Hil Cymru yn archwilio effaith gronnol hiliaeth ar bobl ifanc yn system addysg Cymru, ac mae'r canfyddiadau yn frawychus ac yn peri gofid mawr. Maen nhw'n dangos bod yna broblem wirioneddol yn ein hysgolion uwchradd ni, ond bod hiliaeth a bwlian hiliol yn digwydd yn y cynradd hefyd. Does yna ddim dwywaith bod hiliaeth yn bodoli yn ein system addysg ni yng Nghymru, a bod yn rhaid inni wynebu hynny, a thaclo hynny.

Yn eu hadroddiad nhw, mae Cynghrair Hil Cymru wedi cynnig cyfres o awgrymiadau ar sut i fynd i'r afael â'r broblem, yn cynnwys gwell mecanweithiau ar gyfer adrodd am ddigwyddiadau hiliol a'r angen i recriwtio a chefnogi addysgwyr o wahanol gefndiroedd ethnig. O ystyried yr adroddiad yma, a fedrwch chi amlinellu sut mae eich Llywodraeth chi yn bwriadu gweithredu i fynd i'r afael â hiliaeth mewn ysgolion? Ac a fyddwch chi yn gweithredu'r argymhellion sydd wedi cael eu cyflwyno gan Gynghrair Hil Cymru? 

May I remind you that we've heard this before? Your predecessor talked about a 10-year plan to increase the number of Welsh-medium teachers, but we're still waiting to see that plan, and to see it implemented. So, I very much hope that this will be a priority of yours.

Like me, you will have been shocked by the ugly racism that's faced three black England football players since Saturday's match. The 'Show Us You Care' report by Race Alliance Wales looks at the cumulative impact of racism on young people in the Welsh education system, and the findings are shocking and very worrying. They show that there is a very real problem in our secondary schools, but that racism and racist bullying happens in the primary sector too. There is no doubt that racism exists within our education system in Wales, and that we must face up to that and tackle it. 

In their report, Race Alliance Wales have made a number of suggestions as to how to address this problem, including better mechanisms for reporting racist incidents and the need to recruit and support educators from different ethnic backgrounds. Now, given this report, can you outline how your Government intends to tackle racism in schools? And will you implement the recommendations that have been made by Race Alliance Wales? 

14:40

Diolch i'r Aelod am godi'r pwnc pwysig hwnnw. Rwy'n bwriadu, yn y tymor nesaf, cyhoeddi strategaeth ynglŷn â'r hyn rydym ni'n ei wneud i sicrhau bod bywyd ysgol yn fwy cynhwysol ac yn fwy cynrychiadol—hynny yw, ein bod ni yn edrych, er enghraifft, ar recriwtio, a beth yn fwy gallwn ni ei wneud i sicrhau bod y gweithlu addysg yn adlewyrchu'r gwahaniaethau cymdeithasol, fel petai. Rydym ni hefyd wedi sicrhau ein bod ni'n bwriadu—. Rydym ni wedi datgan ein bod ni'n bwriadu derbyn argymhellion grŵp yr Athro Charlotte Williams ar gynefin ac ati yn y cwricwlwm, oherwydd mae'r cynllun sydd ganddyn nhw yn dangos yn glir beth mwy gallwn ni ei wneud, ac rydym ni'n bwriadu cymryd y camau penodol hynny. 

I thank the Member for raising this important subject. I'm intending next term to publish a strategy on what we're doing to ensure that school life is more inclusive and representative—that is, that we look, for example, at recruitment, and what more we can do to ensure that the education workforce does reflect the social differences and so forth. We've also ensured that we—. We have stated that we intend to accept the recommendations of the group of Professor Charlotte Williams on the curriculum and so forth, because the scheme that they have shows clearly what more we can do, and we intend to take specific steps on that.  

Diolch, a dwi'n siŵr y byddwch chi yn edrych ar yr adroddiad penodol yma rydw i'n cyfeirio ato fo, sef 'Show Us You Care'. 

Troi, yn olaf, at y fagloriaeth Gymreig, neu fagloriaeth Cymru. Rŵan, dwi'n deall na fydd canlyniadau bagloriaeth Cymru'n cael eu cyhoeddi tan y diwrnod ar ôl cyhoeddi Safon Uwch. Ac mae hyn yn mynd i beri llawer iawn o broblemau, oherwydd gallai dderbyn canlyniadau bagloriaeth Cymru yn hwyr oedi yn sylweddol y broses o drosglwyddo'r holl ganlyniadau i brifysgolion, neu gallai olygu fod yn rhaid i brifysgolion brosesu canlyniadau mewn dau gam, efo bagloriaeth Cymru—y canlyniadau yna—yn dilyn diwrnod ar ôl y canlyniadau eraill. Y naill ffordd neu'r llall, mae o'n mynd i fod yn broblem i brifysgolion Cymru, ac yn rhoi myfyrwyr o Gymru dan anfantais hefyd. A fedrwch chi gadarnhau beth ydy'r sefyllfa? A fydd canlyniadau bagloriaeth Cymru yn barod i'w hanfon at ddarparwyr ar yr un pryd ag y bydd yr holl gymwysterau eraill yna ar gael? Ac os nad ydy hynny'n gallu digwydd, a fedrwch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru'n helpu i leddfu'r pwysau posib gall hyn greu ar gyfer darpar fyfyrwyr a phrifysgolion? 

Thank you, and I'm sure you will look at this report that I've referenced, 'Show Us You Care'.

Now, in turning finally to the Welsh baccalaureate, I understand that the results of the Welsh bac won't be available until the day after A-level results are announced. Now, this is going to cause a number of problems, because receiving those results late could significantly delay the process of providing those results to universities, or it could mean that universities will have to process the results in two phases, with the Welsh bac results following the day after other results. Now, either way, it's going to be a problem for Welsh universities and will place Welsh students at a disadvantage. Can you confirm what the actual situation is? Will the Welsh bac results be ready to be sent to providers at the same time as all the other qualifications? And, if that can't happen, can you outline how the Welsh Government will help to ease the possible pressures that this could actually cause students and universities?

Wel, a gaf i jest talu teyrnged yn gyntaf i'r gweithlu sydd wedi bod ynghlwm wrth y gwaith o ddiffinio system ar gyfer eleni sy'n adlewyrchu'r gwaith mae'n dysgwyr ni wedi bod yn ei fuddsoddi a gwneud dros y flwyddyn ddiwethaf, i sicrhau eu bod nhw'n cael cymwysterau y gallan nhw gael hyder ynddyn nhw ac sydd yn gyson ar draws y system? Mae'r gwaith wedi bod yn waith pwysig iawn, ac rwyf eisiau talu teyrnged iddyn nhw am wneud hynny, ac mae gyda ni system fydd yn deg i ddysgwyr, ac yn deg i'r system yn ehangach.

O ran darpariaeth canlyniadau ac ati, gwnaf ysgrifennu'n benodol at yr Aelod ar y pwnc o'r fagloriaeth. Mae gwaith wedi mynd yn ei flaen er mwyn sicrhau bod ein prifysgolion ni yma, a thu hwnt i Gymru hefyd, yn deall yn union beth yw'r system sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae cydweithio wedi bod yn digwydd ar sail hynny, ond mi wnaf rannu manylion gyda hi.

Could I just first pay tribute to the workforce that has been working on defining a system for this year that reflects the work that our learners have been investing in and doing over the last year, to ensure that they achieve qualifications that they can be confident in and that are consistent across the system? That has been very important work, and I want to pay tribute to them for doing that, and we have a system that will be fair for learners and fair for the system more broadly. 

In terms of provision of results and so forth, I will write to the Member specifically on the Welsh bac. Work has progressed to ensure that our universities here, and beyond Wales, do understand exactly what the system that we have here in Wales is. Collaboration has been happening on that basis, but I will share those details with her. 

Y Cynllun Adnewyddu a Diwygio
The Renew and Reform Plan

3. Pa ddarpariaethau sydd ar gael i blant a phobl ifanc yng Nghanol Caerdydd o gynllun adnewyddu a diwygio Llywodraeth Cymru dros wyliau'r haf? OQ56786

3. What provisions are available for children and young people in Cardiff Central from the Welsh Government's renew and reform plan over the summer holidays? OQ56786

We are supporting all children and young people to take part in the Summer of Fun. All local authorities will provide a range of play, sporting and cultural activities to help rebuild their social and emotional skills in both Welsh and English.

Rydym yn cefnogi pob plentyn a pherson ifanc i gymryd rhan yn yr Haf o Hwyl. Bydd pob awdurdod lleol yn darparu amrywiaeth o weithgareddau chwarae, chwaraeon a gweithgareddau diwylliannol i helpu i ailadeiladu eu sgiliau cymdeithasol ac emosiynol yn y Gymraeg a'r Saesneg.

That's very welcome. And Cardiff Council's organised a Summer of Smiles, centred on the lawn outside city hall, which I'm sure will be absolutely wonderful, and there are many other things that are going on, which are laudable, not least the 'learn to cycle safely' courses, which the Deputy Minister for Climate Change might like to know have sold out completely.

But many communities of people are going nowhere in the summer holidays, and many are either reluctant to let their children go into the city centre or don't have the money to go there. So, it's very important that there are things available locally for people to do. And in the context of some of the really serious county lines activities that have happened in Pentwyn in my constituency, I wondered if you can tell us how much you think the school holiday enrichment programme should be carrying the load here. There's a wonderful programme going on at St Teilo's Church in Wales High School, where I declare I'm a governor. For five out of the six weeks, three days a week, there will be activities in that school, and there will be similar sports activities going on in Ysgol Bro Edern, the Welsh-medium secondary school. But apart from that, there are a mere three primary schools in my constituency that have signed up to SHEP, which is no more than we had in 2019, despite the fact that we're in the middle of recovering from a pandemic. So, I wondered if you could give us some indication of your expectations for all schools to be more community-focused throughout the year, but particularly this year, because they are often the last available community resource, and given that the leisure centre in Pentwyn is closed and not reopening any time soon.

Mae hynny i'w groesawu'n fawr. Ac mae Cyngor Caerdydd wedi trefnu Gwên o Haf, wedi'i leoli ar y lawnt y tu allan i neuadd y ddinas, digwyddiad a fydd yn hollol wych, rwy'n siŵr, ac mae llawer o bethau eraill yn digwydd, sy'n ganmoladwy, yn enwedig y cyrsiau 'dysgu beicio'n ddiogel', y bydd y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn falch o wybod eu bod wedi'u llenwi.

Ond ni fydd llawer o gymunedau o bobl yn mynd i unman yn ystod gwyliau'r haf, ac mae llawer naill ai'n amharod i adael i'w plant fynd i ganol y ddinas neu heb fod ag arian i fynd yno. Felly, mae'n bwysig iawn fod pethau ar gael yn lleol i bobl eu gwneud. Ac yng nghyd-destun peth o weithgaredd y llinellau cyffuriau gwirioneddol ddifrifol sydd wedi digwydd ym Mhentwyn yn fy etholaeth, tybed a allwch ddweud wrthym i ba raddau y credwch y dylai'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol ysgwyddo'r baich yma. Mae rhaglen wych yn mynd rhagddi yn Ysgol Uwchradd yr Eglwys yng Nghymru Teilo Sant, lle rwy'n datgan fy mod yn llywodraethwr. Am bump allan o'r chwe wythnos, ar dri diwrnod yr wythnos, bydd gweithgareddau yn yr ysgol honno, a bydd gweithgareddau chwaraeon tebyg yn digwydd yn Ysgol Bro Edern, yr ysgol uwchradd Gymraeg. Ond ar wahân i hynny, dim ond tair ysgol gynradd sydd wedi ymuno â'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol, sef yr un faint ag a oedd gennym yn 2019, er ein bod ynghanol y broses o adfer yn sgil pandemig. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a allech roi rhyw syniad inni o'ch disgwyliadau i bob ysgol ganolbwyntio mwy ar y gymuned drwy gydol y flwyddyn, ond yn enwedig eleni, oherwydd hwy yn aml yw'r adnodd cymunedol olaf sydd ar gael, ac o gofio bod y ganolfan hamdden ym Mhentwyn ar gau ac nad yw'n ailagor yn y dyfodol agos.

14:45

I absolutely welcome Jenny Rathbone's support for the school holiday enrichment programme. I think, across Wales, we have about 140 SHEP schemes running this summer, with places for approximately 8,000 to attend, which I think is testament to the fantastic work that they are doing.

In relation to expectations in the way that Jenny Rathbone was asking, I think we want to see all schools playing greater roles in their communities, and I think opening sites to a range of different uses throughout the year would be a significant contribution to that. I think we are seeing more schools doing that. SHEP is a good example of how school sites are being used in that broader way, but also for holiday activity clubs, youth services and other support programmes, and we'll want to be looking to build on that as we develop our approach to community-focused schools, which we have in our party's manifesto and which I know she supports very strongly as well.

Rwy'n croesawu cefnogaeth Jenny Rathbone i'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol. Ledled Cymru, credaf fod gennym tua 140 o gynlluniau rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol yn cael eu cynnal yr haf hwn, gyda lle i oddeutu 8,000 eu mynychu, sy'n dyst i'r gwaith gwych y maent yn ei wneud yn fy marn i.

O ran disgwyliadau yn y ffordd roedd Jenny Rathbone yn gofyn, credaf ein bod am weld pob ysgol yn chwarae mwy o ran yn eu cymunedau, a chredaf y byddai agor safleoedd i amrywiaeth o wahanol fathau o ddefnydd drwy gydol y flwyddyn yn gyfraniad sylweddol at hynny. Credaf ein bod yn gweld mwy o ysgolion yn gwneud hynny. Mae'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol yn enghraifft dda o'r modd y defnyddir safleoedd ysgolion yn y ffordd ehangach honno, ond hefyd ar gyfer clybiau gweithgareddau gwyliau, gwasanaethau ieuenctid a rhaglenni cymorth eraill, a byddwn am adeiladu ar hynny wrth inni ddatblygu ein dull ysgolion bro, rhywbeth sydd gennym ym maniffesto ein plaid a gwn ei bod hi'n ei gefnogi'n gryf iawn hefyd.

In the renew and reform plan, £5 million has been allocated to support activities of a Summer of Fun, aimed at the health and well-being of children and young people, getting them active and to socialise. This is a particularly important aspect of the renew and reform plan because it addresses the issues linked with obesity and how it contributes to low self-confidence and low self-esteem in children, especially during their teenage years, which undoubtedly has an impact on their health and well-being and their engagement with learning. 

According to Public Health Wales, there are approximately 1 million children and young people in Wales, and, as the Minister will be aware, childhood obesity in Wales is calculated at just under 27 per cent, which is over 4 per cent higher than in England and in Scotland. Given the £5 million that has been allocated and the 1 million children in Wales, the renew and reform plan ultimately means that approximately only £5 per child or young person will be spent on these activities. This sum of money will consequently mean that the provisions provided by the Summer of Fun could be inadequate to cover all those children who would benefit enormously from this programme. I believe that, as a nation, we should be committing more to addressing childhood obesity, therefore, can the Minister commit to providing more funding to the Summer of Fun programme?

Yn y cynllun adnewyddu a diwygio, dyrannwyd £5 miliwn i gefnogi gweithgareddau'r Haf o Hwyl, wedi'i anelu at iechyd a llesiant plant a phobl ifanc, i'w cymell i wneud gweithgarwch corfforol a chymdeithasu. Mae hon yn agwedd arbennig o bwysig ar y cynllun adnewyddu a diwygio gan ei fod yn mynd i'r afael â'r materion sy'n gysylltiedig â gordewdra a sut y mae'n cyfrannu at ddiffyg hunanhyder a hunan-barch mewn plant, yn enwedig yn ystod eu harddegau, sydd heb os yn effeithio ar eu hiechyd a'u llesiant a'u hymwneud â dysgu.

Yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae tua 1 filiwn o blant a phobl ifanc yng Nghymru, ac fel y gŵyr y Gweinidog, cyfrifir bod ychydig o dan 27 y cant o blant yn ordew yng Nghymru, sydd dros 4 y cant yn fwy nag yn Lloegr ac yn yr Alban. O ystyried y £5 miliwn sydd wedi'i ddyrannu a'r 1 filiwn o blant yng Nghymru, mae'r cynllun adnewyddu a diwygio yn golygu yn y pen draw mai dim ond tua £5 y plentyn neu'r person ifanc a werir ar y gweithgareddau hyn. O ganlyniad, bydd y swm hwn o arian yn golygu y gallai darpariaethau'r Haf o Hwyl fod yn annigonol i gynnwys yr holl blant a fyddai'n elwa'n aruthrol o'r rhaglen hon. Fel cenedl, credaf y dylem roi mwy o arian tuag at fynd i'r afael â gordewdra ymhlith plant, felly, a all y Gweinidog ymrwymo i ddarparu mwy o arian i raglen Haf o Hwyl?

Well, I thank Joel James for that question. The Summer of Fun is only one of the interventions, of course, which is being made by the Welsh Government through the renew and reform plan to achieve that objective, and it sits alongside the additional funding that supports the significantly expanded school holiday enrichment programme that we've just been talking about. And that provides, as I was saying, approximately 8,000 places across Wales for this summer through the SHEP programme alone. But it's one of a range of interventions. On the point that he makes about childhood obesity, part of our network of healthy schools is looking at the moment at extending its provision into an active education offer, working with Sport Wales and with the Arts Council of Wales to develop additional school day sports facilities and cultural activities, which I think is driving at exactly the point that he raises in his question—supporting the health of our learners—alongside developments such as the daily active offer, which is part of that strategy, which also supports better learning amongst our learners about their own health. And that drives at exactly the same sorts of objectives that he's asking about. 

Wel, diolch i Joel James am y cwestiwn hwnnw. Dim ond un o'r ymyriadau a wneir gan Lywodraeth Cymru drwy'r cynllun adnewyddu a diwygio i gyflawni'r amcan hwnnw yw Haf o Hwyl, a daw ochr yn ochr â'r cyllid ychwanegol sy'n cefnogi'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol rydym newydd fod yn sôn amdani, rhaglen sydd wedi'i hehangu'n sylweddol. Ac mae honno'n darparu, fel roeddwn yn dweud, tua 8,000 o leoedd ledled Cymru ar gyfer yr haf hwn drwy'r rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol yn unig. Ond mae'n un o ystod o ymyriadau. Ar y pwynt y mae'n ei wneud am ordewdra ymhlith plant, mae rhan o'n rhwydwaith o ysgolion iach yn edrych ar hyn o bryd ar ymestyn ei ddarpariaeth i gynnig addysg gweithgarwch corfforol, gan weithio gyda Chwaraeon Cymru a Chyngor Celfyddydau Cymru i ddatblygu cyfleusterau chwaraeon a gweithgareddau diwylliannol ychwanegol ar gyfer y diwrnod ysgol, sydd, yn fy marn i, yn ymwneud â'r union bwynt y mae'n ei godi yn ei gwestiwn—cefnogi iechyd ein dysgwyr—ochr yn ochr â datblygiadau fel y cynnig gweithgarwch corfforol dyddiol, sy'n rhan o'r strategaeth honno ac sydd hefyd yn cefnogi dysgu gwell ymhlith ein dysgwyr am eu hiechyd eu hunain. Ac mae hynny'n ymwneud â'r un mathau yn union o amcanion y mae'n gofyn yn eu cylch.

14:50
Amser Ysgol a gaiff ei Golli
Lost School Time

4. Pa gamau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i leihau'r amser ysgol a gaiff ei golli yn ystod pandemig COVID-19? OQ56772

4. What steps will the Minister take to minimise lost school time during the COVID-19 pandemic? OQ56772

There are a range of measures in place to both support learning and minimise lost time. We have committed over £150 million in additional investments to support learners and practitioners. And I also wrote to schools last Friday outlining measures to seek to minimise the numbers of those pupils self-isolating.

Mae amrywiaeth o fesurau ar waith i gefnogi dysgu a lleihau'r amser a gaiff ei golli. Rydym wedi ymrwymo dros £150 miliwn mewn buddsoddiadau ychwanegol i gefnogi dysgwyr ac addysgwyr. Ac ysgrifennais hefyd at yr ysgolion ddydd Gwener diwethaf yn amlinellu mesurau i geisio lleihau nifer y disgyblion sy'n hunanynysu.

Thank you for that, Minister. I think, as we heard earlier, there's obviously widespread concern regarding the amount of school time lost because of the pandemic. Obviously, that's widely shared across Wales—parents, teachers and the whole school teams, as well as, I think, Senedd Members and Welsh Government. It is very alarming that all that time has been lost, and I think we did see a patchy performance in schools in terms of learning at home and, indeed, more school time lost in some schools than others. Part of that, obviously, is due to the pattern of the pandemic, but there may be other factors as well.

I'm just wondering, Minister, given that experience, given that we could see further waves in the autumn and beyond, what lessons have been learnt so that if we do have to have a return to learning at home to some extent, will that be much more consistent and top quality right across Wales. And looking at the longer term—and I know Welsh Government is looking at the length of the summer holidays—what is the latest Government thinking on those long summer holidays, particularly given that I think quite a number of schools in Wales at the moment will have summer holidays of some 7.5 weeks, if teacher training and INSET days are added to the summer holidays themselves? 

Diolch am hynny, Weinidog. Fel y clywsom yn gynharach, rwy'n credu bod pryder cyffredinol ynghylch faint o amser ysgol a gaiff ei golli oherwydd y pandemig. Yn amlwg, mae hynny i'w deimlo'n eang ledled Cymru—rhieni, athrawon a thimau ysgol gyfan, yn ogystal ag Aelodau'r Senedd a Llywodraeth Cymru, rwy'n credu. Mae'n frawychus iawn fod yr holl amser hwnnw wedi'i golli, a chredaf inni weld perfformiad anghyson yn yr ysgolion mewn perthynas â dysgu gartref, ac yn wir, collwyd mwy o amser ysgol mewn rhai ysgolion nag eraill. Mae rhan o hynny, yn amlwg, o ganlyniad i batrwm y pandemig, ond efallai fod ffactorau eraill hefyd.

Weinidog, o ystyried y profiad hwnnw, o ystyried y gallem weld tonnau pellach yn yr hydref a thu hwnt, tybed pa wersi sydd wedi'u dysgu fel y bydd cysondeb ac ansawdd dysgu gartref yn llawer gwell ledled Cymru os bydd yn rhaid inni ddychwelyd at hynny i ryw raddau. Ac wrth edrych yn fwy hirdymor—a gwn fod Llywodraeth Cymru yn edrych ar wyliau'r haf ar ei hyd—beth yw barn ddiweddaraf y Llywodraeth am y gwyliau haf hir hynny, yn enwedig o gofio y bydd nifer go fawr o ysgolion yng Nghymru ar hyn o bryd yn cael tua 7.5 wythnos o wyliau haf, os ychwanegir hyfforddiant athrawon a diwrnodau HMS at wyliau'r haf eu hunain?

On that last point, in relation to INSET dates and so on, obviously, we expect schools to look carefully at when those are scheduled and to provide parents with as much notice as possible of that. On the Member's broader point in relation to the experience of the last year, clearly, schools have adapted at speed to be able to provide support to learners in a home setting, and to provide support to their parents and carers in doing that as well. And I think, over the course of the last year, the quality of resources and the consistency has improved, as you would expect, very significantly. There are things, I think, that can be learned for future pedagogy generally in terms of blended learning there, and I hope we'll be able to make sure that those innovations are captured where they've been able to bring additional flexibilities and additional assets to schools.

I just want to be clear, though, that the intention in the arrangements that I've advised heads of last week is to recognise, essentially, that bubbles have played an important part in reducing contacts between learners, but, as we've moved through the pandemic, we've learnt that they can be a blunt tool, effectively. And so, that is what lies behind the recommendation that contact groups will no longer be part of school life, and the very point of that is in order to minimise the number of learners self-isolating unnecessarily, if I can put it like that, by asking our colleagues in the test, trace and protect system to provide specific advice to schools in relation to those matters. 

Ar y pwynt olaf hwnnw, dyddiadau HMS ac yn y blaen, yn amlwg, rydym yn disgwyl i ysgolion edrych yn ofalus ar pryd y trefnir y rheini a rhoi cymaint o rybudd â phosibl i rieni ynglŷn â hynny. Ar bwynt ehangach yr Aelod mewn perthynas â phrofiad y flwyddyn ddiwethaf, yn amlwg, mae ysgolion wedi addasu'n gyflym i allu rhoi cymorth i ddysgwyr gartref, ac i roi cymorth i'w rhieni a'u gofalwyr i wneud hynny hefyd. A dros y flwyddyn ddiwethaf, credaf fod ansawdd yr adnoddau a'r cysondeb wedi gwella'n sylweddol iawn, fel y byddech yn disgwyl. Rwy'n credu bod gwersi y gellir eu dysgu'n gyffredinol ar gyfer addysgeg yn y dyfodol mewn perthynas â dysgu cyfunol, ac rwy'n gobeithio y gallwn sicrhau bod y datblygiadau arloesol hynny'n cael eu cadw lle maent wedi gallu creu hyblygrwydd ychwanegol ac asedau ychwanegol i ysgolion.

Rwy'n awyddus i fod yn glir, serch hynny, mai'r bwriad yn y trefniadau y soniais wrth benaethiaid amdanynt yr wythnos diwethaf yw cydnabod, yn y bôn, fod swigod wedi chwarae rhan bwysig yn lleihau cysylltiadau rhwng dysgwyr, ond wrth inni symud drwy'r pandemig, rydym wedi dysgu y gallant fod yn arf di-fin i bob pwrpas. Ac felly, dyna sydd y tu ôl i'r argymhelliad na fydd grwpiau cyswllt yn rhan o fywyd yr ysgol mwyach, a diben hynny yw lleihau nifer y dysgwyr sy'n hunanynysu'n ddiangen, os caf ei roi felly, drwy ofyn i'n cydweithwyr yn y system brofi, olrhain a diogelu ddarparu cyngor penodol i ysgolion mewn perthynas â'r materion hynny.

Good afternoon, Minister. One of the most devastating impacts of the pandemic—of course, aside from the tragic loss of life—has been the damage done to the educational and emotional development of our schoolchildren. In my constituency, the Vale of Clwyd, we have seen entire schools close as a result of a few cases of COVID-19, often at times as a result of asymptomatic transmission picked up by testing whole year groups that have been sent home to isolate. Not only is this disruptive to the child's education, but also unnecessary. I'm glad you have finally changed the guidance, but, Minister, how will you ensure that children in the Vale of Clwyd catch up on all the schooling they've lost out on as a result of the Welsh Government's previous policies? Thank you very much.

Prynhawn da, Weinidog. Un o effeithiau mwyaf dinistriol y pandemig—ar wahân i'r bywydau a gollwyd mor drasig wrth gwrs—yw'r niwed a wnaed i ddatblygiad addysgol ac emosiynol ein plant ysgol. Yn fy etholaeth i, Dyffryn Clwyd, rydym wedi gweld ysgolion cyfan yn cau o ganlyniad i ambell achos o COVID-19, yn aml ar adegau o ganlyniad i drosglwyddiad asymptomatig a nodwyd drwy brofi grwpiau blwyddyn gyfan a anfonwyd adref i hunanynysu. Mae hyn nid yn unig yn tarfu ar addysg y plentyn, mae hefyd yn ddiangen. Rwy'n falch eich bod wedi newid y canllawiau o'r diwedd, ond Weinidog, sut y byddwch yn sicrhau bod plant yn Nyffryn Clwyd yn dal i fyny gyda'r holl addysg y maent wedi'i cholli o ganlyniad i bolisïau blaenorol Llywodraeth Cymru? Diolch yn fawr iawn.

14:55

Well, I think the Member's question is incredibly unfair in the way that he ends it. We've been facing the most extraordinary circumstances in our school system, as in all other parts of Wales and across the UK—indeed, internationally—and I actually want to pay tribute to the teaching and educational workforce for the work they have done to minimise that disruption, against very, very serious odds, and I think they've developed incredibly innovative and flexible ways of supporting our learners in very difficult circumstances.

He talks about 'catching up' in his question. That is not the language that we use in the way that we describe the task that lies ahead. What we do not want is a deficit model where children are told they have fallen behind. What we want to do is to encourage our students to re-engage with those skills that enable them to be effective learners—about motivation, confidence, and a sense of being able to learn and engage with each other. Those are the principles we want to have guiding our recovery in Wales, and those are the principles that underpin the renew and reform plan and funding that I've announced.

Wel, rwy'n credu bod cwestiwn yr Aelod yn anhygoel o annheg yn y ffordd y mae'n ei orffen. Rydym wedi bod yn wynebu'r amgylchiadau mwyaf eithriadol yn ein system ysgolion, fel ym mhob rhan arall o Gymru a ledled y DU—yn rhyngwladol yn wir—ac rwyf am dalu teyrnged i'r gweithlu addysgu ac addysgol am y gwaith y maent wedi'i wneud i leihau'r aflonyddwch hwnnw, yn wyneb anawsterau mawr, a chredaf eu bod wedi datblygu ffyrdd anhygoel o arloesol a hyblyg o gefnogi ein dysgwyr mewn amgylchiadau anodd iawn.

Mae'n sôn am 'ddal i fyny' yn ei gwestiwn. Nid dyna'r iaith a ddefnyddiwn yn y ffordd y disgrifiwn y dasg sydd o'n blaenau. Nid ydym am gael model diffyg lle dywedir wrth blant eu bod ar ei hôl hi. Rydym am annog ein myfyrwyr i ailymgysylltu â'r sgiliau sy'n eu galluogi i fod yn ddysgwyr effeithiol—yn ymwneud â chymhelliant, hyder, ac ymdeimlad o allu dysgu ac ymgysylltu â'i gilydd. Dyna'r egwyddorion rydym am eu cael i arwain ein hadferiad yng Nghymru, a dyna'r egwyddorion sy'n sail i'r cynllun adnewyddu a diwygio a'r cyllid a gyhoeddais.

Picking up on that precise point, Minister, I worry about how often we all use the term 'lost' when we're talking about learning or experiences for young people because of the pandemic. There's a danger that if young people keep hearing this word 'lost' in relation to themselves, they'll think that they're broken or that something has gone that can't be recovered, and I think what this generation of young people is is resilient. They have gone through a lot, but it's our job and the job of society to make sure that they're supported now and that they can recover a sense of joy in learning and in life—so, making sure that assessments are conducted in a way that motivates children to grow, not to worry about lower expectations or how much there is to make up. So, what work, building on what you've just said, Minister, is going on in Government to ensure that children and young people recover from the past year and that no-one, in lessons or outside the classroom, will feel the weight of this 'lost' label on their back?

Gan fynd ar ôl yr union bwynt hwnnw, Weinidog, rwy'n poeni ein bod i gyd yn defnyddio'r term 'coll' pan fyddwn yn sôn am ddysgu neu brofiadau i bobl ifanc oherwydd y pandemig. Os bydd pobl ifanc yn parhau i glywed y gair 'coll' mewn perthynas â'u hunain, mae perygl y byddant yn meddwl eu bod wedi torri neu fod rhywbeth wedi mynd na ellir ei adfer, ac rwy'n credu bod y genhedlaeth hon o bobl ifanc yn wydn. Maent wedi mynd drwy lawer, ond ein gwaith ni a gwaith cymdeithas yw sicrhau eu bod yn cael eu cefnogi yn awr ac y gallant adfer ymdeimlad o lawenydd mewn dysgu ac mewn bywyd—felly, sicrhau bod asesiadau'n cael eu cynnal mewn ffordd sy'n cymell plant i dyfu, nid i boeni am ddisgwyliadau is na faint sydd i'w wneud i ddal i fyny. Felly, gan adeiladu ar yr hyn rydych newydd ei ddweud, Weinidog, pa waith sy'n digwydd yn y Llywodraeth i sicrhau bod plant a phobl ifanc yn ymadfer wedi'r flwyddyn ddiwethaf ac na fydd neb, mewn gwersi neu y tu allan i'r ystafell ddosbarth, yn teimlo pwysau'r label 'coll' ar eu cefnau?

That is entirely the principle that underpins the renew and reform plan that we announced a few weeks ago, and I completely echo what Delyth Jewell says. We do not want learners to feel that loss is how we define the last year. We want to recognise the challenges that learners have faced, but to work with them and support them in how they move forward. That is the principle that underpins how we want to do that, and I think that's very much what's happening at a school level. One of the flexibilities, if you like, in that programme, is that it allows school leaders to make those judgments about how best to deploy that funding. We know there are particular cohorts that need particular support in the coming years—so, early years learners, those post-16 learners, disadvantaged learners—and all need different kinds of support, and the renew and reform plan enables schools to make those judgments, reflecting the needs of their particular cohorts.

Dyna'r union egwyddor sy'n sail i'r cynllun adnewyddu a diwygio a gyhoeddwyd gennym ychydig wythnosau'n ôl, ac rwy'n ategu'n llwyr yr hyn a ddywed Delyth Jewell. Nid ydym am i ddysgwyr deimlo mai fel colled y diffiniwn y flwyddyn ddiwethaf. Rydym am gydnabod yr heriau y mae dysgwyr wedi'u hwynebu, yn ogystal â gweithio gyda hwy a'u cefnogi yn y ffordd y maent yn symud ymlaen. Dyna'r egwyddor sy'n sail i'r ffordd rydym am wneud hynny, a chredaf mai dyna sy'n digwydd ar lefel ysgolion. Un o'r pethau hyblyg, os hoffech, yn y rhaglen honno, yw ei bod yn caniatáu i arweinwyr ysgolion wneud y penderfyniadau ynglŷn â'r ffordd orau o ddefnyddio'r cyllid hwnnw. Gwyddom fod angen cymorth arbennig ar garfannau penodol yn y blynyddoedd i ddod—dysgwyr blynyddoedd cynnar, dysgwyr ôl-16, dysgwyr difreintiedig—ac mae angen gwahanol fathau o gymorth ar bob un ohonynt, ac mae'r cynllun adnewyddu a diwygio yn galluogi ysgolion i wneud y penderfyniadau hynny, gan adlewyrchu anghenion eu carfannau penodol.

Cyrsiau Amaethyddol ac Amgylcheddol
Agricultural and Environmental Courses

5. Beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cymell colegau i gadw cyrsiau amaethyddol ac amgylcheddol? OQ56767

5. What are the Welsh Government's plans for incentivising colleges to retain agricultural and environmental courses? OQ56767

A range of agricultural and environmental courses are available across a network of colleges in Wales. A collaborative, sector-wide approach is necessary to ensure provision across all land-based and related courses supports the changing demands and local economies, and that these embrace the diversification challenges of the sector.

Mae amrywiaeth o gyrsiau amaethyddol ac amgylcheddol ar gael ar draws rhwydwaith o golegau yng Nghymru. Mae angen dull cydweithredol ar draws y sector cyfan i sicrhau bod darpariaeth ar draws yr holl gyrsiau amaethyddol a chyrsiau cysylltiedig yn cefnogi'r gofynion newidiol ac economïau lleol, a bod y rhain yn mynd i'r afael â heriau arallgyfeirio'r sector.

I thank the Minister for that response. I've raised this question as I believe that, as we move forward in Wales on our recovery from the pandemic and on our commitment to become net-zero carbon by 2050, we, now more than ever, need to make sure we have the skilled people needed to feed our nation, manage our forestry, biodiversity and wider environment, and that needs all of our agriculture colleges to offer the courses needed and to be encouraged and incentivised, where needed, to do so. We heard yesterday from the deputy climate Minister about the plans to plant more trees, so it's important we have people who can do that. In my constituency, it's with great sadness that Coleg Gwent at its Usk campus has decided to pull back from agricultural and environment courses, including forestry. Young people in my constituency are already going to Herefordshire colleges to get the skills they need. This can't be right. Minister, can you do all you can to make sure these vital courses are provided across all of Wales, and work with FE providers, such as Coleg Gwent, to retain and, importantly, to market their offer? Thank you.

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Gofynnais y cwestiwn am fy mod yn credu, wrth inni symud ymlaen yng Nghymru gyda'n hadferiad o'r pandemig a'n hymrwymiad i ddod yn garbon sero-net erbyn 2050, fod angen i ni, yn awr yn fwy nag erioed, sicrhau bod gennym y bobl fedrus sydd eu hangen i fwydo ein cenedl, rheoli ein coedwigoedd, bioamrywiaeth a'n hamgylchedd ehangach, ac mae angen i bob un o'n colegau amaethyddol gynnig y cyrsiau sydd eu hangen a chael eu hannog a'u cymell i wneud hynny lle bo angen. Ddoe, clywsom gan y dirprwy Weinidog hinsawdd am y cynlluniau i blannu mwy o goed, felly mae'n bwysig fod gennym bobl sy'n gallu gwneud hynny. Yn fy etholaeth i, gyda thristwch mawr y mae Coleg Gwent ar ei gampws ym Mrynbuga wedi penderfynu lleihau'r ddarpariaeth o gyrsiau amaethyddol ac amgylcheddol, gan gynnwys coedwigaeth. Mae pobl ifanc yn fy etholaeth eisoes yn mynd i golegau swydd Henffordd i gael y sgiliau sydd eu hangen arnynt. Ni all hynny fod yn iawn. Weinidog, a allwch chi wneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y cyrsiau hanfodol hyn yn cael eu darparu ledled Cymru, a gweithio gyda darparwyr addysg bellach, megis Coleg Gwent, i gadw, ac yn bwysig, i farchnata eu cynnig? Diolch.

15:00

Well, I think the Member identifies a very important issue here in that the challenge that he's describing is happening against a landscape of rapid change in many ways, whether that's technological change or scientific change, whether it's the impact on the rural economy of, perhaps, workforce shortages, funding questions as a consequence of leaving the European Union and not having that funding replaced in the way that is was promised, or perhaps challenges from international trade. It's a very changing landscape and I think it's important that post-16 provision is cognisant and reflects that.

I'm aware that all colleges are completing or have engaged with Arad Research in setting up staff focus groups before the summer recess in order to feed into a sector-wide analysis about provision in this space, and I think it's really important that that set of discussions does reflect that technological and other change and that need for diversification. I'm looking forward to seeing the report that results from that process later on this year.

Wel, credaf fod yr Aelod yn tynnu sylw at fater pwysig iawn yma gan fod yr her y mae'n ei disgrifio'n bodoli yng nghyd-destun newid cyflym mewn sawl ffordd, boed hynny'n newid technolegol neu newid gwyddonol, boed yn effaith ar yr economi wledig yn sgil prinder gweithlu, efallai, cwestiynau cyllido o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd heb i arian gael ei ddarparu yn lle'r cyllid hwnnw fel yr addawyd, neu heriau masnach ryngwladol efallai. Mae'n dirwedd sy'n newid yn sylweddol, a chredaf ei bod yn bwysig fod darpariaeth ôl-16 yn cydnabod ac yn adlewyrchu hynny.

Rwy'n ymwybodol fod pob coleg yn cwblhau neu wedi ymgysylltu ag Ymchwil Arad i sefydlu grwpiau ffocws i staff cyn toriad yr haf er mwyn cyfrannu at ddadansoddiad sector cyfan o'r ddarpariaeth yn y maes hwn, a chredaf ei bod yn bwysig iawn fod y set honno o drafodaethau'n adlewyrchu'r newid technolegol hwnnw yn ogystal â newidiadau eraill a'r angen i arallgyfeirio. Edrychaf ymlaen at weld yr adroddiad a fydd yn deillio o'r broses honno yn nes ymlaen eleni.

Cyrhaeddiad Addysgol
Educational Attainment

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gyrhaeddiad addysgol yng Nghymru? OQ56758

6. Will the Minister make a statement on educational attainment in Wales? OQ56758

As we stated in the new programme for government, we are committed to eliminating inequality at every level of society, which includes implementing policies in education that will give everyone the best life chances. We recognise that this requires radical action, innovative thinking and strong co-ordination and collaboration.

Fel y nodwyd gennym yn y rhaglen lywodraethu newydd, rydym wedi ymrwymo i ddileu anghydraddoldeb ar bob lefel o gymdeithas, sy'n cynnwys gweithredu polisïau mewn addysg a fydd yn rhoi'r cyfleoedd bywyd gorau i bawb. Rydym yn cydnabod bod angen camau gweithredu radical, meddwl yn arloesol a chydgysylltu a chydweithredu cryf er mwyn cyflawni hyn.

Can I thank the Minister for that response? Educational attainment is the key to economic development. Successful parts of the world have economies built on highly qualified individuals, not on driving companies to bring branch factories for a short time. What is Welsh Government doing to continue to improve educational attainment in our schools and universities in order to improve our economy?

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ymateb? Mae cyrhaeddiad addysgol yn allweddol i ddatblygu economaidd. Mae gan rannau llwyddiannus o'r byd economïau sydd wedi'u hadeiladu ar unigolion â chymwysterau da, nid ar hybu cwmnïau i agor ffatrïoedd cangen am gyfnod byr. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i barhau i wella cyrhaeddiad addysgol yn ein hysgolion a'n prifysgolion er mwyn gwella ein heconomi?

Well, the entire reformed programme for government is intended to deliver those outcomes. So, in a school setting, the curriculum reforms that we're introducing are designed to enable our young people to take full advantage of the opportunities that the world around them presents, both economically and more broadly than that. The Member will know that in the first year, we'll be introducing legislation to reform post-compulsory education to ensure that we have a further education and higher education sector that does all it can to create that learner pathway that is collaborative and flexible, which reflects the needs of our society and a sustainable economy, which depends on innovation and has an international focus. That's the kind of vision we have for our education system in Wales, and that's the entire underpinning of our reform programme.

Wel, nod y rhaglen lywodraethu ddiwygiedig gyfan yw cyflawni'r canlyniadau hynny. Felly, mewn lleoliad ysgol, mae'r diwygiadau rydym yn eu cyflwyno i'r cwricwlwm wedi'u llunio i alluogi ein pobl ifanc i fanteisio'n llawn ar y cyfleoedd y mae'r byd o'u cwmpas yn eu cyflwyno, yn economaidd ac yn ehangach na hynny. Gŵyr yr Aelod y byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth yn y flwyddyn gyntaf i ddiwygio addysg ôl-orfodol i sicrhau bod gennym sector addysg bellach ac addysg uwch sy'n gwneud popeth yn ei allu i greu'r llwybr dysgu hwnnw sy'n gydweithredol ac yn hyblyg, sy'n adlewyrchu anghenion ein cymdeithas ac economi gynaliadwy, sy'n dibynnu ar arloesi ac sy'n llwybr a chanddo ffocws rhyngwladol. Dyna'r math o weledigaeth sydd gennym ar gyfer ein system addysg yng Nghymru, a dyna sy'n sail i'n rhaglen ddiwygio gyfan.

Chwaraeon ac Addysg Gorfforol
Sport and Physical Education

7. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gynyddu'r pwyslais ar chwaraeon ac addysg gorfforol yn y cwricwlwm? OQ56790

7. What steps will the Welsh Government take to increase the emphasis on sport and physical education in the curriculum? OQ56790

The new Curriculum for Wales includes health and well-being as one of the six areas of learning and experience. This is fundamental to enable successful learning, and developing physical health is specified within the statutory 'what matters' code.

Mae'r cwricwlwm newydd i Gymru yn cynnwys iechyd a lles fel un o'r chwe maes dysgu a phrofiad. Mae hyn yn hollbwysig er mwyn galluogi dysgu llwyddiannus, ac mae datblygu iechyd corfforol wedi'i nodi yng nghod statudol 'yr hyn sy'n bwysig'.

Thank you, Minister, for your answer. I raised yesterday in the business statement that we're seeing a rise in young people accessing mental health support across Wales. As you and I know, sport plays a very key role in helping young people's physical and mental health. It installs discipline, teaches teamwork and helps people to live active and healthy lives. So, Minister, will you look, in the future, at making more funding available for sport in schools and prioritise efforts to focus on allowing sport to play a bigger role in the curriculum, and work with external organisations so that they can come in to get more sport in schools?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn y datganiad busnes ddoe, crybwyllais y ffaith ein bod yn gweld cynnydd yn nifer y bobl ifanc sy'n cael cymorth iechyd meddwl ledled Cymru. Fel y gwyddoch chi a minnau, mae chwaraeon yn chwarae rhan allweddol iawn yn helpu iechyd corfforol a meddyliol pobl ifanc. Mae'n sefydlu disgyblaeth, yn dysgu gwaith tîm ac yn cynorthwyo pobl i fyw bywydau egnïol ac iach. Felly, Weinidog, a wnewch chi ystyried sicrhau bod mwy o arian ar gael yn y dyfodol ar gyfer chwaraeon mewn ysgolion a blaenoriaethu ymdrechion i ganolbwyntio ar ganiatáu i chwaraeon chwarae rhan fwy yn y cwricwlwm, a gweithio gyda sefydliadau allanol fel y gallant ddarparu mwy o chwaraeon mewn ysgolion?

Well, I thank the Member for that question. Physical education, of course, is one of our foundation subjects in the current curriculum, but obviously I appreciate that the pandemic has had an impact on learners' access to aspects of that for various periods of time. The new curriculum, as his question implies, will offer much greater flexibility, in fact, in the area of learning and experience that I mentioned in my first answer. The point of that is to help learners to understand the factors that affect their physical health and well-being, and that includes mental well-being as well. 

The reforms gives us a bit more flexibility, really, to look at how we provide sporting opportunities in a school setting, including an enhanced school day and opening up school facilities for community use for that purpose. I mentioned in reply to an earlier question the work we're doing in relation to active education pilots, which the Member might find interesting, which involves working with Sport Wales as well as the Arts Council of Wales to provide a range of sporting and cultural activity to supplement the school day in the way that I think he would wish to see.

Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae addysg gorfforol, wrth gwrs, yn un o'n pynciau sylfaen yn y cwricwlwm cyfredol, ond yn amlwg, rwy'n derbyn bod y pandemig wedi effeithio ar fynediad dysgwyr at agweddau ohono am gyfnodau amrywiol. Fel yr awgryma ei gwestiwn, bydd y cwricwlwm newydd yn cynnig mwy o hyblygrwydd o lawer, mewn gwirionedd, yn y maes dysgu a phrofiad y soniais amdano yn fy ateb cyntaf. Diben hynny yw helpu dysgwyr i ddeall y ffactorau sy'n effeithio ar eu hiechyd corfforol a'u lles, ac mae hynny'n cynnwys lles meddyliol hefyd.

Mae'r diwygiadau'n rhoi ychydig mwy o hyblygrwydd i ni edrych ar sut rydym yn darparu cyfleoedd chwaraeon mewn lleoliad ysgol, gan gynnwys diwrnod ysgol hirach ac agor cyfleusterau ysgol i'r gymuned eu defnyddio at y diben hwnnw. Soniais wrth ateb cwestiwn cynharach am y gwaith rydym yn ei wneud mewn perthynas â chynlluniau peilot addysg gweithgarwch corfforol, a allai fod o ddiddordeb i'r Aelod, sy'n cynnwys gweithio gyda Chwaraeon Cymru yn ogystal â Chyngor Celfyddydau Cymru i ddarparu ystod o chwaraeon a gweithgarwch diwylliannol i ategu'r diwrnod ysgol yn y ffordd y credaf y byddai'n dymuno ei gweld.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Tom Giffard.

Finally, question 8, Tom Giffard.

Consortia Addysg Rhanbarthol
Regional Education Consortia

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am rôl consortia addysg rhanbarthol? OQ56783

8. Will the Minister provide an update on the role of regional education consortia? OQ56783

15:05

Regional consortia play a central role in supporting schools to improve and deliver the new curriculum, including through professional learning and direct engagement. I am meeting with the consortia this week to discuss how they can continue to best support schools as we renew and reform education in Wales.

Mae'r consortia rhanbarthol yn chwarae rhan ganolog yn y gwaith o gefnogi ysgolion i wella a chyflwyno'r cwricwlwm newydd, gan gynnwys drwy ddysgu proffesiynol ac ymgysylltu uniongyrchol. Rwy'n cyfarfod â'r consortia yr wythnos hon i drafod y ffordd orau iddynt barhau i gefnogi ysgolion wrth inni adnewyddu a diwygio addysg yng Nghymru.

Thank you for that answer, Minister. Unfortunately, as you'll be aware, Education through Regional Working, or the ERW regional education consortium, is in a bit of a mess. Senior councillors from member authorities have been scathing in the press about the organisation, with Swansea Labour Councillor Jennifer Rayner describing working with ERW over the last few years as being extremely difficult, and Neath Port Talbot Labour Councillor Rob Jones—in your own constituency, Minister—even going so far as to say,

'I have a belief that more and more people are realising that the education consortiums, as they stand, are currently not fit for purpose in delivering education improvements.'

To compound things further, we now know Neath Port Talbot has withdrawn from the consortium, and Carmarthenshire, Pembrokeshire and Swansea councils have all issued withdrawal notices to state their intention to withdraw from this consortium too, meaning that four out of the six councils involved have either withdrawn or say they will do so.

So, can the Minister inform the Senedd how the relationships between ERW and its member councils collapsed so disastrously? Does the Minister agree with his colleague in Neath Port Talbot that the consortia are currently not fit for purpose? Can he update us on any future plans for regional consortia in these areas?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn anffodus, fel y gwyddoch, mae Ein Rhanbarth ar Waith, neu gonsortiwm addysg rhanbarthol ERW, mewn tipyn o lanast. Mae uwch gynghorwyr rhai o'r awdurdodau sy'n aelodau wedi gwneud sylwadau beirniadol iawn yn y wasg am y sefydliad, gyda Chynghorydd Llafur Abertawe, Jennifer Rayner, yn dweud bod gweithio gydag Ein Rhanbarth ar Waith dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi bod yn anodd dros ben, a Chynghorydd Llafur Castell-nedd Port Talbot Rob Jones—yn eich etholaeth eich hun, Weinidog—yn mynd mor bell â dweud,

'Credaf fod mwy a mwy o bobl yn sylweddoli nad yw'r consortia addysg, fel y maent, yn addas at y diben ar gyfer cyflawni gwelliannau addysg ar hyn o bryd.'

I waethygu'r sefyllfa ymhellach, gwyddom bellach fod Castell-nedd Port Talbot wedi tynnu'n ôl o'r consortiwm, ac mae cynghorau sir Gaerfyrddin, sir Benfro ac Abertawe oll wedi cyhoeddi hysbysiadau tynnu'n ôl i nodi eu bwriad i dynnu'n ôl o'r consortiwm hwn hefyd, sy'n golygu bod pedwar o'r chwe chyngor dan sylw naill ai wedi tynnu'n ôl neu'n dweud y byddant yn gwneud hynny.

Felly, a all y Gweinidog roi gwybod i'r Senedd sut y dirywiodd y berthynas rhwng ERW a'r cynghorau sy'n aelodau ohono i'r fath raddau? A yw'r Gweinidog yn cytuno â'i gydweithiwr yng Nghastell-nedd Port Talbot nad yw'r consortia'n addas at y diben ar hyn o bryd? A all roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn ag unrhyw gynlluniau yn y dyfodol ar gyfer consortia rhanbarthol yn yr ardaloedd hyn?

Well, I think, given the scale of the challenges faced by all in the education system as we renew and reform after the pandemic, regional, collaborative and co-ordinated working has to be a key feature of how we support schools across Wales. I think that kind of working will be at its most effective when it is voluntary and driven by local authorities with a clear shared vision of its benefits; that's not the only way of doing it, but I think it's the best way of doing it. So, I want to encourage that, wherever possible, and encourage the local authorities in the ERW region, of course, to continue together to work in that spirit.

I'm obviously aware of ongoing discussions and changes to regional working in the ERW region. I think that principle of collaborative working is very important, and I would wish to see that continue. My officials are continuing to engage with all of the six local authorities in south-west and mid Wales in order to understand their plans, and to ensure they'll continue to be able to deliver on our expectations, as a Government, in their support for education reform.

Wel, o ystyried maint yr heriau sy'n wynebu pawb yn y system addysg wrth inni adnewyddu a diwygio ar ôl y pandemig, credaf fod yn rhaid i waith rhanbarthol, cydweithredol a chydgysylltiedig fod yn nodwedd allweddol o'r ffordd rydym yn cefnogi ysgolion ledled Cymru. Credaf fod y math hwnnw o waith yn fwyaf effeithiol pan fydd yn wirfoddol ac yn cael ei ysgogi gan awdurdodau lleol a chanddynt weledigaeth gyffredin a chlir ynghylch ei fanteision; nid dyma'r unig ffordd o'i wneud, ond credaf mai dyma'r ffordd orau o'i wneud. Felly, rwyf am annog hynny, lle bynnag y bo modd, ac annog yr awdurdodau lleol yn rhanbarth ERW, wrth gwrs, i barhau i weithio gyda'i gilydd yn yr ysbryd hwnnw.

Rwy'n amlwg yn ymwybodol o drafodaethau parhaus a newidiadau i weithio'n rhanbarthol yn rhanbarth ERW. Credaf fod egwyddor cydweithredu'n bwysig iawn, a hoffwn weld hynny'n parhau. Bydd fy swyddogion yn parhau i ymgysylltu â phob un o'r chwe awdurdod lleol yn ne-orllewin a chanolbarth Cymru er mwyn deall eu cynlluniau, ac i sicrhau y byddant yn parhau i allu cyflawni ein disgwyliadau, fel Llywodraeth, drwy eu cymorth i ddiwygio addysg.

3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Cynllun Rheoli’r Coronafeirws
3. Statement by the First Minister: The Coronavirus Control Plan

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar gynllun rheoli'r coronafeirws. Brif Weinidog.

The next item is a statement by the First Minister on the coronavirus control plan. First Minister.

Diolch yn fawr, Llywydd. Yn y datganiad yma, dwi am ddelio â phedwar cwestiwn pwysig sy'n deillio o argyfwng y coronafeirws, ac maen nhw'n gysylltiedig â'i gilydd. Yn y lle cyntaf, dwi am amlinellu asesiad y Llywodraeth o'r sefyllfa yng Nghymru ar hyn o bryd o ran iechyd y cyhoedd. Fe fyddaf i wedyn yn amlinellu'r newidiadau i reoliadau iechyd y cyhoedd yng Nghymru y mae'r Llywodraeth yn bwriadu eu cyflwyno o ddydd Sadwrn nesaf, 17 Gorffennaf. Mae trydedd elfen y datganiad yn delio â newidiadau a fydd yn digwydd y tu hwnt i ddydd Sadwrn nesaf. Byddaf yn rhoi manylion lefel rybudd 0 a chaiff ei chyflwyno, os bydd y sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yn caniatáu newidiadau o'r fath, erbyn dydd Sadwrn 7 Awst. Yn olaf, dwi am gadarnhau cynlluniau'r Llywodraeth i addasu'r gofynion o ran hunanynysu yng Nghymru i deithwyr rhyngwladol ac mewn cyd-destunau domestig.

Thank you very much, Llywydd. In this statement, I want to deal with four significant issues arising from the coronavirus crisis, and they are interlocking. In the first place, I will set out the Government’s assessment of the situation in Wales in terms of public health. I will then outline the changes to public health regulations in Wales that the Government intends to introduce from Saturday next, 17 July. The third strand of the statement deals with changes that lie beyond next Saturday. I will detail the components of an alert level 0 that will be introduced, if the public health position were to allow such changes, on Saturday 7 August. Finally, I want to confirm the Government’s plans to amend the requirements in terms of self-isolation in Wales for international travellers and in domestic contexts.

Llywydd, I make this latest statement on the public health emergency here in Wales at a point of enormous uncertainty and complexity. Coronavirus cases are rising across the whole of Wales. In a short number of weeks, three small clusters of cases of the new delta variant have multiplied rapidly. Yesterday alone, over 1,000 new cases of coronavirus were reported across Wales. This fast-moving variant is in every part of our country and spreading quickly. It is the dominant form of the virus in Wales, just as it has become the dominant form in the United Kingdom and in many other countries in Europe. There can be no doubt that we are experiencing the anticipated third wave of this pandemic, with the rate in Wales rising overnight to 145 cases per 100,000 people.

Lywydd, gwnaf y datganiad diweddaraf hwn ar yr argyfwng iechyd cyhoeddus yma yng Nghymru ar adeg o gryn ansicrwydd a chymhlethdod. Mae achosion o'r coronafeirws yn cynyddu ledled Cymru gyfan. Mewn ychydig wythnosau, mae tri chlwstwr bach o achosion o'r amrywiolyn delta newydd wedi lledaenu'n gyflym. Ddoe yn unig, cafodd dros 1,000 o achosion newydd o'r coronafeirws eu cofnodi yng Nghymru. Mae'r amrywiolyn newydd hwn ym mhob rhan o'n gwlad ac yn lledaenu'n gyflym. Hon yw'r ffurf amlycaf ar y feirws yng Nghymru, yn union fel y mae wedi dod yn ffurf amlycaf yn y Deyrnas Unedig ac mewn llawer o wledydd eraill yn Ewrop. Nid oes amheuaeth ein bod yn gweld y drydedd don a ragwelwyd o'r pandemig hwn, gyda'r gyfradd yng Nghymru yn codi dros nos i 145 o achosion ym mhob 100,000 o bobl.

In a moment, I will set out some reasons for greater optimism in dealing with this third wave than either of its predecessors, but I want to leave Members in no doubt at all that community prevalence on this scale brings with it a set of real dangers that no responsible Government or Senedd should ignore. Our technical advisory group now says that the prevalence of infection in Wales will remain extremely high for at least the rest of this summer. That level of circulation of the virus will increase the risk of new variants emerging; increase the risk of the virus re-entering hospitals, care homes and other closed settings; it will increase the risk that the virus will move from younger to older people, repeating the pattern of both waves 1 and 2; it will increase the number of people suffering from long COVID; it will increase workforce absences, including in our key public services, and it will place greater strain on our test, trace, protect service and the genomic sequencing service, making the identification of new variants more difficult.

What, then, Llywydd, are the countervailing factors? Well, first and foremost, vaccination, and particularly our high rates of vaccination in Wales, is changing our relationship with the virus, and doing so faster than any other UK nation. Today, more than 73 per cent of all adults in Wales have received two doses of the vaccine. The figure in England and Scotland is 66 per cent, and it is 65 per cent in Northern Ireland. The rising tide of cases has not translated into higher rates of serious illnesses, hospital admissions and deaths in the same way that it did during the first wave or in the winter, and that is because of vaccination. I want to put on record again my thanks to all those people who have worked so hard to plan and run this highly successful programme.

The second way in which the position is more promising in this third wave is the way we have lived, and that has left some positive legacy. The Office for National Statistics's weekly estimate states that, of all the four home nations, Wales has the highest level of acquired immunity, and that now stands at 92 per cent of the whole population. Thirdly, we have the defence of the TTP system. In the week ending 3 July, 95 per cent of index cases eligible for follow-up were contacted within 24 hours, and 93 per cent of their contacts were traced.

Llywydd, that is the context in which the Cabinet has completed our three-weekly review of coronavirus restrictions. Our assessment is that, taking all these factors—negative and positive together—we can now proceed to a full level 1 set of regulations. This means that, from 17 July, from Saturday, up to six people will be able to meet indoors in private homes and holiday accommodation; organised indoor events for up to 1,000 people seated or 200 people standing will be able to take place, following a risk assessment; and that ice rinks will be able to re-open. And we believe we can go a step further as we move to the new alert level 0, and that we will be able to introduce alert level 0 levels of restrictions for outdoor events and gatherings, also from 17 July. We will therefore remove the limits on the number of people who can gather outdoors. Outdoor premises and events will have more flexibility around physical distancing. This will continue, though, to be one of the mitigations to be considered in carrying out and implementing risk assessments. We are able to do this because of our long-standing conclusion that the risk of transmission outdoors is much lower than indoors, and because we need to take advantage of the summer period. At the same time, from 17 July, the regulations will also change to allow up to 30 people from organisations such as the Urdd, Brownies or Scouts to attend residential centres over the summer holidays.

Mewn eiliad, byddaf yn nodi rhesymau dros fod yn fwy gobeithiol wrth ymdrin â'r drydedd don hon na'r rhai blaenorol, ond rwyf am i'r Aelodau fod yn gwbl sicr fod graddau'r lledaeniad yn y gymuned yn creu cyfres o beryglon gwirioneddol na ddylai unrhyw Lywodraeth na Senedd gyfrifol eu hanwybyddu. Dywed ein grŵp cyngor technegol bellach y bydd nifer yr achosion o'r haint yng Nghymru yn parhau i fod yn uchel iawn am weddill yr haf fan lleiaf. Bydd y lefel honno o ledaeniad y feirws yn cynyddu'r risg y bydd amrywiolion newydd yn dod i'r amlwg; yn cynyddu'r risg y bydd y feirws yn dychwelyd i ysbytai, cartrefi gofal a lleoliadau caeedig eraill; yn cynyddu'r risg y bydd y feirws yn symud o bobl iau i bobl hŷn, gan ailadrodd patrwm tonnau 1 a 2; yn cynyddu nifer y bobl sy'n dioddef o COVID hir; yn cynyddu lefelau absenoldeb yn y gweithlu, gan gynnwys yn ein gwasanaethau cyhoeddus allweddol, ac yn rhoi mwy o bwysau ar ein gwasanaeth profi, olrhain a diogelu a'r gwasanaeth dilyniannu genomig, gan ei gwneud yn anos nodi amrywiolion newydd.

Felly, Lywydd, beth yw'r ffactorau sy'n gwrthbwyso? Wel, yn anad dim, mae brechu, ac yn enwedig ein cyfraddau brechu uchel yng Nghymru, yn newid ein perthynas â'r feirws, ac yn gwneud hynny'n gyflymach nag unrhyw wlad arall yn y DU. Heddiw, mae mwy na 73 y cant o holl oedolion Cymru wedi cael dau ddos ​​o'r brechlyn. Y ffigur yn Lloegr a'r Alban yw 66 y cant, a 65 y cant yng Ngogledd Iwerddon. Nid yw'r cynnydd yn nifer yr achosion wedi trosi'n gyfraddau uwch o salwch difrifol, derbyniadau i'r ysbyty a marwolaethau yn yr un modd ag y gwelsom yn ystod y don gyntaf neu yn y gaeaf, a hynny oherwydd y brechlyn. Hoffwn gofnodi fy niolch unwaith eto i'r holl bobl sydd wedi gweithio mor galed i gynllunio a chyflawni'r rhaglen hynod lwyddiannus hon.

Yr ail ffordd y mae'r sefyllfa'n fwy addawol yn y drydedd don hon yw'r ffordd rydym wedi byw, ac mae hynny wedi gadael ôl-effaith gadarnhaol. Mae amcangyfrif wythnosol y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn nodi, o bedair gwlad y DU, mai Cymru sydd â'r lefel uchaf o imiwnedd caffaeledig, a'i fod bellach yn 92 y cant o'r boblogaeth gyfan. Yn drydydd, mae gennym amddiffyniad y system profi, olrhain a diogelu. Yn yr wythnos a ddaeth i ben ar 3 Gorffennaf, cysylltwyd â 95 y cant o achosion cyfeirio cymwys o fewn 24 awr, a chafodd 93 y cant o'u cysylltiadau eu holrhain.

Lywydd, yn y cyd-destun hwnnw y mae'r Cabinet wedi cwblhau ein hadolygiad tair wythnos o'r cyfyngiadau coronafeirws. O ystyried yr holl ffactorau hyn—y rhai negyddol a'r rhai cadarnhaol ynghyd—ein hasesiad yw y gallwn symud ymlaen yn awr i set lawn o reoliadau lefel 1. Golyga hyn, o 17 Gorffennaf, o ddydd Sadwrn ymlaen, y bydd hyd at chwech o bobl yn cael cyfarfod dan do mewn cartrefi preifat a llety gwyliau; gellir cynnal digwyddiadau dan do wedi'u trefnu ar gyfer hyd at 1,000 o bobl sy'n eistedd neu 200 o bobl ar eu traed, yn dilyn asesiad risg; a gall canolfannau sglefrio ailagor. A chredwn y gallwn fynd gam ymhellach wrth inni symud i'r lefel rhybudd 0 newydd, ac y byddwn yn gallu cyflwyno cyfyngiadau lefel rhybudd 0 o gyfyngiadau ar gyfer digwyddiadau ac ymgynnull yn yr awyr agored, hefyd o 17 Gorffennaf. Byddwn felly'n cael gwared ar y cyfyngiadau ar nifer y bobl sy'n cael ymgynnull yn yr awyr agored. Bydd gan safleoedd a digwyddiadau awyr agored fwy o hyblygrwydd gyda mesurau cadw pellter corfforol. Fodd bynnag, bydd hyn yn parhau i fod yn un o'r mesurau lliniaru i'w hystyried wrth gynnal a gweithredu asesiadau risg. Gallwn wneud hyn am ein bod wedi dod i'r casgliad ers tro fod y risg o drosglwyddo'r feirws yn yr awyr agored yn llawer is na'r hyn ydyw dan do, a chan fod angen inni fanteisio ar gyfnod yr haf. Ar yr un pryd, o 17 Gorffennaf, bydd y rheoliadau hefyd yn newid i ganiatáu i hyd at 30 o bobl o sefydliadau fel yr Urdd, y Brownis neu'r Sgowtiaid fynychu canolfannau preswyl dros wyliau'r haf.

Llywydd, today we are also publishing an updated version of our coronavirus control plan, which sets out more broadly how we can move beyond the current alert level 1 to a new alert level 0. The Cabinet's intention is that Wales should move to alert level 0 on 7 August, provided the public health position in three weeks' time still allows us to do so. I emphasise today, as I always do, the importance of that proviso. In a position where public health challenges remain so volatile, we will assess and reassess the position on 7 August, but with the intention that Wales should move to alert level 0, provided the public health position remains as it is today.

At alert level 0, we have focused on retaining those restrictions that help people to keep safe, but have the smallest detrimental effect on their wider physical and emotional health. At level 0, therefore, there will be no legal limits on the number of people who can meet others, including in private homes, public places or at events, and at alert level 0, all businesses and premises will be open.

Llywydd, life will have returned, very substantially, to how it was before the coronavirus pandemic began, but here in Wales, we will not abandon all those measures that have done so much to keep us all safe. At alert level 0, and from 7 August, therefore, people should continue to work from home wherever possible. Where a return to the workplace is necessary, we will continue to ensure that COVID risk assessments will be a legal requirement for businesses, employers and event organisers. It will be a legal requirement that these assessments are drawn up with the involvement of employees, and the mitigating measures set out in those risk assessments must be implemented. In Wales, as well, Llywydd, at alert level 0, face coverings will continue to be a legal requirement on public transport, in health and care settings and in all indoor public places, with the exception of education settings and hospitality. The aim of the Government will be gradually to ease these requirements as the risk of coronavirus decreases.

Finally, Llywydd, I turn to two further changes to self-isolation requirements. I much regret the decision of the UK Government to remove the requirement for doubly vaccinated travellers returning from amber list countries to self-isolate. The risk of reimportation of coronavirus from other parts of the world, and especially new variants, has not gone away. The removal of a defence against that risk, and especially at a time when the virus is in such rapid circulation, is very difficult to understand. But, because the vast majority of international travel to and from Wales is via England, it is, as our chief medical officer says, untenable for us not to do the same thing. We will therefore remove the requirement for all adults who have had two NHS COVID vaccines, and for under 18 year-olds, to self-isolate on their return from amber list countries, and we will remove those requirements from 19 July. However, Llywydd, we continue to advise against all but essential travel abroad, and we continue to strongly recommend people to holiday at home this summer.

I turn now to the position in relation to domestic self-isolation. Here, the Cabinet has decided that, during the next three-week cycle, which begins on 7 August, we will remove the requirement for people who have been fully vaccinated to self-isolate if they are a close contact of someone who has tested positive. There is still work to be done before these changes can come into force, for example in adjusting our TTP system and putting in place arrangements for those who work in health and care settings. Self-isolation will continue to play a very important role in breaking the chain of transmission for anyone who has symptoms of the virus, anyone who tests positive and anyone who has not had two doses of the vaccine.

Llywydd, coronavirus has not gone away. Whatever the coming weeks and months hold, the simple measures that have helped to keep us all safe throughout the pandemic will continue to protect us all: keeping your distance, meeting outdoors, being in well-ventilated places, avoiding crowded places where possible, wearing a face covering where it's not, and good hand hygiene.

Lywydd, heddiw, rydym hefyd yn cyhoeddi fersiwn wedi'i diweddaru o gynllun rheoli'r coronafeirws, sy'n nodi'n fwy cyffredinol sut y gallwn symud o lefel rhybudd 1 fel y mae pethau ar hyn o bryd i lefel rhybudd 0 newydd. Bwriad y Cabinet yw y dylai Cymru symud i lefel rhybudd 0 ar 7 Awst, ar yr amod fod sefyllfa iechyd y cyhoedd ymhen tair wythnos yn dal i ganiatáu inni wneud hynny. Pwysleisiaf heddiw, fel y gwnaf bob amser, bwysigrwydd yr amod hwnnw. Mewn sefyllfa lle mae heriau iechyd y cyhoedd yn parhau i fod mor gyfnewidiol, byddwn yn asesu ac yn ailasesu'r sefyllfa ar 7 Awst, ond gyda'r bwriad y dylai Cymru symud i lefel rhybudd 0, ar yr amod y bydd sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau fel y mae heddiw.

Ar lefel rhybudd 0, rydym wedi canolbwyntio ar gadw'r cyfyngiadau sy'n helpu pobl i fod yn ddiogel, ond sy'n cael yr effaith niweidiol leiaf ar eu hiechyd corfforol ac emosiynol ehangach. Ar lefel 0, felly, ni fydd unrhyw derfynau cyfreithiol ar nifer y bobl sy'n gallu cyfarfod ag eraill, gan gynnwys mewn cartrefi preifat, mannau cyhoeddus neu mewn digwyddiadau, ac ar lefel rhybudd 0, bydd pob busnes a safle ar agor.

Lywydd, bydd bywyd wedi newid yn ôl, i raddau helaeth iawn, i fel roedd pethau cyn y pandemig coronafeirws, ond yma yng Nghymru, ni fyddwn yn cefnu ar yr holl fesurau sydd wedi gwneud cymaint i gadw pob un ohonom yn ddiogel. Ar lefel rhybudd 0, ac o 7 Awst, felly, dylai pobl barhau i weithio gartref lle bo modd. Pan fydd angen dychwelyd i'r gweithle, byddwn yn parhau i sicrhau y bydd asesiadau risg COVID yn ofyniad cyfreithiol i fusnesau, cyflogwyr a threfnwyr digwyddiadau. Bydd llunio'r asesiadau hyn gyda chyfranogiad y gweithwyr yn ofyniad cyfreithiol, ac mae'n rhaid rhoi'r mesurau lliniaru a nodir yn yr asesiadau risg hynny ar waith. Yng Nghymru hefyd, Lywydd, ar lefel rhybudd 0, bydd gorchuddion wyneb yn parhau i fod yn ofyniad cyfreithiol ar drafnidiaeth gyhoeddus, mewn lleoliadau iechyd a gofal ac ym mhob man cyhoeddus dan do, ac eithrio lleoliadau addysg a lletygarwch. Nod y Llywodraeth fydd llacio'r gofynion hyn yn raddol wrth i risg y coronafeirws leihau.

Yn olaf, Lywydd, trof at ddau newid pellach i'r gofynion hunanynysu. Gresynaf yn fawr at benderfyniad Llywodraeth y DU i gael gwared ar y gofyniad i deithwyr sydd wedi cael dau ddos o'r brechlyn ac sy'n dychwelyd o wledydd ar y rhestr oren hunanynysu. Nid yw'r risg o ailfewnforio'r coronafeirws o rannau eraill o'r byd, ac yn enwedig amrywiolion newydd, wedi diflannu. Mae'n anodd iawn deall pam eu bod wedi cael gwared ar amddiffyniad yn erbyn y risg honno, yn enwedig ar adeg pan fo'r feirws yn lledaenu mor gyflym. Ond gan fod y mwyafswm helaeth o deithio rhyngwladol i ac o Gymru yn digwydd drwy Loegr, mae'n anghynaladwy, fel y dywed ein prif swyddog meddygol, inni beidio â gwneud yr un peth. Felly, byddwn yn cael gwared ar y gofyniad i bob oedolyn sydd wedi cael dau frechlyn COVID gan y GIG, ac i bobl dan 18 oed, hunanynysu ar ôl dychwelyd o wledydd y rhestr oren, a byddwn yn cael gwared ar y gofynion hynny o 19 Gorffennaf. Fodd bynnag, yng Nghymru, rydym yn parhau i gynghori yn erbyn teithio dramor oni bai fod hynny'n hanfodol, ac rydym yn parhau i argymell yn gryf y dylai pobl fynd ar wyliau yn y wlad hon yr haf hwn.

Trof yn awr at y sefyllfa mewn perthynas â hunanynysu domestig. Yma, mae'r Cabinet wedi penderfynu, yn ystod y cylch tair wythnos nesaf, sy'n dechrau ar 7 Awst, y byddwn yn cael gwared ar y gofyniad i bobl sydd wedi'u brechu'n llawn hunanynysu os ydynt yn gyswllt agos i rywun sydd wedi profi'n bositif. Mae gwaith i'w wneud o hyd cyn y gall y newidiadau hyn ddod i rym, er enghraifft, wrth addasu ein system profi, olrhain a diogelu a rhoi trefniadau ar waith ar gyfer y rheini sy'n gweithio mewn lleoliadau iechyd a gofal. Bydd hunanynysu'n parhau i chwarae rhan bwysig iawn yn torri'r gadwyn drosglwyddo i unrhyw un sydd â symptomau'r feirws, unrhyw un sy'n profi'n bositif ac unrhyw un nad ydynt wedi cael dau ddos ​​o'r brechlyn.

Lywydd, nid yw'r coronafeirws wedi diflannu. Ni waeth beth fydd yn digwydd dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, bydd y mesurau syml sydd wedi helpu i gadw pob un ohonom yn ddiogel drwy gydol y pandemig yn parhau i ddiogelu pob un ohonom: cadw pellter, cyfarfod yn yr awyr agored, bod mewn mannau sydd wedi'u hawyru'n dda, osgoi mannau gorlawn lle bo modd a gwisgo gorchudd wyneb pan nad oes modd gwneud hynny, a hylendid dwylo da.

O ddilyn y camau syml hyn, fe allwn ni i gyd weithio gyda'n gilydd i gadw'r coronafeirws dan reolaeth ac atal y drydedd don yma rhag codi'n rhy uchel. Mae'r holl dystiolaeth yn awgrymu bod amrywiolion newydd, na fyddan nhw o bosib yn ymateb i'r brechlynnau, yn fwy tebygol o ddatblygu pan fydd niferoedd yr achosion o goronafeirws yn uchel. Mae hi'n dal i fod yn hollol bwysig ein bod ni'n parhau i gydweithio i gadw'n gilydd yn ddiogel ac i gadw Cymru yn ddiogel hefyd. Diolch yn fawr.

If we follow these simple steps, we can work together to keep coronavirus under control and prevent this third wave from growing too high. All of the evidence suggests that new variants, which may not respond to the vaccines, are more likely to emerge when cases of coronavirus are at high levels. It remains vital that we continue to work together to keep each other safe and to keep Wales safe as well. Thank you very much. 

15:20

Thank you, First Minister, for your statement this afternoon, and, indeed, for the briefing that the health Minister offered leaders of the opposition parties this morning, as well, which, obviously, has informed our thinking in relation to this statement. You are the First Minister, and I am the leader of the largest opposition group, the people of Wales spoke, and, to be fair, they endorsed the approach that the Welsh Government have taken. I have disagreed with that approach on many occasions, but democracy is a wonderful thing; the largest party forms the Government and sets the tone and sets the direction.

You are quite right to identify that we are still in the middle of many challenging periods of time that we're going to face with the COVID crisis at the moment, in particular around new variants. I personally would have liked to have seen greater speed and greater urgency in bringing some of these measures forward, but I appreciate the difficult decisions that the Cabinet have had to take based on the scientific evidence that they've had before them. That's what will inform the questions that I will put to you today, if I may, First Minister.

You highlight in your statement three restrictions that will remain in place after 7 August. I will deal with it as if it's a plan so we get to level 0, because I appreciate there are still considerations to be taken. Will there be any other restrictions that will be in place when we get to level 0, or are those the only three restrictions that we can expect to remain in place if the conditions are met on that assessment by the Cabinet for their release on 7 August?

When it comes to face masks, what tests will you be using to move away from the mandatory direction that will be put in place to keep face masks in place for use in many settings here in Wales? Because I'm sure we'd all like to move, if it was safe to do so, to an environment that was pre COVID and face masks were not the normality that we currently see. So, what tests will you put in place to make sure that we can have confidence that we will move into that area where face masks won't be mandatory?

When it comes to self-isolation, we can see the effects that are currently happening with self-isolation, in particular the effects it's having on business and services as we remove restrictions. You talk in the statement about TTP provision and the improvements needed and changes needed in TTP provision. Can you highlight what changes are required so we can move to an environment where self-isolation doesn't have so much of an effect on the economy and on our services?

Risk assessments will be a legal requirement. Will these be sector by sector, or will there be a uniform approach? I think that's important to understand, because I'm sure, as Members, we will get quite a bit of correspondence from people within our regions and constituencies on how these risk assessments are going to be undertaken. So, will they be sector by sector, or will it be a uniform approach, with a standard template that businesses and operators will have to comply with?

We are seeing rising infection rates; what's the modelling and what does that show as the effect on the NHS, going forward, as we go into the summer? I'm sure the First Minister does have access to that modelling, and I think it's important for us to understand with these restrictions being lifted what effect we are expecting to see on the NHS, because ultimately these restrictions were put in place to protect the NHS from being overwhelmed. 

Finally, First Minister, if we do see spikes—and I think invariably we will see spikes, regrettably—will you deal with the spikes via local restrictions or national restrictions, and will those national restrictions ultimately involve the draconian measures we have seen of previous lockdown procedures in Wales—the first and second lockdown—or are we in a zone where, with the success of the vaccination programme and the immunisation that has gone on across Wales and the immunity levels that we see, we will not be looking backwards and thinking we'll be seeing lockdown one and lockdown two repeated in the autumn? Thank you, First Minister. 

Diolch, Brif Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma, ac yn wir, am y sesiwn friffio a gynigiodd y Gweinidog iechyd i arweinwyr y gwrthbleidiau y bore yma hefyd, sydd, yn amlwg, wedi llywio ein barn mewn perthynas â'r datganiad hwn. Chi yw'r Prif Weinidog, a fi yw arweinydd yr wrthblaid fwyaf, fe siaradodd pobl Cymru, ac a bod yn deg, fe wnaethant gymeradwyo'r dull o weithredu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddilyn. Rwyf wedi anghytuno â'r dull hwnnw ar sawl achlysur, ond mae democratiaeth yn beth ardderchog; y blaid fwyaf sy'n ffurfio'r Llywodraeth ac yn pennu'r cywair a'r cyfeiriad.

Rydych yn llygad eich lle yn nodi ein bod yn dal i fod ynghanol llawer o gyfnodau heriol y byddwn yn eu hwynebu gydag argyfwng COVID ar hyn o bryd, yn enwedig mewn perthynas ag amrywiolion newydd. Yn bersonol, byddwn wedi hoffi gweld mwy o gyflymder a mwy o frys i gyflwyno rhai o'r mesurau hyn, ond rwy'n deall y penderfyniadau anodd y mae'r Cabinet wedi gorfod eu gwneud ar sail y dystiolaeth wyddonol o'u blaenau. Dyna fydd yn llywio'r cwestiynau y byddaf yn eu gofyn i chi heddiw, os caf, Brif Weinidog.

Rydych yn nodi tri chyfyngiad yn eich datganiad a fydd yn parhau i fod ar waith ar ôl 7 Awst. Byddaf yn ymdrin ag ef fel pe bai'n gynllun fel ein bod yn cyrraedd lefel 0, gan fy mod yn deall bod rhaid ystyried rhai pethau o hyd. A fydd unrhyw gyfyngiadau eraill ar waith pan fyddwn yn cyrraedd lefel 0, neu ai'r tri chyfyngiad hynny yw'r unig rai y gallwn ddisgwyl y byddant yn parhau i fod ar waith os bydd asesiad y Cabinet yn nodi bod yr amodau ar gyfer eu llacio wedi'u bodloni ar 7 Awst?

O ran masgiau wyneb, pa brofion y byddwch yn eu defnyddio i symud oddi wrth y cyfarwyddyd gorfodol a fydd yn cael ei roi ar waith i gadw'r defnydd o fasgiau wyneb mewn sawl lleoliad yma yng Nghymru? Oherwydd rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn awyddus i symud, pe bai'n ddiogel i wneud hynny, i amgylchedd cyn COVID pan nad oedd gwisgo'r masgiau wyneb a welwn ar hyn o bryd yn normal. Felly, pa brofion y byddwch yn eu rhoi ar waith i sicrhau y gallwn fod yn hyderus y byddwn yn symud i'r sefyllfa honno lle na fydd masgiau wyneb yn orfodol?

O ran hunanynysu, gallwn weld effeithiau hunanynysu ar hyn o bryd, yn enwedig yr effeithiau y mae'n eu cael ar fusnesau a gwasanaethau wrth inni gael gwared ar gyfyngiadau. Rydych yn sôn yn y datganiad am ddarpariaeth brofi, olrhain a diogelu a'r gwelliannau sydd eu hangen a'r newidiadau sydd eu hangen yn y ddarpariaeth brofi, olrhain a diogelu. A allwch nodi pa newidiadau sydd eu hangen fel y gallwn symud i amgylchedd lle nad yw hunanynysu'n cael cymaint o effaith ar yr economi ac ar ein gwasanaethau?

Bydd asesiadau risg yn ofyniad cyfreithiol. A fydd y rhain yn amrywio fesul sector, neu a fydd yna ddull unffurf o weithredu? Credaf ei bod yn bwysig deall hynny, oherwydd fel Aelodau, rwy'n siŵr y byddwn yn cael cryn dipyn o ohebiaeth gan bobl yn ein rhanbarthau a'n hetholaethau ynglŷn â sut y cyflawnir yr asesiadau risg hyn. Felly, a fyddant yn amrywio fesul sector, neu a fydd yn ddull unffurf, gyda thempled safonol y bydd yn rhaid i fusnesau a gweithredwyr gydymffurfio ag ef?

Rydym yn gweld cyfraddau heintio'n codi; beth yw'r gwaith modelu, a beth y mae hynny'n ei ddangos ynglŷn â'r effaith ar y GIG yn y dyfodol, wrth iddi ddod yn haf? Rwy'n siŵr fod gan y Prif Weinidog fynediad at y gwaith modelu hwnnw, a chredaf ei bod yn bwysig inni ddeall, gyda'r cyfyngiadau hyn yn cael eu codi, pa effaith rydym yn disgwyl ei gweld ar y GIG, oherwydd yn y pen draw, rhoddwyd y cyfyngiadau hyn ar waith i ddiogelu'r GIG rhag cael ei orlethu.

Yn olaf, Brif Weinidog, os byddwn yn gweld cynnydd sydyn yn nifer yr achosion—a chredaf, yn anochel, y byddwn yn gweld ambell gynnydd sydyn gwaetha'r modd—a fyddwch yn ymdrin â hynny drwy gyfyngiadau lleol neu gyfyngiadau cenedlaethol, ac a fydd y cyfyngiadau cenedlaethol yn y pen draw yn cynnwys y mesurau llym rydym wedi'u gweld o dan gyfyngiadau symud blaenorol yng Nghymru—y cyfnod cyntaf o gyfyngiadau symud a'r ail gyfnod—neu a ydym mewn sefyllfa, gyda llwyddiant y rhaglen frechu a'r imiwneiddio ledled Cymru a'r lefelau imiwnedd a welwn, lle na fyddwn yn edrych tuag yn ôl ac yn meddwl y byddwn yn gweld y cyfnod cyntaf o gyfyngiadau symud a'r ail gyfnod yn cael eu hailadrodd yn yr hydref? Diolch, Brif Weinidog.

15:25

I thank the leader of the opposition for those very constructive questions. I'll do my best to answer them all briefly. Provided that the public health situation remains as it is, then the restrictions that I've outlined this afternoon, as set out in the coronavirus control plan, are the restrictions that we envisage. I don't envisage more than that, but that does depend on the public health situation remaining as favourable as it is today. 

On face coverings, we will use the same set of tests that we have set out in previous iterations of the coronavirus control plan, and that means that we don't rely on a single measure, we rely on a rounded set of measures that include prevalence in the community, positivity rates, the extent to which illness is converting into impact on hospitalisation and so on. So, it'll be a rounded set of measures, which all together tell us whether the virus is sufficiently suppressed to allow us to move beyond mandation of face coverings. I said in my statement that, while face coverings will remain mandatory in indoor settings, we are removing their mandation in hospitality, we're removing their mandation in education settings, and we would like to remove their mandation in further indoor settings, as the coronavirus position allows. 

In relation to self-isolation, I don't think, Llywydd, that I said that the TTP system needed to improve. I did say that it needed to amend itself. It is going to move from a system in which the call you get from a TTP worker is one that tells you that you have been in contact with someone who has tested positive and therefore you now are required to self-isolate to what is called a 'warn and inform' system. So, the script for all our workers in TTP will have to alter. They will still provide the best possible advice to people who have come into contact with someone who has tested positive. They will explore with the individual their own circumstances, because people who have been doubly vaccinated but who have significant underlying health conditions may wish to continue to take some measures to protect themselves if they have come into contact with someone who definitely is suffering from the virus.

The move to a 'warn and inform' system will take a small number of weeks. Scripts have to be changed, people have to be retrained to do it, and we want to be in a position where the TTP service has access to the record of somebody's vaccination. It cannot simply be a self-certification system. It cannot be that the TTP system asks you, 'Have you been doubly vaccinated?' and all that happens is that you say 'yes', and then it says, 'And was it more than two weeks ago?' and you say 'yes' again and that's the only check in the system. For this to have the public confidence that we want it to have, there has to be more to it than that, and that has to be planned into the system as well. That will just take a short number of weeks. 

Risk assessments are mandatory now, Llywydd. They are mandatory under our coronavirus regulations, and they're mandatory under Health and Safety Executive regulations as well, and we'll continue to do them in the way we have up until now, which is not a simple, uniform, same-everywhere assessment. Inevitably, the factors that affect the safety of workers and users of any workplace vary according to the nature of the workplace itself. 

The leader of the opposition asked me what the model shows. And what the model shows, Llywydd, is that the impact on the health service is incredibly sensitive to shifts in at least two of the factors at play—incredibly sensitive to the extent to which the vaccination does provide a defence against the virus. And a shift of just 2 per cent or 3 per cent in the effectiveness of the virus is the difference between large numbers of people needing or not needing hospitalisation.

And the second variable is the extent to which people do continue to observe all those small but sensible actions that we ask people to take in their own lives. If people continue, as people in Wales have, to do their best to look after themselves and others, that will suppress the number of people needing hospitalisation. If people act as though coronavirus has gone away, and is no risk to themselves or others, then that will drive more numbers into the hospital sector. At the better end of that spectrum, then the impact on the NHS is manageable, despite the fact that the NHS is so busy with everything else it's trying to do. If the dial gets set at the other end of that spectrum, then we will be back where we were in the winter, with very large numbers of people needing to be cared for in a hospital, with all the impact that that would make on the ability of the NHS to go on doing all of those other things.

The issue of spikes—we've relied on national measures ever since the turn of this year, and I think that has served us well in terms of simplicity of communication, and the ability of people to follow what is asked of them. And at the moment, I think that will be the primary way we will deal with things. We have had local measures. We've had local measures in Rhondda Cynon Taf and in Merthyr; we've had local measures in parts of north Wales. But they're supplementary to that national approach, rather than a substitute for it.

And the final question that Andrew R.T. Davies asked me was whether the vaccination will alter the measures that we would need to take. Well, provided the vaccine remains as effective as it is, against the Kent variant and the delta variant, then the answer would definitely be, 'Yes, we will have a far stronger defence.' Were we to be in the very unhappy position of a further variant emerging, where the vaccine was not an effective defence against it, well, inevitably, we would have to calibrate other measures, to take account of the fact that the vaccine isn't providing the defence that it currently does. But our hope must be that the vaccine goes on being effective, and the booster campaign that we have planned for the autumn will certainly help in that way.

Diolch i arweinydd yr wrthblaid am y cwestiynau adeiladol iawn hynny. Gwnaf fy ngorau i ateb pob un ohonynt yn fyr. Ar yr amod fod sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau fel y mae, y cyfyngiadau rwyf wedi'u hamlinellu'r prynhawn yma, fel y'u nodwyd yng nghynllun rheoli'r coronafeirws, yw'r cyfyngiadau a ragwelwn. Nid wyf yn rhagweld mwy na hynny, ond mae hynny'n ddibynnol ar fod sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau i fod mor galonogol â'r hyn ydyw heddiw.

O ran gorchuddion wyneb, byddwn yn defnyddio'r un set o brofion â'r rhai rydym wedi'u nodi mewn fersiynau blaenorol o gynllun rheoli'r coronafeirws, a golyga hynny nad ydym yn dibynnu ar un mesur, rydym yn dibynnu ar set gyflawn o fesurau sy'n cynnwys nifer yr achosion yn y gymuned, cyfraddau positifrwydd, i ba raddau y mae salwch yn troi'n effaith ar yr ysbytai ac ati. Felly, bydd yn set gyflawn o fesurau, sydd gyda'i gilydd yn dweud wrthym a yw'r feirws wedi'i atal yn ddigonol i ganiatáu inni symud y tu hwnt i orchuddion wyneb gorfodol. Er y bydd gorchuddion wyneb yn parhau i fod yn orfodol mewn lleoliadau dan do, dywedais yn fy natganiad ein bod yn cael gwared ar yr orfodaeth i'w gwisgo mewn lletygarwch, yn cael gwared ar yr orfodaeth i'w gwisgo mewn lleoliadau addysg, a hoffem gael gwared ar yr orfodaeth i'w gwisgo mewn rhagor o leoliadau dan do, fel y bydd sefyllfa'r coronafeirws yn caniatáu.

Mewn perthynas â hunanynysu, Lywydd, nid wyf yn credu imi ddweud bod angen i'r system brofi, olrhain a diogelu wella. Dywedais fod angen iddi ddiwygio'i hun. Bydd yn newid o system lle mae'r alwad a gewch gan weithiwr profi, olrhain a diogelu yn un sy'n dweud wrthych eich bod wedi bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi cael prawf positif ac felly fod gofyn i chi hunanynysu i'r hyn a elwir yn system 'rhybuddio a hysbysu'. Felly, bydd angen i'r sgript ar gyfer holl weithwyr ein system brofi, olrhain a diogelu newid. Byddant yn dal i ddarparu'r cyngor gorau posibl i bobl sydd wedi dod i gysylltiad â rhywun sydd wedi cael prawf positif. Byddant yn archwilio amgylchiadau'r unigolyn gyda hwy, oherwydd efallai y bydd pobl sydd wedi cael dau frechlyn ond sydd â chyflyrau iechyd isorweddol sylweddol yn awyddus i barhau i roi rhai camau ar waith i ddiogelu eu hunain os ydynt wedi dod i gysylltiad â rhywun sy'n bendant yn dioddef o'r feirws.

Bydd newid i system 'rhybuddio a hysbysu' yn cymryd ychydig wythnosau. Mae'n rhaid newid sgriptiau, mae'n rhaid ailhyfforddi pobl i'w wneud, ac rydym am fod mewn sefyllfa lle mae gan y gwasanaeth profi, olrhain a diogelu fynediad at gofnodion brechu unigolion. Ni all fod yn system hunanardystio'n unig. Ni allwn gael system brofi, olrhain a diogelu sy'n gofyn i chi, 'A ydych wedi cael eich brechu ddwywaith?' a'r cyfan sy'n digwydd yw eich bod yn dweud 'ydw', ac yna mae'n gofyn, 'Ac a oedd hynny fwy na phythefnos yn ôl?' ac rydych yn dweud 'oedd' eto a dyna'r unig wiriad yn y system. Er mwyn ennyn hyder y cyhoedd yn y system, mae'n rhaid bod mwy iddi na hynny, ac mae'n rhaid cynllunio hynny o fewn y system hefyd. Bydd hynny'n cymryd ychydig wythnosau.

Mae asesiadau risg yn orfodol nawr, Lywydd. Maent yn orfodol o dan ein rheoliadau coronafeirws, ac maent yn orfodol o dan reoliadau'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch hefyd, a byddwn yn parhau i'w cynnal yn y ffordd rydym wedi'i wneud hyd yn hyn, nad yw'n asesiad syml, unffurf, sydd yr un fath ym mhobman. Yn anochel, mae'r ffactorau sy'n effeithio ar ddiogelwch gweithwyr a defnyddwyr unrhyw weithle yn amrywio yn ôl natur y gweithle ei hun.

Gofynnodd arweinydd yr wrthblaid i mi beth y mae'r model yn ei ddangos. A'r hyn y mae'r model yn ei ddangos, Lywydd, yw bod yr effaith ar y gwasanaeth iechyd yn hynod sensitif i newidiadau mewn o leiaf ddau o'r ffactorau sy'n weithredol—mae'n hynod sensitif i'r graddau fod y brechlyn yn amddiffyn rhag y feirws. A newid o 2 neu 3 y cant yn unig yn effeithiolrwydd y feirws yw'r gwahaniaeth rhwng bod nifer fawr o bobl yn gorfod mynd i'r ysbyty neu beidio.

A'r ail newidyn yw'r graddau y mae pobl yn parhau i ddilyn yr holl gamau bach ond synhwyrol y gofynnwn i bobl eu cymryd yn eu bywydau eu hunain. Os bydd pobl yn parhau i wneud eu gorau i edrych ar ôl eu hunain ac eraill, fel y mae pobl wedi'i wneud yng Nghymru, bydd hynny'n lleihau nifer y bobl sydd angen mynd i'r ysbyty. Os yw pobl yn ymddwyn fel pe bai'r coronafeirws wedi diflannu, ac fel pe na bai unrhyw risg iddynt hwy eu hunain nac i eraill, bydd hynny'n arwain at fwy o niferoedd yn y sector ysbytai. Ar ben gwell y sbectrwm hwnnw felly, gellir rheoli'r effaith ar y GIG, er bod y GIG mor brysur gyda phopeth arall y mae'n ceisio ei wneud. Os byddwn yn cyrraedd pen arall y sbectrwm, byddwn yn ôl yn y sefyllfa roeddem ynddi yn y gaeaf, gyda nifer fawr iawn o bobl angen gofal mewn ysbyty, a'r holl effaith y byddai hynny'n ei chael ar allu'r GIG i barhau i wneud yr holl bethau eraill hynny.

Ar fater cynnydd sydyn mewn achosion—rydym wedi dibynnu ar fesurau cenedlaethol ers dechrau'r flwyddyn, a chredaf fod hynny wedi bod o fudd i ni o ran symlrwydd cyfathrebu, a gallu pobl i wneud yr hyn y gofynnir iddynt ei wneud. Ac ar hyn o bryd, credaf mai dyna fydd y brif ffordd y byddwn yn mynd i'r afael â phethau. Rydym wedi cael mesurau lleol. Rydym wedi cael mesurau lleol yn Rhondda Cynon Taf ac ym Merthyr Tudful; rydym wedi cael mesurau lleol mewn rhannau o ogledd Cymru. Ond maent yn ategol i'r dull cenedlaethol o weithredu, yn hytrach na'u bod ar waith yn ei le.

A'r cwestiwn olaf y gofynnodd Andrew R.T. Davies i mi oedd a fydd y brechlyn yn newid y camau y byddai angen i ni eu cymryd. Wel, ar yr amod fod y brechlyn yn parhau i fod mor effeithiol ag y mae ar hyn o bryd, yn erbyn amrywiolyn Caint ac amrywiolyn delta, yna'r ateb, yn bendant, fyddai, 'Bydd, bydd gennym amddiffyniad llawer cryfach.' Pe byddem yn y sefyllfa anffodus iawn lle byddai amrywiolyn arall yn dod i'r amlwg, a lle na fyddai'r brechlyn yn darparu amddiffyniad effeithiol yn ei erbyn, wel, yn anochel, byddai'n rhaid inni drefnu mesurau eraill am na fyddai'r brechlyn yn darparu'r amddiffyniad y mae'n ei ddarparu ar hyn o bryd. Ond mae'n rhaid inni obeithio y bydd y brechlyn yn parhau i fod yn effeithiol, a bydd yr ymgyrch atgyfnerthu sydd wedi'i chynllunio gennym ar gyfer yr hydref yn sicr o fod o gymorth yn y cyswllt hwnnw.

15:30

Diolch yn fawr iawn, Brif Weinidog. Roeddwn i'n mynd i ddechrau drwy ddiolch am wneud y datganiad yma yn y Senedd—mi ddylai holl ddatganiadau'r flwyddyn ddiwethaf fod wedi cael eu gwneud yn y Senedd—ond dwi yn darllen fod y cyhoeddiad wedi cael ei wneud ar y cyfryngau cymdeithasol. Ond rydyn ni'n agosach at fod wedi cael y datganiad yma yn y Senedd, lle y dylai o gael ei wneud.

Diolch i chi am rannu eich asesiad o'r sefyllfa iechyd cyhoeddus ac am amlinellu'r camau a fydd yn digwydd yn syth o ran llacio cyfyngiadau a beth ddaw nesaf. Y cyd-destun wrth gwrs—gallwn ni ddim anwybyddu'r cyd-destun yma yng Nghymru—ydy'r camau rhyfeddol sy'n cael eu cymryd gan Boris Johnson ar gyfer Lloegr, a'r pwysau ar Gymru, y pwysau sydd arnoch chi, i osod amserlen debyg. A dwi'n falch, unwaith eto, ein bod ni yma yng Nghymru yn gwrthod cael ein gorfodi i ddilyn yr agenda honno dros y ffin. Roeddwn i'n darllen sylwadau Ravi Gupta o Brifysgol Caergrawnt: 'The world is looking at England with disbelief', meddai, wrth i'r ffigurau godi a'r cyfyngiadau gael eu dileu o'r wythnos nesaf.

Dwi yn falch, wedi dweud hynny, ein bod ni yn symud tuag at godi rhagor o gyfyngiadau—mae o'r peth iawn i'w wneud; dyna rydyn ni gyd ei eisiau, wedi'r cyfan. Mae'n beth da i barhau i symud tuag at normalrwydd. Ond dwi'n cytuno efo'r dewis y mae'r Llywodraeth wedi ei wneud o ran pwyllo am ychydig wythnosau efo ambell beth sylfaenol, wrth i nifer yr achosion gynyddu. Ac yn benodol, dwi'n falch bod y Llywodraeth wedi cytuno efo ni ym Mhlaid Cymru, ac efo'r undebau llafur, ac ati, y dylid parhau i'w gwneud hi yn ofynnol i bobl wisgo gorchuddion wyneb am y tro. Mae'n bwysig cyfyngu ar nifer y bobl sydd yn gallu cael eu heintio oherwydd y rhesymau gwnaethoch chi amlinellu o ran twf long COVID a'r posibilrwydd y gall amrywiolion eraill ddatblygu ac ati. 

Thank you, First Minister. I was going to start by thanking you for making this statement in the Senedd—all of the statements of the previous year should have been made in the Senedd—but I read now that some of this was released on social media. But we are closer to have had the statement made in the Senedd, where it should have been made.

Thank you for sharing your assessment of the current public health situation, and for outlining the steps that will be taken immediately in terms of relaxing restrictions, and what will emerge next. The context of course—and we can't ignore the context here in Wales—are the incredible steps being taken by Boris Johnson for England, and the pressures on Wales, and the pressures on you, to set a similar timetable. And I'm pleased, once again, that we in Wales are refusing to follow that agenda over the border. I read the comments of Ravi Gupta, of Cambridge University, who said that the world is looking at England with disbelief, while numbers are increasing and restrictions are being relaxed in England from next week.

I am pleased, however, that we are moving towards lifting some restrictions—it's the right thing to do; that's what we all want to see, after all. It's a good thing to move towards normality. But I agree with the choice that the Government has made in terms of being cautious and waiting a few weeks with some fundamental issues, as the number of cases increases. And I'm particularly pleased that the Government has agreed with us in Plaid Cymru, and the trade unions, that it should be mandatory for people to continue wearing face coverings. It's important that we limit the number of people who can be infected because of the reasons that you outlined in terms of the development of long COVID and the possibilities of new variants emerging. 

I'm pleased, if I may comment on what we heard from the leader of the Conservative Party—. I'm pleased that you weren't pushing for an immediate lifting of mandation on masks, as some members of the Conservative Party have been calling for that and asking for it to be made a matter of public choice, which would be fine if masks only protected ourselves. But their primary purpose, of course, is to protect those around us. So, to say that we should be led by our own individual choices is rather a selfish way in a collective pandemic to look at the best way to approach things. 

Just a couple of fundamental questions. If you make the wrong call on 7 August, people might well be looking at us in disbelief. So, could you tell us how you will make that call that, in your words, the public health position in three weeks' time in Wales does allow us to move on to that next stage? How do you measure the impact of what's been announced today for 17 July, and what plans do you have in place now to measure, if things don't go as planned after 7 August? There will be an exit wave of sorts. You will need to measure whether it is in the parameters that you're comfortable with. Tell us a little bit, if you could, about how you're planning to make that assessment in a few weeks' time.

And just a couple of more detailed questions. You haven't referred to green list countries. If you could just outline your approach towards green list countries. Many, many people are looking for an opportunity to have a holiday and they will want to do so in the most responsible way. So, if you could comment on green list countries. 

Also, I'd appreciate your thoughts on the giving of the contract for PCR tests on people returning. I know you don't want people to leave at all, but when they do return, the contract is being held by a private company, Corporate Travel Management. Is that the best approach—£170 a pop for PCR tests? Surely, it should be looked at, how to bring that cost down.

And, also, if I could have a little bit of detail on nightclubs, which is something that there's been a lot of talk about. I'm not particularly in the stage of my life where it's a personal interest for myself, but I know it is to many others. There was no reference to that, and nightclubs have been held as the area where perhaps we would be able to move last towards lifting restrictions. So, I'll leave it there. Diolch.

Rwy'n falch, os caf wneud sylw ar yr hyn a glywsom gan arweinydd y Blaid Geidwadol—. Rwy'n falch nad oeddech eisiau cael gwared ar unwaith ar y rheol i wisgo masgiau, gan fod rhai aelodau o'r Blaid Geidwadol wedi bod yn galw am hynny ac yn gofyn i ni roi'r dewis ar hynny i'r cyhoedd, a fyddai'n iawn pe bai masgiau ond yn ein diogelu ni ein hunain. Ond eu prif bwrpas, wrth gwrs, yw diogelu'r rhai o'n cwmpas. Felly, mae dweud y dylem gael ein harwain gan ein dewisiadau unigol ein hunain yn ffordd eithaf hunanol o wneud pethau mewn pandemig sy'n effeithio ar bob un ohonom. 

Ambell gwestiwn sylfaenol. Os byddwch yn gwneud y penderfyniad anghywir ar 7 Awst, mae'n ddigon posibl y bydd pobl yn edrych arnom mewn anghrediniaeth. Felly, a allech chi ddweud wrthym sut y byddwch yn penderfynu, yn eich geiriau chi, fod sefyllfa iechyd y cyhoedd yng Nghymru, ymhen tair wythnos, yn caniatáu inni symud ymlaen at y cam nesaf hwnnw? Sut rydych yn mesur effaith yr hyn sydd wedi'i gyhoeddi heddiw ar gyfer 17 Gorffennaf, a pha gynlluniau sydd gennych ar waith yn awr i fesur, os na fydd pethau'n digwydd fel y bwriedir iddynt ddigwydd ar ôl 7 Awst? Bydd rhyw fath o ymchwydd yn nifer yr achosion o ganlyniad i lacio cyfyngiadau. Bydd angen i chi fesur a yw o fewn y paramedrau rydych yn gyfforddus â hwy. Dywedwch ychydig wrthym, os gallwch, ynglŷn â sut rydych yn bwriadu gwneud yr asesiad hwnnw ymhen ychydig wythnosau.

Mae gennyf ychydig o gwestiynau manylach. Nid ydych wedi cyfeirio at wledydd y rhestr werdd. A allech amlinellu eich dull o weithredu ar wledydd y rhestr werdd? Mae llawer o bobl yn chwilio am gyfle i gael gwyliau a byddant eisiau gwneud hynny yn y ffordd fwyaf cyfrifol. Felly, a allech roi sylwadau ar wledydd y rhestr werdd?

Hefyd, byddwn yn gwerthfawrogi eich barn ar y contract ar gyfer darparu profion PCR i bobl sy'n dychwelyd. Rwy'n gwybod nad ydych eisiau i bobl adael o gwbl, ond pan fyddant yn dychwelyd, mae'r contract gan gwmni preifat, Corporate Travel Management. Ai dyna'r ffordd orau o fynd ati—£170 am bob prawf PCR? Dylid edrych ar hynny, sut i ostwng y gost honno.

A hoffwn gael ychydig o fanylion am glybiau nos hefyd, rhywbeth y mae llawer o sôn wedi bod amdano. Nid wyf mewn oed lle mae o ddiddordeb personol i mi, ond gwn ei fod o ddiddordeb i lawer o bobl eraill. Nid oedd cyfeiriad at hynny, ac mae rhai'n dweud mai clybiau nos fydd y maes olaf lle byddwn yn gallu codi cyfyngiadau. Felly, rwyf am orffen yn y fan honno. Diolch.

15:35

Llywydd, diolch yn fawr i Rhun ap Iorwerth, a diolch am beth ddywedodd e, ac am y gefnogaeth am beth dwi wedi ei ddweud y prynhawn yma. A dwi'n cydnabod y ffaith, trwy'r pandemig i gyd, mae Plaid Cymru wedi bod yn gefnogol o sut rŷn ni'n mynd i fynd ati yma yng Nghymru. So, diolch yn fawr unwaith eto y prynhawn yma am hynny. 

Thank you, Rhun ap Iorwerth, and I appreciate what he said, and the support for what I've said this afternoon. And I do recognise the fact that Plaid Cymru has been supportive of how we have proceeded and dealt with things here in Wales. And I thank him again this afternoon for that. 

To turn to the specific questions, well I agree entirely with what Rhun ap Iorwerth said, Llywydd, that a simplistic reliance on personal responsibility simply doesn't measure up to the way in which this crisis has been addressed here in Wales, and needs to be addressed in future. Of course, we do all have personal responsibility; that is certainly the case. But it's more than that, isn't it? Our responsibility is not just to ourselves; it is to other people. And much of the discussion in the Cabinet today, when we came to talking about measures that would still need to be in place at alert level 0, we were thinking about those people whose lives would be made more difficult and more anxious if they feel that places they might need to visit will not be as safe for them in the future as they have been hitherto. And that's why we think that we should go on wearing masks. As Rhun ap Iorwerth said, they do offer you protection as well, but just as importantly, they offer every one of us protection from those small acts that each individual can take that add up to something far more significant. 

As to how we will assess the impact of what we have done today, we'll continue to do it, Llywydd, in the way we have throughout. It's why we have a three-week gap between the measures that we will move to on Saturday of this week, and where we might go on 7 August, because that will give us an opportunity to assess the impact of moving to level 1 and the further opening of outdoor activity. And we will assess it against the number of people who fall ill, the extent to which that has an impact on the health service, the impact that that has on our economy, and we will have further modelling at each point, which tells us whether or not the level of circulation of virus in the community is peaking and diminishing, or is it simply pushing the peak further into the future. All of those things will be taken into account, and we will assess them at every step of the way. And it is perfectly possible, as the Plaid Cymru spokesperson has said, Llywydd, that you can get this wrong. Holland reopened on an England basis three weeks ago, and has just had to re-impose all those restrictions. The Prime Minister of Holland said, 'An error of judgment was made and today we are sorry for it.' So, it is possible to get this wrong. Israel, where there are even higher levels of vaccination, removed the need for people to wear masks, and have had to re-impose it two weeks after they took that set of actions. So, I'm not saying at all that even the careful steps we are taking today could not have unintended consequences, and it's why we will keep it so carefully under review. 

As to green list countries, the regime is unchanged. It's the regime we've had ever since green list countries came into being. And, as to nightclubs, then, the reopening of both nightclubs, and what I've learned to refer to as adult entertainment venues, are both now scheduled for 7 August, in line with the other level 0 lifting of restrictions. 

I droi at y cwestiynau penodol, wel rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth, Lywydd, nad yw dibyniaeth syml ar gyfrifoldeb personol yn gymwys i'r ffordd yr eir i'r afael â'r argyfwng hwn yma yng Nghymru, a'r ffordd y mae angen mynd i'r afael ag ef yn y dyfodol. Wrth gwrs, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb personol; mae hynny'n sicr yn wir. Ond mae'n fwy na hynny, onid yw? Mae gennym gyfrifoldeb, nid yn unig drosom ni ein hunain, ond at bobl eraill hefyd. Ac yn llawer o'r drafodaeth yn y Cabinet heddiw, pan oeddem yn siarad am fesurau y byddai angen iddynt fod ar waith o hyd ar lefel rhybudd 0, roeddem yn meddwl am y bobl y byddai eu bywydau'n cael eu gwneud yn fwy anodd ac a fyddai'n fwy pryderus os ydynt yn teimlo na fydd lleoedd y gallai fod angen iddynt ymweld â hwy mor ddiogel iddynt yn y dyfodol ag y maent wedi bod hyd yma. A dyna pam ein bod yn credu y dylem barhau i wisgo mygydau. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, maent yn cynnig amddiffyniad i chi hefyd, ond yr un mor bwysig, maent yn cynnig amddiffyniad i bob un ohonom rhag y gweithredoedd bach y gall pob unigolyn eu gwneud sy'n cyfrannu at rywbeth llawer mwy arwyddocaol. 

O ran sut y byddwn yn asesu effaith yr hyn rydym wedi'i wneud heddiw, byddwn yn parhau i'w wneud, Lywydd, yn y ffordd rydym wedi'i wneud o'r dechrau. Dyna pam y mae gennym fwlch o dair wythnos rhwng y mesurau a ddaw i rym ddydd Sadwrn yr wythnos hon a'r mesurau a allai ddod i rym ar 7 Awst, oherwydd bydd hynny'n rhoi cyfle i ni asesu effaith symud i lefel 1 ac agor gweithgarwch awyr agored ymhellach. A byddwn yn ei asesu yn erbyn nifer y bobl sy'n mynd yn sâl, y graddau y mae hynny'n effeithio ar y gwasanaeth iechyd, yr effaith y mae hynny'n ei chael ar ein heconomi, a bydd gennym waith modelu pellach ar bob pwynt sy'n dweud wrthym a yw lefel cylchrediad y feirws yn y gymuned yn cyrraedd uchafbwynt ac yn lleihau, neu'n hytrach yn gwthio'r uchafbwynt ymhellach i'r dyfodol. Bydd yr holl bethau hynny'n cael eu hystyried, a byddwn yn eu hasesu ar bob cam o'r ffordd. Ac mae'n berffaith bosibl, Lywydd, fel y dywedodd llefarydd Plaid Cymru, y gallwch fod yn anghywir ynglŷn â hyn. Ailagorodd yr Iseldiroedd ar yr un sail â Lloegr dair wythnos yn ôl, ac maent newydd orfod ailosod yr holl gyfyngiadau hynny. Dywedodd Prif Weinidog yr Iseldiroedd, 'Gwnaed camgymeriad ac mae'n ddrwg gennym am hynny heddiw.' Felly, mae'n bosibl bod yn anghywir ynglŷn â hyn. Fe wnaeth Israel, lle ceir lefelau uwch byth o frechu, ddiddymu'r angen i bobl wisgo masgiau, ac maent wedi gorfod ailosod y rheol bythefnos ar ôl iddynt roi'r camau hynny ar waith. Felly, nid wyf yn dweud o gwbl na allai hyd yn oed y camau gofalus rydym yn eu cymryd heddiw arwain at ganlyniadau anfwriadol, a dyna pam y byddwn yn eu hadolygu mor ofalus. 

Ar wledydd y rhestr werdd, nid yw'r drefn wedi newid. Yr un yw'r drefn ers i'r rhestr werdd o wledydd ddod i fodolaeth. Ac ar glybiau nos, disgwylir y bydd clybiau nos, a'r hyn rwyf wedi dysgu cyfeirio atynt fel lleoliadau adloniant i oedolion, yn agor ar 7 Awst, yn unol â'r camau eraill i lacio cyfyngiadau i lefel 0. 

15:40

First Minister, can I welcome today's announcement, but seek some clarification, following your statement and a post on your social media, regarding the no limits on the number of people and no social distancing when outdoors? Does this mean events, such as the popular Ironman Wales event held in Tenby, and agricultural shows, such as Martletwy show, can be given the green light to go ahead? And, also, will the new regulations be amended to allow both parents to attend a hospital setting with their child, as the current arrangement of only allowing one parent to attend leads to increased anxiety for both the child and parent involved in what is an already stressful and upsetting situation? Diolch. 

Brif Weinidog, a gaf fi groesawu'r cyhoeddiad heddiw, ond rwyf am ofyn am rywfaint o eglurhad yn dilyn eich datganiad a'ch sylw ar eich cyfryngau cymdeithasol ynglŷn â'r ffaith nad oes unrhyw gyfyngiadau ar nifer y bobl a all gwrdd yn yr awyr agored, a hynny heb gadw pellter cymdeithasol? A yw hyn yn golygu y gellir rhoi'r golau gwyrdd i ddigwyddiadau, megis digwyddiad poblogaidd Ironman Cymru a gynhelir yn Ninbych-y-pysgod, a sioeau amaethyddol, megis sioe Martletwy? Hefyd, a fydd y rheoliadau newydd yn cael eu diwygio i ganiatáu i'r ddau riant fynychu lleoliad ysbyty gyda'u plentyn, gan fod y trefniant presennol sydd ond yn caniatáu i un rhiant fynychu yn arwain at fwy o bryder i'r plentyn a'r rhiant mewn sefyllfa sydd eisoes yn peri straen a gofid? Diolch.

Diolch yn fawr am y cwestiynau. 

Thank you for the questions. 

As far as outdoor events are concerned, limits on the numbers of people attending have now been lifted, and social distancing becomes one of the measures that an organiser of an event would have to take into account in carrying out a risk assessment and putting in place mitigating measures against the risks of coronavirus. It, therefore, does not mean that it is a free-for-all in which any event can now just go ahead as though coronavirus were not there, Llywydd. It does mean that the Martletwy show, which I've visited and enjoyed myself, in the past, would need to be subject to a risk assessment by its organisers. What they don't have to take into account is a fixed limit set by the Government. They themselves will have to work out what is safe in the context that they find themselves in. That will differ, as you know, in terms of the size of a venue, the access to the venue, the nature of the event itself and so on. 

On hospital settings, we published revised guidance on visiting only a couple of weeks ago. Its aim is to encourage hospitals to think carefully about extending the range of people who can visit, but it does, in the end, remain a clinical decision. And, when coronavirus figures are rising in the community, as fast as they are, then, we know that closed settings, like a hospital, will be particularly vulnerable. So, while I know that these are incredibly difficult judgments, and have a really big impact on families concerned, I still think it is right that we leave those decisions in the hands of the people who have to be responsible for the wider safety of patients in that setting, and to rely on their good sense and judgment. 

O ran digwyddiadau awyr agored, mae cyfyngiadau ar nifer y bobl sy'n mynychu bellach wedi'u codi, ac mae cadw pellter cymdeithasol bellach yn rhywbeth y byddai'n rhaid i drefnydd digwyddiad ei ystyried wrth gynnal asesiad risg ac wrth roi mesurau lliniaru ar waith yn erbyn risgiau'r coronafeirws. Felly, nid yw'n golygu rhyddid llwyr i gynnal unrhyw ddigwyddiad yn awr fel pe na bai'r coronafeirws yn bodoli, Lywydd. Mae'n golygu y byddai angen i sioe Martletwy, sioe rwyf wedi ymweld â hi ac wedi'i mwynhau fy hun yn y gorffennol, fod yn destun asesiad risg gan ei threfnwyr. Yr hyn nad oes rhaid iddynt ei ystyried yw terfyn sefydlog wedi'i bennu gan y Llywodraeth. Bydd yn rhaid iddynt hwy eu hunain ystyried beth sy'n ddiogel yn y cyd-destun y maent ynddo. Bydd hynny'n wahanol i bawb, fel y gwyddoch, ac yn dibynnu ar faint lleoliad, y mynediad i'r lleoliad, natur y digwyddiad ei hun ac yn y blaen.

Ar leoliadau ysbyty, cyhoeddwyd canllawiau diwygiedig gennym ar ymweld ychydig wythnosau'n ôl. Ei nod yw annog ysbytai i feddwl yn ofalus am ymestyn yr ystod o bobl sy'n gallu ymweld, ond mae'n parhau i fod yn benderfyniad clinigol yn y pen draw. A phan fydd ffigurau'r coronafeirws yn codi yn y gymuned mor gyflym ag y maent yn ei wneud, gwyddom y bydd lleoliadau caeëdig, fel ysbytai, yn arbennig o agored i niwed. Felly, er fy mod yn gwybod bod y rhain yn benderfyniadau eithriadol o anodd, ac yn effeithio'n fawr iawn ar y teuluoedd dan sylw, rwy'n dal i gredu ei bod yn iawn inni adael y penderfyniadau hynny yn nwylo'r bobl sy'n gorfod bod yn gyfrifol am ddiogelwch ehangach cleifion yn y lleoliad hwnnw, a dibynnu ar eu doethineb a'u crebwyll.

Right now, in Wales, it may feel, with this announcement, that the end of the pandemic is in sight. In fact, I've had a number of messages particularly happy that ice rinks are re-opening. But, in most places in the world, the pandemic is becoming even more deadly. Whilst we've all been enjoying the Euros over the past few weeks and seeing fans back inside stadiums, in Uganda, their national football stadium is being used as a field hospital to treat COVID patients. For my own community of Pontypridd, I know this is particularly concerning, due to the close links established with Uganda through PONT.

I know we discussed and raised this yesterday, but the cases in the country have increased significantly, by 1,000 per cent last month, and we know that, with only 4,000 people out of a population of 45 million having received two doses, this is significant. This deadly lack of vaccines is a story that is being repeated across the world. We know that vaccines are our best hope of getting the pandemic under control, preventing more deaths, but companies and factories that could be making vaccine doses are standing on the sidelines because a monopoly of big pharmaceutical corporations are refusing to share intellectual property rights with other companies. These powerful pharmaceutical companies are putting patent and profits before saving lives by artificially rationing the supply of vaccines and refusing to share their recipes and technology with the rest of the world.

These monopolies are being protected by a handful of rich countries, including the UK. This Senedd must now come together to ensure—. Because there's a cost to Wales if this is not ramped up in terms of global vaccine production. And I would like to ask the First Minister and my fellow Senedd Members to support my statement of opinion on the people's vaccine and that we work cross-party to make sure—. Because we can't control this virus only within Wales. This is a global pandemic and we need to be working globally.

Ar hyn o bryd, yng Nghymru, efallai y bydd pobl yn teimlo, gyda'r cyhoeddiad hwn, fod diwedd y pandemig o fewn golwg. Yn wir, rwyf wedi cael nifer o negeseuon gan bobl sy'n arbennig o hapus bod canolfannau sglefrio'n ailagor. Ond yn y rhan fwyaf o leoedd yn y byd, mae'r pandemig yn arwain at fwy byth o farwolaethau. Er ein bod ni i gyd wedi bod yn mwynhau'r Ewros dros yr wythnosau diwethaf ac yn gweld cefnogwyr yn ôl yn y stadia, yn Uganda, mae eu stadiwm pêl-droed cenedlaethol yn cael ei ddefnyddio fel ysbyty maes i drin cleifion COVID. Gwn fod hyn yn peri pryder arbennig i fy nghymuned fy hun ym Mhontypridd, oherwydd y cysylltiadau agos a sefydlwyd gydag Uganda drwy'r Ymddiriedolaeth Rhwydweithio Tramor rhwng Partneriaethau.

Gwn inni drafod a chodi hyn ddoe, ond mae'r achosion yn y wlad wedi cynyddu'n sylweddol, 1,000 y cant yn y mis diwethaf, a gyda dim ond 4,000 o bobl mewn poblogaeth o 45 miliwn wedi cael dau ddos, gwyddom fod hwn yn gynnydd difrifol. Mae'r diffyg brechlynnau sy'n arwain at farwolaethau yn stori a ailadroddir ar draws y byd. Gwyddom mai brechlynnau yw ein gobaith gorau o reoli'r pandemig, ac atal mwy o farwolaethau, ond mae cwmnïau a ffatrïoedd a allai fod yn gwneud dosau o frechlynnau yn sefyll ar y cyrion oherwydd bod monopoli o gorfforaethau fferyllol mawr yn gwrthod rhannu hawliau eiddo deallusol â chwmnïau eraill. Mae'r cwmnïau fferyllol pwerus hyn yn rhoi patent ac elw o flaen achub bywydau drwy ddogni'r cyflenwad o frechlynnau yn artiffisial a gwrthod rhannu eu ryseitiau a'u technoleg gyda gweddill y byd.

Caiff y monopolïau hyn eu gwarchod gan lond llaw o wledydd cyfoethog, gan gynnwys y DU. Mae'n rhaid i'r Senedd hon uno yn awr i sicrhau—. Oherwydd bydd cost i Gymru os na welir cynnydd yng nghynhyrchiant brechlynnau'n fyd-eang. A hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog a fy nghyd-Aelodau yn y Senedd gefnogi fy natganiad barn ar frechlyn y bobl ac y dylem weithio'n drawsbleidiol i sicrhau—. Oherwydd ni allwn reoli'r feirws hwn yng Nghymru yn unig. Pandemig byd-eang yw hwn ac mae angen inni weithio'n fyd-eang.

15:45

Wel, Llywydd, diolch i Heledd Fychan am beth ddywedodd hi,

Well, Llywydd, I thank Heledd Fychan for what she said,

and, of course, I agree entirely about the global nature of the challenge. I think it was the leader of the opposition who said here yesterday that nobody is safe from the virus until everybody is safe from the virus, and that does mean right around the world. I'm familiar with the PONT scheme, which people in Pontypridd have done so much to support, and I was put in touch with it by Mick Antoniw, the local Senedd Member, and fantastic work it does too. 

On ice rinks, one of the things that I've learnt, I think, during the whole pandemic is that some things are very important to people, even when you don't quite realise it yourself. So, even small things, like the re-opening of an ice rink, will matter a lot to at least some people.

I'm less familiar, Llywydd, with some of the arguments that the Member made about the actions of powerful pharmaceutical companies. Members will have heard what was said and there's a statement of opinion that people can look at if they would like to associate themselves with it.

ac wrth gwrs, rwy'n cytuno'n llwyr ynglŷn â natur fyd-eang yr her. Credaf mai arweinydd yr wrthblaid a ddywedodd yma ddoe nad oes neb yn ddiogel rhag y feirws nes bod pawb yn ddiogel rhag y feirws, ac mae hynny'n golygu pob rhan o'r byd. Rwy'n gyfarwydd â chynllun yr Ymddiriedolaeth Rhwydweithio Tramor rhwng Partneriaethau, y mae pobl ym Mhontypridd wedi gwneud cymaint i'w gefnogi, a deuthum i gysylltiad ag ef drwy Mick Antoniw, yr Aelod lleol o'r Senedd, ac mae'n gynllun sy'n gwneud gwaith gwych.

Ar ganolfannau sglefrio, un o'r pethau rwyf wedi'i ddysgu dros holl gyfnod y pandemig, rwy'n credu, yw bod rhai pethau'n bwysig iawn i bobl, hyd yn oed pan nad ydych yn sylweddoli hynny eich hun. Felly, bydd hyd yn oed pethau bach, fel ailagor canolfan sglefrio, yn bwysig iawn i o leiaf rai pobl.

Lywydd, rwy'n llai cyfarwydd â rhai o'r dadleuon a wnaeth yr Aelod am weithredoedd cwmnïau fferyllol pwerus. Bydd yr Aelodau wedi clywed yr hyn a ddywedodd a cheir datganiad barn y gall pobl edrych arno os hoffent ymwneud â'r mater.

First Minister, I welcome your announcement today, and I particularly welcome the move into alert level 1, moving to alert level 0 for outdoors. So, it gives things like the Green Man Festival in my constituency the confidence now to go ahead and that gives people a real boost in their mental health as well—they can actually physically go somewhere and have a good time. And I also welcome your announcements around self-isolation, and it just proves what amazing work the vaccination programme has done to keep people safe right across Wales.

But, as you were talking, First Minister, one of your staunch critics in my constituency texted me—he is a landlord—and he wanted me to ask you a couple of questions. He did say that you're finally on the right track, but he wanted me to ask you these couple of questions: when will you look to review the 2m social-distancing rule for indoor hospitality so that our pubs and restaurants can get back to normal? And his final question was: do your announcements mean that the rule of six will be removed for those premises with a beer garden? Diolch, Llywydd.

Brif Weinidog, rwy'n croesawu eich cyhoeddiad heddiw, ac yn arbennig y symud i lefel rhybudd 1, a lefel rhybudd 0 yn yr awyr agored. Felly, mae'n rhoi hyder yn awr i bethau fel Gŵyl y Dyn Gwyrdd yn fy etholaeth allu mynd rhagddynt ac mae hynny'n rhoi hwb gwirioneddol i iechyd meddwl pobl hefyd—gallant fynd i rywle yn y cnawd a chael amser da. Ac rwyf hefyd yn croesawu eich cyhoeddiadau am hunanynysu, ac mae'n profi gwaith mor anhygoel y mae'r rhaglen frechu wedi'i wneud i gadw pobl yn ddiogel ledled Cymru.

Ond wrth ichi siarad, Brif Weinidog, cefais neges destun gan un o'ch beirniaid llym yn fy etholaeth—mae'n landlord—ac roedd eisiau imi ofyn ychydig o gwestiynau i chi. Dywedodd eich bod ar y trywydd iawn o'r diwedd, ond roedd eisiau i mi ofyn dau gwestiwn i chi: pryd y byddwch yn adolygu'r rheol sy'n dweud y dylid cadw pellter cymdeithasol o 2m mewn lleoliadau lletygarwch dan do fel y gall ein tafarndai a'n bwytai ddychwelyd i normalrwydd? A'i gwestiwn olaf oedd: a yw eich cyhoeddiadau'n golygu y bydd y rheol chwech o bobl yn cael ei dileu ar gyfer safleoedd sydd â gardd gwrw? Diolch, Lywydd.

Llywydd, I'll do my best; I'm not an agony aunt for hospitality venues across Wales. But the 2m rule in hospitality—I can at least help your constituent there, because we haven't had a 2m rule in hospitality for a very long time. What we have had is a rule that says that, where hospitality venues are not able to sustain a 2m rule—and therefore the regulations recognise that that isn't always possible—other mitigating measures must be put in place. So, there is no absolute rule of 2m in hospitality, and many, many venues have worked incredibly hard, Llywydd, to make sure that, when that isn't possible, there are those other mitigating measures: screens in some places, regular cleaning regimes, limited times that people can remain and so on. An imaginative and creative repertoire has been developed in the hospitality industry, and I commend them for it and I hope that the Member's constituent will be able to catch up with that.

Lywydd, fe wnaf fy ngorau; nid wyf yn fodryb ofidiau ar gyfer lleoliadau lletygarwch ledled Cymru. Ond o ran y rheol 2m yn y sector lletygarwch—gallaf o leiaf helpu eich etholwr gyda hynny, oherwydd nid ydym wedi bod â rheol 2m yn y sector lletygarwch ers amser hir. Yr hyn rydym wedi'i gael yw rheol sy'n dweud, lle nad yw lleoliadau lletygarwch yn gallu cynnal rheol 2m—ac felly mae'r rheoliadau'n cydnabod nad yw hynny bob amser yn bosibl—fod yn rhaid rhoi mesurau lliniaru eraill ar waith. Felly, nid oes rheol absoliwt o 2m yn y sector lletygarwch, ac mae llawer o leoliadau wedi gweithio'n eithriadol o galed, Lywydd, i sicrhau, pan nad yw hynny'n bosibl, fod y mesurau lliniaru eraill hynny ar waith: sgriniau mewn rhai mannau, trefniadau glanhau rheolaidd, amseroedd cyfyngedig y gall pobl aros ac yn y blaen. Mae'r diwydiant lletygarwch wedi datblygu repertoire creadigol a llawn dychymyg, ac rwy'n eu cymeradwyo am hynny ac yn gobeithio y bydd etholwr yr Aelod yn gallu dal i fyny â hynny.

15:50

Prif Weinidog, the ability of pregnant women to have their partners present during pregnancy assessments, scans and around the birth is something that has been raised throughout the pandemic. It's been a particularly difficult time for many women who ordinarily would have had the support of their partner or nominated person to support them during what can be a very challenging and emotional time. I understand that Welsh Government guidance around this has changed throughout the pandemic, of course, and that partners should now be allowed to attend 12- and 20-week scans. However, only last week I was contacted by a pregnant woman who'd been told that her partner cannot attend a 20-week rescan. I appreciate that, and as you have just explained, health boards must be careful of course to ensure they minimise the risk of COVID within hospital settings, but when pregnant women on the one hand see tens of thousands of sports fans congregating and hugging on their tvs, you can understand that they feel disappointed to find their partners are unable to attend key scans and support them in a COVID-secure environment. They feel left behind. Therefore, will the Welsh Government please give a commitment that this is an area that it will address as we are now easing out of the COVID restrictions? Diolch.

Brif Weinidog, mae gallu menywod beichiog i gael eu partneriaid yn bresennol yn ystod sganiau ac asesiadau beichiogrwydd, ac yn ystod yr enedigaeth, yn rhywbeth sydd wedi'i godi drwy gydol y pandemig. Mae wedi bod yn gyfnod arbennig o anodd i lawer o fenywod a fyddai fel arfer wedi cael cefnogaeth eu partner neu berson penodol i'w cefnogi ar adeg heriol ac emosiynol iawn. Deallaf fod canllawiau Llywodraeth Cymru ar hyn wedi newid drwy gydol y pandemig, wrth gwrs, ac y dylid caniatáu i bartneriaid fynychu sganiau 12 ac 20 wythnos bellach. Fodd bynnag, yr wythnos diwethaf cysylltodd menyw feichiog â mi i ddweud na chafodd ei phartner fynychu eu sgan 20 wythnos. Rwy'n deall hynny, ac fel rydych newydd esbonio, rhaid i fyrddau iechyd fod yn ofalus wrth gwrs er mwyn sicrhau eu bod yn lleihau'r risg o COVID mewn lleoliadau ysbyty, ond pan fo menywod beichiog ar y naill law yn gweld degau o filoedd o gefnogwyr chwaraeon yn ymgasglu ac yn cofleidio ar y teledu, gallwch ddeall eu bod yn teimlo'n siomedig pan nad yw eu partneriaid yn cael mynychu sganiau allweddol a'u cefnogi mewn amgylchedd sy'n ddiogel rhag COVID. Maent yn teimlo eu bod wedi'u gadael ar ôl. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i fynd i'r afael â'r maes hwn gan ein bod bellach yn llacio'r cyfyngiadau COVID? Diolch.

Well, Llywydd, let me say to the Member that I think this has been one of the most difficult issues that we've had to face throughout the whole of the pandemic and I absolutely understand the distress that some families have felt where people have had to go through an experience on their own where they would in any other time have had the support of a partner alongside them. I can't do more than to give an undertaking that we will continue to keep that guidance under review. As Sioned Williams has recognised, it was revised only a couple of weeks ago, but, in the end, a clinician has to weigh up the risks involved, and the risks are different individual to individual, the underlying state of health of the potential mother, and they vary from setting to setting. And no clinician, I believe, looks to exclude somebody from an experience that they know will be very important to them. They do it when they have weighed up the risks and decided that the risks involved to the health of the individual are such that that cannot go ahead, and, when you know what the consequences of those risks could be, I just think we have to have some confidence in our clinicians at the front line who deal with this every single day and do their best to come to the right conclusion in what are always highly charged emotionally and very challenging clinically sets of circumstances.

Wel, Lywydd, gadewch imi ddweud wrth yr Aelod fy mod yn credu mai dyma un o'r materion anoddaf inni orfod eu hwynebu drwy gydol yr holl bandemig ac rwy'n llwyr ddeall y trallod y mae rhai teuluoedd wedi'i deimlo lle mae pobl wedi gorfod byw drwy brofiad ar eu pen eu hunain lle byddent, ar unrhyw adeg arall, wedi cael cefnogaeth partner wrth eu hochr. Ni allaf wneud mwy na rhoi addewid y byddwn yn parhau i adolygu'r canllawiau hynny. Fel y mae Sioned Williams wedi'i gydnabod, nid oes ond ychydig wythnosau ers iddo gael ei ddiwygio, ond yn y pen draw, mae'n rhaid i glinigydd bwyso a mesur y risgiau dan sylw, ac mae'r risgiau'n wahanol i bob unigolyn, yn dibynnu ar gyflwr iechyd cyffredinol y fam, ac maent yn amrywio o leoliad i leoliad. Ac nid wyf yn credu bod yr un clinigydd yn ceisio eithrio rhywun o brofiad y maent yn gwybod y bydd yn bwysig iawn iddynt. Maent yn gwneud hynny pan fyddant wedi pwyso a mesur y risgiau ac wedi penderfynu bod y risgiau sy'n gysylltiedig ag iechyd yr unigolyn yn golygu na all hynny ddigwydd, a phan ydych yn gwybod beth y gallai canlyniadau'r risgiau hynny fod, credaf fod yn rhaid inni gael rhywfaint o hyder yn ein clinigwyr ar y rheng flaen sy'n ymdrin â hyn bob dydd ac yn gwneud eu gorau i ddod i'r casgliad cywir mewn amgylchiadau sydd bob amser yn emosiynol ac yn heriol iawn yn glinigol.

Finally, Jane Dodds. Oh, not finally Jane Dodds. That was finally, then.

Yn olaf, Jane Dodds. O, na, nid Jane Dodds. Dyna oedd yr olaf, felly.

Diolch, Prif Weinidog.

Thank you, First Minister.

Diolch yn fawr.

Thank you very much.

Fe fyddwn ni'n cymryd toriad byr nawr i wneud newidiadau yn y Siambr.

We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:53.

Plenary was suspended at 15:53.

16:05

Ailymgynullodd y Senedd am 16:05, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:05, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

4. Cwestiynau Amserol
4. Topical Questions
5. Datganiadau 90 Eiliad
5. 90-second Statements

Felly, eitem 5, datganiadau 90 eiliad. Elin Jones.

So, item 5, the 90-second statements. Elin Jones.

Bu farw Elystan Morgan yr wythnos diwethaf yn 88 mlwydd oed. Mi oedd yn Aelod Seneddol Llafur dros Geredigion rhwng 1966 a 1974, yn aelod o Dŷ'r Arglwyddi ers 1981, ac yn fargyfreithiwr a barnwr.

Mi ydyn ni gyd yn eistedd yn y Senedd yma heddiw oherwydd cyfraniad oes Elystan a'i debyg yn brwydro'r achos dros hunan-lywodraeth i Gymru. Mi gychwynnodd y daith hynny o fewn Plaid Cymru, ac yna yn 1964 mi adawodd i hyrwyddo yr un achos o fewn y Blaid Lafur. Mi oedd yn sosialydd o egwyddor ac yn genedlaetholwr o reddf. Lles Cymru a'i phobol oedd wrth wraidd ei holl wleidyddiaeth.

Mi ddywedodd Vaughan Roderick amdano taw llwyddiant mwyaf Elystan oedd hefyd ei fethiant mwyaf, yn arwain ymgyrch 'ie' refferendwm 1979. Fe wnaeth hynny gydag urddas ac angerdd, o fewn yr amodau gwleidyddol mwyaf gwenwynig. Ac mi gynhaliodd y fflam.

Dyn ei filltir sgwâr oedd Elystan, ac mi oedd y sgwâr hynny o gwmpas ei annwyl Bow Street, Llandre a Dole. Mi ymgyrchodd dros Geredigion ymhell tu hwnt i'w gyfnod yn ei chynrychioli, ar y grisiau tu allan y Senedd yma yn 2006 i frwydro dros wasanaethau Bronglais, ac wrth ddiogelu dyfodol IBERS fel sefydliad ymchwil rhyngwladol.

Wneith datganiad byr fel hyn yn y Senedd fyth dalu'r deyrnged yn llawn i gyfraniad Elystan, ond gwir yw dweud mai bodolaeth y Senedd yma yw'r deyrnged orau oll i fywyd Elystan. Diolch amdano a phob cydymdeimlad â'i deulu a'i gyfeillion.

Elystan Morgan died last week at the age of 88. He was a Labour Member of Parliament for Ceredigion from 1966 to 1974, a member of the House of Lords since 1981, and a barrister and a judge.

We are all sitting in this Senedd today because of the lifelong contribution of Elystan and others who fought the battle for self-government for Wales. The journey began within Plaid Cymru, and then in 1964 he left to promote the same cause within the Labour Party. He was a socialist by principle and a nationalist by instinct. The well-being of Wales and its people were at the heart of all his politics.

Vaughan Roderick said of Elystan that his greatest success was also his greatest failure, leading the 'yes' campaign in the referendum in 1979. He did so with dignity and passion within the most toxic political environment. And he kept the flame alive.

Elystan was a man rooted in his own community, and that community encompassed his beloved Bow Street, Llandre and Dole. He campaigned for Ceredigion well beyond his time as its representative, on the steps outside the Senedd here in 2006 fighting for services at Bronglais, and in safeguarding the future of IBERS as an international research institution.

A brief statement like this in the Senedd can never pay a proper tribute to Elystan's contribution, but it's true to say that the existence of this Senedd is the greatest tribute possible to Elystan's life. We are grateful for his contribution and send our deepest condolences to his family and friends.

Every morning, I walk my dog along a very short part of the Offa's Dyke path, and today I want to mark the fiftieth anniversary of the opening of the Offa's Dyke path. It is a 177-mile long walking trail, opened in the summer of 1971. It links Sedbury cliffs near Chepstow with the coastal town of Prestatyn. In addition to being hugely important for our history and culture, it represents one of the UK's largest nature corridors.

Offa's Dyke is protected by statute law. Despite this, it is under threat. I welcome the fact that Cadw, working with English Heritage and the Offa's Dyke Association, have created a rescue fund to try to buy parts of the dyke that are under threat, and to pay for remedial work such as clearing scrub from it.

With many of us having reacquainted ourselves with nature over lockdown, more must be done to protect our natural environment and landmarks such as the Offa's Dyke path for future generations. I'd like to thank the association and wish them all the best for their work, and I encourage you to use the path—with or without a dog. Diolch yn fawr iawn.

Bob bore, rwy'n cerdded fy nghi ar hyd rhan fer iawn o lwybr Clawdd Offa, a heddiw rwyf am nodi hanner canmlwyddiant agor llwybr Clawdd Offa. Mae'n llwybr cerdded 177 milltir o hyd, a agorwyd yn haf 1971. Mae'n cysylltu clogwyni Sedbury ger Cas-gwent â thref arfordirol Prestatyn. Yn ogystal â bod yn hynod bwysig i'n hanes a'n diwylliant, mae'n un o goridorau natur mwyaf y DU.

Caiff Clawdd Offa ei ddiogelu gan gyfraith statud. Er hynny, mae dan fygythiad. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Cadw, gan weithio gyda English Heritage a Chymdeithas Clawdd Offa, wedi creu cronfa achub i geisio prynu rhannau o'r clawdd sydd dan fygythiad, ac i dalu am waith adferol fel clirio prysgwydd oddi arno.

Gyda llawer ohonom wedi closio at fyd natur dros y cyfyngiadau symud, rhaid gwneud mwy i ddiogelu ein hamgylchedd naturiol a thirnodau fel llwybr Clawdd Offa ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Hoffwn ddiolch i'r gymdeithas a dymuno'r gorau iddynt gyda'u gwaith, ac rwy'n eich annog i ddefnyddio'r llwybr—gyda neu heb gi. Diolch yn fawr iawn.

This year, St Edward the Confessor church in Roath celebrated the one-hundredth anniversary of the laying of its foundation stone in 1921. The church was originally built in 1915, but was destroyed by a fire in 1919, and its rebuilding in 1921 marked a beacon of hope for the community following the horrors of the first world war and the devastation caused by the Spanish flu pandemic.

One hundred years later, as was the case in 1921, the world is in the midst of a global pandemic, but the church's involvement within the community hasn't faltered, as it provides help, support and outreach to those most in need. Its Forget Me Not Cafe does much, even in these trying times, to help tackle social isolation amongst the elderly. Its new wildflower garden brings together a diverse range of volunteers from right across the community, and the church has a proud musical tradition. Indeed, it still provides one of the last few remaining choral evensongs in the Llandaff diocese, which is a fantastic experience and I would urge everyone here to visit.

As many Members will know, the church and parish of Roath have strong links to us here in the Senedd, with its curate, the Rev Ruth Coombs, serving as head of Wales at the Equality and Human Rights Commission and its previous curate being the Rev Dr Rhys Jenkins. I believe I speak for us all when offering my sincerest thanks to the current civic chaplain and vicar, Rev Canon Stewart Lisk, for all the work he has done, and to all those past and present who have served the community of St Edward's.

I'm proud to say that the church still serves as a beacon of hope today, as it did in 1921, and I have no doubt that it will still continue to serve for another 100 years.

Eleni, dathlodd eglwys Sant Edward Gyffeswr yn y Rhath ganmlwyddiant ei hadeiladu yn 1921. Adeiladwyd yr eglwys yn wreiddiol yn 1915, ond fe'i dinistriwyd gan dân yn 1919, ac roedd ei hailadeiladu yn 1921 yn ffynhonnell o obaith i'r gymuned yn dilyn erchyllterau'r rhyfel byd cyntaf a'r dinistr a achoswyd gan bandemig ffliw Sbaen.

Gan mlynedd yn ddiweddarach, fel yn 1921, mae'r byd ynghanol pandemig byd-eang, ond nid yw cyfraniad yr eglwys yn y gymuned wedi pallu, gan ei bod yn darparu cymorth, cefnogaeth ac allgymorth i'r rhai mwyaf anghenus. Mae ei Forget Me Not Cafe yn gwneud llawer, hyd yn oed yn y cyfnod anodd hwn, i helpu i fynd i'r afael ag arwahanrwydd cymdeithasol ymhlith yr henoed. Mae ei gardd flodau gwyllt newydd yn dwyn ynghyd ystod amrywiol o wirfoddolwyr o bob rhan o'r gymuned, ac mae gan yr eglwys draddodiad cerddorol balch. Yn wir, mae'n dal i ddarparu un o'r ychydig ddigwyddiadau hwyrol weddi corawl olaf sy'n parhau yn esgobaeth Llandaf, sy'n brofiad gwych a byddwn yn annog pawb yma i ymweld.

Fel y gŵyr llawer o'r Aelodau, mae gan eglwys a phlwyf y Rhath gysylltiadau cryf â ni yma yn y Senedd, gyda'i churad, y Parchedig Ruth Coombs, yn gwasanaethu fel pennaeth Cymru yn y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'i churad blaenorol oedd y Parchedig Ddr Rhys Jenkins. Credaf fy mod yn siarad ar ein rhan ni oll wrth gynnig fy niolch diffuant i'r caplan dinesig a'r ficer presennol, y Parchedig Ganon Stewart Lisk, am yr holl waith y mae wedi'i wneud, ac i'r holl bobl yn y gorffennol a'r presennol sydd wedi gwasanaethu cymuned eglwys Sant Edward.

Rwy'n falch o ddweud bod yr eglwys yn dal i fod yn ffynhonnell o obaith heddiw, fel yn 1921, a heb amheuaeth, fe fydd yn parhau i wasanaethu am 100 mlynedd arall.

16:10

Gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i longyfarch Mudiad Ysgolion Meithrin, sydd yn cael ei alw erbyn hyn yn Mudiad Meithrin, ar ddathlu ei hanner can mlwyddiant? Mae hyn yn dipyn o garreg filltir i'r mudiad pwysicaf sydd gyda ni yng Nghymru o ran darparu addysg blynyddoedd cynnar drwy gyfrwng y Gymraeg.

Sefydlwyd Mudiad Meithrin 50 mlynedd yn ôl i wneud dau beth: i gynrychioli a rhoi llais i'r ysgolion meithrin cyfrwng Cymraeg a oedd wedi dechrau ymddangos yn y 1960au ac i ymgyrchu dros ddarparu profiad ysgol feithrin drwy gyfrwng y Gymraeg i blant Cymru ym mhob cwr o'r wlad. Pennaf nod Mudiad Meithrin heddiw yw gweld y cylch meithrin fel profiad pwysig yn ei hawl ei hun, gyda phwyslais ar ddysgu drwy chwarae, sy'n cyfrannu'n uniongyrchol at y targed o greu 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Heddiw, mae gan y mudiad dros 1,000 o leoliadau dros Gymru gyfan, yn cynnwys cylchoedd meithrin, cylchoedd ti a fi, meithrinfeydd dydd, grwpiau Cymraeg i blant ac yn y blaen. Ac mae rhyw 22,000 o blant yn manteisio ar wasanaethau'r mudiad yn wythnosol, a miloedd o oedolion yn rhieni, hyfforddeion a phrentisiaid. A pham? Oherwydd bod y mudiad yn gwybod fel ffaith bod unigolion sy'n dechrau siarad Cymraeg yn blant yn llawer mwy tebygol o fod yn oedolion sy'n hyderus yn siarad yr iaith. Mae bron i 90 y cant o blant yn mynd o'r cylch i gael eu haddysg drwy gyfrwng y Gymraeg, ac mae cymaint ohonyn nhw'n dod o gartrefi di-Gymraeg.

Felly, gaf i ddymuno'n dda i'r mudiad dros y blynyddoedd nesaf wrth iddo wneud cyfraniad pwysig i roi sylfeini ieithyddol cadarn i'n plant a rhoi cyfleoedd chwarae ac addysg bwysig iddyn nhw yn y dyfodol? Pen-blwydd hapus iddyn nhw. Diolch yn fawr.

May I take this opportunity to congratulate Mudiad Ysgolion Meithrin, which is now called Mudiad Meithrin, on celebrating its fiftieth anniversary? This is quite the milestone for the most important organisation we have in terms of providing early years education through the medium of Welsh.

Mudiad Meithrin was established 50 years ago to do two things: to represent and give voice to the Welsh-medium nurseries that had started to appear in the 1960s and to campaign for providing a nursery experience through the medium of Welsh to the children of Wales in all parts of the country. The main aim of Mudiad Meithrin today is to see the cylch meithrin as an important experience in its own right, with an emphasis on learning through play, which contributes directly to the target of creating 1 million Welsh speakers by 2050.

Today, Mudiad Meithrin has over 1,000 settings throughout Wales, including cylchoedd meithrin, cylchoedd ti a fi, day nurseries, Welsh for children groups and so on. There are some 22,000 children benefiting from the services of Mudiad Meithrin on a weekly basis, and thousands of adults as parents, trainees and apprentices. And why? Because Mudiad Meithrin knows for a fact that individuals who start to speak Welsh as children are far more likely to be adults who are confident in using the language. Almost 90 per cent of children go from a cylch meithrin to Welsh-medium education, and so many of them come from non-Welsh-speaking households.

So, may I wish Mudiad Meithrin well over the next few years as it makes an important contribution to laying strong linguistic foundations for our children and providing important play and education opportunities for them in the future? A very happy birthday to them. Thank you.

6. Cynnig i sefydlu pwyllgor o dan Reol Sefydlog 16.1: Pwyllgor y Llywydd
6. Motion to establish a committee under Standing Order 16.1: The Llywydd's Committee

Eitem 6: cynnig i sefydlu pwyllgor o dan Reol Sefydlog 16.1. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Siân Gwenllian.

Item 6: a motion to establish a committee under Standing Order 16.1. I call on a member of the Business Committee to formally move the motion. Siân Gwenllian.

Cynnig NDM7765 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 16.1, yn sefydlu Pwyllgor y Llywydd i gyflawni’r swyddogaethau a nodir yn Rheol Sefydlog 18B.2.

Motion NDM7765 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 16.1, establishes the Llywydd’s Committee to carry out the functions set out in Standing Order 18B.2.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

7. Cynnig i ethol Aelodau i bwyllgor: Pwyllgor y Llywydd
7. Motion to elect Members to a committee: The Llywydd's Committee

Eitem 7: cynnig i ethol Aelodau i bwyllgor, Pwyllgor y Llywydd. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol. Siân Gwenllian.

Item 7: motion to elect Members to a committee, and that's the Llywydd's Committee. I call on a member of the Business Committee to formally move. Siân Gwenllian.

Cynnig NDM7769 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3 a Rheol Sefydlog 18.B.4:

Yn ethol y canlynol fel aelodau o Bwyllgor y Llywydd:

a) Y Dirprwy Lywydd yn Gadeirydd y Pwyllgor;

b) Peredur Owen Griffiths (cadeirydd y pwyllgor cyfrifol o dan Reol Sefydlog 19); ac

c) Joyce Watson (Llafur Cymru), Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr Cymreig) a Rhys ab Owen (Plaid Cymru).

Motion NDM7769 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3 and 18.B.4:

Elects the following as members of the Llywydd’s Committee:

a) The Deputy Presiding Officer as Chair of the Committee;

b) Peredur Owen Griffiths (chair of the responsible committee under Standing Order 19); and

c) Joyce Watson (Welsh Labour), Janet Finch-Saunders (Welsh Conservatives) and Rhys ab Owen (Plaid Cymru).

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod: Bil gofal preswyl i blant
8. Debate on a Member's Legislative Proposal: A children's residential care Bill

Eitem 8: dadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod, sef Bil gofal preswyl i blant. Galwaf ar Jane Dodds i wneud y cynnig.

Item 8: debate on a Member's legislative proposal, a children's residential care Bill. I call on Jane Dodds to move the motion.

Cynnig NDM7723 Jane Dodds

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cynnig ar gyfer Bil ar reoleiddio, monitro a chomisiynu gofal preswyl i blant, gan gynnwys plant y mae angen gofal iechyd meddwl cleifion mewnol arnynt, a gwasanaethau i bobl ag anableddau dysgu neu niwroamrywiaeth arall yng Nghymru.

2. Yn nodi mai diben y Bil hwn fyddai:

a) gwella'r broses o gomisiynu a darparu lleoliadau gofal preswyl i blant yng Nghymru, gan gynnwys cydgysylltu a darparu ar draws awdurdodau lleol i sicrhau bod lleoliadau addas yn fwy digonol;

b) gwella'r broses o reoleiddio a monitro gofal preswyl a lleoliadau maethu, gan gynnwys alinio â gwasanaethau eraill fel addysg, tai a digartrefedd, ac iechyd;

c) dileu'r ddarpariaeth ar gyfer darparwyr sy'n gwneud elw yn y sector gofal preswyl ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, yn ogystal â gwasanaethau i bobl ag anableddau dysgu a niwroamrywiaeth.

Motion NDM7723 Jane Dodds

To propose that the Senedd:

1. Notes a proposal for a Bill on the regulation, monitoring and commissioning of children's residential care, including those who require inpatient mental health care, and services to people with learning disabilities or other neurodiversity in Wales.

2. Notes that the purpose of this Bill would be to:

a) improve the commissioning and delivery of children's residential care placements in Wales, including co-ordination and delivery across local authorities to improve the sufficiency of suitable placements;

b) improve the regulation and monitoring of residential care and fostering placements, including alignment with other services such as education, housing and homelessness, and health;

c) remove the provision for profit-making providers from the residential care sector for children looked after, as well as services for people with learning disabilities and neurodiversity.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by making a declaration of interest on this item, as I'm still a registered social worker.

'They said I was going to be there until I was 18 but because it was so expensive…they had to move me back down...they waited until I got my GCSEs, I thought that was fair, but didn't like a decision about my future based on money given they had put me there in the first place.'

This is a quote from a young girl, who, by the age of 16, had already been moved to 10 different places that she was expected to call home. That not only gets to the heart of the motion here today, but draws into question the way in which we provide care for children and young people. And I bring forward this proposal because time is of the essence.

The interplay between motivators for providing care for some providers, and the budget and capacity challenges faced by local authorities, mean that too many children are going without the care that they need and deserve. Children and young people in care have said, quite clearly, that they can feel like commodities—a burden on others.

We refer to the care system, but the experience of staff, children and young people suggests something other than care; rather, it can describe a complex, bureaucratic system that has developed over years, which is distracted by its component parts rather than by the needs, voices and hopes of children and young people.

I have proposed legislation here because, as was recognised in Scotland, adding to the complex patchwork of systems and processes only serves to further remove the power of children and young people over their own lives. Legislation was also viewed in Scotland as an opportunity to go back to basics: that we must recognise children’s status as human beings with a distinct set of rights, not simply passive recipients of care.

In Scotland, that included removing the provision for profit making from the sector. In Scotland, all providers must be registered with regulators, and they are scrutinised to identify any presence of profit to ensure that funds are directed to the care and support the young people need, not to private shareholders. My proposal here would remove the ability of private providers to profit from the care of vulnerable children, ensuring that every penny is reinvested in care and staff and not back into the pockets of shareholders.

This is not a judgement about private providers; many, I know, in my experience, are there to establish focussed, dedicated care and support. But, we must recognise the way in which the profit motive of some does impact negatively on the ability to focus solely on care and not battling with a complex, bureaucratic system.

I don’t pose this simply for moral reasons, but because the enormous pressure on local authorities to find placements, coupled with growing pressures on budgets, leaves little room for the laser-sharp focus on the quality of care, and on the voices and needs of children and young people. The lack of an all-Wales approach to commissioning care has resulted in authorities competing with one another, shifting commissioning practices in the favour of private providers.

I caveat this proposal, and so too does the children’s commissioner and other organisations, with the need to ensure that change is not to the detriment of children and young people. The rights of the child must be at the heart of any reform; no big bang and no unnecessary disruption.

In preparing for today’s motion, I heard from a representative organisation, which said, 'We need to stress that when we discuss value, it should begin with the value of the individual child and young person, and not simply in relation to financial stability or the system's capacity. This narrative relates to the care being a product'.

So, any steps to remove profit as a driver in the provision of care need to be done carefully, over time, and must have the needs and wishes of every individual child and young person front and centre as we move forward. But, it must be a fundamental overhaul.

In finishing, I hope our Senedd can send a signal to children and young people in care in Wales, wherever we are, that we hear them and we’re listening. Thank you—diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddatgan buddiant ar yr eitem hon, gan fy mod yn dal i fod yn weithiwr cymdeithasol cofrestredig.

'Roeddent yn dweud y byddwn i'n dal yno hyd nes y byddwn yn 18 oed ond am ei fod mor ddrud... bu'n rhaid iddynt fy symud yn ôl i lawr... fe wnaethant aros hyd nes y cefais fy nghanlyniadau TGAU, roeddwn yn meddwl bod hynny'n deg, ond nid oeddwn yn hoffi'r ffaith bod penderfyniad am fy nyfodol yn seiliedig ar arian o ystyried mai hwy a'm gosododd yno yn y lle cyntaf.'

Dyma ddyfyniad gan ferch ifanc, a oedd eisoes, erbyn ei bod yn 16 oed, wedi cael ei symud i 10 lle gwahanol roedd disgwyl iddi eu galw'n gartref. Mae hynny nid yn unig yn mynd at wraidd y cynnig yma heddiw, mae hefyd yn codi amheuaeth ynghylch y ffordd rydym yn darparu gofal i blant a phobl ifanc. Ac rwy'n cyflwyno'r cynnig hwn oherwydd bod amser yn brin.

Mae'r rhyngweithio rhwng y cymhellion i rai darparwyr ddarparu gofal, a'r heriau cyllidebol ac o ran capasiti a wynebir gan awdurdodau lleol, yn golygu bod gormod o blant yn mynd heb y gofal y maent ei angen ac yn ei haeddu. Mae plant a phobl ifanc mewn gofal wedi dweud, yn gwbl glir, eu bod yn gallu teimlo fel nwyddau, ac yn faich ar eraill.

Cyfeiriwn at y system ofal, ond mae profiad staff, plant a phobl ifanc yn awgrymu rhywbeth heblaw gofal; yn hytrach, gall ddisgrifio system gymhleth, fiwrocrataidd sydd wedi datblygu dros flynyddoedd, ac sy'n cael ei dargyfeirio gan ei rhannau cyfansoddol yn hytrach na chan anghenion, lleisiau a gobeithion plant a phobl ifanc.

Rwyf wedi argymell deddfwriaeth yma oherwydd, fel y cydnabuwyd yn yr Alban, nid yw ychwanegu at y clytwaith cymhleth o systemau a phrosesau ond yn diddymu mwy o'r pŵer sydd gan blant a phobl ifanc dros eu bywydau eu hunain. Hefyd, câi deddfwriaeth ei hystyried yn yr Alban fel cyfle i fynd yn ôl at y pethau sylfaenol: fod yn rhaid inni gydnabod statws plant fel bodau dynol gyda set benodol o hawliau, nid dim ond derbynwyr gofal goddefol.

Yn yr Alban, roedd hynny'n cynnwys dileu'r ddarpariaeth ar gyfer gwneud elw o'r sector. Yn yr Alban, rhaid i bob darparwr fod wedi'i gofrestru gyda rheoleiddwyr, a chraffir arnynt i nodi presenoldeb unrhyw elw er mwyn sicrhau bod arian yn cael ei gyfeirio at y gofal a'r cymorth sydd eu hangen ar y bobl ifanc, nid at gyfranddalwyr preifat. Byddai fy nghynnig yma yn dileu gallu darparwyr preifat i elwa o ofal plant sy'n agored i niwed, gan sicrhau bod pob ceiniog yn cael ei hailfuddsoddi mewn gofal a staff ac nid yn ôl i bocedi cyfranddalwyr.

Nid barn ar ddarparwyr preifat yw hwn; yn fy mhrofiad i rwy'n gwybod bod llawer ohonynt yno i sefydlu gofal a chymorth penodol a phwrpasol. Ond rhaid inni gydnabod y ffordd y mae cymhellion elw i rai yn cael effaith negyddol ar y gallu i ganolbwyntio ar ofal yn unig a pheidio â gwrthsefyll system gymhleth, fiwrocrataidd.

Nid wyf yn gwneud hyn am resymau moesol yn unig, ond oherwydd nad yw'r pwysau enfawr ar awdurdodau lleol i ddod o hyd i leoliadau, ynghyd â phwysau cynyddol ar gyllidebau, yn gadael llawer o le i ganolbwyntio'n fanwl ar ansawdd y gofal, ac ar leisiau ac anghenion plant a phobl ifanc. Mae diffyg dull Cymru gyfan o gomisiynu gofal wedi golygu bod awdurdodau'n cystadlu â'i gilydd, gan symud arferion comisiynu o blaid darparwyr preifat.

Un cafeat sydd gennyf mewn perthynas â'r cynnig hwn, ac felly hefyd y comisiynydd plant a sefydliadau eraill, yw'r angen i sicrhau nad yw newid yn niweidiol i blant a phobl ifanc. Rhaid i hawliau'r plentyn fod wrth wraidd unrhyw ddiwygio; dim newid mawr sydyn a dim tarfu diangen.

Wrth baratoi ar gyfer y cynnig heddiw, clywais gan sefydliad cynrychioliadol, a ddywedodd, 'Mae angen inni bwysleisio wrth drafod gwerth, y dylai ddechrau gyda gwerth y plentyn a'r person ifanc unigol, ac nid mewn perthynas â sefydlogrwydd ariannol neu gapasiti'r system yn syml. Mae'r naratif hwn yn ymwneud â'r gofal fel cynnyrch'.

Felly, mae angen i unrhyw gamau i gael gwared ar elw fel sbardun i ddarparu gofal gael eu gwneud yn ofalus dros amser a rhaid iddynt gadw anghenion a dymuniadau pob plentyn a pherson ifanc unigol yn ganolog wrth inni symud ymlaen. Ond rhaid iddo fod yn ailwampio sylfaenol.

Wrth orffen, rwy'n gobeithio y gall ein Senedd anfon neges at blant a phobl ifanc mewn gofal yng Nghymru, ble bynnag yr ydym, ein bod yn eu clywed a'n bod yn gwrando. Diolch yn fawr iawn.

16:15

I thank the Member for raising this today and bringing up such important issues that do need to be raised and talked about in the Senedd. Ensuring high standards of care for our most vulnerable children should be something that we could all support in this Chamber.

When you look at the statistics on the impact of living in care on children and young adults, you understand why this is so important. Twenty-four per cent of the adult prison population have been in care, 11 per cent of homeless young people have been care leavers, 70 per cent of sex workers have been in care. You are approximately seven times more likely to die aged between 18 and 21 if you've been in care, compared to other young people of a similar age.

We owe it to these young people to help them break the cycle and make sure that the time they experience in care is positive, safe, in a nurturing environment, as the Member outlined. So, we do need better co-ordination of services to ensure young people are put at the centre of decision making, are close to home and have the right placement for their individual needs so their voices are heard. We should not let organisations, silos and arbitrary administration of boundaries harm the life chances of young people in Wales. I know that Monmouthshire County Council, for example, are doing some good work with their neighbours in Torfaen to ensure residential care is provided close to home. This sort of partnership working should be encouraged as best practice.

That sort of individual-centric approach is important, because no experience of care is the same as any other. For example, 40 per cent of children who come into care will do so for less than six months, but about half of the children in care have two or more episodes. So, Deputy Presiding Officer, it is important that we have the right sort of provision on hand to be able to manage this sort of individual need.

There are more than 7,000 young people being looked after by local authorities in Wales. We need more provision, not less, and that is why I am so confused about this proposal within the Bill to remove for-profit provision. This accounts for 80 per cent of the provision of residential care in Wales. If such a provider were providing a nurturing environment that cares for young people to the standards we have set out for them, and that is confirmed by the appropriate regulators, then why should we let their governance arrangements be a barrier to that? We seem to be punishing an industry because of failure by the regulations and the regulators to work effectively.

If private providers were to be removed, how will these services be replaced when we are short of such placements across Wales? Will there be discussions with partnerships, businesses and young people to make sure this is done in a sensitive and appropriate way? Will there be safeguards to ensure that vulnerable young people don't fall into the gaps? How will you guarantee that private providers will not be pulling out of their homes and investments early, further exacerbating the shortage of placements and perpetuating a crisis of your own making? These are all questions that are vital to be answered before big steps are taken.

It is a shame that this Bill does seem to be letting ideology getting in the way of what is doing best for young people, and it’s hugely disrespectful to the professionalism of those hard-working people in the sector who are doing a difficult and challenging job. The Member’s own briefing document highlights the lack of national framework to support a quality evaluation process. We should be focusing on that, ensuring consistency of approach.

I will wind up now. I can see you staring at me. The Welsh Conservatives have previously called for more focus on prevention rather than intervention, Deputy Presiding Officer. So, while you've raised a number of important issues here today, and I'm thankful to you for raising these, Jane Dodds, we sadly will not be able to agree with this motion and support this motion, because of your 2(c) in this proposal that you've put in here, which we do not agree with. Thank you.

Diolch i'r Aelod am godi hyn heddiw ac am godi materion mor bwysig sydd angen eu codi a siarad amdanynt yn y Senedd. Dylai sicrhau gofal o safon uchel i'n plant mwyaf agored i niwed fod yn rhywbeth y gallem i gyd ei gefnogi yn y Siambr hon.

Pan edrychwch ar yr ystadegau ar effaith byw mewn gofal ar blant ac oedolion ifanc, rydych yn deall pam y mae hyn mor bwysig. Mae 24 y cant o boblogaeth y carchardai sy'n oedolion wedi bod mewn gofal, mae 11 y cant o bobl ifanc ddigartref wedi gadael gofal, mae 70 y cant o weithwyr rhyw wedi bod mewn gofal. Rydych tua saith gwaith yn fwy tebygol o farw rhwng 18 a 21 oed os ydych wedi bod mewn gofal, o gymharu â phobl ifanc eraill o oedran tebyg.

Mae arnom ddyletswydd i'r bobl ifanc hyn i'w helpu i dorri'r cylch a sicrhau bod yr amser y maent yn ei brofi mewn gofal yn gadarnhaol, yn ddiogel, mewn amgylchedd meithringar, fel yr amlinellodd yr Aelod. Felly, mae arnom angen cydgysylltu gwasanaethau'n well er mwyn sicrhau bod pobl ifanc yn cael eu rhoi ynghanol y broses o wneud penderfyniadau, eu bod yn agos at eu cartrefi a'u bod yn y lleoliad cywir ar gyfer eu hanghenion unigol fel bod eu lleisiau'n cael eu clywed. Ni ddylem adael i sefydliadau, seilos a ffyrdd mympwyol o weinyddu ffiniau niweidio cyfleoedd bywyd pobl ifanc yng Nghymru. Gwn fod Cyngor Sir Fynwy, er enghraifft, yn gwneud gwaith da gyda'u cymdogion yn Nhorfaen i sicrhau bod gofal preswyl yn cael ei ddarparu yn agos at eu cartrefi. Dylid annog y math hwn o weithio mewn partneriaeth fel arfer gorau.

Mae'r math hwnnw o ddull gweithredu sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yn bwysig, oherwydd nid oes unrhyw brofiad o ofal yr un fath ag un arall. Er enghraifft, bydd 40 y cant o blant sy'n cael eu gosod mewn gofal yno am lai na chwe mis, ond mae tua hanner y plant mewn gofal yn treulio dau neu fwy o gyfnodau mewn gofal. Felly, Ddirprwy Lywydd, mae'n bwysig fod gennym y math iawn o ddarpariaeth wrth law i allu rheoli'r math hwn o angen unigol.

Mae dros 7,000 o bobl ifanc yn derbyn gofal gan awdurdodau lleol yng Nghymru. Mae arnom angen mwy o ddarpariaeth, nid llai, a dyna pam rwyf mor ddryslyd ynglŷn â'r cynnig hwn yn y Bil i ddileu'r ddarpariaeth er elw. Dyma yw 80 y cant o'r ddarpariaeth gofal preswyl yng Nghymru. Os yw darparwr o'r fath yn darparu amgylchedd meithringar sy'n gofalu am bobl ifanc yn ôl y safonau rydym wedi'u gosod ar eu cyfer, a bod y rheolyddion priodol yn cadarnhau hynny, pam y dylem adael i'w trefniadau llywodraethu fod yn rhwystr i hynny? Ymddengys ein bod yn cosbi diwydiant oherwydd methiant y rheoliadau a'r rheolyddion i weithio'n effeithiol.

Pe bai darparwyr preifat yn cael eu dileu, sut y gellir cael gwasanaethau yn lle'r rhain a ninnau'n brin o leoliadau o'r fath ledled Cymru? A fydd trafodaethau gyda phartneriaethau, busnesau a phobl ifanc i sicrhau bod hyn yn cael ei wneud mewn ffordd sensitif a phriodol? A fydd mesurau diogelu i sicrhau nad yw pobl ifanc sy'n agored i niwed yn syrthio drwy'r rhwyd? Sut y byddwch yn gwarantu na fydd darparwyr preifat yn tynnu allan o'u cartrefi a'u buddsoddiadau'n gynnar, gan waethygu ymhellach y prinder lleoliadau ac ymestyn argyfwng a achoswyd gennych chi eich hun? Mae'r rhain i gyd yn gwestiynau sy'n rhaid eu hateb cyn rhoi camau mawr ar waith.

Mae'n drueni ei bod yn ymddangos bod y Bil hwn yn gadael i ideoleg ein rhwystro rhag gwneud yr hyn sydd orau i bobl ifanc, ac mae'n amharchus iawn tuag at broffesiynoldeb y bobl weithgar yn y sector sy'n gwneud gwaith anodd a heriol. Mae dogfen friffio'r Aelod ei hun yn tynnu sylw at y diffyg fframwaith cenedlaethol i gefnogi proses gwerthuso ansawdd. Dylem ganolbwyntio ar hynny, gan sicrhau dull gweithredu cyson.

Rwyf am ddirwyn i ben yn awr. Gallaf eich gweld yn syllu arnaf. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi galw o'r blaen am fwy o ffocws ar atal yn hytrach nag ymyrraeth, Ddirprwy Lywydd. Felly, er eich bod wedi crybwyll nifer o faterion pwysig yma heddiw, ac rwy'n ddiolchgar i chi am godi'r rhain, Jane Dodds, yn anffodus ni fyddwn yn gallu derbyn a chefnogi'r cynnig oherwydd 2(c) a gynhwysir gennych yn y cynnig, rhywbeth nad ydym yn cytuno ag ef. Diolch.

16:20

Just to remind Members, it's three minutes in a 30-minute session, not five. I appreciate the difficulties, but we've got to keep to the timings as much as possible. Siân Gwenllian.

I atgoffa'r Aelodau, mae'n dair munud mewn sesiwn 30 munud, nid pump. Rwy'n deall yr anawsterau, ond mae'n rhaid inni gadw mor agos â phosibl at yr amseriadau. Siân Gwenllian.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i Jane Dodds am ddod â hyn ymlaen. Rwy'n estyn fy nghefnogaeth iddi efo'r bwriad yma.

Mae'n bwnc sydd wedi bod yn cael ei drafod ers rhai blynyddoedd bellach, a'r Llywodraeth wedi derbyn yr angen i ymrwymo i weithredu, gyda'r nod o ddiweddu creu elw yn sgil darparu gwasanaethau gofal plant. Mae yna ddwy elfen i'w rhoi o dan y chwyddwydr: plant sy'n byw mewn lleoliadau gofal preswyl, a phlant yn derbyn gofal maeth. Mae'r elfen elw yn berthnasol i'r ddwy elfen yna. Ar hyn o bryd, mae darparwyr gofal preswyl mawr a gwasanaethau maethu annibynnol yn darparu canran uchel o'r ddarpariaeth. Mae nifer o'r darparwyr yma yn rhan o fframwaith, sydd yn rhoi rhywfaint o gysur o ran ansawdd y ddarpariaeth, ond nid pob un sydd yn rhan o'r fframwaith hyd yn oed, ac mae hynny yn destun pryder mawr.

Mae hi'n fater o gonsýrn pan fo plant yn cael eu lleoli yn bell o gartref oherwydd nad oes yna ddigon o leoliadau ar gael yn lleol. Ar y llaw arall, mae lleoliadau preifat ar gael yn lleol efo plant ynddyn nhw sydd yn bell iawn o'u cartrefi nhw. Yn ôl ystadegau'r comisiynydd plant, mae 535 o blant yn derbyn gofal preswyl yng Nghymru, gyda 340 ohonyn nhw y tu allan i ffin eu hawdurdod lleol. Yn sicr, mi ddylai fod ffocws llawer iawn cliriach ar gadw plant yn agosach at adref er mwyn cefnogi'r cysylltiadau pwysig efo teulu a chymuned. Mi fyddai tynnu'r elfen o greu elw o ofal plant yn cefnogi hynny, ac mi fyddai'n cael gwared ar yr angen i lenwi cartrefi gofal er mwyn iddyn nhw fod yn broffidiol.

Mae yna fanteision eraill hefyd, wrth gwrs, i'r ddeddfwriaeth sydd o dan sylw, yn cynnwys cynnig gwell tâl a llwybrau gyrfa i'r gweithwyr, a fyddai, yn ei dro, yn arwain at well gofal ar gyfer pobl ifanc. Mae yna un peth yn hollol glir yn fy meddwl i: mae angen gwell trefn gomisiynu, gwell cynllunio a gwasanaethau sydd ddim yn cael eu gyrru gan elw a chystadleuaeth. Ar hyn o bryd, mae rhai o'r plant mwyaf bregus yn cael eu gadael lawr gan system sydd ddim yn ffit i bwrpas.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to Jane Dodds for bringing this issue forward. I extend my support to her.

It's an issue that's been discussed over many years now, and the Government has accepted the need to commit to take action, with the aim of scrapping for-profit children's residential services. There are two elements to place under the microscope: children in residential care and children in foster care, and the profit element is relevant to both of those. Now, at the moment, the large providers of residential care and foster care provide a large percentage of the provision. Many of these providers are part of a framework that provides some comfort in terms of the quality of provision, but not everyone is even part of the framework, and that is a cause of great concern.

It's also a cause for concern when children are placed a long way from home because there aren't enough settings available locally. On the other hand, private placements are available locally, with children within those placements who are very far from their own homes. According to the statistics of the children's commissioner, 535 children receive residential care in Wales, with 340 of them outside the boundaries of their local authorities. Certainly, there should be a far clearer focus on keeping children closer to home in order to support those important links with their families and communities. Removing that element of generating profit from childcare would support that, and it would remove the need to fill care homes so that they are profitable.

There are other benefits to the proposed legislation too, including providing better pay and career paths to staff, which would, in turn, lead to better care for young people. There is one thing that's entirely clear in my mind: we need a better commissioning system, better planning and services that are not profit driven and competition driven. At the moment, some of the most vulnerable children are being let down by a system that is not fit for purpose.

16:25

I'd just like to congratulate Jane this afternoon for being selected to bring forward this legislative proposal. I, myself, a couple of weeks ago, was in a similar situation where it was me, so I can really appreciate the hard work that goes into it behind the scenes. So, well done on that front. 

I actually support a lot of what you're trying to achieve, really, because any moves to improve the regulation, monitoring and commissioning of children's care is to be welcomed—that's a fact. But it's also a sad fact that we have seen a 26 per cent increase in the numbers of looked-after children in Wales over the term of the last Senedd. Whilst we must do all we can to prevent children entering the care system in the first place, we do have to ensure that those who need to enter residential care are placed within their home county, or at the very least their home country. It's a tragedy that over 365 children were placed outside Wales last year. However, this is the stark reality.

Services for looked-after children are woefully underfunded, and funding shortfalls will be much worse as we emerge out of the pandemic. The WLGA have stated that local authorities are concerned about the demands that will be placed upon services as we emerge from the lockdown. There is also a backlog of court cases, which impacts upon services for looked-after children. Even if I agreed with your main point that profit-making providers should be removed from the sector, Wales could not afford it. I do, however, disagree with Jane. The private sector provides nearly eight in 10, or 80 per cent, of places in residential children's care; without the private sector, we would have hundreds of children without any care at all.

Our entire health and care system relies upon a good public and private partnership. So, without profit-making entities, we would have no GPs, no pharmacies or vaccines and no care homes. Without profits, we have no investment in services. As long as we have high-quality care, free at the point of delivery, it doesn't matter whether it's provided by a private company or local authority. I, therefore, cannot support the legislation proposal as it's currently formulated this afternoon. Thank you very much.

Hoffwn longyfarch Jane y prynhawn yma am gael ei dewis i gyflwyno'r cynnig deddfwriaethol hwn. Ychydig wythnosau'n ôl, roeddwn i mewn sefyllfa debyg, felly rwy'n deall yn iawn y gwaith caled sy'n mynd i mewn iddo y tu ôl i'r llenni. Felly, da iawn yn hynny o beth. 

Rwy'n cefnogi llawer o'r hyn rydych yn ceisio'i gyflawni mewn gwirionedd, oherwydd mae unrhyw gamau i wella rheoleiddio, monitro a chomisiynu gofal plant i'w croesawu—mae hynny'n ffaith. Ond mae hefyd yn ffaith drist ein bod wedi gweld cynnydd o 26 y cant yn nifer y plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf. Er bod yn rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i atal plant rhag mynd i mewn i'r system ofal yn y lle cyntaf, mae'n rhaid inni sicrhau bod y rhai sydd angen mynd i ofal preswyl yn cael eu lleoli yn y sir y maent yn ei hystyried yn gartref, neu o leiaf y wlad y maent yn ei hystyried yn gartref. Mae'n drasiedi fod dros 365 o blant wedi'u gosod mewn lleoliadau y tu allan i Gymru y llynedd. Fodd bynnag, dyma'r realiti enbyd.

Caiff gwasanaethau i blant sy'n derbyn gofal eu tangyllido'n druenus, a bydd y prinder arian yn llawer gwaeth wrth inni gefnu ar y pandemig. Mae CLlLC wedi datgan bod awdurdodau lleol yn pryderu am y galwadau ar wasanaethau wrth inni gefnu ar y cyfyngiadau symud. Ceir ôl-groniad o achosion llys hefyd, sy'n effeithio ar wasanaethau i blant sy'n derbyn gofal. Hyd yn oed pe byddwn yn cytuno â'ch prif bwynt y dylid tynnu darparwyr sy'n gwneud elw allan o'r sector, ni allai Cymru fforddio gwneud hynny. Fodd bynnag, rwy'n anghytuno â Jane. Mae'r sector preifat yn darparu bron i wyth o bob 10, neu 80 y cant, o leoedd gofal preswyl i blant; heb y sector preifat, byddai gennym gannoedd o blant na fyddent yn derbyn unrhyw ofal o gwbl.

Mae ein system iechyd a gofal gyfan yn dibynnu ar bartneriaeth gyhoeddus a phreifat dda. Felly, heb endidau sy'n gwneud elw, ni fyddai gennym feddygon teulu, dim fferyllfeydd na brechlynnau na chartrefi gofal. Heb elw, nid oes gennym fuddsoddiad mewn gwasanaethau. Cyn belled â bod gennym ofal o ansawdd uchel, am ddim yn y man lle caiff ei ddarparu, nid oes ots a yw'n cael ei ddarparu gan gwmni preifat neu awdurdod lleol. Felly, ni allaf gefnogi'r cynnig deddfwriaethol fel y mae wedi'i lunio ar hyn o bryd y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan.

I call on the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan.

Diolch. I'd like to start by thanking Jane for her legislative proposal, and to thank all those who've contributed to the debate today. I think we can proud as a Parliament that we take our responsibilities to children looked after by our social services departments so seriously and with such compassion, and I think that's been illustrated by the contributions today. The Bill proposal that Jane Dodds makes is in relation to the regulation, monitoring and commissioning of children's residential and foster care, and in relation to inpatient mental health services, learning disability and other neurodiversity services for children. I'm very grateful for the Member's interest in the care of those children who need our help the most.

The Government is abstaining from voting on this proposal, as per the convention, but I'm pleased to say, however, that we already have a strong legislative framework in place, which will help give effect to what Jane Dodds seeks to achieve. That framework includes the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016, and their associated regulations, codes of practice and guidance. Contained with this legislation are duties in respect of social care's relationship with health, housing, education and others. We have already legislated to regulate the provision of care services. We place clear requirements on who can provide such services, how they are run and how often we require reports.

Diolch. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Jane am ei chynnig deddfwriaethol, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl heddiw. Credaf y gallwn ymfalchïo fel Senedd ein bod gymaint o ddifrif ynghylch ein cyfrifoldebau i blant sy'n derbyn gofal gan ein hadrannau gwasanaethau cymdeithasol ac mor dosturiol ein hagwedd tuag atynt, a chredaf fod y cyfraniadau heddiw wedi dangos hynny. Mae'r Bil y mae Jane Dodds yn ei gynnig yn ymwneud â rheoleiddio, monitro a chomisiynu gofal preswyl a gofal maethu i blant, ac mewn perthynas â gwasanaethau iechyd meddwl cleifion mewnol, a gwasanaethau i rai ag anableddau dysgu neu niwroamrywiaeth arall. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod am ei diddordeb yng ngofal y plant sydd fwyaf o angen ein cymorth.

Mae'r Llywodraeth yn ymatal rhag pleidleisio ar y cynnig hwn, yn unol â'r confensiwn, ond rwy'n falch o ddweud, fodd bynnag, fod gennym fframwaith deddfwriaethol cryf eisoes ar waith a fydd yn helpu i wneud yr hyn y mae Jane Dodds yn ceisio'i gyflawni. Mae'r fframwaith hwnnw'n cynnwys Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016, a'u rheoliadau, codau ymarfer a chanllawiau cysylltiedig. Yn gynwysedig gyda'r ddeddfwriaeth hon mae dyletswyddau sy'n gysylltiedig â pherthynas gofal cymdeithasol ag iechyd, tai, addysg a meysydd eraill. Rydym eisoes wedi deddfu i reoleiddio'r ddarpariaeth o wasanaethau gofal. Rydym yn gosod gofynion clir ynghylch pwy sy'n cael darparu gwasanaethau o'r fath, sut y cânt eu rhedeg a pha mor aml y mae gofyn cael adroddiadau.

In relation to commissioning, our social services and well-being Act 2014 places a duty on local authorities to source and make placements for looked-after children. To this end, all of our local authorities are members of the Children's Commissioning Consortium Cymru, known as the 4Cs. This centralised function, developed by local authorities, simplifies and streamlines the commissioning process within the context of quality and improving outcomes for children, and is much valued by the commissioners and providers that use it.

To further strengthen these arrangements, I'm pleased to say we have published our code of practice about market stability reports. This is a new duty on local authorities and health boards within a regional partnership board area to produce sufficiency assessments related to care and support. These reports are designed to promote stable and resilient services for children and adult social care across each region of Wales, particularly with respect to regulated services such as care home accommodation. The reports will also address issues such as trends in supply and demand, sustainability, commissioning practices, and enable better informed decision making about services.

To support individuals with learning disabilities, this month, we are publishing a statutory code of practice on the delivery of autism services to be implemented from September this year. The code is accompanied by guidance to provide clarity on service provision for autistic people and their parents and carers. Important duties are placed on local authorities and health boards in four key areas: assessment and diagnosis, health and social care services, awareness training, and planning, monitoring and stakeholder involvement.

But let me assure you that although we already have much legislation in place, in taking forward our Government commitments this term, we'll be exploring all the legislative options available to us. We will strengthen existing legislation where needed, such as our work to enhance corporate parenting responsibilities across the public sector.

Now, on Jane Dodds's final point in the motion, and the focus of her speech and much of the focus of the debate here today, I'm sure Members will be aware of the Government's manifesto and of its programme for government where it commits very clearly to eliminating private profit from the care of looked-after children during this Senedd term. Eliminating profit making from the care of looked-after children is a high priority for this Government. We believe that public care should mean that children are cared for by local authorities or other not-for-profit providers, where social values and the best interest of and outcomes for children are the overriding motives.

We know from children and young people themselves that they feel exploited by large private organisations that are able to make a profit from their lived experience of being in care, and I'm not criticising those organisations, I've just listened to children—listened to children and listened to what they say. I think it would be useful if Members in the Chamber also listen to what they say, because they make a very powerful case for their feelings about this matter. The children's commissioner and Voices from Care have also campaigned on the issue, and they and the children they represent can be pleased that we are taking action. And I note what Laura said: that we would do this carefully, we would do it over the lifetime of a parliament, which is five years, we would do it in partnership with the voluntary sector, with the not-for-profit sector, we would draw the private sector in to discuss what our plans were. So, it is certainly something that we would undertake very carefully.

The social services and well-being Act contains provisions that are designed to promote the use of social enterprises, co-operatives and user-led services, and we want to see more of this type of provision for looked-after children in Wales. That's one of the reasons why we consulted on our 'Rebalancing care and support' White Paper. Members will recall I provided an overview of the responses to this consultation last week. We are committed to improving the commissioning of care by developing a national framework focused on outcomes and social value. We know we have significant work to do with a wide range of stakeholders and other interests, and we look forward to working with those who want to help us deliver our radical and ambitious plans for social care in Wales. I am determined that we achieve our ambition to remove profit from care, because it is the right thing to do. 

And I just want to close with a few words about this Government's approach to children and young people in Wales. I want to assure the Chamber that this Government is working for them. We are clear in our recognition of children and young people as citizens and right holders. We want to improve the experience of childhood and young adult life here and to enable them to live the kinds of lives they want and are capable of. So, thank you, Jane, for bringing this before the Senedd. Diolch. 

O ran comisiynu, mae ein Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant 2014 yn gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i ganfod a darparu lleoliadau ar gyfer plant sy'n derbyn gofal. I'r perwyl hwn, mae pob un o'n hawdurdodau lleol yn aelodau o Gonsortiwm Comisiynu Plant Cymru. Mae'r swyddogaeth ganolog hon, a ddatblygwyd gan awdurdodau lleol, yn symleiddio'r broses gomisiynu yng nghyd-destun ansawdd a gwella canlyniadau i blant, ac mae'n cael ei gwerthfawrogi'n fawr gan y comisiynwyr a'r darparwyr sy'n ei defnyddio.

Er mwyn cryfhau'r trefniadau hyn ymhellach, rwy'n falch o ddweud ein bod wedi cyhoeddi ein cod ymarfer ar gyfer adroddiadau sefydlogrwydd y farchnad. Mae hon yn ddyletswydd newydd ar awdurdodau lleol a byrddau iechyd o fewn ardal bwrdd partneriaeth rhanbarthol i gynhyrchu asesiadau digonolrwydd mewn perthynas â gofal a chymorth. Mae'r adroddiadau hyn wedi'u cynllunio i hyrwyddo gwasanaethau sefydlog a chadarn ar gyfer gofal cymdeithasol i blant ac oedolion ar draws pob rhanbarth yng Nghymru, yn enwedig mewn perthynas â gwasanaethau a reoleiddir megis darpariaeth cartrefi gofal. Bydd yr adroddiadau hefyd yn mynd i'r afael â materion fel tueddiadau cyflenwad a galw, cynaliadwyedd, arferion comisiynu, ac yn galluogi pobl i wneud penderfyniadau mwy gwybodus am wasanaethau.

Er mwyn cefnogi unigolion ag anableddau dysgu, y mis hwn, rydym yn cyhoeddi cod ymarfer statudol ar ddarparu gwasanaethau awtistiaeth i'w weithredu o fis Medi eleni ymlaen. Ategir y cod gan ganllawiau i egluro'r gwasanaethau a ddarperir i bobl awtistig a'u rhieni a'u gofalwyr. Rhoddir dyletswyddau pwysig i awdurdodau lleol a byrddau iechyd mewn pedwar maes allweddol: asesu a diagnosis, gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, hyfforddiant ymwybyddiaeth, a chynllunio, monitro a chynnwys rhanddeiliaid.

Ond gadewch i mi eich sicrhau, er bod gennym lawer o ddeddfwriaeth eisoes ar waith, wrth fwrw ymlaen ag ymrwymiadau ein Llywodraeth y tymor hwn, byddwn yn archwilio'r holl opsiynau deddfwriaethol sydd ar gael i ni. Byddwn yn cryfhau'r ddeddfwriaeth bresennol lle bo angen, megis ein gwaith i wella cyfrifoldebau rhianta corfforaethol ar draws y sector cyhoeddus.

Nawr, ar bwynt olaf Jane Dodds yn y cynnig, a ffocws ei haraith a llawer o ffocws y ddadl yma heddiw, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n ymwybodol o faniffesto'r Llywodraeth a'i rhaglen lywodraethu lle mae'n ymrwymo'n glir iawn i ddileu elw preifat o ofal plant sy'n derbyn gofal yn ystod y tymor hwn. Mae dileu gwneud elw o ofal plant sy'n derbyn gofal yn flaenoriaeth uchel i'r Llywodraeth hon. Credwn y dylai gofal cyhoeddus olygu bod plant yn derbyn gofal gan awdurdodau lleol neu ddarparwyr nid-er-elw eraill, lle mae gwerthoedd cymdeithasol a lles gorau plant a chanlyniadau i blant yn brif gymhellion.

Gwyddom gan blant a phobl ifanc eu hunain eu bod yn teimlo eu bod yn cael eu hecsbloetio gan sefydliadau preifat mawr sy'n gallu gwneud elw o'u profiad bywyd o fod mewn gofal, ac nid wyf yn beirniadu'r sefydliadau hynny, nid wyf ond wedi gwrando ar blant—wedi gwrando ar blant ac wedi gwrando ar yr hyn a ddywedant. Credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai Aelodau yn y Siambr hefyd yn gwrando ar yr hyn a ddywedant, oherwydd maent yn gwneud achos pwerus iawn dros eu teimladau am y mater hwn. Mae'r comisiynydd plant a Voices from Care hefyd wedi ymgyrchu ar y mater, a gallant hwy a'r plant y maent yn eu cynrychioli fod yn falch ein bod yn gweithredu. A nodaf yr hyn a ddywedodd Laura: y byddem yn gwneud hyn yn ofalus, byddem yn ei wneud dros oes senedd, sef pum mlynedd, byddem yn ei wneud mewn partneriaeth â'r sector gwirfoddol, gyda'r sector nid-er-elw, byddem yn tynnu'r sector preifat i mewn i drafod ein cynlluniau. Felly, mae'n sicr yn rhywbeth y byddem yn ei wneud yn ofalus iawn.

Mae'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol a llesiant yn cynnwys darpariaethau sydd wedi'u cynllunio i hyrwyddo'r defnydd o fentrau cymdeithasol, cwmnïau cydweithredol a gwasanaethau a arweinir gan ddefnyddwyr, ac rydym eisiau gweld mwy o'r math hwn o ddarpariaeth ar gyfer plant sy'n derbyn gofal yng Nghymru. Dyna un o'r rhesymau pam y gwnaethom ymgynghori ar ein Papur Gwyn 'Ailgydbwyso gofal a chymorth'. Bydd yr Aelodau'n cofio fy mod wedi darparu trosolwg o'r ymatebion i'r ymgynghoriad hwn yr wythnos diwethaf. Rydym wedi ymrwymo i wella'r broses o gomisiynu gofal drwy ddatblygu fframwaith cenedlaethol sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau a gwerth cymdeithasol. Gwyddom fod gennym waith sylweddol i'w wneud gydag ystod eang o randdeiliaid a buddiannau eraill, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda'r rhai sydd eisiau ein helpu i gyflawni ein cynlluniau radical ac uchelgeisiol ar gyfer gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rwy'n benderfynol o gyflawni ein huchelgais i gael gwared ar elw o'r sector gofal, gan mai dyna'r peth iawn i'w wneud. 

Hoffwn gloi gydag ychydig eiriau am agwedd y Llywodraeth hon at blant a phobl ifanc yng Nghymru. Rwyf eisiau sicrhau'r Siambr fod y Llywodraeth hon yn gweithio ar eu rhan. Rydym yn glir yn ein cydnabyddiaeth o blant a phobl ifanc fel dinasyddion a deiliaid hawliau. Rydym eisiau gwella profiad plentyndod a bywyd fel oedolion ifanc yma a'u galluogi i fyw'r mathau o fywydau y maent eisiau eu byw ac y gallant eu byw. Felly, diolch, Jane, am ddod â hyn gerbron y Senedd. Diolch. 

16:35

Nid oes unrhyw Aelod wedi dweud eu bod yn dymuno siarad. Galwaf ar Jane Dodds i ymateb i'r ddadl. 

No Members have indicated that they wish to make an intervention. I call on Jane Dodds to reply to the debate. 

Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Lywydd eto. Diolch yn fawr iawn i bawb sydd wedi siarad ar y pwnc yma. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. And thank you to everyone who has spoken on this subject. 

Thank you very much to you all—those of you who spoke on this issue. Thank you to Laura Anne, to Gareth and to Siân as well. I'm very grateful to you. And I'd also like to thank those organisations that I spoke to who contributed towards my thinking here. Thank you also to the Deputy Minister as well for your response. 

I think I just really need to make this one thing clear—two things, really, actually; I'm cheating here. The first is: this is not me saying this. This is children and young people who are asking for this. The second is that I think there may be some confusion, and maybe it's the way we've presented this. This is not about removing the private organisations. This is about saying that the profit that they make needs to go back into caring for the children and young people who I believe they passionately do care for. We don't want that money to go to shareholders. It's very simple. You do not make a profit from vulnerable children. 

I've had a career in child protection—27 years of it—and I do recognise the breadth and complexity of the matter that we've discussed here this afternoon. This is a complex issue and time is of the essence, because these are the lives of children and young people. The Children's Commissioner for Wales has been calling for this since 2017, and in her 2020 annual report, stated to date that no significant leadership had been shown by the Welsh Government on this matter. But I'm pleased to hear that it's now being taken forward. Now is the time to take action quickly.

The independent care review—back to Scotland—was clear that children should not have to wait until the end of a traditional government review for change. And I would strongly encourage the Government to adopt that principle. I note that work will be ongoing throughout the summer and autumn, but we must see some short-term action and changes right now, whether that's commissioning, funding or support for local authorities to begin the process of increasing public and third sector provision until a point at which legislation could be brought forward that directs profits into care and not into the pockets of shareholders. 

I also recognise concerns from Members about the current provision in the private sector, and the concerns about any substantial change. I wholeheartedly agree that we cannot just tear out that provision. It must be done carefully and sensitively as we move towards a system that puts every penny towards the care and needs of children and young people.

I finish with just this: many young people live in complex situations and have complex histories. And I just want to finish with the words of 13-year-old Phoebe, 'I want to stay until hopefully the sun comes out and gives me a nice life.' Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr iawn i chi i gyd—y rhai ohonoch a siaradodd am y mater hwn. Diolch i Laura Anne, i Gareth ac i Siân hefyd. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi. A hoffwn ddiolch hefyd i'r sefydliadau y siaradais â hwy ac a gyfrannodd tuag at fy ystyriaethau yma. Diolch hefyd i'r Dirprwy Weinidog am eich ymateb. 

Credaf fod gwir angen imi wneud un peth yn glir—dau beth, mewn gwirionedd; rwy'n deud celwydd. Y cyntaf yw: nid fi sy'n dweud hyn. Plant a phobl ifanc sy'n gofyn am hyn. Yr ail yw fy mod yn credu y gall fod rhywfaint o ddryswch, ac efallai fod hynny'n ymwneud â'r ffordd rydym wedi cyflwyno hyn. Nid yw hyn yn ymwneud â chael gwared ar y sefydliadau preifat. Mae hyn yn ymwneud â dweud bod angen i'r elw a wnânt fynd yn ôl i ofalu am y plant a'r bobl ifanc y credaf eu bod yn malio'n angerddol amdanynt. Nid ydym eisiau i'r arian hwnnw fynd i gyfranddalwyr. Mae'n syml iawn. Nid ydych yn gwneud elw o blant sy'n agored i niwed. 

Rwyf wedi cael gyrfa ym maes amddiffyn plant—dros 27 mlynedd—ac rwy'n cydnabod ehangder a chymhlethdod y mater rydym wedi'i drafod yma y prynhawn yma. Mae'n fater cymhleth ac mae amser yn hanfodol, am mai bywydau plant a phobl ifanc yw'r rhain. Mae Comisiynydd Plant Cymru wedi bod yn galw am hyn ers 2017, ac yn ei hadroddiad blynyddol yn 2020, dywedodd nad oedd Llywodraeth Cymru wedi dangos unrhyw arweiniad arwyddocaol ar y mater hyd yma. Ond rwy'n falch o glywed ei fod bellach yn cael sylw. Dyma'r amser i weithredu'n gyflym.

Roedd yr adolygiad annibynnol o ofal—yn ôl i'r Alban—yn glir na ddylai plant orfod aros tan ddiwedd adolygiad llywodraeth traddodiadol cyn gweld newid. A byddwn yn annog y Llywodraeth yn gryf i fabwysiadu'r egwyddor honno. Sylwaf y bydd gwaith yn mynd rhagddo drwy gydol yr haf a'r hydref, ond mae'n rhaid inni weld gweithredu a newidiadau tymor byr yn awr, boed yn gomisiynu, ariannu neu gefnogi awdurdodau lleol i ddechrau'r broses o gynyddu darpariaeth sector cyhoeddus a'r trydydd sector hyd at bwynt lle gellid cyflwyno deddfwriaeth sy'n cyfeirio elw tuag at ofal ac nid i bocedi cyfranddalwyr.  

Rwyf hefyd yn cydnabod pryderon gan Aelodau am y ddarpariaeth bresennol yn y sector preifat, a'r pryderon ynglŷn ag unrhyw newid sylweddol. Cytunaf yn llwyr nad yw'n fater syml o ddileu'r ddarpariaeth honno. Mae'n rhaid ei wneud yn ofalus ac yn sensitif wrth inni symud tuag at system sy'n rhoi pob ceiniog tuag at ofal ac anghenion plant a phobl ifanc.

Hoffwn gloi gyda hyn: mae llawer o bobl ifanc yn byw mewn sefyllfaoedd cymhleth ac mae ganddynt hanesion cymhleth. A hoffwn orffen gyda geiriau Phoebe sy'n 13 oed, 'Rwyf am aros nes daw'r haul allan, gobeithio, a rhoi bywyd braf i mi.' Diolch yn fawr iawn. 

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi'r cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]

The proposal is to note the proposal. Does any Member object? [Objection.]

Yes, I see there are. 

Oes, gallaf weld bod.

Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio. 

I will defer voting on the motion until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19
9. Welsh Conservatives Debate: An independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic

Eitem 9 yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19. Galwaf ar Russell George i wneud y cynnig a gyflwynwyd yn enwau Darren Millar a Siân Gwenllian. 

Item 9, the Welsh Conservatives debate: an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic. I call on Russell George to move the motion, tabled in the names of Darren Millar and Siân Gwenllian.

Cynnig NDM7768 Darren Millar, Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

Yn galw am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru.

Motion NDM7768 Darren Millar, Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

Calls for an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. The motion before us today is that this Welsh Parliament calls for an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales. And, as the Deputy Presiding Officer has outlined, this has been also co-submitted with Plaid Cymru. So, I do move the motion in the name of Darren Millar.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Y cynnig sydd ger ein bron heddiw yw bod Senedd Cymru yn galw am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru. Ac fel y nododd y Dirprwy Lywydd, mae hwn hefyd wedi'i gyd-gyflwyno gan Blaid Cymru. Felly, rwy'n gwneud y cynnig yn enw Darren Millar.

I notice the Government hasn't made any amendments to this motion today; I understand that, because the motion in front of us is quite straightforward, isn't it? It's a simple, 'Do you agree or not with the statement?' It's been a year since the Welsh Conservatives first called for an independent public inquiry into the COVID-19 pandemic in Wales, and for over a year, the Welsh Government have resisted that request, but that request has not only come from us as Welsh Conservatives, it's come from others across this Senedd and this request has also come from health professionals and health bodies throughout Wales as well.

The pandemic has sadly seen nearly 8,000 people die in Wales from COVID-19, and the effects, of course—I'm sure we can all agree—have been devastating for those families affected and for communities across Wales. The effects of course are considerable. That's not a powerful enough word, is it, really? It's such a significant issue when you lose someone close to you. This is a significant issue for the people of Wales.

From April 2020, the First Minister has made it clear that different decisions would be made if it was in the interests of Wales and this is a mantra that the First Minister's made several times; he keeps repeating this statement, yet he and the Government here are not willing for there to be a Wales-wide specific inquiry; they are simply happy that there's a footnote or some chapters in a UK-wide inquiry, which is unlikely to go into any kind of detail into the Welsh Government's role in any kind of depth.

There are, I would say, as well—. I asked myself in regard to this debate, 'Why is the Welsh Government so reluctant to support a Welsh-only public inquiry?' Is it about blame? Because it shouldn't be, should it? A public inquiry shines a spotlight on good and bad practice. I think the UK nations can learn from each other how they've handled the pandemic, sharing that good and bad practice and other countries around the world can also look at the public inquiries that are taking place here in the UK and across the UK. In terms of good practice, I would expect that any public inquiry at a UK level and any Welsh-specific public inquiry would shine a positive light, for example, on the handling of the vaccination programme and how it's been conducted; allow other countries around the world to look in at the positive vaccination programme that we've got here in Wales; a spotlight on how the UK nations have dealt with the pandemic differently and taken different decisions. So, a public inquiry is surely about learning lessons, in case—heaven forbid—we have a further pandemic, or a variant which brings back a situation that we would not want to see. But a public inquiry would also show how decisions were taken by Ministers. In retrospect, I think we can probably say Ministers across the UK nations have made mistakes, but a public inquiry would examine, 'Did those Ministers make those decisions correctly, based on the information that they had from professionals at that time?'

There just seems to be an avoidance of scrutiny, and there are a number of issues that do need to be examined. I've pointed to some good examples, but there are some examples that need to be questioned. The Welsh Government, I think, must answer some serious questions on hospital-acquired COVID-19 infections during the pandemic and show that lessons have indeed been learnt. We've heard lessons have been learnt, but a public inquiry can demonstrate that. We know that 1,806 people—that's roughly one in four people—who died from COVID-19 probably or definitely caught COVID-19 from hospital wards. In Hywel Dda, that data is one in three. Wales has the highest death toll of the whole of the UK nations with a rate of 249.5 deaths per 100,000 people. The Welsh Government throughout reports of ward-to-ward transmissions has said lessons are going to be learned, but I look at this, and I look at what the health Minister said last week, that these deaths would be investigated—well, we haven't had any detail yet. Who is going to carry out the investigations? How will the investigations be conducted in the absence of any—? This information might come about, I accept that—[Interruption.] No, I totally accept that the Minister might provide that detail; I totally accept that. But if these kinds of questions do not come forward, then a public inquiry will get to the bottom and give families the answers that they might want, and I would expect them to want.

Now, the First Minister says that he would prefer a UK-wide inquiry, but, throughout the pandemic, throughout Brexit, throughout other national situations, the Welsh Government has routinely complained that Wales's voice has not been heard in the union. By not having a Wales-wide public inquiry, the Welsh Government is effectively reducing its voice in the union, so I do hope that Members will contribute to this debate this afternoon meaningfully, and I hope that we'll get a meaningful response this afternoon, I hope, as well from the Minister, as she responds to this debate this afternoon. Diolch yn fawr.

Sylwaf nad yw'r Llywodraeth wedi gwneud unrhyw welliannau i'r cynnig hwn heddiw; rwy'n deall hynny, oherwydd mae'r cynnig o'n blaenau yn eithaf syml, onid ydyw? Mae'n fater syml o, 'A ydych chi'n cytuno â'r datganiad ai peidio?' Mae blwyddyn wedi bod ers i'r Ceidwadwyr Cymreig alw'n gyntaf am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i bandemig COVID-19 yng Nghymru, ac ers dros flwyddyn, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod y cais hwnnw, ond nid y Ceidwadwyr Cymreig yn unig sydd wedi gwneud y cais hwnnw, mae eraill ar draws y Senedd hon wedi ei wneud ac mae gweithwyr iechyd proffesiynol a chyrff iechyd ledled Cymru wedi'i wneud hefyd.

Yn anffodus, mae pandemig COVID-19 wedi achosi bron i 8,000 o farwolaethau yng Nghymru, ac mae'r effeithiau, wrth gwrs—rwy'n siŵr y gallwn ni i gyd gytuno—wedi bod yn ddinistriol i'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt ac i gymunedau ledled Cymru. Mae'r effeithiau'n sylweddol wrth gwrs. Nid yw hwnnw'n air digon pwerus, mewn gwirionedd. Mae'n fater mor fawr pan fyddwch yn colli rhywun sy'n agos atoch. Mae hwn yn fater o bwys i bobl Cymru.

Ers mis Ebrill 2020, mae'r Prif Weinidog wedi'i gwneud yn glir y byddai penderfyniadau gwahanol yn cael eu gwneud pe bai hynny er budd Cymru ac mae hwn yn fantra y mae'r Prif Weinidog wedi'i yngan sawl gwaith; mae'n ailadrodd y datganiad hwn o hyd, ac eto nid yw ef a'r Llywodraeth yn fodlon cael ymchwiliad penodol i Gymru gyfan; maent yn hapus i gael troednodyn neu rai penodau mewn ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, sy'n annhebygol o fanylu ar rôl Llywodraeth Cymru mewn unrhyw fath o ddyfnder.

Byddwn yn dweud bod yna hefyd—. Gofynnais i mi fy hun ynglŷn â'r ddadl hon, 'Pam y mae Llywodraeth Cymru mor amharod i gefnogi ymchwiliad cyhoeddus i Gymru yn unig?' A yw'n ymwneud â bai? Oherwydd ni ddylai ymwneud â hynny. Mae ymchwiliad cyhoeddus yn tynnu sylw at arferion da a drwg. Rwy'n credu y gall gwledydd y DU ddysgu oddi wrth ei gilydd yn y ffordd y maent wedi ymdrin â'r pandemig, gan rannu arferion da a drwg a gall gwledydd eraill ledled y byd hefyd edrych ar yr ymchwiliadau cyhoeddus sy'n digwydd yma yn y DU a ledled y DU. Mewn perthynas ag arferion da, byddwn yn disgwyl y byddai unrhyw ymchwiliad cyhoeddus ar lefel y DU ac unrhyw ymchwiliad cyhoeddus sy'n benodol i Gymru yn taflu goleuni cadarnhaol, er enghraifft, ar y ffordd y mae'r rhaglen frechu wedi cael ei thrin a'i chynnal; caniatáu i wledydd eraill ledled y byd edrych i mewn ar y rhaglen frechu gadarnhaol sydd gennym yma yng Nghymru; tynnu sylw at y ffordd y mae gwledydd y DU wedi ymdrin â'r pandemig mewn ffyrdd gwahanol ac wedi gwneud penderfyniadau gwahanol. Felly, mae ymchwiliad cyhoeddus yn sicr yn ymwneud â dysgu gwersi, rhag ofn—duw a'n gwaredo—y byddwn yn wynebu pandemig arall, neu amrywiolyn sy'n mynd â ni nôl i sefyllfa na fyddem eisiau ei gweld. Ond byddai ymchwiliad cyhoeddus hefyd yn dangos sut y gwnaed penderfyniadau gan Weinidogion. Wrth edrych yn ôl, credaf y gallwn ddweud, mae'n debyg, fod Gweinidogion ledled gwledydd y DU wedi gwneud camgymeriadau, ond byddai ymchwiliad cyhoeddus yn archwilio, 'A wnaeth y Gweinidogion hynny y penderfyniadau hynny'n gywir, yn seiliedig ar y wybodaeth roeddent yn ei chael gan weithwyr proffesiynol ar y pryd?'

Mae'n ymddangos bod yna osgoi craffu, ac mae nifer o faterion y mae angen eu harchwilio. Rwyf wedi tynnu sylw at rai enghreifftiau da, ond mae rhai enghreifftiau y mae angen eu cwestiynu. Rwy'n credu bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru ateb rhai cwestiynau difrifol ynglŷn â heintiau COVID-19 a gafwyd mewn ysbytai yn ystod y pandemig a dangos bod gwersi wedi'u dysgu mewn gwirionedd. Rydym wedi clywed bod gwersi wedi'u dysgu, ond gall ymchwiliad cyhoeddus ddangos hynny. Gwyddom fod 1,806 o bobl—hynny yw, oddeutu un o bob pedwar o bobl—a fu farw o COVID-19 yn ôl pob tebyg neu'n bendant wedi dal COVID-19 ar wardiau ysbytai. Yn Hywel Dda, mae'r data'n un o bob tri. Cymru sydd â'r nifer uchaf o farwolaethau yn y DU gyda chyfradd o 249.5 o farwolaethau ym mhob 100,000 o bobl. Drwy gydol adroddiadau am drosglwyddiadau o ward i ward, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd gwersi'n cael eu dysgu, ond rwy'n edrych ar hyn, ac rwy'n edrych ar yr hyn a ddywedodd y Gweinidog iechyd yr wythnos diwethaf, y byddai ymchwiliad i'r marwolaethau hyn—wel, nid ydym wedi cael unrhyw fanylion eto. Pwy fydd yn cynnal yr ymchwiliadau? Sut y cynhelir yr ymchwiliadau yn absenoldeb unrhyw—? Efallai y daw'r wybodaeth hon, rwy'n derbyn hynny—[Torri ar draws.] Na, rwy'n derbyn yn llwyr y gallai'r Gweinidog ddarparu'r manylion hynny; rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Ond os na chaiff y mathau hyn o gwestiynau eu gofyn, bydd ymchwiliad cyhoeddus yn mynd at wraidd y mater a darparu atebion y gallai teuluoedd fod eu heisiau ac y byddwn yn disgwyl iddynt fod eu heisiau.

Nawr, mae Prif Weinidog Cymru'n dweud y byddai'n well ganddo gael ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, ond drwy gydol y pandemig, drwy gydol Brexit, drwy gydol sefyllfaoedd cenedlaethol eraill, mae Llywodraeth Cymru wedi cwyno'n gyson nad yw llais Cymru wedi cael ei glywed yn yr undeb. Drwy beidio â chael ymchwiliad cyhoeddus i Gymru gyfan, mae Llywodraeth Cymru i bob pwrpas yn lleihau ei llais yn yr undeb, felly rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cyfrannu at y ddadl hon y prynhawn yma mewn modd ystyrlon, ac rwy'n gobeithio y cawn ymateb ystyrlon y prynhawn yma gan y Gweinidog hefyd wrth iddi ymateb i'r ddadl hon. Diolch yn fawr.

16:45

Diolch am gael cyd-gyflwyno'r cynnig yma y prynhawn yma. Ers dros flwyddyn bellach, mae Plaid Cymru hefyd wedi bod yn galw am ymchwiliad cyhoeddus sydd yn benodol i Gymru. Mi fyddai hynny yn rhoi cyfle unigryw i asesu a dysgu gwersi o'r ffordd mae'r Llywodraeth wedi ymdrin â'r pandemig, ond, yn hytrach na hynny, mae'r Llywodraeth wedi penderfynu dewis cael un bennod Gymreig mewn ymchwiliad ledled y Deyrnas Unedig.

Rŵan, bydd Aelodau yn llwyr ymwybodol dros y 18 mis diwethaf yma fod Plaid Cymru wedi cytuno yn amlach na pheidio gyda'r modd pwyllog y mae'r Llywodraeth Cymru wedi mynd ati i warchod iechyd cyhoeddus Cymru, mewn gwrthgyferbyniad llwyr efo gweithredoedd peryglus y Torïaid yn San Steffan. Ond dydy hynny ddim yn golygu ein bod ni wedi rhoi sêl bendith i bob penderfyniad, a dydy hynny ddim yn golygu nad oes yna ddim gwersi i'w dysgu.

Mae bron i 6,000 o bobl wedi marw yn sgil COVID-19 ers cychwyn y pandemig. Mae yna lefelau anfesuradwy o salwch wedi cael eu creu, heb sôn am yr anabledd cronig sy'n gysylltiedig â COVID hir. Ar ben hynny, collwyd chwe mis o ddiwrnodau addysg, a chafwyd sgil-effeithiau economaidd pellgyrhaeddol a straen cynyddol ar ein gwasanaethau iechyd. Mae hyn i gyd yn dweud bod angen ymchwiliad, ac mae angen ymchwiliad penodol i Gymru, a hynny oherwydd, yn syml iawn, mae'r argyfwng yma wedi digwydd mewn maes sydd wedi'i ddatganoli. Rydyn ni wedi gallu siartio ein cwrs ein hunain yn ystod y pandemig am fod iechyd yn faes wedi'i ddatganoli, ac felly mae'n gwneud synnwyr llwyr ein bod ni'n craffu yn fanwl ar y camau unigryw a gymerwyd yng Nghymru oherwydd bod y maes wedi'i ddatganoli i ni, a bod gennym ni'r cyfle i fod wedi creu ein hymateb ni ein hunain. Dro ar ôl tro, mae'r Prif Weinidog wedi pwysleisio mai ymateb Cymreig sydd gennym ni i'r pandemig yng Nghymru, ac felly rhaid i'r chwyddwydr fod ar yr ymateb yma yng Nghymru. Doedd o a dydy o ddim yr un peth â'r ymateb yn rhannau eraill y Deyrnas Unedig.

Mae'r Institute for Government yn dweud y byddai sefydlu un ymchwiliad mawr a allai ymchwilio i bob un o'n pedair Llywodraeth yn yr un modd yn anodd yn gyfreithiol, yn logistaidd ac yn wleidyddol. Mae Plaid Cymru'n croesawu'r ymchwiliad ar lefel y Deyrnas Unedig hefyd, ond a ydyn ni'n credu bod ymchwiliad o'r math yna, efo un bennod ar faterion Cymreig, yn mynd i fedru asesu bob dim efo'r manylder sydd ei angen? Mae perig y bydd llais a phrofiad Cymru ar goll unwaith eto.

Os na fydd yna ymchwiliad Cymreig, sut byddwn ni'n gwybod os gwnaiff Llywodraeth Cymru ddysgu gwersi o'r ymarfer dril pandemig Cygnus nôl yn 2016? Sut byddwn ni wir yn gwybod pam roedd Llywodraeth Cymru mor hwyr yn ymateb i'r feirws ar y cychwyn? Dwi'n cofio'n glir yr oedi efo canslo'r gêm rygbi rhwng Cymru a'r Alban, er enghraifft. Sut byddwn ni wir yn gwybod beth ddigwyddodd efo ffiasgo profion Roche? Sut byddwn ni wir yn gwybod pam gwnaeth Llywodraeth Cymru adael i gleifion efo feirws fynd o'r ysbytai i'r cartrefi gofal? 

Yn yr un modd, sut byddwn ni'n gallu gwybod sut i adeiladu ar rai o'r llwyddiannau sydd wedi bod, adeiladu ar gyfer y dyfodol—er enghraifft, fel y mae Russell George wedi sôn amdano fo, ein llwyddiant ni fel gwlad efo'r cynlluniau brechu a'r system tracio ac olrhain llwyddiannus iawn mae'n cynghorau sir ni wedi arwain arnyn nhw?

I gloi, felly, gorau po gyntaf y gallwn ni gael ymchwiliad Cymreig a'i roi o ar waith yn fuan i ni gael at y gwir ac i ddysgu'r gwersi ar gyfer y dyfodol. Felly, dwi'n annog pawb i gefnogi'r cynnig yma heddiw. Diolch. 

Thank you for being allowed to jointly submit this motion this afternoon. For a year now, Plaid Cymru has also been calling for a public inquiry that is specific to Wales. That would give a unique opportunity to assess and learn lessons from the way in which the Government has handled the pandemic, but, rather than that, the Government has decided to have one Welsh chapter in a UK-wide inquiry.

Now, Members will be aware that, over the last 18 months, Plaid Cymru has agreed, more often than not, with the steady way in which the Welsh Government has protected public health in Wales, in complete contrast to the dangerous actions of the Tories in Westminster. But that doesn't mean that we've given our seal of approval to every decision, and it doesn't mean that there are no lessons to be learned.

Nearly 6,000 people have died in the wake of COVID-19 since the start of the pandemic. There are immeasurable levels of illness, not to mention the chronic disability associated with long COVID. As well as that, six months of education days were lost, and there have been far-reaching economic consequences and increasing strain on our health services. That all tells us that we need an inquiry, and that we need a Wales-specific inquiry, and we need that because, very simply, this crisis has happened in an area that is devolved. We've been able to chart our own course during the pandemic because health is a devolved area, and so it makes perfect sense that we scrutinise in detail the unique actions that have been taken in Wales, because this is an area devolved to us, and we have the opportunity to have created our own response. Time and time again the First Minister has emphasised that we have a Welsh response to the pandemic here, and so the microscope should be on our response here in Wales. It's not the same thing as the response in other parts of the UK.

The Institute for Government says that establishing one large inquiry that could investigate all of our four Governments in the same way would be difficult legally, logistically and politically. Plaid Cymru welcomes the UK-wide inquiry as well, but do we think that that kind of inquiry, with one chapter on Welsh affairs, is going to be able to assess everything in the detail that's needed? There is a risk that the voice and the experience of Wales will be lost once again.

If we don't have a Welsh inquiry, how will we know whether the Welsh Government learned lessons from the Cygnus pandemic drill that was undertaken in 2016? How will we know why the Welsh Government was so tardy in responding to the virus at the outset? I remember the delays in cancelling the rugby match between Wales and Scotland. How will we know what really happened with the Roche testing fiasco? How will we know why the Welsh Government allowed patients infected with the virus to leave hospital and go into care homes?

In the same way, how will we be able to know how to build on some of the successes that have happened, build for the future—for example, as Russell George has mentioned, our success as a country with the vaccination scheme and the track and trace scheme that has been very successfully implemented by the local authorities? 

To close, therefore, the sooner the better that we get a Welsh inquiry and implement it quickly so that we can reach the truth and we can learn the lessons for the future. So, I encourage everyone to support this motion today. Thank you. 

16:50

Members, it's a shame we need to have this debate today, as it shouldn't really be needed, and I fear, Deputy Llywydd, that many of us will be saying the same things, because they're strong messages and we believe passionately in them. It can only be right that, as the decisions on how the COVID pandemic is handled are devolved to the Welsh Government, then it has to follow that the scrutiny and accountability associated with all of that happens in Wales also. And it should also have its own Welsh focus via a Welsh independent inquiry. 

If, throughout the pandemic, devolved nations had agreed to a consistent UK approach, then I think there would have been a fair case for having just a Welsh chapter within a UK-wide inquiry, but, throughout the last 16 months, we have seen different interpretations of the medical and scientific advice, leading to Wales-only deliberations. And there's nothing wrong with that. This has also happened in Scotland and in Northern Ireland, and they too should conduct their own public inquiries. Today, once again, we have heard from the First Minister, who shared the Government's perspective, a different perspective, and that is fair as well. But, again, it shows that different decisions are being made here and need to be held to account here.

Many times, we have seen and heard Government spokespersons levelling criticisms on UK Government actions, rightly or wrongly at times, and I know that many people often have felt that some decisions have been made in Wales purely for a desire for political differentiation and no other reason. Now, I'm not saying that is the case, but there is a perception out there, and those of us who are charged with making decisions have to be held to account for our decisions. And where those, in this case, are made by the Welsh Government, it is only right and proper that we have our own public inquiry to look at all aspects of the pandemic and how it was managed. 

It must also highlight what worked well and identify what hasn't, and what lessons we need to have learnt from this awful journey we've all been on. So many Welsh people have been affected in so many ways, and many need Welsh answers and a desire to understand why certain things happened or didn't happen. Deputy Llywydd, I know there was no manual on how to manage a pandemic, and I can only imagine how hard it must have been for Ministers and the Government to take some of the decisions they have during the most and extreme and challenging times. And we thank them sincerely for that, but the people of Wales deserve their own inquiry. 

A public inquiry isn't about trying to catch people out, but more about what I said earlier—to learn lessons so that we can be totally prepared if, heaven forbid, we find ourselves in a similar situation. So, Deputy Llywydd, I won't go on—the message is clear—but, for the good of the Welsh people, I urge Members here to support this motion. Thank you.

Aelodau, mae'n drueni fod angen i ni gael y ddadl hon heddiw, gan na ddylai fod ei hangen mewn gwirionedd, ac rwy'n ofni, Ddirprwy Lywydd, y bydd llawer ohonom yn dweud yr un pethau, oherwydd maent yn negeseuon cryf ac rydym yn credu'n angerddol ynddynt. Gan fod y penderfyniadau ar sut yr ymdrinnir â'r pandemig COVID wedi'u datganoli i Lywodraeth Cymru, nid yw ond yn iawn fod rhaid i hynny olygu bod y craffu a'r atebolrwydd sy'n gysylltiedig â hynny i gyd yn digwydd yng Nghymru hefyd. A dylai gael ei ffocws Cymreig ei hun hefyd drwy ymchwiliad annibynnol i Gymru. 

Pe bai'r gwledydd datganoledig, drwy gydol y pandemig, wedi cytuno i ddull gweithredu cyson yn y DU, credaf y byddai achos teg wedi bod dros gael un bennod i Gymru mewn ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, ond drwy gydol yr 16 mis diwethaf, rydym wedi gweld dehongliadau gwahanol o'r cyngor meddygol a gwyddonol, gan arwain at ystyriaethau Cymru'n unig. Ac nid oes unrhyw beth o'i le ar hynny. Mae hyn hefyd wedi digwydd yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, a dylent hwythau hefyd gynnal eu hymchwiliadau cyhoeddus eu hunain. Heddiw, unwaith eto, clywsom gan Brif Weinidog Cymru, a rannodd safbwynt y Llywodraeth, safbwynt gwahanol, ac mae hynny'n deg hefyd. Ond unwaith eto, mae'n dangos bod penderfyniadau gwahanol yn cael eu gwneud yma a bod angen eu dwyn i gyfrif yma.

Droeon, rydym wedi gweld a chlywed llefarwyr y Llywodraeth yn beirniadu gweithredoedd Llywodraeth y DU, yn briodol neu'n amhriodol ar adegau, a gwn fod llawer o bobl yn aml wedi teimlo bod rhai penderfyniadau wedi'u gwneud yng Nghymru yn sgil awydd i fod yn wahanol yn wleidyddol heb unrhyw reswm arall. Nawr, nid wyf yn dweud bod hynny'n wir, ond mae yna ganfyddiad o hynny, ac mae'n rhaid dwyn y rheini ohonom sy'n gyfrifol am wneud penderfyniadau i gyfrif am ein penderfyniadau. A lle mae'r rheini, yn yr achos hwn, yn cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru, nid yw ond yn iawn ac yn briodol i ni gael ein hymchwiliad cyhoeddus ein hunain i edrych ar bob agwedd ar y pandemig a sut y cafodd ei reoli. 

Mae'n rhaid iddo hefyd dynnu sylw at yr hyn sydd wedi gweithio'n dda a nodi'r hyn nad yw wedi gweithio'n dda, a pha wersi y mae angen i ni fod wedi'u dysgu o'r daith ofnadwy hon rydym i gyd wedi bod arni. Mae cymaint o Gymry wedi cael eu heffeithio mewn cymaint o ffyrdd, ac mae angen atebion Cymreig ar lawer ohonynt a cheir awydd i ddeall pam y digwyddodd rhai pethau a pham na ddigwyddodd pethau eraill. Ddirprwy Lywydd, gwn nad oedd llawlyfr ar sut i reoli pandemig, ac ni allaf ond dychmygu pa mor anodd oedd hi i Weinidogion a'r Llywodraeth wneud rhai o'r penderfyniadau y maent wedi'u gwneud yn ystod y cyfnod eithafol a heriol hwn. Ac rydym yn diolch yn ddiffuant iddynt am hynny, ond mae pobl Cymru yn haeddu eu hymchwiliad eu hunain. 

Nid diben ymchwiliad cyhoeddus yw ceisio dal pobl ar eu bai, ond fel y dywedais yn gynharach, mae'n ymwneud mwy â dysgu gwersi fel y gallwn fod yn gwbl barod os byddwn, duw a'n gwaredo, mewn sefyllfa debyg eto. Felly, Ddirprwy Lywydd, rwyf am roi'r gorau iddi yn awr—mae'r neges yn glir—ond er lles pobl Cymru, rwy'n annog yr Aelodau yma i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch.

16:55

If we are to, here, as a nation, understand what did work and what mistakes were made in the last 18 months and stop those from happening again, and root out the fundamental failures and shortcomings that contributed to those mistakes, then we do need an inquiry with the sharpest possible teeth. That is why the Liberal Democrats led calls in Westminster for an urgent United Kingdom inquiry into the Government's handling of the pandemic, dragging a reluctant United Kingdom Conservative Government to agreeing.

I share concerns that the UK Government are proposing to conduct this inquiry next year, and I would urge the First Minister and those on the Conservative benches to put pressure on the Prime Minister to deliver that inquiry as soon as is practicable. But I am mindful that there were more than 0.5 million people in Wales waiting for non-urgent hospital treatment in February this year—a record high—and that, as we've heard today, COVID cases are, sadly, on the rise across Wales. Lockdown may be easing slightly, but that doesn't mean the pandemic is over. NHS and care services, and the staff in them, face huge pressures, and we have concerns about the attention and resources a Welsh inquiry would demand. 

The First Minister has been given assurances, which I welcome, about the Welsh Government's involvement in a UK inquiry, and it is of critical importance that decision making in Wales, and the interplay with decisions made in Westminster, are fully understood and scrutinised. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Os ydym, fel cenedl, am ddeall yr hyn sydd wedi gweithio a deall pa gamgymeriadau a wnaed yn ystod y 18 mis diwethaf ac atal y rheini rhag digwydd eto, a mynd i'r afael â'r methiannau a'r diffygion sylfaenol a gyfrannodd at y camgymeriadau hynny, rydym angen ymchwiliad mor feirniadol â phosibl. Dyna pam yr arweiniodd y Democratiaid Rhyddfrydol alwadau yn San Steffan am ymchwiliad brys yn y Deyrnas Unedig i'r ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ymdrin â'r pandemig, gan lusgo Llywodraeth Geidwadol amharod yn y Deyrnas Unedig i gytuno.

Rwy'n rhannu pryderon fod Llywodraeth y DU yn bwriadu cynnal yr ymchwiliad hwn y flwyddyn nesaf, a byddwn yn annog Prif Weinidog Cymru a'r rhai ar feinciau'r Ceidwadwyr i roi pwysau ar Brif Weinidog y DU i gyflawni'r ymchwiliad hwnnw cyn gynted ag sy'n bosibl yn ymarferol. Ond rwy'n ymwybodol fod mwy na 0.5 miliwn o bobl yng Nghymru yn aros am driniaeth ysbyty nad yw'n driniaeth frys ym mis Chwefror eleni—y lefel uchaf erioed—a bod achosion COVID, fel y clywsom heddiw, ar gynnydd drwy Gymru, yn anffodus. Efallai fod y cyfyngiadau symud yn llacio rhywfaint, ond nid yw hynny'n golygu bod y pandemig ar ben. Mae'r GIG a gwasanaethau gofal a'u staff yn wynebu pwysau enfawr, ac mae gennym bryderon ynglŷn â'r sylw a'r adnoddau y byddai gofyn eu cael ar gyfer ymchwiliad yng Nghymru.

Mae'r Prif Weinidog wedi cael sicrwydd, ac rwy'n croesawu hynny, ynglŷn â'r modd y byddai Llywodraeth Cymru yn rhan o ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, ac mae'n hollbwysig fod penderfyniadau yng Nghymru, a'r rhyngweithio â phenderfyniadau a wneir yn San Steffan, yn cael eu deall a'u harchwilio'n llawn. Diolch yn fawr iawn.

I welcome calls to establish an independent public inquiry into the Welsh Labour Government's handling of the pandemic, separate to a UK-wide inquiry. A year ago, my colleagues in the Welsh Conservatives, along with health professionals, and, most importantly, the bereaved families of the people who have died in Wales from COVID-19, called for this inquiry, and a year to the day this Welsh Labour Government has denied this request, only wanting to have a few paragraphs in a UK-wide report.

The Welsh Labour Government is denying the people of Wales the answers on the decisions it made. The Government want to call all the shots whilst avoiding a Wales public inquiry, because they know they won't like the outcome or the scrutiny. Public inquiries are an opportunity to learn best practice, and, if the First Minister is confident in his approach, I don't see why there is a reluctance here to have a Wales-specific inquiry.

The First Minister states he would prefer that UK-wide inquiry. Yet his Government has complained bitterly that Wales's voice is not being heard in the union, or that the UK Government do not care about Wales. However, when he and the Welsh Government want to avoid scrutiny, they are more than happy to hide behind that four-nations approach and pass any responsibility up the M4 and blame somebody else. 

The First Minister was in charge of the handling of this pandemic in Wales, and he and his Government need to own their decisions. So, let's just take a quick trip down memory lane and see what decisions and actions the Welsh Government took independently and I think are trying to brush over by denying this inquiry. The Government supported, to start, a four-nations approach, and then they said they were going it alone. As far as I'm concerned, that shows then the responsibility that comes with it.

The Government sent out more than 13,000 shielding letters to the wrong addresses in April and May in 2020, and that's a huge mishandling of public data. That needs to be looked at. This Government claimed it backed businesses, but many businesses have had months of uncertainty, last-minute decisions and the poor rolling-out of Government funding. That needs to be investigated. This Government had a chaotic start to the vaccination roll-out, with the First Minister himself saying, 'It's not a sprint; neither is it a competition.' That isn't a very good comment to make. Even the BMA termed his comment as 'truly bewildering'. And the Government has also seen a situation where children in Wales have lost the most amount of learning of any part of the UK nations.

These things need to be looked at, and I could go on and on about the decisions that the Welsh Government took on their own, and the decisions that they also made for the better, or the worse, and all these need to be scrutinised. So, I hope that Members do the right thing and put party political differences aside in order to give the people of Wales the answers they deserve and vote to have an independent public inquiry into the Welsh Government's handling of the COVID-19 pandemic. Diolch, Deputy Llywydd.

Rwy'n croesawu galwadau i sefydlu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymdrin â'r pandemig, ar wahân i ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan. Flwyddyn yn ôl, galwodd fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig, ynghyd â gweithwyr iechyd proffesiynol, ac yn bwysicaf oll, y teuluoedd a oedd yn galaru am y bobl sydd wedi marw yng Nghymru o COVID-19, am yr ymchwiliad hwn, a flwyddyn i'r diwrnod hwnnw, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwrthod y cais, ac ond eisiau cael ychydig o baragraffau mewn adroddiad ar gyfer y DU gyfan.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrthod rhoi atebion i bobl Cymru mewn perthynas â'r penderfyniadau a wnaeth. Mae'r Llywodraeth eisiau gwneud yr holl benderfyniadau tra'n osgoi ymchwiliad cyhoeddus i Gymru, oherwydd maent yn gwybod na fyddant yn hoffi'r canlyniad na'r craffu. Mae ymchwiliadau cyhoeddus yn gyfle i ddysgu arferion gorau, ac os yw'r Prif Weinidog yn hyderus ynglŷn â'i ddull o weithredu, nid wyf yn gweld pam fod yna amharodrwydd yma i gael ymchwiliad sy'n benodol i Gymru.

Dywed y Prif Weinidog y byddai'n well ganddo'r ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan. Ac eto, mae ei Lywodraeth wedi cwyno'n arw nad yw llais Cymru'n cael ei glywed yn yr undeb, ac nad yw Llywodraeth y DU yn poeni am Gymru. Fodd bynnag, pan fydd ef a Llywodraeth Cymru eisiau osgoi craffu, maent yn fwy na pharod i guddio y tu ôl i'r dull pedair gwlad o weithredu a throsglwyddo unrhyw gyfrifoldeb i fyny'r M4 a beio rhywun arall. 

Y Prif Weinidog oedd yn gyfrifol am ymdrin â'r pandemig hwn yng Nghymru, ac mae angen iddo ef a'i Lywodraeth berchnogi eu penderfyniadau. Felly, gadewch i ni atgoffa ein hunain pa benderfyniadau a gweithredoedd a gymerodd Llywodraeth Cymru yn annibynnol, y penderfyniadau a'r gweithredoedd y maent yn ceisio'u hysgubo o'r neilltu drwy wrthod yr ymchwiliad hwn. Roedd y Llywodraeth yn cefnogi dull pedair gwlad o weithredu ar y dechrau, ac yna fe wnaethant ddweud eu bod am ddilyn eu trywydd eu hunain. O'm rhan i, mae hynny'n dangos y cyfrifoldeb a ddaw gyda hynny.

Anfonodd y Llywodraeth dros 13,000 o lythyrau gwarchod i'r cyfeiriadau anghywir ym mis Ebrill a mis Mai 2020, enghraifft o gamdrafod data cyhoeddus ar raddfa enfawr. Mae angen edrych ar hynny. Honnodd y Llywodraeth ei bod yn cefnogi busnesau, ond mae llawer o fusnesau wedi wynebu misoedd o ansicrwydd, penderfyniadau munud olaf a diffygion wrth ddarparu cymorth ariannol y Llywodraeth. Mae angen ymchwilio i hynny. Cafodd y Llywodraeth ddechrau anhrefnus i'r broses o gyflwyno'r brechlyn, gyda'r Prif Weinidog ei hun yn dweud, 'Nid sbrint ydyw; nid cystadleuaeth ydyw ychwaith.' Nid yw hwnnw'n sylw da iawn i'w wneud. Roedd hyd yn oed Cymdeithas Feddygol Prydain yn dweud bod ei sylw'n 'wirioneddol ddryslyd'. Ac mae'r Llywodraeth hefyd wedi gweld sefyllfa lle mae plant yng Nghymru wedi colli mwy o addysg nag unrhyw ran arall o'r DU.

Mae angen edrych ar y pethau hyn, a gallwn fynd ymlaen ac ymlaen am y penderfyniadau a wnaeth Llywodraeth Cymru ar eu pen eu hunain, a'r penderfyniadau a wnaethant hefyd er gwell, neu er gwaeth, ac mae angen craffu ar y rhain i gyd. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n gwneud y peth iawn ac yn rhoi gwahaniaethau pleidiol i'r naill ochr er mwyn darparu'r atebion y mae pobl Cymru yn eu haeddu a phleidleisio dros gynnal ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â phandemig COVID-19. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

17:00

Yn y rhanbarth dwi'n ei chynrychioli, sef Canol De Cymru, hyd at heddiw, mae yna 58,615 o achosion wedi bod. O hynny, mae 2,095 o bobl wedi marw o COVID-19, a dŷn ni i gyd yn ymwybodol, wrth gwrs, o gymaint o straeon torcalonnus, gyda nifer o bobl yn colli nifer o anwyliaid o fewn yr un teulu, gan feddwl, felly, fod yna dros 2,000 o angladdau wedi bod a chymaint o ddagrau o fewn ein cymunedau ni. A dwi'n siŵr ein bod ni'n gytûn bod yr 16 mis diwethaf yma wedi bod yn heriol dros ben i bob Llywodraeth ledled y byd. Ac, wrth gwrs, i nifer o ymchwilwyr, nid oedd pandemig o'r fath yma yn gyfan gwbl annisgwyl, gan fod nifer o astudiaethau wedi'u cyhoeddi dros y blynyddoedd diwethaf yn pwysleisio'r cysylltiad rhwng yr argyfwng hinsawdd ac effaith hyn ar iechyd pobl a'r risg o ledaeniad clefydau heintus.

O ran Cymru, mi oeddem ni mewn sefyllfa fregus dros ben o ran iechyd pobl Cymru, fel y nodwyd yn 'Adroddiad Tueddiadau'r Dyfodol' a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn 2017, a dwi'n dyfynnu:

'Yn gyffredinol, mae disgwyliadau oes a disgwyliadau oes 'iach' yn cynyddu yng Nghymru. Fodd bynnag, mae gwahaniaethau sylweddol rhwng y mwyaf a’r lleiaf difreintiedig. O ran disgwyliad oes cyffredinol, mae gwahaniaeth o oddeutu 8 mlynedd rhwng yr ardaloedd â’r mwyaf a’r lleiaf o amddifadedd, ac mae’r gwahaniaeth mewn disgwyliad oes iach yn oddeutu 18 o flynyddoedd. Ni oes tueddiad amlwg y bydd y gwahaniaethau hyn yn lleihau yn y dyfodol.'

Yn anffodus, dyma oedd y realiti o ran iechyd ein poblogaeth pan ein tarwyd gan COVID-19, a wnaeth unwaith eto amlinellu, yn greulon dros ben, y gwahaniaethau sylweddol rhwng ein dinasyddion mwyaf a lleiaf difreintiedig, a dangos, yn fy marn i, methiant Llywodraeth Cymru—a Llywodraethau Prydain ymhell cyn sefydlu'r Senedd hon—o ran mynd i'r afael â thlodi yng Nghymru. Dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cofio—wel, efallai ddim pawb, oherwydd mae rhai Aelodau tipyn yn iau na fi yn y Senedd erbyn hyn—ond mae nifer ohonom yn mynd i gofio'r targedau o gael gwared ar dlodi plant erbyn 2020, ac mi oedd yna dargedau uchelgeisiol yn y fan honno. Ond erbyn 2021, mae lefelau tlodi plant yn uwch nag erioed.

Beth mae hyn wedi'i olygu i'n cymunedau ni, fel y dengys y data diweddaraf, yw mai Rhondda Cynon Taf yw'r awdurdod gyda'r canran ail uchaf o farwolaethau yn y Deyrnas Unedig—yn ail i Southend-on-Sea—gyda 366 o farwolaethau fesul 100,000 o'r boblogaeth. A hefyd yn y 10 uchaf o awdurdodau y mae Merthyr Tydfil a Phen-y-bont, gan danlinellu unwaith eto pa mor fregus yw ein cymunedau ôl-ddiwydiannol. Wrth gwrs, er ein bod yn cael ein cynnwys yn y tablau Prydeinig yma yn cymharu o ran awdurdodau ledled y Deyrnas Unedig, does dim gwadu'r ffaith bod y cyd-destun o ran rheoliadau yn wahanol yma yng Nghymru, a dyna pam dwi, heddiw, yn cefnogi'r galw am ymchwiliad annibynnol yn benodol i Gymru.

Wrth gwrs bod yn rhaid inni fod yn rhan o ymchwiliad ar lefel y Deyrnas Unedig; mi ydyn ni'n gysylltiedig fel gwledydd ac mi fyddai fo'n orffwyll os byddem ni ddim. Ond, ar Lywodraeth Cymru mae pobl Cymru wedi bod yn ddibynnol dros y cyfnod yma o bandemig. Ar ran Llywodraeth Cymru y mae'r heddlu wedi bod yn gweithredu o ran y gweithdrefnau a sicrhau bod pobl yn cydfynd â'r rheoliadau yma yng Nghymru. Does dim ond angen edrych ar bethau fel Sky News a'r BBC i weld eu bod yn pwysleisio pa mor wahanol yw'r rheolau ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Ac, yn Rhondda Cynon Taf, gwelsom Lywodraeth Cymru—nid Llywodraeth Prydain—yn cymryd y penderfyniad i ddod â rheoliadau penodol i Rhondda Cynon Taf pan oedd yr achosion ar eu gwaethaf.

Felly, i fi, gyda'r feirws yma i aros a gyda'r posibilrwydd o fwy o glefydau heintus yn y dyfodol, mae'n hanfodol ein bod ni'n cael ymchwiliad llawn yma yng Nghymru er mwyn ein bod ni'n dysgu'r gwersi a sicrhau bod ein cymunedau ni, yn y dyfodol, pan fydd y math yma o beth yn digwydd eto, ddim yn gweld y lefelau erchyll hyn o golli bywyd, a hefyd, wrth gwrs, y sgil-effeithiau o ran COVID tymor hir. I mi, mae'n rhaid inni edrych o ran pam yr oedd Cymru mewn sefyllfa mor fregus a sut aethon ni ati. Os na wnawn ni gael ymchwiliad yma yng Nghymru, ni fyddwn yn gallu gwneud dim i amddiffyn ein cymunedau yn y dyfodol, ac mi fydd nifer o'r marwolaethau hyn wedi bod i ddim.

In the region I represent, namely South Wales Central, up to today, 58,615 cases have emerged. From that, 2,095 people have died as a result of COVID-19 and we're all aware, of course, of the heartbreaking stories, with many people losing many loved ones within the same family, meaning that there have been over 2,000 funerals and so many tears shed within our communities. And I'm sure we're all agreed that the past 16 months have been extremely challenging for all Governments throughout the world. And, of course, for a number of researchers, such a pandemic wasn't entirely unexpected, because a number of studies have been published over the past few years emphasising the link between the climate emergency and the impact of this on people's health and the spread of infectious diseases.

From a Welsh perspective, we are in a very vulnerable position in terms of the health of our population, as was noted in the 'Future Trends Report', published by the Welsh Government in 2017, and I quote,

'Overall life expectancies and ‘healthy’ life expectancies are increasing in Wales. However, there are significant differences between the most and least deprived. In terms of overall life expectancy, there is a difference of around 8 years between the most and least deprived areas, while the difference in healthy life expectancy is around 18 years. There is no clear trend of these differences reducing in the future.'

Unfortunately, this was the reality in terms of the population's health when we were struck by COVID-19, which once again cruelly highlighted the fundamental differences between the most and least deprived of our population. And it shows, in my view, the failure of the Welsh Government—and UK Governments way before the establishment of the Senedd—in terms of tackling poverty in Wales. I'm sure that we all recall—well, perhaps not everyone, because there are some Members who are a fair few years younger than me in the Senedd—but many of us will recall the targets for eradicating child poverty by 2020, and there were ambitious targets there. But by 2021, child poverty levels are higher than ever.

What this has meant for our communities, as the latest data shows, is that Rhondda Cynon Taf is the authority with the second highest rate of deaths in the UK—second to Southend-on-Sea—with 366 deaths per 100,000 of the population. And also in the top 10 of authorities are Merthyr and Bridgend, outlining again how vulnerable our post-industrial communities are. Of course, although we are included in these UK-wide tables comparing authorities the length and breadth of the UK, there's no denying the fact that the context in terms of regulations was different here in Wales, and that is why I, today, am supporting the demand for an independent public inquiry for Wales.

Of course, we must be part of an inquiry at a UK-wide level; we are connected as nations and it would be madness for us not to be involved. But, the people of Wales have relied on the Welsh Government during this pandemic. It's the Welsh Government that the police have been working with in terms of the enforcement of regulations here in Wales. One needs only to look at things such as Sky News and the BBC to see that they are emphasising how different the regulations are in all parts of the UK. And, in Rhondda Cynon Taf, we saw the Welsh Government—not the UK Government—taking the decision to bring specific regulations and put them in place in Rhondda Cynon Taf when the cases were at their worst.

So, for me, with the virus here to stay and with the possibility of further infectious diseases in the future, it is crucial that we have a full public inquiry here in Wales so that we can learn the lessons and ensure that our communities, in the future, when this type of thing happens again, don't see these appalling levels of loss of life, and also the impacts of long COVID. For me, we have to look at why Wales was in such a vulnerable position and how we approached this. Unless we have a Wales-focused inquiry, we won't be able to do anything to protect our communities for the future, and many of these deaths will have been in vain.

17:05

Given their form over many years, Labour Welsh Government denials of long-standing calls for an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales have not been unexpected. However, this issue is too important to be dodged in this way. Yes, we need a UK-wide inquiry, but the people of Wales also need their Welsh Government to be held accountable.

The Welsh Government's handling of the pandemic has failed many north Wales businesses, and I say this not as a party political soundbite but because I have been inundated by desperate businesses telling me this. The economic damage wrought by the pandemic has caused the worst recession in the UK for 300 years. In response, the UK Government have provided over £400 billion of support to protect jobs and businesses, with the Welsh Government receiving its full share.

Peak UK unemployment is forecast by the Office for Budget Responsibility, now, to be 2 million fewer than previously feared, and the unemployment rate in the UK is lower than the US, Canada, France, Italy, Spain and Australia. UK job vacancies are around 29 per cent higher than they were pre-pandemic, and the number of people in jobs has now grown for five consecutive months. UK consumer confidence has returned to pre-crisis levels. Business confidence and intentions to invest are at historically high levels, and business insolvencies in 2020 were lower than in 2019.

However, the employment rate in Wales lags behind that of the rest of the UK. Even before the pandemic hit, Wales had the lowest amount of goods or services produced by each job in all of the UK. Average weekly earnings in Wales are almost £50 behind the UK average, and, not surprisingly, the Office for Budget Responsibility forecasts that Wales's output will not recover to pre-COVID-19 levels until months after the UK next year.

Each time the Welsh Government has announced financial support to help businesses survive the pandemic, it has excluded small bed-and-breakfast businesses. On each occasion, I've been contacted by despairing small B&B businesses unable to understand why this vital part of local tourism economies has been denied support. On each occasion, I've raised this with the Welsh Government to zero effect.

Ambiguous Welsh Government guidance following revised criteria for the payment of business grants to holiday letting businesses allowed one north Wales council to take a position that directly contradicted the practice confirmed in writing by every other north Wales council. This also directly contradicted the position made clear by Welsh Government Ministers from the outset, on the record, namely that if a business has been unable to satisfy the criteria but can prove they are a legitimate business, the local authority still has discretion to pay the grant out.

Many of these businesses asked for my help. All subsequently received their grants in five north Wales counties, but struggling, legitimate businesses in Flintshire are still being denied the help they would have received if located elsewhere, yet poor public administration by the Welsh Government has allowed this.

Since the May election, I've continued to receive e-mails from many other struggling north Wales businesses condemning the Welsh Government's lack of financial support throughout the pandemic for them, stating, for example, that the Welsh Government had stabbed them in the back and that the Welsh Government grant announcement was a 'slap in the face'.

Thanks to the UK Government's decision to procure vaccines swiftly, and the fantastic delivery of jabs into arms, Governments across the UK have now been able to safely ease the most stringent of regulations. However, the Welsh Government, which is responsible for the vaccination programme in Wales, only prioritised this after we repeatedly highlighted that it was running massively behind the rest of the UK on both first and second jabs. Even then, constituents contacted me with comments such as, 'I've received a letter today. I will have my second vaccination. I will still be up to four weeks behind my contemporaries in England in particular. I still feel that the Welsh Government is trying to win a first-vaccination race, whereas elsewhere in the UK the idea is to stop the new variant getting hold in the first place.'

Well, whenever life doesn't fit the Welsh Government's comfortable theories, it isn't the theories they doubt, it's real life. This reinforces the need for an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales. And if you don't like what I say, those are quotes from constituents' e-mails over the last 16 months. I can give you the originals if you want evidence.

O ystyried eu hanes dros nifer o flynyddoedd, nid yw'r modd y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gwrthod galwadau hirsefydlog am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru wedi bod yn annisgwyl. Fodd bynnag, mae'r mater hwn yn rhy bwysig i'w osgoi yn y ffordd hon. Oes, mae angen ymchwiliad ledled y DU, ond mae pobl Cymru hefyd angen i'w Llywodraeth yng Nghymru gael ei dwyn i gyfrif.

Mae'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r pandemig wedi siomi llawer o fusnesau yng ngogledd Cymru, ac rwy'n dweud hyn nid fel sylw bachog pleidiol ond oherwydd fod cynifer o fusnesau pryderus yn dweud hyn wrthyf. Mae'r difrod economaidd a achoswyd gan y pandemig wedi achosi'r dirwasgiad gwaethaf yn y DU ers 300 mlynedd. Mewn ymateb, mae Llywodraeth y DU wedi darparu dros £400 biliwn o gymorth i ddiogelu swyddi a busnesau, gyda Llywodraeth Cymru yn cael ei chyfran lawn.

Rhagwelodd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol y bydd lefel diweithdra y DU ar ei uchaf 2 filiwn yn is na'r hyn a ofnwyd yn flaenorol, ac mae'r gyfradd ddiweithdra yn y DU yn is nag UDA, Canada, Ffrainc, yr Eidal, Sbaen ac Awstralia. Mae swyddi gwag yn y DU tua 29 y cant yn uwch na'r hyn oeddent cyn y pandemig, ac mae nifer y bobl mewn swyddi bellach wedi tyfu am bum mis yn olynol. Mae hyder defnyddwyr yn y DU wedi dychwelyd i lefelau cyn yr argyfwng. Mae hyder busnesau a'u bwriadau i fuddsoddi ar lefelau uwch nag erioed, ac roedd y nifer o fusnesau a aeth yn fethdalwyr yn 2020 yn is nag yn 2019.

Fodd bynnag, mae'r gyfradd gyflogaeth yng Nghymru ar ei hôl hi o gymharu â gweddill y DU. Hyd yn oed cyn i'r pandemig daro, Cymru oedd â'r lefel isaf yn y DU gyfan o nwyddau neu wasanaethau a gynhyrchir gan bob swydd. Mae enillion wythnosol cyfartalog yng Nghymru bron £50 yn is na chyfartaledd y DU, ac nid yw'n syndod fod y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn rhagweld na fydd allbwn Cymru yn gwella i lefelau cyn COVID-19 tan fisoedd ar ôl y DU y flwyddyn nesaf.

Bob tro y mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi cymorth ariannol i helpu busnesau i oroesi'r pandemig, mae wedi eithrio busnesau gwely a brecwast bach. Ar bob achlysur, mae busnesau gwely a brecwast bach wedi cysylltu â mi i leisio'u hanobaith ac i ddweud na allant ddeall pam nad yw'r rhan hanfodol hon o economïau twristiaeth lleol wedi cael cymorth. Ar bob achlysur, rwyf wedi dwyn hyn i sylw Llywodraeth Cymru ond heb ddim effaith.

Roedd canllawiau amwys Llywodraeth Cymru yn sgil diwygio meini prawf ar gyfer talu grantiau busnes i fusnesau sy'n gosod tai gwyliau yn caniatáu i un cyngor yng ngogledd Cymru arddel safbwynt a oedd yn gwrth-ddweud yn uniongyrchol yr arfer a gadarnhawyd yn ysgrifenedig gan bob cyngor arall yng ngogledd Cymru. Roedd hefyd yn gwrth-ddweud yn uniongyrchol y safbwynt a wnaed yn glir gan Weinidogion Llywodraeth Cymru o'r cychwyn cyntaf, ar gofnod, sef os nad yw busnes wedi gallu bodloni'r meini prawf ond yn gallu profi ei fod yn fusnes cyfreithlon, mae gan yr awdurdod lleol ddisgresiwn o hyd i dalu'r grant.

Gofynnodd llawer o'r busnesau hyn am fy help. Wedi hynny, derbyniodd pob un ohonynt eu grantiau mewn pum sir yng ngogledd Cymru, ond mae busnesau cyfreithlon sy'n ei chael hi'n anodd yn sir y Fflint yn dal i gael eu hamddifadu o'r cymorth y byddent wedi'i gael pe baent wedi'u lleoli yn rhywle arall, ac eto mae gweinyddiaeth gyhoeddus wael gan Lywodraeth Cymru wedi caniatáu i hyn ddigwydd.

Ers etholiad mis Mai, rwyf wedi parhau i dderbyn negeseuon e-bost gan lawer o fusnesau eraill sy'n ei chael hi'n anodd yng ngogledd Cymru yn condemnio diffyg cymorth ariannol gan Lywodraeth Cymru drwy gydol y pandemig, gan ddweud, er enghraifft, fod Llywodraeth Cymru wedi eu bradychu a bod cyhoeddiad grant Llywodraeth Cymru yn 'slap i'r wyneb'.

Diolch i benderfyniad Llywodraeth y DU i gaffael brechlynnau'n gyflym, a'r modd gwych yr aiff pigiadau i freichiau, mae Llywodraethau ledled y DU bellach wedi gallu llacio'r rheoliadau llymaf yn ddiogel. Fodd bynnag, dim ond ar ôl inni dynnu sylw dro ar ôl tro at y ffaith ei bod yn llusgo ar ôl gweddill y DU yn enbyd gyda darparu pigiadau cyntaf ac ail bigiadau y rhoddwyd blaenoriaeth i hyn gan Lywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am y rhaglen frechu yng Nghymru. Hyd yn oed wedyn, cysylltodd etholwyr â mi gyda sylwadau fel, 'Cefais lythyr heddiw. Byddaf yn cael fy ail frechiad. Byddaf yn dal i fod hyd at bedair wythnos ar ôl fy nghyfoedion yn Lloegr yn enwedig. Rwy'n dal i deimlo bod Llywodraeth Cymru yn ceisio ennill ras frechu gyda'r dos cyntaf, ond mewn mannau eraill yn y DU y syniad yw atal yr amrywiolyn newydd rhag lledaenu yn y lle cyntaf.'

Wel, pan nad yw bywyd yn cyd-fynd â damcaniaethau cyfforddus Llywodraeth Cymru, byddant yn amau bywyd go iawn yn hytrach na'r damcaniaethau. Mae hyn yn atgyfnerthu'r angen am ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19 yng Nghymru. Ac os nad ydych yn hoffi'r hyn rwy'n ei ddweud, dyfyniadau o negeseuon e-bost etholwyr yw'r rheini dros yr 16 mis diwethaf. Gallaf roi'r copïau gwreiddiol i chi os ydych chi eisiau tystiolaeth.

17:10

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Eluned Morgan.

I call on the Minister for Health and Social Services, Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae'r Llywodraeth yn cytuno'n llwyr ei bod hi'n bwysig bod ymchwiliad diduedd a phriodol yn cael ei gynnal i'r ffordd rydyn ni wedi delio â'r pandemig. Mae angen casglu a didoli tystiolaeth mewn ffordd systematig, wrth wrando'n ofalus ar storïau’r rheini a welodd eu bywydau'n cael eu chwyldroi mewn ffordd mor ddramatig ac enbyd yn ystod y cyfnod anodd hwn. Mae angen dadansoddi'r pethau da a phethau nad oedd cystal, a dwi'n gwybod bod llawer wedi enwi rhai o'r rheini heddiw. Ac mae angen argymell i Lywodraethau, ac i gymdeithas yn gyffredinol, beth y gallwn ni ei ddysgu o'n profiad o'r pandemig er mwyn inni fod yn barod i ddelio â heriau tebyg yn y dyfodol. Er hynny, byddwn ni yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn.

Mae'r Prif Weinidog eisoes wedi dweud wrth y Senedd ei fod yn cytuno â Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig y dylai ymchwiliad cyhoeddus y dywedodd ei fod am ei ddechrau yn y gwanwyn y flwyddyn nesaf ymdrin â'r Deyrnas Unedig yn gyfan. Fel rhan o hynny, bydd yn edrych ar wahân ar yr hyn ddigwyddodd yng Nghymru. Rŷn ni'n credu—a dyna gred Prif Weinidog y Deyrnas Unedig hefyd, mae'n amlwg—mai dyma'r trefniant gorau i Gymru.

Mae Cymru wedi bod yn gyfrifol sawl gwaith dros y cyfnod yma am ddelio yn ei ffordd ei hun ag agweddau o'r pandemig, ac ambell waith, fel y gwyddom, mae Llywodraeth Cymru wedi penderfynu i wneud pethau mewn ffordd wahanol i Loegr, ac, wrth gwrs, mae'n deg bod ymchwiliad yn ystyried y materion hynny. Ond cafodd penderfyniadau eraill eu gwneud ar lefel y Deyrnas Unedig yn gyfan, a'r unig ffordd briodol o ystyried y rheini yw trwy edrych ar sefyllfa y Deyrnas Unedig yn gyfan, a dyna pam dwi ddim yn cytuno â phobl fel Peter Fox. Byddai cynnal ymchwiliad ar wahân i Gymru, fel sydd wedi'i awgrymu, naill ai'n arwain at ddyblygu llawer o'r gwaith fydd yn cael ei wneud gan ymchwiliad ar lefel y Deyrnas Unedig, neu Loegr yn unig, neu'n golygu na fyddai agweddau pwysig ar y pandemig a ddylai cael eu hystyried yn rhan o ymchwiliad Cymreig. Mae cytundeb felly rhwng Prif Weinidog Cymru a Phrif Weinidog y Deyrnas Unedig i gynnal ymchwiliad ar lefel y Deyrnas Unedig yn gyfan yn mynnu y dylid rhoi sylw penodol i Gymru yn yr ymchwiliad yma.

Wrth gwrs, mae llawer o benderfyniadau heb eu gwneud eto ynghylch yr ymchwiliad. Bydd angen diffinio ei bwrpas yn ofalus iawn i wneud yn siŵr ei fod yn ystyried y pethau iawn. Bydd angen penderfynu ar gwmpas y gwaith. Mae'r pandemig wedi effeithio mwy neu lai ar bob agwedd ar fywydau pobl ac ar bob rhan o gymdeithas, felly efallai y bydd cwmpas yr ymchwiliad yn un eang iawn, iawn. Ond, ar yr un pryd, rhaid gallu cadw rheolaeth ar y gwaith a rhaid ei gwblhau o fewn amser rhesymol. Felly, bydd angen taro ar y cydbwysedd cywir. Bydd angen llunio cylch gwaith yr ymchwiliad yn ofalus a chytuno arno. Bydd y ffordd yr aiff yr ymchwiliad i'r afael â'r gwaith yn bwysig hefyd, ac wrth gwrs mae'r cwestiwn o bwy ddylai cynnal yr ymchwiliad yn hynod o bwysig hefyd.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The Government entirely agrees that it's important that there should be an impartial and appropriate inquiry held into the way in which we have dealt with the pandemic. We do need to gather and sift evidence in a systematic way, listening carefully to the stories of those who saw their lives overturned in such a dramatic and cruel way during this difficult period. We need to analyse what was done well and those things that weren't done as well, and I know that many have listed some of those today. And we need to recommend to Governments, and to society more generally, what we can learn from our experiences of the pandemic, so that we can be ready to face similar challenges in the future. However, we will be voting against this motion.

The First Minister has already informed the Senedd that he agrees with the UK Prime Minister that a public inquiry that he said that he would commence in spring of next year should deal with the UK as a whole. As part of that, it will look separately at what happened in Wales. We believe—and this is the belief of the UK Prime Minister too, it appears—that this is the best possible arrangement for Wales.

Wales has been responsible, on a number of occasions over this period, for dealing in its own way with aspects of the pandemic, and on occasion, as we know, the Welsh Government has decided to do things differently to England. And, of course, it's fair that a public inquiry should consider those issues. However, other decisions were taken at a UK level, and the only appropriate way of considering those is through looking at the pan-UK situation, and that's why I don't agree with people such as Peter Fox. Holding a separate Welsh inquiry, as is suggested, would either lead to duplication of much of the work done by a UK-wide inquiry, or an England-only inquiry, or it would mean that important aspects of the pandemic that should be taken into account wouldn't be part of a Welsh inquiry. The agreement, therefore, between the First Minister and UK Prime Minister to hold a UK-wide inquiry ensures that particular attention must be paid to Wales as part of this inquiry.

Of course, there are many decisions yet to be taken about the inquiry. We will need to define its purpose very carefully in order to ensure that it considers the right issues. We will need to decide on the remit of the work. The pandemic has impacted on virtually all aspects of people's lives and all parts of society, and so, perhaps the remit of the inquiry will be very broad indeed. But, simultaneously, we must be able to keep control of this work and it must be completed within a reasonable timescale. So, we will need to strike the appropriate balance. We will need to draw the remit of the inquiry carefully and agree on that. The way in which the inquiry tackles the work will be important too, and, of course, there's a question as to who should undertake that inquiry, and that's very important too.

Russell George says it's unlikely to go into detail into Wales in the broader inquiry, but I think that the breadth of that inquiry is something that is still there to be influenced. I know Siân Gwenllian suggested that it'll only be one chapter. Well, how big is that chapter going to be? There can be lots of sub-chapters within that chapter.

Dywed Russell George ei fod yn annhebygol o fanylu ar Gymru yn yr ymchwiliad ehangach, ond rwy'n credu bod ehangder yr ymchwiliad hwnnw'n rhywbeth sydd yno i ddylanwadu arno o hyd. Rwy'n gwybod bod Siân Gwenllian wedi awgrymu mai dim ond un bennod fydd hi. Wel, pa mor fawr fydd y bennod honno? Gall fod llawer o is-benodau o fewn y bennod honno.

So, os oes angen chwyddwydr, rŷn ni'n hapus i gael chwyddwydr, ond mae'n rhaid inni edrych arni hi yng nghyd-destun beth arall oedd yn digwydd.

So, if we need to shine that spotlight, we're happy to do that, but we have to look at it in the context of what was happening elsewhere.

None of these important questions have been settled yet, and they will all need to be carefully considered. They'll need to be consulted upon and agreed before the inquiry can start its work, which, hopefully, will be next year.

I've listened very carefully to the points that have been made in this debate, and I will ensure that those points are fed into consideration as discussions continue between the United Kingdom Government and the devolved administrations on the establishment of the inquiry. And, of course, there will be further opportunities for these matters to be considered in the future.

I know there have been calls for an urgent inquiry in Wales to enable us to learn lessons that we can apply immediately in respect of the pandemic. But it's really important for us to remember that the pandemic is not over. We're all familiar with the rising numbers that we see now as we're entering the third peak. The very people who need to be focused on keeping people safe, on continuing to make difficult decisions to steer Wales through the pandemic, would be the people needing to contribute to the inquiry, and now is not the time to divert their attention and to add to their load.

We should remind ourselves that public inquiries are not the only, and sometimes not the best, way to improve practice swiftly. Public inquiries are many things, but they are not urgent, I'm afraid. They have to be set up in accordance with specific legislation that governs inquires, it takes time to identify a chair, to decide on scope, to consult on terms of reference and then to get the work up and running. The inquiry, then, has to call for evidence and listen to oral evidence, and then sift and consider all the information presented to it before it reaches its conclusions and recommendations. That's not going to happen overnight.

There are many other feedback and learning mechanisms through which the Government and the NHS can adapt approaches in the light of experience. We're drawing on these mechanisms in real time to adapt practices as we go along. Setting up a Welsh inquiry, as has been proposed in some quarters, and I'm sure for the best of motives, is, I appreciate, important for some, but it would actually slow us down from our agile approach of drawing on experience to develop our approach in dealing with the next phase of the pandemic. It would, as Jane Dodds has pointed out, also distract attention from addressing the waiting list backlog. 

We recognise the impact that the COVID pandemic has had on everyone, and the loss of loved ones that people have experienced. We are committed, absolutely, to learning and improving outcomes. For example, the NHS in Wales has put a framework in place to review all incidents of COVID-19 transmission within hospitals, so that they can identify any learning, and, importantly, help to answer questions families may have. There are also established arrangements in place, called 'Putting Things Right', to raise concerns about patient care and treatment, and we would encourage individuals to contact their individual health board directly if they have concerns. There are established mortality review processes in place for the review of all deaths in hospital. In addition, the new medical examiner service is in the process of being rolled out across Wales, and that will increasingly involve the independent scrutiny of all deaths. 

There is much agreement in the Senedd today. We all share a conviction that it's appropriate that there should be a thorough, independent and professional inquiry into the preparedness of the UK for a pandemic, and how the pandemic has been managed, so that lessons can be learnt for the future. The Welsh Government will go into the forthcoming inquiry with a positive and constructive approach, so as to assist the inquiry to do the best possible job, and to help enable the nation to be properly equipped to deal with future global health emergencies. But now is not the time for a Welsh public inquiry.

Nid oes yr un o'r cwestiynau pwysig hyn wedi'u hateb eto, a bydd angen ystyried pob un yn ofalus. Bydd angen ymgynghori a chytuno arnynt cyn y gall yr ymchwiliad ddechrau ar ei waith, a fydd yn digwydd y flwyddyn nesaf, gobeithio.

Rwyf wedi gwrando'n astud iawn ar y pwyntiau a wnaed yn y ddadl hon, a byddaf yn sicrhau bod y pwyntiau hynny'n cael eu hystyried wrth i drafodaethau barhau rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a'r gweinyddiaethau datganoledig ar sefydlu'r ymchwiliad. Ac wrth gwrs, bydd cyfleoedd pellach i'r materion hyn gael eu hystyried yn y dyfodol.

Gwn fod galwadau wedi bod am ymchwiliad brys yng Nghymru i'n galluogi i ddysgu gwersi y gallwn eu defnyddio ar unwaith mewn perthynas â'r pandemig. Ond mae'n bwysig iawn inni gofio nad yw'r pandemig ar ben. Rydym i gyd yn gyfarwydd â'r niferoedd cynyddol a welwn yn awr wrth inni nesu at anterth y drydedd don. Yr union bobl y mae angen iddynt ganolbwyntio ar gadw pobl yn ddiogel, ar barhau i wneud penderfyniadau anodd i lywio Cymru drwy'r pandemig, fyddai'r bobl y byddai angen iddynt gyfrannu at yr ymchwiliad, ac nid dyma'r adeg i dynnu eu sylw ac ychwanegu at eu llwyth gwaith.

Dylem atgoffa ein hunain nad ymchwiliadau cyhoeddus yw'r unig ffordd, ac weithiau nid y ffordd orau, o wella ymarfer yn gyflym. Mae ymchwiliadau cyhoeddus yn llawer o bethau, ond nid ydynt yn bethau y dylid eu gwneud ar frys, mae arnaf ofn. Rhaid eu sefydlu yn unol â deddfwriaeth benodol sy'n llywodraethu ymchwiliadau, mae'n cymryd amser i nodi cadeirydd, penderfynu ar gwmpas, ymgynghori ar gylch gwaith a rhoi'r gwaith ar y gweill. Wedyn, rhaid i'r ymchwiliad alw am dystiolaeth a gwrando ar dystiolaeth lafar, a didoli ac ystyried yr holl wybodaeth a gyflwynir iddo cyn iddo ddod i'w gasgliadau a'i argymhellion. Nid yw hynny'n mynd i ddigwydd dros nos.

Mae llawer o systemau adborth a dysgu eraill y gall y Llywodraeth a'r GIG eu defnyddio i addasu dulliau gweithredu yng ngoleuni profiad. Rydym yn defnyddio'r mecanweithiau hyn mewn amser real i addasu arferion wrth i ni fynd yn ein blaenau. Mae sefydlu ymchwiliad Cymreig, fel y mae rhai wedi'i gynnig, ac am y rhesymau gorau rwy'n siŵr, yn bwysig i rai, rwy'n derbyn hynny, ond byddai'n arafu ein dull hyblyg o ddefnyddio profiad i ddatblygu ein dull o ymdrin â cham nesaf y pandemig. Fel y nododd Jane Dodds, byddai hefyd yn tynnu sylw oddi ar fynd i'r afael ag ôl-groniad y rhestrau aros. 

Rydym yn cydnabod yr effaith y mae'r pandemig COVID wedi'i chael ar bawb, a'r modd y mae pobl wedi dioddef yn sgil colli anwyliaid. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i ddysgu a gwella canlyniadau. Er enghraifft, mae'r GIG yng Nghymru wedi rhoi fframwaith ar waith i adolygu pob achos o drosglwyddo COVID-19 mewn ysbytai fel y gallant nodi unrhyw wersi i'w dysgu, ac yn bwysig, helpu i ateb cwestiynau a allai fod gan deuluoedd. Mae trefniadau sefydledig ar waith hefyd, o'r enw 'Gweithio i Wella', ar gyfer mynegi pryderon am ofal a thriniaeth cleifion, a byddem yn annog unigolion i gysylltu â'u bwrdd iechyd unigol yn uniongyrchol os oes ganddynt bryderon. Mae prosesau adolygu sefydledig ar waith ar gyfer marwolaethau i adolygu yr holl farwolaethau yn yr ysbyty. Yn ogystal, mae'r gwasanaeth archwilydd meddygol newydd wrthi'n cael ei gyflwyno ledled Cymru a bydd hwnnw yn gynyddol yn cynnwys craffu annibynnol ar bob marwolaeth. 

Mae llawer o gytundeb yn y Senedd heddiw. Rydym i gyd yn rhannu barn ei bod yn briodol cael ymchwiliad trylwyr, annibynnol a phroffesiynol i ba mor barod oedd y DU ar gyfer pandemig a sut y mae'r pandemig wedi cael ei reoli fel y gellir dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol. Bydd Llywodraeth Cymru yn wynebu'r ymchwiliad sydd ar y ffordd gydag ymagwedd gadarnhaol ac adeiladol er mwyn cynorthwyo'r ymchwiliad i wneud y gwaith gorau posibl a helpu i alluogi'r wlad i fod mewn sefyllfa briodol i ymdrin ag argyfyngau iechyd byd-eang yn y dyfodol. Ond nid dyma'r adeg ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru.

17:15

Nid oes unrhyw Aelodau wedi dweud eu bod yn dymuno siarad, felly galwaf ar Gareth Davies i ymateb i'r ddadl.

No Members have indicated that they wish to make an intervention, so I call on Gareth Davies to reply to the debate.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I'd like to thank all the Members who have contributed to the debate this afternoon. COVID-19 has been the biggest immediate challenge the United Kingdom has faced for generations. While we started out with a co-ordinated approach, it wasn't long before Welsh Ministers decided to go their own way. The First Minister derided the UK Government's proposals on face masks, and he told the Welsh public in early 2020 that there was no need to conduct widescale testing in our care homes. The UK Government rolled out asymptomatic testing in care homes, yet the First Minister said there was no value in that approach. I believe it is as a result of this decision and the systematic failure of the Welsh Government to roll out wider community testing that, sadly, we have nearly 2,000 care home residents who died from COVID.

My colleagues have highlighted other failures by the Welsh Government that have led to Wales having one of the highest COVID death rates in the world. Russell George outlined the awful statistic that one in four of the COVID deaths in Wales were as a result of the infections picked up in hospitals. The fact that people went into hospital with one thing, yet ended up not only catching COVID on the wards, but dying from it, is reason enough to hold this Government accountable. Peter Fox pointed out the differing ways that medical and scientific advice can be interpreted. He very eloquently highlighted that inquiries aren't about apportioning blame; they're about learning lessons. James Evans drew attention to the history of the pandemic and gave a timeline, and mentioned the lack of scrutiny that the Welsh Government are seeking without a Wales-wide inquiry. He mentioned the vaccines too. Jane Dodds was very quick to talk about the UK Conservative Government down the other end of the M4, but failed to provide her own view or the Welsh Liberal Democrats' take on a Wales-wide inquiry, so I was a bit perplexed as to that one.

Welsh Government failures haven't just impacted people's lives, they have damaged livelihoods as well. Mark Isherwood reminded us that the Welsh Government's handling of the pandemic has failed many businesses, crippling many in the hospitality, tourism and leisure sectors up in north Wales. The Welsh Government rejected a UK-wide approach to coronavirus control measures. They took decisions that differed from other home nations, decisions that undoubtedly led to us having the highest death rate of any home nation. They can't now hide behind a UK-wide approach by calling for a UK-only public inquiry. The people of Wales who lost loved ones to the COVID virus deserve answers, they deserve to know whether the actions of the Welsh Government Ministers contributed to the deaths of their family members, friends and colleagues. We can only provide those answers with an independent public inquiry—an inquiry for Wales, held here in Wales. I urge Members to support the motion this afternoon. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. COVID-19 yw'r her uniongyrchol fwyaf y mae'r Deyrnas Unedig wedi'i hwynebu ers cenedlaethau. Er inni ddechrau gyda dull cydgysylltiedig o weithredu, nid oedd yn hir cyn i Weinidogion Cymru benderfynu mynd eu ffordd eu hunain. Gwawdiodd Prif Weinidog Cymru gynigion Llywodraeth y DU ar fasgiau wyneb, a dywedodd wrth y cyhoedd yng Nghymru yn gynnar yn 2020 nad oedd angen cynnal profion ar raddfa eang yn ein cartrefi gofal. Cyflwynodd Llywodraeth y DU brofion asymptomatig mewn cartrefi gofal, ac eto dywedodd Prif Weinidog Cymru nad oedd unrhyw werth i'r dull hwnnw o weithredu. Rwy'n credu mai'r penderfyniad hwn a methiant systematig Llywodraeth Cymru i gyflwyno profion cymunedol ehangach a arweiniodd at bron i 2,000 o farwolaethau o COVID ymhlith preswylwyr cartrefi gofal.

Mae fy nghyd-Aelodau wedi tynnu sylw at fethiannau eraill gan Lywodraeth Cymru sydd wedi arwain at sicrhau mai Cymru sydd ag un o'r cyfraddau marwolaethau uchaf o COVID yn y byd. Amlinellodd Russell George yr ystadegyn ofnadwy fod un o bob pedwar o farwolaethau COVID yng Nghymru wedi digwydd o ganlyniad i heintiau a gafwyd mewn ysbytai. Mae'r ffaith bod pobl wedi mynd i'r ysbyty gydag un peth, ac eto nid yn unig wedi dal COVID ar y wardiau, ond wedi marw ohono, yn ddigon o reswm i ddwyn y Llywodraeth hon i gyfrif. Tynnodd Peter Fox sylw at y gwahanol ffyrdd y gellir dehongli cyngor meddygol a gwyddonol. Tynnodd sylw'n huawdl iawn at y ffaith nad beio yw pwrpas ymchwiliadau; eu diben yw dysgu gwersi. Tynnodd James Evans sylw at hanes y pandemig a rhoddodd linell amser, a soniodd am y diffyg craffu y mae Llywodraeth Cymru yn ei geisio heb ymchwiliad i Gymru gyfan. Soniodd am y brechlynnau hefyd. Roedd Jane Dodds yn gyflym iawn i siarad am Lywodraeth Geidwadol y DU ar ben arall yr M4, ond methodd roi ei barn ei hun neu farn y Democratiaid Rhyddfrydol Cymru am ymchwiliad ar gyfer Cymru gyfan, felly roeddwn braidd yn ddryslyd ynglŷn â hynny.

Nid ar fywydau pobl yn unig yr effeithiodd methiannau Llywodraeth Cymru, maent wedi niweidio bywoliaeth pobl hefyd. Fe'n hatgoffwyd gan Mark Isherwood fod y ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â'r pandemig wedi siomi llawer o fusnesau, gan barlysu llawer yn y sectorau lletygarwch, twristiaeth a hamdden yng ngogledd Cymru. Gwrthododd Llywodraeth Cymru ddull DU gyfan o ymdrin â mesurau rheoli coronafeirws. Gwnaethant benderfyniadau a oedd yn wahanol i wledydd eraill y DU, penderfyniadau a arweiniodd yn ddi-os at sicrhau mai'r wlad hon oedd â'r gyfradd uchaf o farwolaethau yn y DU. Ni allant guddio y tu ôl i ddull gweithredu ledled y DU yn awr drwy alw am ymchwiliad cyhoeddus i'r DU yn unig. Mae pobl Cymru a gollodd anwyliaid i feirws COVID yn haeddu atebion, maent yn haeddu gwybod a gyfrannodd gweithredoedd Gweinidogion Llywodraeth Cymru at farwolaethau aelodau o'u teuluoedd, eu ffrindiau a'u cydweithwyr. Ni allwn ddarparu'r atebion hynny heb ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i Gymru, wedi'i gynnal yma yng Nghymru. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

17:20

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.]

Okay, we have one.

Iawn, mae gennym un.

Gohiriaf y bleidlais ar y cynnig tan y cyfnod pleidleisio.

I will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you are leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after the changeover should wait until then before entering the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:23.

Plenary was suspended at 17:23.

17:40

Ailymgynullodd y Senedd am 17:41, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:41, with the Llywydd in the Chair.

10. Dadl Plaid Cymru: Prydau ysgol am ddim
10. Plaid Cymru Debate: Free school meals

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Lesley Griffiths, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Lesley Griffiths and amendment 2 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.

Dadl Plaid Cymru felly sydd nesaf: prydau ysgol am ddim, a dwi'n galw ar Sioned Williams i wneud y cynnig. 

The next item is the Plaid Cymru debate: free school meals, and I call on Sioned Williams to move the motion. 

Cynnig NDM7767 Siân Gwenllian

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cyhoeddi sawl adroddiad yn ddiweddar gan Sefydliad Bevan a Chlymblaid Gwrthdlodi Cymru ar ehangu'r ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim a graddau tlodi yng Nghymru.

2. Yn nodi bod llythyr a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Glymblaid Gwrthdlodi Cymru ac a lofnodwyd gan 10 sefydliad gwrthdlodi yn galw ar Lywodraeth newydd Cymru i wneud ehangu prydau ysgol am ddim yn flaenoriaeth. 

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ddiwygio'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim fel bod pob disgybl ysgol mewn teulu sy'n cael credyd cynhwysol neu fudd-dal cyfatebol yn gymwys;

b) ymestyn hawliau prydau ysgol am ddim yn barhaol i ddisgyblion mewn teuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt;

c) cyhoeddi llinell amser ar gyfer gweithredu prydau ysgol am ddim i bawb fesul cam er mwyn gwarantu cinio ysgol maethlon o ffynonellau lleol i bob disgybl ysgol.

Motion NDM7767 Siân Gwenllian

To propose that the Senedd:

1. Notes the recent publication of several reports by the Bevan Foundation and the Wales Anti-Poverty Coalition on expanding the provision of free school meals and on the extent of poverty in Wales.

2. Notes the recent publication of a letter by the Wales Anti-Poverty Coalition signed by ten anti-poverty organisations calling on the new Welsh Government to make expanding free school meals a priority. 

3. Calls on the Welsh Government to:

a) amend the eligibility criteria for free school meals so that all school pupils in families receiving universal credit or equivalent benefit are eligible;

b) permanently extend free school meal entitlements to pupils in families with no recourse to public funds;

c) publish a timeline for the phased implementation of universal free school meals to guarantee all school pupils a nutritious, locally sourced school lunch.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. Mae effaith ddigynsail COVID wedi codi drych ar ein cymdeithas. Yr hyn a welwn yn yr adlewyrchiad yw nid yn unig effaith y misoedd anodd diwethaf ar bawb, ond hefyd y gwahaniaeth yn yr effaith ar wahanol rannau o'n cymdeithas—y gwahaniaeth sy’n deillio o anghydraddoldeb economaidd. A dyw’r darlun a welwn ddim yn un newydd chwaith. Mae’n drasig o gyfarwydd, yn gywilyddus o gyfarwydd.

Rŷm ni wedi clywed cymaint gan wleidyddion o bob plaid am yr awydd i greu normal newydd, am y cyfle cwbl unigryw a achoswyd gan y pandemig i weld y craciau yn y systemau, y tyllau yn y rhwyd sydd i fod i gadw'r mwyaf bregus rhag syrthio i’r ffos. Dylai’r ffocws newydd hwn ar y problemau sydd wedi creu sefyllfa argyfyngus i ormod o deuluoedd Cymru arwain at drwsio’r systemau, gwella’r arfer, cau'r bylchau cyllido i sicrhau adferiad cynhwysol, sy’n rhoi gwerth cyfartal ar bob bywyd ym mhob cymuned yng Nghymru. Mae’n gyfle y mae’n rhaid i ni ei fachu.

Mae ymchwil diweddar wedi tanlinellu pam fod angen i ni weithredu nawr. Mae'r sefydliad astudiaethau cyllid, yr IFS, yn amcangyfrif y bydd 27 y cant o boblogaeth Cymru yn byw mewn tlodi cymharol, ac y bydd 39 y cant o blant yn byw mewn tlodi erbyn diwedd y flwyddyn. Mae adroddiad ar ôl adroddiad wedi amlygu sut mae tlodi yn cyfyngu cyfleon bywyd plant, yn gallu eu niweidio yn gorfforol, yn feddyliol, yn medru creu cadwyn anodd ei thorri am genedlaethau o broblemau iechyd, o ddiffyg cyfleon economaidd ac addysgiadol, o anawsterau personol a chymdeithasol.

Wedi i ni gael ein gorfodi drwy lens COVID i weld sut mae amddifadedd yn llythrennol yn gwestiwn o fyw a marw, mae'r ystadegau hyn yn codi mwy na chywilydd. Mae'n codi cyfog. Mae nifer y plant dros y Deyrnas Gyfunol sy'n byw mewn tlodi wedi cynyddu dros y 10 mlynedd ddiwethaf. Polisïau llymder creulon Llywodraethau Torïaidd olynol San Steffan sy'n rhannol gyfrifol am hynny. Ond rhaid hefyd edrych yn fanylach ar y darlun yma yng Nghymru, lle bu, ac y mae, Llywodraeth Lafur mewn grym.

Mae lefel cyflogau yn ffactor bwysig yn y darlun. Nododd gwaith ymchwil gan Sefydliad Joseph Rowntree ym mis Ebrill y llynedd bod cyflogau yng Nghymru yn is nag ym mhob rhan arall bron o'r Deyrnas Gyfunol, gan gyfrannu at y lefelau cymharol uchel o dlodi mewn gwaith a chymaint o weithwyr allweddol a rheng flaen yn ennill llai na'r cyflog byw go iawn. A nawr, wedi i'r pandemig rwygo drwy ein cymunedau, y tlotaf o'n pobl sydd wedi dioddef waethaf. Mae ymchwil gan y Senedd hon wedi datgelu mai pobl o aelwydydd incwm isel sydd wedi bod yn fwyaf tebygol o golli eu swyddi ac o golli incwm.

Yn ddiweddar, tynnodd Sefydliad Bevan sylw at y ffaith bod chwarter aelwydydd Cymru wedi gweld eu hincwm yn gostwng yn ystod y pandemig ac, ar yr un pryd, mae costau byw wedi cynyddu mewn mwy na phedair o bob 10 aelwyd. O ganlyniad, mae nifer y bobl sy'n hawlio budd-daliadau sy'n cefnogi'r rhai ar incwm isel wedi cynyddu'n sylweddol. Ym mis Ebrill, roedd dros 125,000 yn fwy o bobl yng Nghymru yn hawlio credyd cynhwysol nag ar ddechrau'r pandemig. Mae mwy a mwy o'n pobl yn disgyn i dlodi, ac mae'r ffaith bod Llywodraeth San Steffan am dynnu'r cynnydd o £20 yr wythnos i'r credyd cynhwysol yn ôl yn debyg o weld hyd yn oed yn fwy o aelwydydd yn profi trafferthion ariannol enbyd. Ac nid gor-ddweud yw hyn. Sefyllfa enbyd yw cael hi'n anodd talu am hanfodion bob dydd. Dyna yw'r sefyllfa ar gyfer 110,000 o aelwydydd—tua'r un faint â nifer yr aelwydydd yn Abertawe. Eto, aelwydydd â phlant sydd wedi cael eu taro'n drwm.

Felly, sut mae pobl wedi ymdopi â'r bwlch cynyddol rhwng incwm is a chostau byw uwch? Mae pobl yn mynd heb fwyd. Ac mae llawer o'r aelwydydd tlotach yn disgwyl y bydd yn rhaid iddynt wneud toriadau pellach yn y dyfodol: mynd heb wres, heb ddillad, heb olau neu drydan.

Beth, felly, medd y rhai sy'n dadansoddi'r ymchwil a'r ystadegau brawychus yma y dylid ei wneud? Beth sydd o fewn gallu Llywodraeth Cymru i'w newid? Mae un mesur, un cam penodol, fforddiadwy a syml i'w gyflawni yn dod i frig y mesurau posib dro ar ol tro: ehangu cymhwysedd a sicrhau mynediad at brydau ysgol am ddim i bob plentyn mewn tlodi.

Nid yw dros 70,000 o blant sy'n byw o dan y llinell dlodi yng Nghymru ar hyn o bryd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim. Maen nhw'n colli mas ar rywbeth a fyddai yn gwneud gwahaniaeth sylfaenol a thrawiadol i'w bywydau ac yn lleddfu pwysau economaidd ar eu teuluoedd. Roedd dileu tlodi plant yn darged gan Lywodraeth Cymru—targed a ollyngwyd. Onid dyma'r darged bwysicaf a allai fod i unrhyw Lywodraeth?

Mae'r Llywodraeth hefyd wedi anwybyddu ei hadolygiad tlodi plant ei hun a oedd wedi canfod mai ehangu cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim i ystod ehangach o blant a phobl ifanc oedd yr un peth a fyddai'n helpu fwyaf.

Felly, mae'r dystiolaeth o blaid y mesur hwn yn gadarn. Ond mae'r record yn warthus. Mae Cymru yn darparu llai o brydau wedi'u coginio am ddim i'w phlant ysgol ar hyn o bryd nag unrhyw genedl arall yn y Deyrnas Gyfunol.

Mae'n siomedig hefyd fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ymestyn prydau ysgol am ddim yn barhaol i blant mewn teuluoedd heb unrhyw hawl i gael arian cyhoeddus oherwydd statws mewnfudo. Dyma rai o deuluoedd mwyaf bregus ein cenedl. Byddai hwn yn ddatganiad gwrth-hiliol pwerus ac yn helpu i gynyddu'r pwysau ar Lywodraeth Dorïaidd San Steffan i ddileu'r polisi anghyfiawn hwn. Mae'r gefnogaeth ar gyfer y mesur yn eang. 

Thank you, Llywydd. The unprecedented impact of COVID has held a mirror up to our society. What we see in the reflection is not only the impact of the last difficult months on everyone, but also the difference in the impact on different parts of our society—the difference that arises from economic inequality. And the picture that we see is not a new one, either. It is tragically familiar, shamefully familiar.

We've heard so much from politicians of all parties about the desire to create a new normal, about the unique opportunity afforded by the pandemic to see the cracks in the system, to see the holes in the net that's supposed to keep the most vulnerable from falling by the wayside. This renewed focus on the problems that have caused critical situations for too many Welsh families should lead to systems being repaired, practice being improved, funding gaps being closed to ensure an inclusive recovery that values ​​all lives equally in every community in Wales. It's an opportunity that we must seize.

Recent research has highlighted why we need to act now. The Institute for Fiscal Studies, the IFS, estimates that 27 per cent of the population of Wales will be living in relative poverty, and that 39 per cent of children will be living in poverty by the end of the year. Report after report has highlighted how poverty restricts the life chances of children, how it can harm them physically and mentally, and can create a chain that is difficult to break for generations in respect of health problems, lack of economic and educational opportunities, and personal and social difficulties.

Having been forced through the lens of COVID to witness how deprivation is literally a question of life and death, these statistics are more than just embarrassing. They are sickening. The number of children across the UK living in poverty has increased over the last 10 years. The cruel austerity policies of successive Tory Governments in Westminster are partly responsible for that. But we also need to look more closely at the picture here in Wales. This is where a Labour Government has been, and continues to be, in power.

Salary levels are an important factor in the picture. Research by the Joseph Rowntree Foundation in April last year found that wages in Wales are lower than almost all other parts of the United Kingdom, contributing to the relatively high levels of in-work poverty, and so many key and front line workers are earning less than the real riving wage. And now, with the pandemic having ripped through our communities, it is our most impoverished people that have suffered most. Research by this Senedd has revealed that people from low-income households have been the most likely to lose their jobs and to lose their income.

Recently, the Bevan Foundation noted that a quarter of Welsh households have seen their incomes fall during the pandemic, while at the same time, living costs have risen in more than four in 10 households. As a result, the number of people claiming benefits that support those on low incomes has increased significantly. In April, over 125,000 more people in Wales were claiming universal credit than at the start of the pandemic. More and more of our people are falling into poverty, and the fact that the Westminster Government wants to withdraw the £20-a-week increase in universal credit is likely to see even more households experiencing desperate financial hardship. And this is not an exaggeration. It is a desperate situation when people are struggling to pay for everyday essentials. This is the situation for 110,000 households—roughly the same as the number of households in Swansea. Again, it is the households with children that have been hit hardest.

So, how have people been coping with the increasing gap between lower incomes and higher living costs? People are going without food, and many of the most impoverished households expect to have to make further cuts in the future. They will go without heat, without clothes, without light or electricity.

So, what do those who analyse this shocking research and statistics say should be done? What can the Welsh Government do to change this? There is one measure, one specific step that is affordable and simple to achieve, that repeatedly comes to the top of the list of possible measures: extending eligibility and ensuring access to free school meals for all children in poverty.

Over 70,000 children currently living below the poverty line in Wales are not eligible for free school meals. They are missing out on something that would make a fundamental and striking difference to their lives and would relieve the economic pressure on their families. Eradicating child poverty was a target of the Welsh Government—a target that was dropped. Isn't this the most important target that any Government could have?

The Government has also ignored its own child poverty review, which found that extending eligibility for free school meals to a wider range of children and young people was the one thing that would help the most.

Therefore, the evidence in support of this measure is robust. But the record is disgraceful. Wales provides fewer free cooked meals to its schoolchildren at present than any other nation in the United Kingdom.

It's also disappointing that the Welsh Government has refused to extend free school meals permanently to children in families who have no recourse to public funds due to their immigration status. These are some of the most vulnerable families in our nation. This would be a powerful anti-racist statement, and it would increase the pressure on the Tory Government in Westminster to abolish this unjust policy. Support for the measure is widespread.

There's a growing and vocal movement in favour of expanding free school meals in Wales. I met with representatives of the anti-poverty coalition last week. The frustration at the growing levels of child poverty and the determination to see this stain on our society addressed made a very deep impression on me. This broad-ranging and passionate support for expanded free school meals provision comes from an array of organisations in Wales and beyond. There is also support within groups affiliated with your own Labour movement. Constituency Labour parties, Labour groups and trade union branches are passing motions and making calls. Again the question: what is stopping Welsh Government from responding to this ever growing chorus of disapproval and following the evidence?

When we have brought this case to the Government, as we have done on many occasions, we have been told that the barrier is cost. But that cost is a relatively modest one, certainly when the outcome is such an important one. The Wales anti-poverty coalition estimates it would cost an additional £10.5 million annually. That's a mere 0.06 per cent of the total revenue budget of the Government. Even if every child received a free school meal, the cost would be £140.7 million. That's still less than 1 per cent of the Welsh Government’s total revenue budget. In addition to the increased revenue cost, expanded provision would also lead to some additional capital costs, but there are some practical workarounds that would allow this investment to be spread over time and allow eligibility to be expanded before the investment has been completed.

Another factor that seems to be preventing the Welsh Government from acting is the cost implications for other policies, which are far greater than the costs directly associated with expanding provision of free school meals. However, there are easy amendments that could be made to these policies to ensure that they still deliver the support they were designed for, even if they are decoupled from free school meals. The use of FSM as an indicator for determining how funds are allocated to local authorities and schools is therefore not a hurdle to expanding eligibility.

Expanding eligibility to all children whose families receive universal credit is thus achievable, and it can be done reasonably swiftly. Given the enormous benefits that such a change would provide to families across Wales, and given the deepening poverty crisis, this is the time to act. Do we really mean it when we say we want a fairer Wales? Now is the time to ask ourselves that question. So, what's stopping the Welsh Government? Will you support the motion today and take action, and, if you don't, will you be able to look in the mirror tomorrow? Diolch.

Mae symudiad cynyddol ac amlwg o blaid ehangu prydau ysgol am ddim yng Nghymru. Cyfarfûm â chynrychiolwyr y gynghrair gwrthdlodi yr wythnos diwethaf. Gwnaeth y rhwystredigaeth ynglŷn â'r lefelau cynyddol o dlodi plant a'r penderfyniad i weld y staen hon ar ein cymdeithas yn cael sylw argraff ddofn iawn arnaf. Daw'r gefnogaeth eang ac angerddol hon i ehangu'r ddarpariaeth prydau ysgol am ddim gan amrywiaeth o sefydliadau yng Nghymru a thu hwnt. Mae cefnogaeth hefyd o fewn grwpiau sy'n gysylltiedig â'ch mudiad Llafur eich hun. Mae'r blaid Lafur yn yr etholaethau, grwpiau Llafur a changhennau undebau llafur yn pasio cynigion ac yn gwneud galwadau. Unwaith eto, y cwestiwn yw: beth sy'n atal Llywodraeth Cymru rhag ymateb i'r corws cynyddol hwn o anghymeradwyaeth a dilyn y dystiolaeth?

Pan gyflwynwyd yr achos hwn gennym i'r Llywodraeth, fel rydym wedi gwneud droeon, dywedwyd wrthym mai cost yw'r rhwystr. Ond mae'r gost honno'n un gymharol fach, yn sicr pan fo'r canlyniad yn un mor bwysig. Mae cynghrair gwrthdlodi Cymru yn amcangyfrif y byddai'n costio £10.5 miliwn yn ychwanegol bob blwyddyn. Dim ond 0.06 y cant yw hynny o gyfanswm cyllideb refeniw'r Llywodraeth. Hyd yn oed pe bai pob plentyn yn cael pryd ysgol am ddim, y gost fyddai £140.7 miliwn. Mae hynny'n dal yn llai nag 1 y cant o gyfanswm cyllideb refeniw Llywodraeth Cymru. Yn ogystal â'r gost refeniw uwch, byddai darpariaeth estynedig hefyd yn arwain at rai costau cyfalaf ychwanegol, ond mae rhai pethau ymarferol y gellid eu gwneud i ganiatáu i'r buddsoddiad hwn gael ei ledaenu dros amser ac ehangu cymhwysedd cyn y byddai'r buddsoddiad wedi'i gwblhau.

Ffactor arall sy'n ymddangos fel pe bai'n atal Llywodraeth Cymru rhag gweithredu yw goblygiadau cost i bolisïau eraill, sy'n llawer mwy na'r costau a gysylltir yn uniongyrchol ag ehangu'r ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim. Fodd bynnag, mae diwygiadau hawdd y gellid eu gwneud i'r polisïau hyn er mwyn sicrhau eu bod yn dal i ddarparu'r cymorth y cawsant eu cynllunio i'w ddarparu, hyd yn oed os cânt eu datgysylltu oddi wrth brydau ysgol am ddim. Felly, nid yw defnyddio prydau ysgol am ddim fel dangosydd ar gyfer penderfynu sut y dyrennir arian i awdurdodau lleol ac ysgolion yn rhwystr rhag ehangu cymhwysedd.

Felly, fe ellir parhau i ehangu cymhwysedd i bob plentyn y mae eu teuluoedd yn cael credyd cynhwysol, a gellir ei wneud yn weddol gyflym. O ystyried y manteision enfawr y byddai newid o'r fath yn eu creu i deuluoedd ledled Cymru, ac o ystyried yr argyfwng tlodi sy'n dyfnhau, dyma'r adeg i weithredu. A ydym o ddifrif yn ei olygu pan ddywedwn ein bod am gael Cymru decach? Dyma'r adeg i ofyn y cwestiwn hwnnw i ni'n hunain. Felly, beth sy'n atal Llywodraeth Cymru? A wnewch chi gefnogi'r cynnig heddiw a gweithredu, ac os na wnewch hynny, a fyddwch yn gallu edrych yn y drych yfory? Diolch.

17:50

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw ar y Gweinidog i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths.

I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister to formally move amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths.

Gwelliant 1—Lesley Griffiths

Dileu pwynt 3 a rhoi yn ei le:

Yn nodi bod Llywodraeth Cymru:

a) wedi cychwyn adolygu’r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim yn unol â’r ymrwymiad yn y Rhaglen Lywodraethu, gyda’r bwriad o ymestyn yr hawl, mae data dros dro y Cyfrifiad Ysgolion Blynyddol ar Lefel Disgyblion (CYBLD) yn dangos bod 108,203 o ddisgyblion yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim, cynnydd o bron i 18,000 ers CYBLD 2020;

b) wedi darparu £60 miliwn ychwanegol ers dechrau’r pandemig i ddarparu prydau ysgol am ddim ychwanegol yn ystod blwyddyn ariannol 2020-21 ac wedi cael cydnabyddiaeth gan y Sefydliad Polisi Addysg am ei chymorth i deuluoedd sy’n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yn ystod y pandemig;

c) yn mynd i ddarparu £23.3 miliwn ychwanegol i ymestyn prydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau’r ysgol ym mlwyddyn ariannol 2021-22, gan sicrhau’r ddarpariaeth fwyaf hael yn y DU; a

d) yn gweithio gyda phartneriaid i ddarparu’r unig gynllun cyffredinol i roi brecwast am ddim mewn ysgolion cynradd yn y DU.

Amendment 1—Lesley Griffiths

Delete point 3 and replace with:

Notes the Welsh Government:

a) has commenced a review of the eligibility criteria for free school meals as committed to in the Programme for Government, with the intent of extending entitlement, provisional Pupil Level Annual School Census (PLASC) data shows there are 108,203 pupils eligible for free school meals, an increase of almost 18,000 since PLASC 2020;

b) has provided an additional £60m since the start of the pandemic to provide additional Free School Meals in the 2020-21 financial year and has been recognised by the Education Policy Institute (EPI) for its support to families eligible for free school meals during the pandemic;

c) will provide an additional £23.3m to extend free school meals in school holidays for the 2021-22 financial year, providing the most generous provision in the UK; and

d) working with partners, delivers the only universal primary school free breakfast scheme in the UK.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Yn ffurfiol.

Formally.

Rwy'n galw nawr ar Laura Jones i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Laura Jones.

I now call on Laura Jones to move amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Laura Jones.

Gwelliant 2—Darren Millar

Ym mhwynt 3, dileu is-bwynt (c).

Amendment 2—Darren Millar

In point 3, delete sub-point (c).

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Thank you, Llywydd. I thank Plaid Cymru for bringing this debate to the Chamber today, as it does highlight the dire need—the real need—to tackle poverty here in Wales, and the need to protect and look after children in need. It is very hard to concentrate and get a good education when your stomach is rumbling, and that's why I think there is now universal support for free school meals for our poorest pupils. But universal benefits, I would argue, Llywydd, are not the answer. Of course the state has a moral duty to protect those who fall below the poverty line, but it is not the responsibility of the state to feed everybody's children. Universal free meals would lead to a situation where relatively low-income people are paying extra in tax to fund free meals for families who can well afford to contribute to the system. The welfare system is a safety net to catch the vulnerable before they fall. Our citizens should have the dignity and freedom to choose how they spend their money and how to raise their own children. If a family can afford to feed their children, they should have the freedom to do so.

The past 16 months has seen an extraordinary rate of restrictions on the freedoms and liberties that we all take for granted; many have been for good reasons, to keep people safe, but we mustn't think that the public will tolerate this sort of nannying long term. It is not the role of Government to tell families how they should raise their children. Government needs to provide efficient and reliable public services, maximise investment to create jobs, and that's how you lift families out of poverty, not through nannying bureaucratic interventions. The Conservative amendment removes the reference to universal free school meals, but I do not want to detract from the rest of the motion by extending free school meals to those households that are on universal credit—16,400 more households will be eligible, meaning that those children could be better equipped to learn. But we should be cautious of gold-plating benefits like universal credit like this too often, as it creates a cliff edge and this creates the risk that they end up better off by living on the safety net rather than having the dignity and reward that a job and a monthly pay check will provide.

While on the subject of free school meals, I would urge the Welsh Government to improve the way that they process school admissions data so that schools are funded based on the number of free school meals pupils that they have, not on the number that they had two years ago. Welsh Government has a ridiculously bureaucratic funding system, which is denying pupils the targeted support and intervention that they need. It's the twenty-first century, Llywydd; such a system should have left our classrooms along with the BBC BASIC computer.

And, Llywydd, I cannot let this debate go past without mentioning, alongside free school meals, the academic benefits of sport and physical activity, which are also proven to improve academic attainment and improve concentration in the classroom. Even taking part in programmes like the daily mile, as was talked about earlier, can have a big impact, which I know from my son's own primary school. So, if we are serious about the benefits that we've heard in the Chamber today, the Welsh Government should be ring-fencing time and providing proper financial support to enable our schools to encourage sport and active lifestyles in our young people alongside free school meals. And I was pleased that the Minister actually said something on it earlier in this regard, but I would urge speed, Minister, as post pandemic, the benefits that physical activity can bring are even more than we've outlined today.

But the best thing we can do for children eligible for free school meals is to tackle poverty by attracting more investment that creates decent, well-paid jobs—opportunities for families to get on in life. An evidence review on child poverty conducted by the UK Government highlighted that one of the most important factors that contributes to child poverty is long-term worklessness and low earnings within the child's household. Thirty-eight per cent of children who experience persistent poverty live in workless households, and that's why, Llywydd, while this debate is well-intentioned, free school meals is a policy to treat the symptom. We need bold intervention to address the deep-rooted causes of poverty, so young people can do well in school and go on to secure well-paid jobs. In 22 years of Labour rule we have seen the Welsh economy stagnate, and, despite well-meaning reports and short-term policies, there has been no improvement in social mobility. Now is the time, Minister, to act and build that dynamic economy that will help poorer families get on in life. 

Diolch, Lywydd. Diolch i Blaid Cymru am ddod â'r ddadl hon i'r Siambr heddiw, gan ei bod yn tynnu sylw at yr angen dybryd—yr angen gwirioneddol—i fynd i'r afael â thlodi yma yng Nghymru, a'r angen i amddiffyn a gofalu am blant mewn angen. Mae'n anodd iawn canolbwyntio a chael addysg dda pan fydd eich stumog yn wag, a dyna pam rwy'n credu bod cefnogaeth gyffredinol bellach i brydau ysgol am ddim i'n disgyblion tlotaf. Ond Lywydd, byddwn yn dadlau nad budd i bawb yw'r ateb. Wrth gwrs, mae gan y wladwriaeth ddyletswydd foesol i ddiogelu'r rhai sy'n syrthio islaw'r llinell dlodi, ond nid cyfrifoldeb y wladwriaeth yw bwydo plant pawb. Byddai prydau am ddim i bawb yn arwain at sefyllfa lle mae pobl ar incwm cymharol isel yn talu treth ychwanegol i ariannu prydau am ddim i deuluoedd sy'n gallu fforddio cyfrannu at y system. Mae'r system les yn rhwyd ddiogelwch i ddal y rhai sy'n agored i niwed cyn iddynt ddisgyn. Dylai ein dinasyddion gael urddas a rhyddid i ddewis sut y maent yn gwario eu harian a sut i fagu eu plant eu hunain. Os gall teulu fforddio bwydo eu plant, dylent gael rhyddid i wneud hynny.

Mae'r 16 mis diwethaf wedi gweld cyfradd eithriadol o gyfyngiadau ar y rhyddid a'r hawliau rydym i gyd yn eu cymryd yn ganiataol; mae llawer wedi bod am resymau da, i gadw pobl yn ddiogel, ond rhaid inni beidio â meddwl y bydd y cyhoedd yn goddef gorofal maldodus o'r fath yn hirdymor. Nid rôl y Llywodraeth yw dweud wrth deuluoedd sut y dylent fagu eu plant. Mae angen i'r Llywodraeth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus effeithlon a dibynadwy, gwneud y mwyaf o fuddsoddiad i greu swyddi, a dyna sut mae codi teuluoedd allan o dlodi, nid drwy ymyriadau biwrocrataidd maldodus. Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn dileu'r cyfeiriad at brydau ysgol am ddim i bawb, ond nid wyf am dynnu o weddill y cynnig i ymestyn prydau ysgol am ddim i'r aelwydydd sydd ar gredyd cynhwysol—bydd 16,400 yn fwy o aelwydydd yn gymwys, sy'n golygu y gallai'r plant hynny fod mewn sefyllfa well i ddysgu. Ond dylem ofalu rhag goreuro budd-daliadau fel credyd cynhwysol fel hyn yn rhy aml, gan ei fod yn creu ymyl clogwyn a'r risg y byddant yn well eu byd yn byw ar y rhwyd ddiogelwch yn hytrach na chael yr urddas a'r fantais y mae swydd a chyflog misol yn eu cynnig.

Gan ein bod yn trafod prydau ysgol am ddim, byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i wella'r ffordd y maent yn prosesu data derbyniadau i ysgolion fel bod ysgolion yn cael eu hariannu ar sail nifer y disgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim, nid y nifer a oedd ganddynt ddwy flynedd yn ôl. Mae gan Lywodraeth Cymru system ariannu hurt o fiwrocrataidd, sy'n amddifadu disgyblion o'r cymorth a'r ymyrraeth wedi'u targedu y maent eu hangen. Rydym yn byw yn yr unfed ganrif ar hugain, Lywydd; dylai system o'r fath fod wedi gadael ein hystafelloedd dosbarth gyda'r cyfrifiadur BBC BASIC.

Lywydd, ni allaf adael i'r ddadl hon basio heb sôn, ochr yn ochr â phrydau ysgol am ddim, am fanteision academaidd chwaraeon a gweithgarwch corfforol, pethau eraill y profwyd eu bod yn gwella cyrhaeddiad academaidd ac yn gwella gallu disgyblion i ganolbwyntio yn yr ystafell ddosbarth. Gall hyd yn oed cymryd rhan mewn rhaglenni fel y filltir ddyddiol, gweithgaredd y soniwyd amdano'n gynharach, gael effaith fawr, a gwn hynny o ysgol gynradd fy mab fy hun. Felly, os ydym o ddifrif am y manteision y clywsom amdanynt yn y Siambr heddiw, dylai Llywodraeth Cymru neilltuo amser a darparu cymorth ariannol priodol i alluogi ein hysgolion i annog chwaraeon a ffyrdd egnïol o fyw ymhlith ein pobl ifanc ochr yn ochr â phrydau ysgol am ddim. Ac roeddwn yn falch fod y Gweinidog wedi dweud rhywbeth am hynny yn gynharach, ond byddwn yn eich annog i fynd ati'n gyflym, Weinidog, gan fod hyd yn oed mwy o fanteision i weithgarwch corfforol ar ôl y pandemig na'r hyn a amlinellwyd gennym heddiw.

Ond y peth gorau y gallwn ei wneud i blant sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim yw mynd i'r afael â thlodi drwy ddenu mwy o fuddsoddiad sy'n creu swyddi gweddus sy'n talu'n dda—cyfleoedd i deuluoedd gamu ymlaen mewn bywyd. Nododd adolygiad o'r dystiolaeth ar dlodi plant a gyflawnwyd gan Lywodraeth y DU mai un o'r ffactorau pwysicaf sy'n cyfrannu at dlodi plant yw bod heb waith yn hirdymor ac enillion isel yng nghartref y plentyn. Mae 38 y cant o blant sy'n profi tlodi parhaus yn byw ar aelwydydd heb waith, ac er bod bwriadau da i'r ddadl hon, Lywydd, dyna pam y mae prydau ysgol am ddim yn bolisi i drin y symptom. Mae arnom angen ymyrraeth feiddgar i fynd i'r afael ag achosion dwfn tlodi, fel y gall pobl ifanc wneud yn dda yn yr ysgol a mynd ymlaen i gael swyddi sy'n talu'n dda. Mewn 22 mlynedd o reolaeth Lafur rydym wedi gweld economi Cymru'n aros yn ei hunfan, ac er gwaethaf adroddiadau sy'n llawn bwriadau da a pholisïau tymor byr, ni fu gwelliant o ran symudedd cymdeithasol. Weinidog, dyma'r adeg i weithredu ac adeiladu'r economi ddeinamig a fydd yn helpu teuluoedd tlotach i gamu ymlaen mewn bywyd. 

17:55

It is heartbreaking to have this debate today, and it's not just Welsh Government who have a lot to answer for, but the UK Government has a lot to answer for as well. The thought of children going hungry in Wales and families struggling to put food on the table is a failure. It's a failure of Government and it's a failure of societal and economic systems. Many years ago, I was one of those kids. I was on free school meals for some time. My experiences have led me to the conclusion that free school meals ultimately should be universal. Aside from the clear effect that free school meals has on poverty and economic inequality, as well as the well-being of pupils, it also has a clear effect on educational attainment. After all, how can a learner concentrate at school if they are hungry?

Universal entitlement improves attainment by more amongst pupils from less affluent families than amongst pupils from more affluent families. In Wales, half as many pupils eligible for free school meals achieved the level 2 key stage 4 educational attainment threshold as children who are not eligible, and they are far more likely to be excluded from school. In the short term, children from households that lack food security are more likely to suffer educational losses, hampering their progress and development. This inevitably places pressure and additional stress on children that live in poverty. Children that go hungry are far more likely to suffer from anxiety and severe stress, and there are proven links between hunger in early life and depression and suicidal episodes, as well as the likelihood of developing chronic illnesses such as asthma. Crucially, for proper brain growth in children, they must be provided with specific nutritional requirements. Ensuring our children receive these nutrients through universal access to nutritious meals will therefore also ensure the well-being of future generations, preventing serious illnesses and chronic conditions as well as ensuring healthy brain development. The evidence is clear: children not eating a healthy diet are more likely to suffer problems as they age. They'll be more likely to suffer from diseases such as cancer, diabetes, heart disease and obesity.

The COVID-19 pandemic has of course left many families struggling to feed their children, and the dramatic shifts in education have left many school-age children behind, hamstringing working-class children who are already playing catch-up with well-off peers. At the very least, children in poverty have suffered a double blow to their well-being, and the provision of school meals would allow them to recover and thrive. If we want children and young people to thrive in education and to grow up to be healthy adults, they need nutrition. It's simple. The cost implications of poverty and hunger, the impact on health, physically and mentally, as well as on educational attainment, of not feeding children will be far greater than the cost of providing free school meals. By providing nutritious meals to all children, especially all those in poverty, and by procuring those meals locally, we can boost the economy and ensure our children and young people can thrive and grow, no matter their background. I would hope that a Welsh Labour Government would agree with this. It's no good standing up and saying that we provide the best free school meals provision in the UK. Quite simply, the best is not good enough. We've heard it time and time again in the Chamber over the years—the language of priorities is the religion of socialism. For me and many others, that still means something. 

Mae'n dorcalonnus ein bod yn cael y ddadl hon heddiw, ac nid Llywodraeth Cymru yn unig sydd â llawer i ateb drosto, mae gan Lywodraeth y DU lawer i ateb drosto hefyd. Mae'r syniad o blant llwglyd yng Nghymru a theuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd rhoi bwyd ar y bwrdd yn fethiant. Mae'n fethiant ar ran y Llywodraeth ac mae'n fethiant ar ran systemau cymdeithasol ac economaidd. Flynyddoedd lawer yn ôl, roeddwn yn un o'r plant hynny. Roeddwn yn cael prydau ysgol am ddim am beth amser. Mae fy mhrofiadau wedi fy arwain i'r casgliad y dylai prydau ysgol am ddim fod yno i bawb yn y pen draw. Ar wahân i'r effaith glir y mae prydau ysgol am ddim yn ei chael ar dlodi ac anghydraddoldeb economaidd, yn ogystal â lles disgyblion, mae hefyd yn cael effaith glir ar gyrhaeddiad addysgol. Wedi'r cyfan, sut y gall dysgwr ganolbwyntio yn yr ysgol os yw'n llwglyd?

Mae hawl i bawb gael prydau ysgol am ddim yn gwella cyrhaeddiad i raddau mwy ymhlith disgyblion o deuluoedd llai cefnog nag ymhlith disgyblion o deuluoedd mwy cefnog. Yng Nghymru, hanner cymaint o ddisgyblion a oedd yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim o gymharu â phlant nad oeddent yn gymwys a gyrhaeddodd drothwy cyrhaeddiad addysgol lefel 2 cyfnod allweddol 4, ac maent yn llawer mwy tebygol o gael eu gwahardd o'r ysgol. Yn y tymor byr, mae plant o gartrefi heb gyflenwad diogel o fwyd yn fwy tebygol o ddioddef colledion addysgol, gan lesteirio eu cynnydd a'u datblygiad. Mae hyn yn anochel yn rhoi pwysau a straen ychwanegol ar blant sy'n byw mewn tlodi. Mae plant sy'n llwglyd yn llawer mwy tebygol o ddioddef gorbryder a straen difrifol, ac mae cysylltiad profedig rhwng bod yn llwglyd yn gynnar mewn bywyd ac iselder a phyliau o fod eisiau cyflawni hunanladdiad, yn ogystal â'r tebygolrwydd o ddatblygu afiechydon cronig fel asthma. Yn hollbwysig, er mwyn i'r ymennydd allu tyfu'n iawn mewn plant, rhaid iddynt gael maethynnau penodol. Felly, bydd sicrhau bod ein plant yn cael y maethynnau hyn drwy allu cael prydau maethlon hefyd yn sicrhau lles cenedlaethau'r dyfodol, gan atal afiechydon difrifol a chyflyrau cronig yn ogystal â sicrhau bod yr ymennydd yn datblygu'n iach. Mae'r dystiolaeth yn glir: mae plant nad ydynt yn bwyta deiet iach yn fwy tebygol o ddioddef problemau wrth iddynt heneiddio. Byddant yn fwy tebygol o ddioddef o glefydau fel canser, diabetes, clefyd y galon a gordewdra.

Wrth gwrs, mae pandemig COVID-19 wedi golygu bod llawer o deuluoedd yn ei chael hi'n anodd bwydo eu plant, ac mae'r newidiadau dramatig mewn addysg wedi golygu bod llawer o blant oed ysgol ar ei hôl hi, gan lyffetheirio plant dosbarth gweithiol sydd eisoes yn ceisio dal i fyny â chyfoedion cefnog. Mae plant sy'n byw mewn tlodi wedi dioddef ergyd ddwbl fan lleiaf i'w llesiant, a byddai darparu prydau ysgol yn caniatáu iddynt wella a ffynnu. Os ydym am i blant a phobl ifanc ffynnu mewn addysg a thyfu i fod yn oedolion iach, mae angen maeth arnynt. Mae'n syml. Bydd goblygiadau cost tlodi a phlant llwglyd, yr effaith ar iechyd, yn gorfforol ac yn feddyliol, yn ogystal ag ar gyrhaeddiad addysgol, o beidio â bwydo plant yn llawer mwy na'r gost o ddarparu prydau ysgol am ddim. Drwy ddarparu prydau maethlon i bob plentyn, yn enwedig pawb sy'n byw mewn tlodi, a thrwy gaffael y prydau hynny'n lleol, gallwn hybu'r economi a sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc yn gallu ffynnu a thyfu, beth bynnag fo'u cefndir. Byddwn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Lafur Cymru yn cytuno. Nid oes diben codi ar ein traed a dweud ein bod yn cynnig y ddarpariaeth orau o brydau ysgol am ddim yn y DU. Yn syml iawn, nid yw'r gorau'n ddigon da. Rydym wedi'i glywed dro ar ôl tro yn y Siambr dros y blynyddoedd—iaith blaenoriaethau yw crefydd sosialaeth. I mi a llawer o bobl eraill, mae hynny'n dal i olygu rhywbeth. 

I'll be voting against the Plaid motion today because I am opposed to universal free school meals. I do not believe that providing free school meals to children who are being privately educated is the right thing to do or the right use of resources—if you look at your motion there, it says 'all'; it doesn't say 'all in the public sector', it says 'all' and 'all' includes those in private education—not now, and not in the future. But if Plaid Cymru returned with a motion that said 'amend the eligibility criteria for free school meals so that all school pupils in families receiving universal credit or equivalent benefit are eligible, and permanently extend free school meals entitlement to pupils in families with no recourse to public funds', I will vote for it. 

Sometimes, a debate can be simplified into right and wrong. It is right to extend free school meals to children on universal credit and those with no recourse to public funds. It is wrong not to do so. The Labour Party was created to stand up for the poor and exploited in society. Children will go hungry. In working-class communities such as mine, the meal at around midday is called 'dinner'—to many children, the main meal of the day. Too many children go to bed hungry at night. One good meal a day makes a huge difference to a child. Also, being hungry affects educational attainment.

The right to food is protected in the UK by the international covenant on economic, social and cultural rights. The convention on the rights of the child also reiterate the UK's responsibility to ensure all children have an adequate standard of living, including the right to food. While the UK has ratified both conventions, it has not enshrined them in domestic law, unfortunately. This means they cannot be legally enforced in the UK courts. Nevertheless, hunger in childhood is a human rights violation that our Government has an obligation to address using the maximum resources it has available. The right to food is also about ensuring that all people are able to access food in a dignified way.

I'm sure the Government will mention cost and the difficulty affording it. I've listened intently for over a year now when we've been told that we have the most generous financial support amongst all the British nations for businesses during the pandemic. We have provided business rate relief to smaller food retailers. We have engaged in finding money to support demand-side housing that's inflating housing prices. We have provided substantial support for economic schemes that could never work. It's not that we've invested in them and they were a possibility, and we were a bit unlucky. I won't name them now but I can name some that could never work; they were just not possible to work. 

So, I remain completely unconvinced that this is not affordable. In fact, we've just talked about £75 million for active travel. Now, this is where you come down to priorities. Would you prefer to see that money spent on active travel or on feeding schoolchildren? I'm on feeding schoolchildren, and I think that that is when you come down to what are your priorities. So, I'm really unconvinced that this is not affordable.

One of the main reasons that so many in our society live in hardship and that so many cannot afford food is because we live in a system embedded in structural inequality. And let's be fair, the Welsh Government have been very critical of universal credit cuts, very rightly so, and they've blamed the Conservatives fairly regularly, if not very regularly, for cutting universal credit by £20, and that is wrong. But it's equally as wrong not to feed children who are on universal credit, even more so now when universal credit has been cut by £20. And we've got a punitive benefits system, sanctions on those reliant on benefits, and a five-week wait for universal credit. That's why many children and families have no recourse to public money; they're waiting that five weeks to get their universal credit. They have no money coming in from anywhere. How they're meant to survive, I'm not quite sure. 

The minimum wage was supposed to provide enough for a family to live off. Unfortunately, it's not the real living wage, and I've bored you in here more than once talking about how important the real living wage is, so I won't do that now. Did you in Plaid Cymru add that third item about providing free school meals that includes children in private schools in order to stop any Labour Members voting for it? If you did, you've probably been very successful if that was the aim. But providing free school meals for pupils whose parents are on universal credit and who have no recourse to public funds is one of the things the Labour Party was created to do. If we cannot do that, why do we exist? 

Byddaf yn pleidleisio yn erbyn cynnig Plaid Cymru heddiw oherwydd fy mod yn gwrthwynebu prydau ysgol am ddim i bawb. Ni chredaf mai darparu prydau ysgol am ddim i blant sy'n cael addysg breifat yw'r peth iawn i'w wneud na'r defnydd cywir o adnoddau—os edrychwch ar eich cynnig, mae'n dweud 'pawb'; nid yw'n dweud 'pawb yn y sector cyhoeddus', mae'n dweud 'pawb' ac mae 'pawb' yn cynnwys plant mewn addysg breifat—nid yn awr, ac nid yn y dyfodol. Ond pe bai Plaid Cymru yn dychwelyd gyda chynnig sy'n dweud 'diwygio'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim fel bod pob disgybl ysgol mewn teulu sy'n cael credyd cynhwysol neu fudd-dal cyfatebol yn gymwys, ac ymestyn hawliau prydau ysgol am ddim yn barhaol i ddisgyblion mewn teuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt', fe bleidleisiaf dros hynny. 

Weithiau, gellir symleiddio dadl yn ôl yr hyn sy'n iawn a'r hyn nad yw'n iawn. Mae'n iawn cynnig prydau ysgol am ddim i blant ar gredyd cynhwysol a'r rhai nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt. Nid yw'n iawn i beidio â gwneud hynny. Crëwyd y Blaid Lafur i sefyll dros y tlawd a'r rhai y camfanteisir arnynt mewn cymdeithas. Bydd yna blant sy'n llwglyd. Mewn cymunedau dosbarth gweithiol fel fy un i, gelwir y pryd o gwmpas hanner dydd yn 'ginio' ('dinner')—i lawer o blant, dyma fydd prif bryd y dydd. Mae gormod o blant yn mynd i'r gwely'n llwglyd yn y nos. Mae un pryd da y dydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr i blentyn. Hefyd, mae bod yn llwglyd yn effeithio ar gyrhaeddiad addysgol.

Mae'r hawl i fwyd wedi ei diogelu yn y DU gan y cyfamod rhyngwladol ar hawliau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol. Mae'r confensiwn ar hawliau'r plentyn hefyd yn ategu cyfrifoldeb y DU i sicrhau bod gan bob plentyn safon byw ddigonol, gan gynnwys yr hawl i fwyd. Er bod y DU wedi cadarnhau'r ddau gonfensiwn, nid yw wedi'u hymgorffori mewn cyfraith ddomestig, yn anffodus. Mae hynny'n golygu na ellir eu gorfodi'n gyfreithiol yn llysoedd y DU. Serch hynny, mae newyn plentyndod yn dramgwydd yn erbyn hawliau dynol y mae ein Llywodraeth dan rwymedigaeth i fynd i'r afael ag ef gan ddefnyddio cymaint o adnoddau ag sydd ar gael iddi. Mae'r hawl i fwyd hefyd yn ymwneud â sicrhau bod pawb yn gallu cael bwyd heb golli urddas.

Rwy'n siŵr y bydd y Llywodraeth yn sôn am y gost a'r anhawster y mae'n eu hwynebu. Rwyf wedi gwrando'n astud ers dros flwyddyn bellach pan ddywedir wrthym mai ni sydd wedi rhoi'r cymorth ariannol mwyaf hael ym Mhrydain i fusnesau yn ystod y pandemig. Rydym wedi darparu rhyddhad ardrethi busnes i fanwerthwyr bwyd llai. Rydym wedi mynd ati i ddod o hyd i arian i gefnogi tai ar ochr y galw sy'n chwyddo prisiau tai. Rydym wedi rhoi cefnogaeth sylweddol i gynlluniau economaidd na allent byth weithio. Nid ein bod wedi buddsoddi ynddynt a'u bod yn bosibl, a'n bod ychydig yn anlwcus. Ni wnaf eu henwi yn awr ond gallaf enwi rhai na allent byth weithio; nid oedd yn bosibl iddynt weithio. 

Felly, nid wyf wedi fy argyhoeddi'n llwyr o hyd nad yw hyn yn fforddiadwy. Yn wir, rydym newydd sôn am £75 miliwn ar gyfer teithio llesol. Nawr, dyma lle daw'n fater o flaenoriaethau. A fyddai'n well gennych weld yr arian hwnnw'n cael ei wario ar deithio llesol neu ar fwydo plant ysgol? Rwy'n ffafrio bwydo plant ysgol, a chredaf mai dyna pryd y daw'n fater o beth yw eich blaenoriaethau. Felly, nid wyf wedi fy argyhoeddi nad yw hyn yn fforddiadwy.

Un o'r prif resymau pam y mae cynifer yn ein cymdeithas yn byw mewn caledi a pham na all cynifer o bobl fforddio bwyd yw oherwydd ein bod yn byw mewn system sydd wedi'i gwreiddio mewn anghydraddoldeb strwythurol. A gadewch i ni fod yn deg, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn feirniadol iawn o doriadau credyd cynhwysol, a hynny'n gwbl briodol, ac maent wedi beio'r Ceidwadwyr yn weddol reolaidd, os nad yn rheolaidd iawn, am dorri £20 oddi ar y credyd cynhwysol, ac mae hynny'n anghywir. Ond mae hi'r un mor anghywir peidio â bwydo plant sydd ar gredyd cynhwysol, hyd yn oed yn fwy felly yn awr pan fo'r credyd cynhwysol £20 yn llai. Ac mae gennym system fudd-daliadau gosbol, sancsiynau ar y rhai sy'n dibynnu ar fudd-daliadau, a gorfod aros am bum wythnos am gredyd cynhwysol. Dyna pam fod llawer o blant a theuluoedd heb gyllid cyhoeddus ar gael iddynt; maent yn aros am bum wythnos i gael eu credyd cynhwysol. Nid oes ganddynt arian yn dod i mewn o unrhyw le. Sut y maent i fod i oroesi, nid wyf yn hollol siŵr. 

Roedd yr isafswm cyflog i fod i ddarparu digon i deulu fyw arno. Yn anffodus, nid dyma'r cyflog byw gwirioneddol, ac rwyf wedi eich diflasu yma fwy nag unwaith yn siarad am ba mor bwysig yw'r cyflog byw gwirioneddol, felly ni wnaf hynny yn awr. A wnaethoch chi ym Mhlaid Cymru ychwanegu'r drydedd eitem honno am ddarparu prydau ysgol am ddim sy'n cynnwys plant mewn ysgolion preifat er mwyn atal unrhyw Aelodau Llafur rhag pleidleisio drosto? Os mai dyna oedd y nod, mae'n debygol eich bod wedi llwyddo. Ond mae darparu prydau ysgol am ddim i ddisgyblion y mae eu rhieni ar gredyd cynhwysol ac nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt yn un o'r pethau y crëwyd y Blaid Lafur i'w gwneud. Os na allwn wneud hynny, pam ein bod yn bodoli? 

18:00

Mewn byd ôl-COVID-19, dylai darparu bwyd ysgol am ddim fod yn fwy o flaenoriaeth nag erioed o'r blaen, am ei fod yn helpu ein cymdeithas ni i adeiladu yn ôl yn well. Mae rhaglenni bwyd ysgol effeithiol yn gallu helpu ein plant ni nid yn unig yn ystod y 1,000 diwrnod cyntaf o'u bywyd, ond hefyd y 7,000 diwrnod nesaf ar eu taith i fod yn oedolion. Ac rŷm ni wedi clywed y ffaith yma o'r blaen gan Luke Fletcher, ond rwy'n mynd i ailadrodd rhywbeth tebyg: mae ymchwil gan y GENIUS School Food Network yn 2020 yn dangos bod ansawdd deiet yn ystod plentyndod yn effeithio ar ddatblygiad pobl ifanc, yn effeithio hefyd ar eu cyflawniad addysgol, iechyd a lles yn y dyfodol, a hefyd yn dylanwadu ar ddeiet a risg o glefydau fel diabetes a chancr yn ddiweddarach mewn bywyd. Rhaid i ni felly gael ffyrdd effeithiol a chynaliadwy o helpu pobl ifanc, yn enwedig mewn ardaloedd o anfantais economaidd gymdeithasol, i gael deiet gwell.

Ond yn ogystal â hyn, Llywydd, mae yna fanteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Nododd yr Athro Roberta Sonnino o Brifysgol Caerdydd fod caffael cyhoeddus yn un o'r offerynnau mwyaf pwerus sydd ar gael i lywodraethau i lunio economïau bwyd cynaliadwy. Mae caffael bwyd yn ganran enfawr o'n GDP ni—rhyw 13 i 14 y cant, fel arfer, yng ngwledydd Ewrop. Felly, mae hi'n gyfle euraidd i ni benderfynu pa fath o farchnadoedd bwyd rŷm ni am eu creu, i bwy, a sut. Byddai sicrhau bod y Llywodraeth, awdurdodau lleol, a sefydliadau eraill yn prynu bwyd sy'n cael ei dyfu'n lleol ar gyfer prydau ysgol am ddim yn cryfhau yr economi leol hefyd. Gall cefnogi'r economi fwyd leol hefyd ddod â manteision economaidd ac amgylcheddol pwysig. Mae'r manteision yn cynnwys defnyddio tir fferm i dyfu llysiau a hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o ffermwyr i fod yn dyfwyr yn ogystal â bod yn gynhyrchwyr bwyd, a chig yn arbennig, o safon. Mae modd creu swyddi da drwy gynhyrchu, prosesu a gwerthu bwyd yn lleol. Byddai hyn yn creu hwb i'r economi leol ac yn sicrhau bod y bunt yn aros yn lleol.

Gwrandewch ar y data yma: mae'r sector cyhoeddus yn cyfrannu'n sylweddol at y gwariant ar fwyd a diod yng Nghymru—£78 miliwn y flwyddyn, yn ôl yr archwilydd cyffredinol. Dychmygwch y gwahaniaeth y gallai £78 miliwn ei wneud i'n cymunedau ni pe bai'r gyllideb gaffael gyfan yn cael ei gwario yng Nghymru ar gynnyrch o Gymru. Mae ymchwil ddiweddar gan y New Economics Foundation yn dangos bod buddsoddi £1 mewn cynlluniau caffael lleol yn rhoi gwerth £3 mewn gwerth cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol.

In a post-COVID-19 world, providing free school meals should be more of a priority than ever before, because it helps our society to build back better. Effective school food programmes can help our children not only during the first 1,000 days of their lives, but also the next 7,000 days on their journey toward adulthood. And we've heard this fact previously from Luke Fletcher, but I will repeat something similar: research by the GENIUS School Food Network undertaken in 2020 shows that the quality of diet during childhood has an impact on the development of young people. It impacts on their educational attainment and their health and well-being for the future, and also influences their diet and the risk of chronic diseases such as diabetes and cancer later in life. We therefore must have effective and sustainable ways of helping young people, particularly in socioeconomic deprived areas, in accessing a better diet. 

But in addition to this, Llywydd, there are social, economic and environmental benefits, too. Professor Roberta Sonnino of Cardiff University noted that public procurement is one of the most powerful tools available to governments in the development of sustainable food economies. The procurement of food is a huge percentage of our GDP—some 13 to 14 per cent, usually, in European nations. So, it's a golden opportunity for us to decide what kind of food markets we want to create, for whom, and how. Ensuring that the Government, local authorities, and other organisations purchased food that is grown locally for free school meals would strengthen the local economy, too. Supporting the local food economy could also bring economic and environmental benefits. The benefits include using farmland to grow vegetables, training the next generation of farmers to be growers as well as food producers, and particularly producers of quality meat. We can create high-quality jobs by producing, processing and selling food locally. This would boost local economies and would ensure that every pound stays local.

Listen to this data: the public sector contributes significantly to expenditure on food and drink in Wales—£78 million per annum, according to the auditor general. Imagine the difference that £78 million could make to our communities if the whole procurement budget were spent in Wales on Welsh produce. Recent research by the New Economics Foundation demonstrates that investing £1 in local procurement projects gives you an added value of £3 in social, economic and environmental benefits.

Plaid Cymru believes that all public procurement of food should prioritise the purchase of food produced in Wales. The provision of free school meals for primary children, with an emphasis on developing local supply chains, will support local farmers and growers, and local businesses. With a threat to the farming sector created by trade deals with countries like Australia, and the increased cost of imports, this is a golden opportunity for the public sector and farmers and growers to work together to produce high-quality, fresh and seasonal food and to help create a more sustainable food system in Wales based on shorter and more resilient supply chains. From dairy to red meat processing, we have an extractive economy, where Welsh products are taken over the border to England to be processed. Currently, any Wales food policy needs to recognise that many of its conventional supply chains are increasingly tied to UK processing and retailing hubs. Recent statistics suggest that Wales only has the capacity to process 49 per cent of its own milk, 28 per cent of Welsh beef, and 24 per cent of lamb and sheep. All of this represents lost value and lost income to the Welsh economy and the wider food industry, and this has to change.

Cred Plaid Cymru y dylai caffael bwyd cyhoeddus flaenoriaethu prynu bwyd a gynhyrchir yng Nghymru bob amser. Bydd darparu prydau ysgol am ddim i blant cynradd, gyda phwyslais ar ddatblygu cadwyni cyflenwi lleol, yn cefnogi ffermwyr a thyfwyr lleol, a busnesau lleol. Gyda bygythiad i'r sector ffermio yn sgil cytundebau masnach â gwledydd fel Awstralia, a chost gynyddol mewnforion, dyma gyfle euraid i'r sector cyhoeddus a ffermwyr a thyfwyr gydweithio i gynhyrchu bwyd ffres a thymhorol o ansawdd uchel a helpu i greu system fwyd fwy cynaliadwy yng Nghymru yn seiliedig ar gadwyni cyflenwi byrrach a mwy gwydn. O laeth i brosesu cig coch, mae gennym economi echdynnol, lle mae cynnyrch o Gymru'n cael ei gludo dros y ffin i Loegr i'w brosesu. Ar hyn o bryd, mae angen i unrhyw bolisi bwyd yng Nghymru gydnabod bod llawer o'i chadwyni cyflenwi confensiynol wedi'u clymu fwyfwy wrth ganolfannau prosesu a manwerthu'r DU. Mae ystadegau diweddar yn awgrymu nad oes gan Gymru gapasiti i brosesu mwy na 49 y cant o'i llaeth ei hun, 28 y cant o gig eidion Cymru, a 24 y cant o gig oen a defaid. Mae hyn i gyd yn golli gwerth a cholli incwm i economi Cymru a'r diwydiant bwyd ehangach, ac mae'n rhaid i hyn newid.

Dwi'n gorffen gyda hyn, Llywydd: mae ehangu prydau ysgol am ddim hefyd yn rhoi'r cyfle inni sicrhau bwyd iachach i'n plant a chynyddu cynnyrch garddwriaethol yma yng Nghymru. I gloi, felly, byddai prydau bwyd am ddim i blant cynradd nid yn unig yn arwain at well batrymau bwyta'n iach, lleihau gordewdra, gwella'r gallu i ganolbwyntio yn y dosbarth ac yn lleihau'r stigma sy'n gysylltiedig â thlodi, ond mae hefyd iddo fanteision cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Felly, am bob math o resymau da, Llywydd, dwi'n erfyn ar bawb i gefnogi'r cynnig hwn. Diolch yn fawr.

I will conclude with this, Llywydd: expanding free school meals also gives us an opportunity to secure healthier foods for our children and to increase horticulture here in Wales. To conclude, therefore, free school meals for primary children would not only lead to better healthy eating patterns, reduce obesity, improve the ability to concentrate in the classroom and reduce the stigma attached to poverty, but it also has social, economic and environmental benefits too. So, for all sorts of very good reasons, Llywydd, I urge everyone to support this motion. Thank you.

18:05

I agree with a great deal of what Cefin Campbell has said, because he's said many of the things I've been going on about in the last Senedd, so I look forward to working with him on that. But I don't think that this debate is about that today; I think it's about the money at the moment. We simply haven't got the local food sources that we need. We heard in the business statement yesterday about the crisis of food security that we are currently experiencing, so we need to be very careful about what we are going to promise to our children and our families that we are not able to deliver.

Rwy'n cytuno â llawer iawn o'r hyn y mae Cefin Campbell wedi'i ddweud, oherwydd mae wedi dweud llawer o'r pethau y bûm yn siarad amdanynt yn y Senedd ddiwethaf, felly edrychaf ymlaen at weithio gydag ef ar hynny. Ond nid wyf yn credu bod y ddadl hon yn ymwneud â hynny heddiw; rwy'n credu ei fod yn ymwneud â'r arian ar hyn o bryd. Nid oes gennym y ffynonellau bwyd lleol sydd eu hangen arnom. Clywsom yn y datganiad busnes ddoe am yr argyfwng o ran diogelwch y cyflenwad bwyd rydym yn ei brofi ar hyn o bryd, felly mae angen inni fod yn ofalus iawn ynglŷn â'r hyn rydym yn ei addo i'n plant a'n teuluoedd na allwn ei gyflawni.

I listened with great interest to Laura Jones say, 'If families can afford to feed their children, they should have the freedom to do so as they wish.' I think not. We can't actually stand by if a family is not feeding their child a nutritious diet willingly and knowingly and with the ability to do something about it. That is simply not possible. And the consequences, as we have seen, of poor diet are what is clogging up our hospitals, because of the long-term consequences of poor diet. And as Luke Fletcher, indeed, pointed out, it has very serious short-term and long-term consequences for the ability of the child to learn as well as the obesity epidemic and diabetes and all the other things that go with that. I agree that the midday meal that Mike Hedges talked about really should be the main meal of the day for a child. It is really not great for them to be having that meal in the evening; they need to be having it in the middle of the day when they're running around, using up and needing to burn up a lot of their calories.

But politics is the art of the possible and, at the moment, there is a £50 million difference in the cost calculations of the Bevan Foundation and the calculations of the Welsh Government on what it would cost to introduce free school meals for all children on universal credit. I'm well aware that the accounting errors may occur, but £50 million is not far short of the fine of £70 million imposed on Southern Water for its criminal discharge of raw sewage into the rivers and seas of Kent and Sussex. It would be great, wouldn't it, if the malpractice of irresponsible companies that poison children could be used to feed hungry children in our schools, but that is not the way things work. If Plaid is really serious about the issue and is a responsible party, you have to make clear what you're going to cut to find the money for funding universal free school meals, and I need to know what the answer is to that in your summing up. I appreciate that Plaid is a recent convert to the important issue of free school meals, but to continue to demand that we throw money at the problem without displaying much acknowledgement of the complexity of this issue is not good enough. It is not a simple good-versus-bad answer. We know from amendment 1 that the Welsh Government is exploring all the options, starting with tying down the cost implications, and that is just a start.

I need to know how many pupils are currently receiving a nutritious school lunch at all. In my constituency, it's not that many, simply because it is very difficult to deliver lunch in the dining room of a school without completely busting the bubble arrangements. We know, instead, that most families are being asked to send pupils to school with a packed lunch—how nutritious are those packed lunches? I appreciate that it's difficult to visit schools but I bet that many of them consist of a packet of crisps and a chocolate bar because I've seen it on countless occasions. 

The 33,000 rise in the take-up of free school meals during the pandemic is to be welcomed. We need to know a great deal more, however, about whether this has been inspired by the injection of cash into family bank accounts, which, of course, is the most dignified way of supporting poor families, rather than grab bags being provided and which continue to be provided by some local authorities. In the past, how much effort have local schools put into ensuring that families were signing up to the service that their children were entitled to? How much is that due to stigma and how much is it children actually refusing to eat the school lunches that are being served because they prefer to sit in the lunch break with their friends who are having packed lunches or they want to go and play games? I have experience, definitely, that people on free school meals are simply eating chips because that's all they will eat—not a good use of public funds.

What about these free school breakfasts? We hope that the change in the regulations on bubbling will, indeed, allow them to be reinstated in September, but this is not a service for hungry children as much as a service for working parents. We know that from the school census data back in January 2020—a million miles ago. We can all deplore the proposed £20 cut in universal credit, but if we peg our free school meal eligibility to the actions of the UK Government who we have no control over, what could that be setting us up for in terms of control of our own budget? If they knew that all our children were getting a free school meal, would Rishi Sunak then reduce the amount of money that was coming to families on universal credit? This is a hugely complicated issue, and we have to work really hard, collectively, to get this one right. 

Gwrandewais gyda diddordeb mawr ar Laura Jones yn dweud, 'Os gall teuluoedd fforddio bwydo eu plant, dylent gael rhyddid i wneud hynny fel y dymunant.' Nid wyf yn credu hynny. Ni allwn sefyll naill ochr os nad yw teulu'n bwydo deiet maethlon i'w plentyn o'u gwirfodd ac yn fwriadol a chyda'r gallu i wneud rhywbeth yn ei gylch. Nid yw hynny'n bosibl. A chanlyniadau deiet gwael, fel y gwelsom, yw'r hyn sy'n tagu ein hysbytai, oherwydd canlyniadau hirdymor deiet gwael. Ac fel y nododd Luke Fletcher yn wir, mae iddo ganlyniadau tymor byr a hirdymor difrifol iawn i allu'r plentyn i ddysgu yn ogystal â'r epidemig gordewdra a diabetes a'r holl bethau eraill sy'n mynd gyda hynny. Cytunaf mai'r pryd canol dydd y soniodd Mike Hedges amdano a ddylai fod yn brif bryd y dydd i blentyn. Nid yw'n wych iddynt gael y pryd hwnnw gyda'r nos; mae angen iddynt ei gael ganol dydd pan fyddant yn rhedeg o gwmpas, yn defnyddio ac yn llosgi llawer o'u calorïau.

Ond celfyddyd yr hyn sy'n bosibl yw gwleidyddiaeth, ac ar hyn o bryd, mae gwahaniaeth o £50 miliwn rhwng cyfrifiadau Sefydliad Bevan o gostau a chyfrifiadau Llywodraeth Cymru o'r hyn y byddai'n ei gostio i gyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ar gredyd cynhwysol. Rwy'n ymwybodol iawn y gall gwallau cyfrifyddu ddigwydd, ond nid yw £50 miliwn yn bell o'r ddirwy o £70 miliwn a roddwyd i Southern Water am y drosedd o ryddhau carthffosiaeth amrwd i afonydd a moroedd Caint a Sussex. Byddai'n wych, oni fyddai, pe gellid defnyddio camweddau cwmnïau anghyfrifol sy'n gwenwyno plant i fwydo plant llwglyd yn ein hysgolion, ond nid dyna'r ffordd y mae pethau'n gweithio. Os yw Plaid Cymru o ddifrif am y mater ac yn blaid gyfrifol, rhaid ichi egluro beth y bwriadwch ei dorri i ddod o hyd i'r arian ar gyfer ariannu prydau ysgol am ddim i bawb, ac mae angen imi wybod beth yw'r ateb i hynny wrth ichi grynhoi. Rwy'n sylweddoli mai yn ddiweddar y daeth Plaid Cymru i ddadlau'r achos dros fater pwysig prydau ysgol am ddim, ond nid yw parhau i fynnu ein bod yn taflu arian at y broblem heb ddangos llawer o gydnabyddiaeth o gymhlethdod y mater yn ddigon da. Nid yw'n ateb syml o'r da yn erbyn y drwg. Gwyddom o welliant 1 fod Llywodraeth Cymru yn archwilio'r holl opsiynau, gan ddechrau drwy nodi'r goblygiadau o ran costau, a dim ond dechrau yw hynny.

Mae angen imi wybod faint o ddisgyblion sy'n cael cinio ysgol maethlon ar hyn o bryd. Yn fy etholaeth i, nid yw'n gymaint â hynny, yn syml am ei bod yn anodd iawn darparu cinio yn ystafell fwyta ysgol heb chwalu'r trefniadau swigod yn llwyr. Yn lle hynny, fe wyddom fod gofyn i'r rhan fwyaf o deuluoedd anfon pecyn bwyd gyda'r disgyblion i'r ysgol—pa mor faethlon yw'r pecynnau bwyd hynny? Rwy'n derbyn ei bod yn anodd ymweld ag ysgolion ond rwy'n sicr fod llawer ohonynt yn cynnwys pecyn o greision a bar o siocled oherwydd rwyf wedi'i weld niferoedd o weithiau. 

Mae'r cynnydd o 33,000 yn y nifer sy'n manteisio ar brydau ysgol am ddim yn ystod y pandemig i'w groesawu. Fodd bynnag, mae angen inni wybod llawer mwy i weld a yw hyn wedi'i ysbrydoli gan chwistrelliad o arian parod i gyfrifon banc teuluol, sef y ffordd sy'n cynnig fwyaf o urddas, wrth gwrs, wrth gefnogi teuluoedd tlawd yn hytrach na'r cydau bwyd sy'n parhau i gael eu darparu gan rai awdurdodau lleol. Yn y gorffennol, faint o ymdrech y mae ysgolion lleol wedi'i wneud i sicrhau bod teuluoedd yn manteisio ar y gwasanaeth roedd gan eu plant hawl iddo? Faint o hynny sy'n deillio o stigma a faint y mae'n ymwneud â phlant yn gwrthod bwyta'r ciniawau ysgol sy'n cael eu gweini oherwydd bod yn well ganddynt eistedd dros yr egwyl ginio gyda'u ffrindiau sy'n cael pecynnau bwyd, neu am eu bod eisiau mynd i chwarae? Mae gennyf brofiad, yn bendant, o bobl sy'n cael prydau ysgol am ddim yn bwyta sglodion, yn syml am mai dyna'r cyfan y byddant yn ei fwyta—nid yw hynny'n ddefnydd da o arian cyhoeddus.

Beth am y brecwastau ysgol am ddim? Gobeithiwn y bydd y newid yn y rheoliadau ar swigod yn caniatáu eu hadfer ym mis Medi, ond mae'n fwy o wasanaeth i rieni sy'n gweithio nag o wasanaeth i blant llwglyd. Gwyddom hynny o ddata'r cyfrifiad ysgolion yn ôl ym mis Ionawr 2020—filiwn o filltiroedd yn ôl. Gallwn i gyd resynu at y toriad arfaethedig o £20 i'r credyd cynhwysol, ond os clymwn ein cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim wrth weithredoedd Llywodraeth y DU nad oes gennym reolaeth drostynt, beth y gallai hynny ei olygu i'n rheolaeth ar ein cyllideb ein hunain? Pe byddent yn gwybod bod ein plant i gyd yn cael prydau ysgol am ddim, a fyddai Rishi Sunak wedyn yn lleihau'r swm o arian a fyddai'n dod i deuluoedd ar gredyd cynhwysol? Mae hwn yn fater hynod o gymhleth, ac mae'n rhaid inni weithio'n eithriadol o galed gyda'n gilydd i'w gael yn iawn. 

18:15

What does a society owe its children? That surely is one of the great dividing lines in politics. I believe that society and Government hold a shared responsibility over the lives and well-being of children, while to others, such a notion will be an affront. Indeed, some politicians, wealthy politicians, who've had all the luck in the world, seem to think that children should be punished for their parents' poverty, that the really nice things are too good for them, and that while some children can grow up in homes with food aplenty and golden wallpaper, the rest can make do with gristle or crumbs from the rich man's table.

If there's one lasting image from the free school meals debacle in England last year, it's those photographs, shared on social media, of the inadequate meal parcels: the halved vegetables wrapped in cling film, because those children apparently didn't merit full vegetables, which makes you ponder the effort it would have taken to cut and separate out those bits of vegetables, the time invested in taking away and denying those children the whole portion. The casual cruelty of that banal act and lack of care or concern. Pasta and tuna taken out of tins and bagged up in those measly bags to make sure the rest of the family couldn't possibly benefit from those meals. It was as if the whole exercise was meant to strip away every vestige of dignity from the recipients. Those photographs shamed our hearts because they betrayed something deep set in our society, that we are brought up collectively to accept poverty, so long as it happens over there. And that if people are poor, they somehow deserve it. And it took a footballer, Marcus Rashford, a man who is an English hero, Llywydd, to shame the Tory Government into changing their policy. 

Now, I don't deny for a moment that the situation is better in Wales, but it is still not enough, and I would be failing in my job if I didn't point that out. Llywydd, I've raised questions recently about the mental health impact of childhood hunger, the hidden harm created in a child's psyche, the associations of guilt and shame that get built around food because of poverty, because chronic hunger isn't just about empty bellies; it's about malnourished self-esteem, underfed aspirations and starved potential. It's about not being able to afford the slice of pizza that your friends have, being embarrassed about your lunch, going to queue on the other side of the hall away from your classmates with the other free school meal children, maybe missing out on lunch altogether because you don't want to face the jibes. As the children's food inquiry makes clear, hunger is a social harm. It causes distress, isolation; it can trigger depression, hopelessness and stress for both parents and children. It affects school attendance and attainment.

The free school meal allowance in Wales isn't enough. The children's commissioner's charter for change looked at this, and her office found that children getting £2.05 a day didn't have enough money for a break-time snack as well as a lunch-time meal. The slice of pizza I mentioned, in one school that costs £1.95, leaving only 10p for a snack at break time or a drink. It wasn't enough for either. Another child said, and I quote, 'All I could afford was one sandwich or a fruit and drink, never a meal.' A third child told them they just had to starve until lunch time while everyone else could buy what they wanted. Just had to starve.

Food should neither be seen as a lifeline nor a luxury. It should be the baseline, the fundamental, the shared and the communal. Until we introduce universal free school meals, that stigma will continue. You'll have the two dinner queues in the canteen. You'll have the haves and the have nots. We'll have some children who will grow up associating food with embarrassment and shame, and we'll have a society that still thinks it's acceptable to send children bags of broken up vegetables in the place where compassion should be.

Beth sydd ar gymdeithas i'w phlant? Mae hynny'n sicr yn un o'r cwestiynau mawr sy'n rhannu gwleidyddion. Yn fy marn i, mae gan gymdeithas a Llywodraeth gyfrifoldeb ar y cyd dros fywydau a lles plant, a bydd eraill o'r farn fod syniad o'r fath yn warthus. Yn wir, mae'n ymddangos bod rhai gwleidyddion, gwleidyddion cyfoethog, sydd wedi cael yr holl lwc yn y byd, yn meddwl y dylid cosbi plant am dlodi eu rhieni, fod y pethau gwirioneddol braf yn rhy dda iddynt, ac er y gall rhai plant dyfu i fyny mewn cartrefi gyda digonedd o fwyd a phapur wal euraid, rhaid i'r gweddill wneud y tro gyda gweddillion neu friwsion oddi ar fwrdd y dyn cyfoethog.

Os oes un ddelwedd yn aros o'r llanast prydau ysgol am ddim yn Lloegr y llynedd, y ffotograffau a rennir ar y cyfryngau cymdeithasol o'r parseli bwyd annigonol yw honno: y llysiau wedi'u torri yn eu hanner a'u lapio mewn cling ffilm, am nad oedd y plant hynny'n haeddu llysiau cyfan, mae'n ymddangos, sy'n gwneud i chi ystyried yr ymdrech y byddai wedi'i chymryd i dorri a gwahanu'r darnau hynny o lysiau, yr amser a fuddsoddwyd er mwyn amddifadu plant o'r gyfran gyfan. Creulondeb di-hid y weithred ddiflas honno a'r diffyg ots neu bryder. Pasta a thiwna wedi'u tynnu o duniau a'u gosod yn y cydau tila rheini i sicrhau na allai gweddill y teulu elwa o'r prydau. Roedd fel pe bai'r holl beth i fod i ddileu pob gronyn o urddas i'r sawl a'i derbyniai. Roedd y ffotograffau hynny'n destun cywilydd i ni am eu bod yn datgelu rhywbeth dwfn yn ein cymdeithas, ein bod wedi cael ein magu gyda'n gilydd i dderbyn tlodi, cyhyd â'i fod yn digwydd draw acw. Ac os yw pobl yn dlawd, maent yn ei haeddu rywsut. Ac fe gymerodd bêl-droediwr, Marcus Rashford, dyn sy'n arwr o Sais, i godi digon o gywilydd ar y Llywodraeth Dorïaidd i wneud iddi newid ei pholisi. 

Nawr, nid wyf yn gwadu am eiliad fod y sefyllfa'n well yng Nghymru, ond nid yw'n ddigon o hyd, a byddwn yn methu gwneud fy swydd pe na bawn yn tynnu sylw at hynny. Lywydd, rwyf wedi codi cwestiynau'n ddiweddar am effaith newyn plentyndod ar iechyd meddwl, y niwed cudd a grëir yn seice'r plentyn, y cysylltiadau ag euogrwydd a chywilydd sy'n datblygu o gwmpas bwyd oherwydd tlodi, gan fod a wnelo newyn cronig â mwy na boliau gwag yn unig; mae a wnelo â diffyg maeth i hunan-barch, methiant i fwydo dyheadau a llwgu potensial. Mae'n ymwneud â methu fforddio'r darn o pizza sydd gan eich ffrindiau, teimlo embaras am eich cinio, mynd i giwio ar yr ochr arall i'r neuadd oddi wrth eich cyd-ddisgyblion gyda'r plant eraill sy'n cael pryd ysgol am ddim, colli cinio'n gyfan gwbl efallai am nad ydych am wynebu'r gwawd. Fel y mae'r ymchwiliad i fwyd plant yn ei wneud yn glir, mae newyn yn niwed cymdeithasol. Mae'n achosi trallod, arwahanrwydd; gall sbarduno iselder, anobaith a straen i rieni a phlant. Mae'n effeithio ar bresenoldeb a chyrhaeddiad yn yr ysgol.

Nid yw'r lwfans prydau ysgol am ddim yng Nghymru yn ddigon. Edrychodd siarter ar gyfer newid y comisiynydd plant ar hyn, a chanfu ei swyddfa nad oedd gan blant sy'n cael £2.05 y dydd ddigon o arian ar gyfer byrbryd amser egwyl yn ogystal â phryd o fwyd amser cinio. Y darn o pizza y soniais amdano, mewn un ysgol mae'n costio £1.95, gan adael dim ond 10c ar gyfer byrbryd amser egwyl neu ddiod. Nid oedd yn ddigon ar gyfer y naill na'r llall. Dywedodd plentyn arall, ac rwy'n dyfynnu, 'Y cyfan y gallwn ei fforddio oedd un frechdan neu ffrwyth a diod, byth bryd o fwyd.' Dywedodd trydydd plentyn wrthynt eu bod yn gorfod llwgu tan amser cinio tra gallai pawb arall brynu'r hyn roeddent ei eisiau. Gorfod llwgu.

Ni ddylid ystyried bwyd yn achubiaeth neu'n foethusrwydd. Dylai fod yn llinell sylfaen, yr hyn sy'n hanfodol, yr hyn a rennir a'r hyn sy'n gymunedol. Hyd nes y cyflwynwn brydau ysgol am ddim i bawb, bydd y stigma'n parhau. Bydd gennych y ddau giw cinio yn y ffreutur. Bydd gennych y rhai sydd â modd o gael, a'r rhai sydd heb fodd o gael. Bydd gennym rai plant yn tyfu i fyny yn cysylltu bwyd ag embaras a chywilydd, a bydd gennym gymdeithas sy'n dal i gredu ei bod yn dderbyniol i anfon cydau o lysiau wedi'u torri i blant yn y man lle dylai tosturi fod.

18:20

Y Gweinidog addysg, Jeremy Miles.

The Minister for education, Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd. Mae prydau ysgol am ddim yn parhau i fod yn elfen bwysig o'n hagenda ar gyfer trechu tlodi. Rŷn ni wedi gweld eu pwysigrwydd yn glir yn ystod y 15 mis heriol diwethaf. Yn anffodus, mae nifer y dysgwyr sy'n cael prydau ysgol am ddim wedi cynyddu drwy gydol y pandemig. Mae data dros dro diweddaraf y cyfrifiad ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion 2021 yn dangos bod 108,203 o ddisgyblion yn gymwys ar hyn o bryd. Mae hyn yn gynnydd o bron i 18,000 o ddisgyblion mewn blwyddyn yn unig. Does dim modd anwybyddu realiti hynny.

Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i ymateb i'r cynnydd yn y galw am brydau ysgol am ddim yn sgil y pandemig ac i adolygu'r meini prawf cymhwystra, gan ymestyn yr hawl mor bell ag y mae'n hadnoddau ni'n caniatáu. Rydw i wedi dwyn dechrau'r gwaith yma ymlaen yn seiliedig ar ddata dros dro, nid data wedi ei gadarnhau, felly rydym ni eisoes wedi cychwyn ar y gwaith, gan osod strwythur a chwmpas yr adolygiad. Bydd gwaith ar draws y Llywodraeth i weld beth yw'r goblygiadau o ran polisi a chost ar gyfer mentrau a grantiau eraill sy'n defnyddio gwybodaeth am gymhwystra ar gyfer prydau ysgol am ddim.

Rŷn ni hefyd yn edrych ar ymchwil a thystiolaeth, fel y gwaith a gomisiynwyd gan Sefydliad Bevan a Chynghrair Gwrth-dlodi Cymru. Mae Sefydliad Bevan wedi cynnal eu hamcangyfrif eu hunain o'r gost o ymestyn y ddarpariaeth, sydd ar hyn o bryd o leiaf yn gryn bellter o'n hamcangyfrifon ni, ond rwyf wedi rhoi cyfarwyddyd clir i fy swyddogion fod yn rhaid iddynt weithio'n agos ag ymchwilwyr Policy in Practice, a wnaeth y gwaith dadansoddi, i gael gwell dealltwriaeth o'u methodoleg a'u prisiad fel rhan o'n hadolygiad ni. Rwy'n disgwyl i'r adolygiad gael ei gwblhau yn yr hydref, ac fe fyddaf i'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ddechrau tymor newydd y Senedd ym mis Medi.

Thank you, Llywydd. Free school meals continue to be an important element of our efforts to eradicate poverty. We have clearly seen their importance over the challenging past 15 months. Unfortunately, the number of learners in receipt of free school meals has increased throughout the pandemic. And the interim data from the pupil level annual school census for 2021 demonstrates that 108,203 pupils are eligible at the moment. This is an increase of almost 18,000 pupils in one year. We cannot ignore the reality of that.

Our programme for government includes a commitment to respond to the increased demand for free school meals as a result of the pandemic, and to review the criteria for qualification, extending as much as possible. I have brought this work forward based on interim data, rather than confirmed data, so we have already started this work, putting the structure and remit of the review in place. There will be work across Government to see what the implications are in terms of policy and cost for other initiatives and grants that use information about eligibility for free school meals.

We're also looking at research and evidence and the work commissioned by the Bevan Foundation and the Wales Anti-poverty Coalition. The Bevan Foundation have estimated themselves the cost of extending provision, which at the moment is quite a way off our own estimates, but I've given clear direction to my officials that they must work closely with Policy in Practice, which did the analysis work, in order to get a better understanding of their methodology and valuation as part of our review. I'm expecting the review to be completed in the autumn, and I will provide an update to Members at the beginning of the new Senedd term in September.

It is unacceptable, Llywydd, that many families with no recourse to public funds also are living in extreme poverty. Changing the eligibility criteria for free school meals in these circumstances would require primary legislation to be amended. However, I strongly encourage local authorities to exercise their discretion to allow the children of these families to benefit from free school meal provision, and to claim the costs of doing so from the Welsh Government.

It is also unacceptable to me that a child or young person should miss out on extra-curricular activities and experiences because of their personal circumstances. Our pupil development grant access scheme provides funding directly to families who need it most, to help with some of the costs of the school day—a commitment in both our programme for government and 'Renew and reform'. Therefore, I'm pleased to announce that the pupil development grant access scheme will continue for this financial year. I have increased funding for PDG access to £10.45 million. This will allow us to extend the grant for additional years, namely years 1, 5, 8, 9 and 11, at a rate of £125 per learner.

These actions build on those that we have already taken, and I want to acknowledge the work of our delivery partners in supporting the key actions we've been able to take during this time. Last year, we made available £60 million in additional funding for free school meals, based on the most generous weekly allowance in the UK. Our local authorities responded with speed and dedication, ensuring learners who most relied on free school meals did not go without whilst not in school. We were the first in the UK to guarantee ongoing funding for free school meals throughout the summer holidays, in response to the pandemic, and the first to announce provision would continue until Easter 2021. Building on that, I can confirm an additional £23.3 million to ensure free school meal provision will be available during all school holidays in the 2021-22 financial year. We've allocated £477,000 for the provision of free meals for students in further education over the summer.

Llywydd, I understand the intentions behind the motion's call to extend free school meal eligibility, but the context in which we are seeking to do so is that of the limited budget provided to Wales by the United Kingdom Government. If eligibility for free school meals were extended to all pupils and families in receipt of universal credit, we estimate currently that approximately half of the pupils in maintained schools in Wales would be eligible.

It became clear during the last election that Plaid Cymru, who bring the motion today, had not fully thought through what their policy would mean for the pupil development grant. We regard that as vital funding for our schools, to help support our most disadvantaged pupils. There is a link between free school meal eligibility and the pupil development grant. We estimate that this link would potentially represent additional PDG costs of around £168 million a year. I do think it's important, as Jenny Rathbone was saying, that in the interests of a fully informed debate, that when parties advocate particular expenditure, they also indicate how it will be met and where other budgets would be cut and to say so. But I understand from Sioned Williams today that the answer to that in part is that Plaid Cymru no longer advocate that pupil development grant funding should follow free school meal eligibility.

I would like to thank Plaid Cymru, having said that, for the opportunity to address this important matter today. Our review as a Government of free school meal eligibility criteria to ensure that those who need it most receive the support that they need is already under way and I look forward to updating the Senedd in the next term and engaging with those in this Chamber and beyond who share that objective. Diolch, Llywydd.

Mae'n annerbyniol, Lywydd, fod llawer o deuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt hefyd yn byw mewn tlodi eithafol. Byddai newid y meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim o dan yr amgylchiadau hyn yn galw am ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol. Fodd bynnag, rwy'n annog awdurdodau lleol yn gryf i arfer eu disgresiwn er mwyn caniatáu i blant y teuluoedd hyn elwa o ddarpariaeth prydau ysgol am ddim, ac i hawlio costau gwneud hynny gan Lywodraeth Cymru.

Mae hefyd yn annerbyniol i mi y dylai plentyn neu berson ifanc golli cyfle i wneud gweithgareddau a chael profiadau allgyrsiol oherwydd eu hamgylchiadau personol. Mae ein cynllun mynediad at y grant datblygu disgyblion yn darparu cyllid yn uniongyrchol i'r teuluoedd sydd ei angen fwyaf, i helpu gyda rhai o gostau'r diwrnod ysgol—ymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu ac 'Adnewyddu a diwygio'. Felly, mae'n bleser gennyf gyhoeddi y bydd y cynllun mynediad at y grant datblygu disgyblion yn parhau ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Rwyf wedi cynyddu'r cyllid mynediad at y grant datblygu disgyblion i £10.45 miliwn. Bydd hyn yn ein galluogi i gynnig y grant i flynyddoedd ychwanegol, sef blynyddoedd 1, 5, 8, 9 ac 11, ar gyfradd o £125 y dysgwr.

Mae'r camau hyn yn adeiladu ar y rhai rydym eisoes wedi'u cymryd, ac rwyf am gydnabod gwaith ein partneriaid cyflawni yn cefnogi'r camau allweddol rydym wedi gallu eu cymryd yn ystod y cyfnod hwn. Y llynedd, darparwyd £60 miliwn o gyllid ychwanegol gennym ar gyfer prydau ysgol am ddim, yn seiliedig ar y lwfans wythnosol mwyaf hael yn y DU. Ymatebodd ein hawdurdodau lleol yn gyflym a chydag ymroddiad, gan sicrhau nad oedd y dysgwyr a oedd yn dibynnu fwyaf ar brydau ysgol am ddim yn mynd heb pan nad oeddent yn yr ysgol. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i warantu cyllid parhaus ar gyfer prydau ysgol am ddim drwy gydol gwyliau'r haf mewn ymateb i'r pandemig, a'r gyntaf i gyhoeddi y byddai'r ddarpariaeth yn parhau tan y Pasg 2021. Gan adeiladu ar hynny, gallaf gadarnhau £23.3 miliwn ychwanegol i sicrhau y bydd darpariaeth prydau ysgol am ddim ar gael yn ystod pob gwyliau ysgol ym mlwyddyn ariannol 2021-22. Rydym wedi dyrannu £477,000 ar gyfer darparu prydau am ddim i fyfyrwyr mewn addysg bellach dros yr haf.

Lywydd, rwy'n deall y bwriadau y tu ôl i alwad y cynnig i ymestyn cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim, ond y cyd-destun rydym yn ceisio gwneud hynny ynddo yw'r gyllideb gyfyngedig a ddarperir i Gymru gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Pe bai cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim yn cael ei ymestyn i gynnwys pob disgybl a theulu sy'n derbyn credyd cynhwysol, amcangyfrifwn ar hyn o bryd y byddai tua hanner y disgyblion mewn ysgolion a gynhelir yng Nghymru yn gymwys.

Daeth yn amlwg yn ystod yr etholiad diwethaf nad oedd Plaid Cymru, sy'n cyflwyno'r cynnig heddiw, wedi meddwl yn llawn am yr hyn y byddai eu polisi yn ei olygu i'r grant datblygu disgyblion. Credwn fod hwnnw'n gyllid hanfodol i'n hysgolion, er mwyn helpu i gefnogi ein disgyblion mwyaf difreintiedig. Mae cyswllt rhwng cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim a'r grant datblygu disgyblion. Amcangyfrifwn y gallai'r cyswllt hwn olygu costau ychwanegol o tua £168 miliwn y flwyddyn i'r grant datblygu disgyblion. Fel roedd Jenny Rathbone yn dweud, er mwyn cael dadl gwbl gynhwysfawr, pan fydd pleidiau'n cefnogi gwariant penodol, rwy'n credu ei bod yn bwysig eu bod hefyd yn nodi sut y telir amdano a lle byddai cyllidebau eraill yn cael eu torri, ac yn dweud hynny. Ond rwy'n deall gan Sioned Williams heddiw mai'r ateb i hynny'n rhannol yw nad yw Plaid Cymru bellach yn dadlau y dylai cyllid y grant datblygu disgyblion ddilyn y cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim.

Wedi dweud hynny, hoffwn ddiolch i Blaid Cymru am y cyfle i fynd i'r afael â'r mater pwysig hwn heddiw. Mae ein hadolygiad fel Llywodraeth o'r meini prawf cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim er mwyn sicrhau bod y rhai sydd ei angen fwyaf yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt eisoes ar y gweill ac edrychaf ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd y tymor nesaf ac at ymgysylltu â'r rhai yn y Siambr hon a thu hwnt sy'n rhannu'r amcan hwnnw. Diolch, Lywydd.

18:25

Galwaf ar Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl.

I call on Siân Gwenllian to reply to the debate.

Diolch yn fawr. Diolch i bawb am eu cyfraniadau y prynhawn yma. Mae siaradwyr Plaid Cymru wedi gosod y ddadl yn rymus iawn, yn gosod y cyd-destun ac yn amlinellu'r galwadau sydd yn cael mwy a mwy o gefnogaeth wrth inni drafod y mater yma a dwi ddim yn ymddiheuro am ddod â'r mater yn ôl yn fuan yn y Senedd yma. Mi wnaethom ni drafod hwn yn y Senedd ddiwethaf hefyd ac mae o angen bod ar yr agenda. Byddwn ni yn sicr ddim yn gadael i hyn fynd. Roedd Cefin yn sôn am fantais ein polisi ni o ran cryfhau'r economi fwyd leol, ac mae hwnna'n rhan greiddiol o'r hyn rydym ni'n ei gynnig.

Mae'r Torïaid yn colli'r pwynt yn llwyr. Mae yna dystiolaeth gadarn sy'n dangos bod cynnig cinio am ddim i bawb yn fanteisiol am nifer fawr o resymau ac mai'r garfan a fyddai'n elwa mwyaf ydy'r plant mwyaf difreintiedig, ac fe eglurodd Luke Fletcher hynny gan siarad o brofiad personol. Gaf i egluro i Mike Hedges mai polisi ar gyfer ysgolion y wladwriaeth ydy polisi Plaid Cymru ac na fyddai'n cynnwys nac yn ymestyn i'r sector breifat? Felly, gobeithio efo'r eglurhad hwnnw, er nad ydy o'n egluro hynny yn llythrennol yng ngeiriad cynnig, ond efo fi yn dweud hyn rŵan fel eglurhad, gobeithio y medrwch chi gefnogi ein cynnig ni, neu dwi ddim yn siŵr ai dadlau yn erbyn yr egwyddor o universalism y mae Mike, sydd yn egwyddor sydd wedi cael ei derbyn, wrth gwrs, gan y Blaid Lafur.

Yn y Ffindir, Sweden ac Estonia, mae prydau ysgol am ddim ar gael i bob disgybl ysgol, nid y disgyblion tlawd yn unig, ac rydym ni'n gwybod pa mor llwyddiannus ydy systemau addysg y gwledydd hynny. Yn yr Alban a Lloegr, mae pob plentyn oedran ysgol, yn nhair blynedd gyntaf eu haddysg, yn derbyn prydau ysgol am ddim, beth bynnag fo incwm y teulu. Yng Ngogledd Iwerddon, mae'r trothwy enillion i'r rhai sy'n derbyn credyd cynhwysol wedi'i osod ar lefel uchel, gan helpu cefnogi mwy o deuluoedd sy'n gweithio. Ac mae peryg y bydd Cymru'n syrthio ymhellach ar ei hol hi. Mae Llywodraeth yr Alban bellach yn bwriadu cyflwyno prydau ysgol am ddim i bob plentyn ysgol gynradd erbyn mis Awst y flwyddyn nesaf. Felly, mae gwrthwynebiad Llywodraeth Cymru i ymestyn prydau ysgol am ddim i bob teulu ar gredyd cynhwysol yn mynd yn anoddach ac yn anoddach i'w gyfiawnhau.

Mae yna gymhlethdod ariannol, oes, ond os ydy rhoi cinio am ddim i rai o blant mwyaf tlawd ein gwlad ni yn flaenoriaeth, ac y mae o, yn ôl beth dwi'n ei glywed, yn rhywbeth sydd yn bwysig i'r Gweinidog addysg, yna mae'n rhaid canfod ffordd o gwmpas y cymhlethdod ariannol yna, ac mae'n rhaid ei osod o'n flaenoriaeth gyllidebol. A dyna ydy pwrpas cyllidebau. Pwrpas cyllideb ydy gosod gwariant yn unol â blaenoriaethau a dwi'n edrych ymlaen at weld ffrwyth gwaith yr ymchwil cyllidol sydd yn digwydd.

Dwi yn falch eich bod chi yn mynd i fod yn gweithio efo'r Sefydliad Bevan i ddeall sut maen nhw wedi bod yn gweithio ac ar y dadansoddiad maen nhw wedi'i wneud. Maen nhw yn amcangyfrif y byddai'r gost o ymestyn prydau ysgol am ddim i bob myfyriwr ysgol mewn teuluoedd ar gredyd cynhwysol yn costio £10.5 miliwn. Mae hynny'n llai na 0.06 y cant o gyfanswm cyllideb refeniw Llywodraeth Cymru, ond, wrth gwrs, mi fyddai'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r teuluoedd tlotaf yng Nghymru, gan arbed dros £1,300 y flwyddyn ar gyfartaledd iddyn nhw.

O ran y cynnig sydd gerbron heddiw, rydyn ni siomedig o weld y Llywodraeth yn cynnig gwelliant sy'n golygu rhagor o ddiffyg gweithredu. Dydy adolygu ddim yn rhoi'r sicrwydd rydyn ni'n chwilio amdano, ac os bydd y cynnig yn cael ei wella yn y modd yna, fyddwn ni ddim yn gallu ei gefnogi, a byddwn ni yn ymatal ein cefnogaeth. Pwy all fod yn erbyn cefnogi mesur fyddai'n helpu dileu tlodi, yn lleihau anghydraddoldeb, yn lleihau pwysau ar gostau byw teuluoedd, yn helpu cyrhaeddiad a phrofiad dysgu, yn gwella iechyd plant ac yn lleihau'r stigma a'r boen feddyliol sydd yn deillio o dlodi? Cefnogwch y cynnig, a da chi, Llywodraeth Cymru, gwnewch hyn yn flaenoriaeth.

Thank you very much. I'd like to thank everyone for their contributions this afternoon. Plaid Cymru speakers have made very forceful arguments, setting the context and outlining the calls that are getting more and more support as we discuss this issue and I don't apologise for bringing the issue back so soon in this Senedd. We discussed this in the last Senedd as well and it does need to be on the agenda. We certainly won't drop this issue. Cefin mentioned the advantages of our policy in terms of strengthening the local food economy, and that is a core part of what we propose.

The Tories missed the point completely. There is robust evidence to show that offering free school meals to everyone is advantageous for a number of reasons and that the cohort that would benefit most are the most deprived children, and Luke Fletcher explained that and spoke from personal experience. Could I explain to Mike Hedges that it's a policy for state schools? That's what Plaid Cymru's policy is. And it wouldn't include or be extended to the private sector. So, I hope that with that explanation, although it doesn't explain that literally in the wording of the motion, but with me saying this now as an explanation, I hope that you can support our motion, or I'm not sure whether Mike is arguing against the principle of universalism, which is a principle that has been accepted by the Labour Party.

In Finland, Sweden and Estonia, free school meals are available to all school pupils, not just the most impoverished, and we know how successful the education systems of those countries are. In Scotland and England, every child of school age, in the first three years of their education, receive free school meals, regardless of household income. In Northern Ireland, the threshold for the earnings of those who receive universal credit has been set at a very high level, helping to support more working families. And there is a risk that Wales will fall further behind. The Scottish Government now intends to introduce free school meals for all primary school children by August next year. So, the opposition of the Welsh Government to extending free school meals to all families on universal credit is becoming more and more difficult to justify.

There are financial complexities, yes, but if giving free school meals to some of the most impoverished children in our country is a priority, and it is, from what I've heard, something that is important to the education Minister, then we have to find a way around that financial complexity, and we have to set it as a budget priority. And that's the purpose of budgets. The purpose of a budget is to set expenditure in accordance with priorities and I look forward to seeing the fruits of the labour of the fiscal research that is being undertaken.

I'm pleased that you're going to be working with the Bevan Foundation to understand how they have been working and on the analysis that they've laid out. They estimate that the cost of extending free school means to every school pupil in families on universal credit would cost £10.5 million. That is less than 0.06 per cent of the total revenue budget of the Welsh Government, but, of course, it would make a genuine difference to the lives of the poorest families in Wales, and would save £1,300 per year for them on average.

In terms of the motion before us, we are disappointed to see the Government proposing an amendment that means more lack of action. A review wouldn't give us the assurance that we're looking for, and if the motion is amended in that way, then we won't be able to support that, and we will abstain on our vote. Who can be against supporting a measure that would help to tackle poverty, would reduce inequality, would reduce the pressure on living costs of families, would help attainment and the learning experience, would help the health of children and would reduce the stigma and the mental anguish that stems from poverty? Support the motion, and for goodness' sake, Welsh Government, make this a priority.

18:30

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, ac felly dyma fi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections, and I will therefore defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Rydyn ni'n cyrraedd yr amser pleidleisio nawr, ac felly fe wnawn ni gymryd toriad byr ar gyfer paratoi ar gyfer y bleidlais hynny.

That brings us to voting time, and so we will take a short break to prepare for those votes.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:32.

Plenary was suspended at 18:32.

18:40

Ailymgynullodd y Senedd am 18:41, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 18:41, with the Llywydd in the Chair.

11. Cyfnod Pleidleisio
11. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar gynnig deddfwriaethol gan Aelod—dadl ar gynnig Bil gofal preswyl plant oedd honno. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Dodds. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, 15 yn ymatal, 14 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.

That brings us to voting time. The first vote is on the debate on a Member's legislative proposal, which was a debate on a children's residential care Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Dodds. Open the vote. Close the vote. In favour 27, 15 abstentions, 14 against, and therefore the motion is agreed.

Eitem 8 - Dadl ar Gynnig Deddfwriaethol gan Aelod – Bil gofal preswyl i blant: O blaid: 27, Yn erbyn: 14, Ymatal: 15

Derbyniwyd y cynnig

Item 8 - Debate on a Member's Legislative Proposal – A children's residential care Bill: For: 27, Against: 14, Abstain: 15

Motion has been agreed

Yr eitem nesaf yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar a Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 29 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi cael ei wrthod.

The next vote is on the Welsh Conservatives debate on an independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic. I call for a vote on the motion tabled in the names of Darren Millar and Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 29 against, and therefore the motion is not agreed. 

Eitem 9 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig – Ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i'r ffordd yr ymdriniwyd â phandemig COVID-19: O blaid: 27, Yn erbyn: 29, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 9 - Welsh Conservatives debate – An independent public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic: For: 27, Against: 29, Abstain: 0

Motion has been rejected

Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar ddadl a chynnig Plaid Cymru ar brydau ysgol am ddim. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 43 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei wrthod.

The next vote is on the Plaid Cymru debate on free school meals. I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 43 against, and therefore the motion is not agreed.

Eitem 10 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 43, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 10 - Plaid Cymru Debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 43, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 yw'r bleidlais nesaf. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 28 yn erbyn, ac felly, fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwyf yn arfer fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant. Ac felly, mae'r gwelliant wedi ei wrthod.

We move now to amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 28 against, and therefore, as required under Standing Order 6.20, I exercise my casting vote against the amendment. And therefore the amendment is not agreed.

Eitem 10 - Gwelliant 1 - cyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths: O blaid: 28, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0

Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 10 - Amendment 1 - tabled in the name of Lesley Griffiths: For: 28, Against: 28, Abstain: 0

As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).

Amendment has been rejected

Y bleidlais nesaf, felly, ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, 13 yn erbyn. Ac felly mae'r gwelliant wedi ei dderbyn.

The next vote is on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 43, no abstentions, 13 against. And therefore the amendment is agreed. 

18:45

Eitem 10 - Gwelliant 2 - cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 43, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 10 - Amendment 2 - tabled in the name of Darren Millar: For: 43, Against: 13, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio. 

The next vote is on the motion as amended. 

Cynnig NDM7767 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi cyhoeddi sawl adroddiad yn ddiweddar gan Sefydliad Bevan a Chlymblaid Gwrthdlodi Cymru ar ehangu'r ddarpariaeth o brydau ysgol am ddim a graddau tlodi yng Nghymru.

2. Yn nodi bod llythyr a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Glymblaid Gwrthdlodi Cymru ac a lofnodwyd gan 10 sefydliad gwrthdlodi yn galw ar Lywodraeth newydd Cymru i wneud ehangu prydau ysgol am ddim yn flaenoriaeth. 

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) ddiwygio'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim fel bod pob disgybl ysgol mewn teulu sy'n cael credyd cynhwysol neu fudd-dal cyfatebol yn gymwys;

b) ymestyn hawliau prydau ysgol am ddim yn barhaol i ddisgyblion mewn teuluoedd nad yw cyllid cyhoeddus ar gael iddynt.

Motion NDM7767 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes the recent publication of several reports by the Bevan Foundation and the Wales Anti-Poverty Coalition on expanding the provision of free school meals and on the extent of poverty in Wales.

2. Notes the recent publication of a letter by the Wales Anti-Poverty Coalition signed by ten anti-poverty organisations calling on the new Welsh Government to make expanding free school meals a priority. 

3. Calls on the Welsh Government to:

a) amend the eligibility criteria for free school meals so that all school pupils in families receiving universal credit or equivalent benefit are eligible;

b) permanently extend free school meal entitlements to pupils in families with no recourse to public funds.

Dwi'n agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, 10 yn ymatal a 36 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei wrthod. 

Open the vote. Close the vote. In favour 10, 10 abstentions, 36 against. Therefore the motion as amended is not agreed. 

Eitem 10 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig fel y'i diwygiwyd: O blaid: 10, Yn erbyn: 36, Ymatal: 10

Gwrthodwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 10 - Plaid Cymru Debate - Motion as amended: For: 10, Against: 36, Abstain: 10

Motion as amended has been rejected

Dyna ddiwedd ar y pleidleisiau y prynhawn yma. 

That concludes voting time for this afternoon. 

12. Dadl Fer: Cymorth i fenywod sy'n dioddef anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol
12. Short Debate: Support for women who suffer postpartum post-traumatic stress disorder

Nawr, fe fyddwn ni'n symud ymlaen i'r ddadl fer, ac mae'r ddadl fer y prynhawn yma i'w chyflwyno gan Buffy Williams. Buffy Williams. 

We will therefore move on to the short debate, and the short debate is to be presented by Buffy Williams. Buffy Williams.

I'd like to give a minute of my time to Laura Anne Jones, Huw Irranca-Davies and Carolyn Thomas, if I could, please. 

Postpartum post-traumatic stress disorder is a serious issue. In Wales alone over 9,000 women are suffering, sometimes in silence. Mothers have kept their symptoms to themselves so the condition has remained invisible, to a great extent. Many mothers, unfortunately, are sometimes wrongly diagnosed with postpartum depression, when in fact the trauma of a difficult birth or events directly concerning or complications after a birth can leave a mother suffering with postpartum PTSD. This can include flashbacks of traumatic moments throughout labour that has a mother reliving the fear of the trauma, troubling dreams and nightmares, symptoms of anxiety and not wanting to discuss or be reminded of the events surrounding the birth, and also feelings of isolation and hopelessness.

The birth of a child is one of the most intense and emotional experiences in a woman’s life, but, sometimes the best-planned births can quickly become an event where sadly anything but joy and happiness is felt. PTSD can have a detrimental effect on the mother and infant bond, causing distress to both mother and child. Early intervention is vital, and we are so lucky that the dedicated midwives and health professionals who are involved in the care of an expectant or new mother are key for this early diagnosis to take place. One study showed that 45 per cent of women experienced traumatic childbirth and up to 4.6 per cent of women developed PTSD. There are many reasons for a traumatic childbirth. An emergency caesarean section, intervention during labour, prolonged labour and injuries suffered during birth are just a few of the many reasons this can occur.

My own personal experience was not a traumatic birth, but the traumatic events that followed directly after and as a direct result of the birth. Those events have, and still do impact on my everyday life. I was told repeatedly by midwives and consultants how lucky I was, lucky to have survived and lucky to have had a quick-thinking midwife. 'Lucky'—lucky was a word I became used to hearing over the days, weeks and months following the birth of my daughter. But lucky was the last thing I was feeling: frightened, traumatised, confused, alone and anxious; these were words more fitting to my mindset. In some ways, I suppose I was lucky; lucky I had a team of dedicated midwives who soon became friends, and consultants who were caring and understanding. The care I received at hospital and when I eventually returned home was nothing short of outstanding; however, how many new mothers and mothers-to-be will not be lucky? How many mothers and lone mothers are suffering in silence? How many husbands, partners, families and friends are trying to support and care for a mother who is traumatised? Sometimes the birth partner who witnesses the upsetting experience also takes their own measure of distress and anxiety away from the birth; who is there to support them?

Hoffwn roi munud o fy amser i Laura Anne Jones, Huw Irranca-Davies a Carolyn Thomas, os caf, os gwelwch yn dda. 

Mae anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol yn fater difrifol. Yng Nghymru yn unig mae dros 9,000 o fenywod yn dioddef, weithiau mewn distawrwydd. Mae mamau wedi cadw eu symptomau iddynt eu hunain felly mae'r cyflwr wedi aros yn anweledig, i raddau helaeth. Mae llawer o famau, yn anffodus, weithiau'n cael diagnosis anghywir o iselder ôl-enedigaeth, pan fo trawma genedigaeth anodd neu ddigwyddiadau sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r enedigaeth neu gymhlethdodau ar ôl genedigaeth yn achosi i fam ddioddef anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol. Gall hyn gynnwys ôl-fflachiau o eiliadau trawmatig wrth esgor sy'n peri i fam ail-fyw ofn y trawma, breuddwydion a hunllefau sy'n peri gofid, symptomau gorbryder a diffyg awydd i drafod neu gael eu hatgoffa o'r digwyddiadau sy'n gysylltiedig â'r enedigaeth, yn ogystal â theimladau o arwahanrwydd ac anobaith.

Genedigaeth plentyn yw un o'r profiadau mwyaf dwys ac emosiynol ym mywyd menyw, ond weithiau gall y genedigaethau sydd wedi'u cynllunio orau ddod yn gyflym yn ddigwyddiad lle teimlir unrhyw beth ond llawenydd a hapusrwydd, yn anffodus. Gall anhwylder straen wedi trawma effeithio'n andwyol ar y cwlwm rhwng mam a'i baban, gan achosi gofid i'r fam a'r plentyn. Mae ymyrraeth gynnar yn hanfodol, ac rydym mor ffodus fod y bydwragedd a'r gweithwyr iechyd proffesiynol ymroddedig sy'n rhoi gofal i famau beichiog neu famau newydd yn allweddol i allu gwneud y diagnosis cynnar hwn. Dangosodd un astudiaeth fod 45 y cant o fenywod wedi profi genedigaeth drawmatig a bod hyd at 4.6 y cant o fenywod wedi datblygu anhwylder straen wedi trawma. Mae llawer o resymau dros enedigaeth drawmatig. Yn eu plith mae llawdriniaeth gesaraidd frys, ymyrraeth wrth esgor, esgor hir ac anafiadau a ddioddefwyd wrth roi genedigaeth.

Nid genedigaeth drawmatig oedd fy mhrofiad personol i, ond roedd y digwyddiadau a ddilynodd yn syth wedyn ac o ganlyniad uniongyrchol i'r enedigaeth yn drawmatig. Mae'r digwyddiadau hynny wedi effeithio ar fy mywyd bob dydd, ac maent yn dal i effeithio arno. Dywedwyd wrthyf dro ar ôl tro gan fydwragedd a meddygon ymgynghorol pa mor lwcus oeddwn i, lwcus fy mod wedi goroesi a lwcus i fod wedi cael bydwraig a oedd yn meddwl yn gyflym. 'Lwcus'—roedd lwcus yn air y deuthum i arfer â'i glywed dros y dyddiau, yr wythnosau a'r misoedd yn dilyn genedigaeth fy merch. Ond lwcus oedd y peth diwethaf a deimlwn: ofnus, wedi fy nhrawmateiddio, dryslyd, unig a phryderus; roedd y rhain yn eiriau mwy addas i ddisgrifio'r ffordd roeddwn yn teimlo. Mewn rhai ffyrdd, mae'n debyg fy mod yn lwcus; yn lwcus fod gennyf dîm o fydwragedd ymroddedig a ddaeth yn ffrindiau ymhen dim, a meddygon ymgynghorol a oedd yn ofalgar ac yn deall. Roedd y gofal a gefais yn yr ysbyty a phan ddychwelais adref yn y pen draw yn rhagorol; fodd bynnag, faint o famau newydd a mamau beichiog sydd ddim yn mynd i fod mor lwcus? Faint o famau a mamau sengl sy'n dioddef mewn distawrwydd? Faint o wŷr, partneriaid, teuluoedd a ffrindiau sy'n ceisio cefnogi a gofalu am fam wedi'i thrawmateiddio? Weithiau mae'r partner geni sy'n dyst i'r profiad gofidus hefyd yn dioddef eu siâr eu hunain o drallod a phryder heb fod yn yr enedigaeth; pwy sydd yno i'w cefnogi hwy?

18:50

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

There are many groups and organisations available to support mothers through this very difficult time, but when you leave the care of the medical professionals, and you are back in the family unit, you begin to worry; worry that you are a failure, worry that you are letting people down. You feel that you can’t ask for help without being negatively judged and you start to feel that no matter where you turn, no-one really understands. How many mothers right now are feeling this way? How many mothers and families are being left to struggle alone? How many children will feel this negative impact, or grow up with strained relationships within the family unit?

Support services available to women in Wales who suffer with postpartum PTSD are available through perinatal mental health teams that are set up in each local health board. Each local health board across Wales offers varying levels of support for mothers and families who are in need of mental health support. Access to these services requires referral through GP or health visitors. Some mothers are unfortunately wrongly diagnosed with post-natal depression; we need to make sure that our GPs, midwives and health visitors are supplied with the tools and training they need to best care for those mothers who are most vulnerable at a time in their lives that they should feel safe, content and cared for.

With that said, I welcome the new mother and baby unit in Swansea bay. This is a step in the right direction when it comes to the health and well-being of mothers pre and post birth. Until now, mothers who have needed serious mental health care were admitted to acute mental health facilities without their babies, or would need to travel to a specialist unit outside of Wales. We must do more to combat the stigma of postnatal depression and peripartum PTSD. We must ensure mothers have confidence to confide in our fantastic healthcare professionals. I believe that the mother and baby unit in Swansea bay does this, and should be replicated across all seven Welsh health boards.

I want to pay tribute to all maternity staff in Wales. I know the team that cared for me went above and beyond the call of duty. There are many support groups, such as Mums Matter by Mind Cymru, and whilst we celebrate progress in specialist care in perinatal mental health, it is vital we do more, it is vital we listen better, and it is vital that we all work to remove all stigma surrounding any forms of mental health. I hope mothers who suffer with any form of PTSD take strength in the knowledge that they are not alone. Please reach out. Ask for help. I'd urge the Minister to build on the good practice of the Swansea bay mothers unit, and ensure mothers who suffer any form of PTSD or depression are better supported in the future. 

Mae llawer o grwpiau a sefydliadau ar gael i gefnogi mamau drwy'r cyfnod anodd iawn hwn, ond pan fyddwch yn gadael gofal y gweithwyr meddygol proffesiynol, ac yn ôl yn yr uned deuluol, rydych yn dechrau poeni; poeni eich bod yn fethiant, poeni eich bod yn siomi pobl. Rydych chi'n teimlo na allwch ofyn am help heb gael eich beirniadu ac rydych chi'n dechrau teimlo, lle bynnag y trowch, nad oes neb yn deall mewn gwirionedd. Faint o famau sy'n teimlo felly ar hyn o bryd? Faint o famau a theuluoedd sy'n cael eu gadael i frwydro ar eu pen eu hunain? Faint o blant fydd yn teimlo'r effaith negyddol hon, neu'n tyfu i fyny â pherthynas dan straen yn yr uned deuluol?

Mae gwasanaethau cymorth ar gael i fenywod yng Nghymru sy'n dioddef anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol drwy dimau iechyd meddwl amenedigol a sefydlwyd ym mhob bwrdd iechyd lleol. Mae pob bwrdd iechyd lleol ledled Cymru'n cynnig lefelau amrywiol o gymorth i famau a theuluoedd sydd angen cymorth iechyd meddwl. Mae gofyn cael atgyfeiriad drwy feddyg teulu neu ymwelydd iechyd er mwyn cael mynediad at y gwasanaethau hyn. Yn anffodus, mae rhai mamau'n cael diagnosis anghywir o iselder ôl-enedigol; mae angen inni sicrhau bod ein meddygon teulu, ein bydwragedd a'n hymwelwyr iechyd yn cael yr adnoddau a'r hyfforddiant sydd eu hangen arnynt i ofalu yn y ffordd orau am y mamau mwyaf agored i niwed ar adeg yn eu bywydau pan ddylent deimlo'n ddiogel, yn fodlon a'u bod yn cael gofal.

Wedi dweud hynny, rwy'n croesawu'r uned newydd i famau a babanod ym mae Abertawe. Mae hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir mewn perthynas ag iechyd a lles mamau cyn ac ar ôl iddynt roi genedigaeth. Hyd yn hyn, byddai mamau sydd wedi bod angen gofal iechyd meddwl dwys yn cael eu derbyn i gyfleusterau iechyd meddwl acíwt heb eu babanod, neu byddai angen iddynt deithio i uned arbenigol y tu allan i Gymru. Rhaid inni wneud mwy i fynd i'r afael â stigma iselder ôl-enedigol ac anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol. Rhaid inni sicrhau bod hyder gan famau i ymddiried yn ein gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gwych. Credaf fod yr uned i famau a babanod ym mae Abertawe'n gwneud hyn, a dylid cael unedau tebyg iddi ar draws pob un o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru.

Hoffwn dalu teyrnged i'r holl staff mamolaeth yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod y tîm a ofalodd amdanaf fi wedi mynd y tu hwnt i alwad dyletswydd. Ceir llawer o grwpiau cymorth, fel Mums Matter gan Mind Cymru, a thra'n bod yn dathlu cynnydd mewn gofal arbenigol ym maes iechyd meddwl amenedigol, mae'n hanfodol ein bod yn gwneud mwy, mae'n hanfodol ein bod yn gwrando'n well, ac mae'n hanfodol ein bod i gyd yn gweithio i gael gwared ar yr holl stigma sy'n gysylltiedig ag unrhyw fathau o salwch meddwl. Rwy'n gobeithio y bydd mamau sy'n dioddef gydag unrhyw fath o anhwylder straen wedi trawma yn cael cryfder o wybod nad ydynt ar eu pen eu hunain. Estynnwch allan os gwelwch yn dda. Gofynnwch am help. Hoffwn annog y Gweinidog i adeiladu ar arferion da uned mamau bae Abertawe, a sicrhau bod mamau sy'n dioddef unrhyw fath o anhwylder straen wedi trawma neu iselder yn cael eu cefnogi'n well yn y dyfodol. 

18:55

I'd firstly like to start by thanking Buffy for giving me a minute in this debate, and also thank her for bringing up this very important issue. Deputy Presiding Officer, as with many health conditions, postpartum PTSD is often misdiagnosed. It may not even be reported at all, or just written off as something you'll get over or forget about. We've come a long way in how we talk about and recognise and treat mental health conditions, particularly in this Chamber, and from the second Assembly that I was in until now, we have come an enormous way in talking openly about these things. So, you giving your—. I'm getting emotional myself. You giving your real-life experience, Buffy, is very, very important, and it's us all giving our real-life experiences like this that changes policy. So, we're speaking up for the people that are in silence. 

As someone who—. Sorry, hold on a second. As someone who has experienced a traumatic birth herself, but was lucky enough not to have—. My symptoms after were very mild in postpartum PTSD. I was very lucky to have support straight away, and I talked about it openly, and I was lucky enough to have a partner there, which often concerns me when we talk about all the COVID restrictions about partners not being present at births, and things like that, because that went a long way to supporting all those feelings and that experience that I went through, because I was able to talk about it with someone understanding what I'd been through. But talking about this stuff is so vitally important, so well done. I didn't mean to get upset—I didn't think I'd get upset, but I think I did because you triggered me off, and I'm glad you did show that emotion. It's nothing to be ashamed of, because it's important that we get across the importance of this, and how it affects even people that you don't think it's going to affect. 

So, we need to recognise the approximately 1,000 cases of postpartum PTSD that have occurred in Wales every year as what they are, and treat them and manage them appropriately. Alongside the immediate impacts, even after a hopefully healthy baby is born, there can be a longer term impact too that we may also need to make sure is given the attention it deserves. A traumatic birth, especially a first birth, as Buffy said, may put women off having more children, and may even mean they're physically not able to have more children. If that woman has always dreamt of a large family, this may trigger feelings of grief for the family that they have lost, which will stay with them, and needs appropriate support, too.

So, Deputy Presiding Officer—sorry I've gone over time with my emotions—with the Welsh Government committing to improve the parlous state of mental health provision in Wales, I would urge them to ensure that proper provision is available to women across Wales, as Buffy has outlined, who often suffer with this condition in silence. 

Hoffwn ddechrau yn gyntaf drwy ddiolch i Buffy am roi munud i mi yn y ddadl hon, a diolch iddi hefyd am godi'r mater pwysig hwn. Ddirprwy Lywydd, fel gyda llawer o gyflyrau iechyd, gwneir diagnosis anghywir o anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol yn aml. Efallai na chaiff ei gofnodi o gwbl hyd yn oed, neu caiff ei ddiystyru fel rhywbeth y byddwch yn dod drosto neu'n anghofio amdano. Rydym wedi dod yn bell yn y ffordd rydym yn siarad am gyflyrau iechyd meddwl ac yn eu cydnabod a'u trin, yn enwedig yn y Siambr hon, a rhwng yr amser er pan oeddwn yn yr ail Gynulliad a nawr, rydym wedi teithio'n bell o ran siarad yn agored am y pethau hyn. Felly, mae i chi roi eich—. Rwy'n mynd yn emosiynol fy hun. Mae'r ffaith eich bod chi'n rhoi eich profiad bywyd eich hun mor bwysig, Buffy, a gallwn newid polisi wrth i bawb ohonom roi ein profiadau bywyd go iawn fel hyn. Felly, rydym yn siarad dros y bobl sy'n dioddef mewn distawrwydd. 

Fel rhywun—. Mae'n ddrwg gennyf, arhoswch eiliad. Fel rhywun sydd wedi profi genedigaeth drawmatig ei hun, ond a oedd yn ddigon ffodus i beidio â chael—. Roedd fy symptomau ar ôl yr enedigaeth yn ffurf ysgafn iawn ar anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol. Roeddwn yn ffodus iawn i gael cefnogaeth ar unwaith, a siaradais amdano'n agored, ac roeddwn yn ddigon ffodus i gael partner yno, sy'n aml yn peri pryder i mi pan soniwn am holl gyfyngiadau COVID a phartneriaid nad ydynt yn bresennol adeg yr enedigaeth, a phethau felly, oherwydd aeth hynny'n bell i gefnogi'r holl deimladau a'r profiad yr euthum drwyddo, oherwydd gallwn siarad amdano gyda rhywun a oedd yn deall beth roeddwn i wedi bod drwyddo. Ond mae siarad am y pethau hyn mor hanfodol bwysig, felly da iawn. Nid oeddwn wedi bwriadu mynd yn emosiynol—nid oeddwn yn meddwl y byddwn i'n mynd yn emosiynol, ond rwy'n meddwl imi wneud hynny am eich bod chi wedi peri i mi fod, ac rwy'n falch eich bod wedi dangos yr emosiwn hwnnw. Nid oes dim i fod â chywilydd ohono, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn cyfleu pwysigrwydd hyn, a sut y mae'n effeithio ar bobl nad ydych yn credu y bydd yn effeithio arnynt hyd yn oed. 

Felly, mae angen inni gydnabod yr oddeutu 1,000 o achosion o anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol sydd wedi digwydd yng Nghymru bob blwyddyn am yr hyn ydynt, a'u trin a'u rheoli'n briodol. Ochr yn ochr â'r effeithiau uniongyrchol, hyd yn oed ar ôl geni babi iach, gall fod effaith fwy hirdymor hefyd y gallai fod angen inni sicrhau ei bod yn cael y sylw y mae'n ei haeddu. Gall genedigaeth drawmatig, yn enwedig genedigaeth gyntaf, fel y dywedodd Buffy, beri i fenywod beidio â chael mwy o blant, a gall hyd yn oed olygu nad ydynt yn gallu cael mwy o blant yn gorfforol. Os yw'r fenyw honno bob amser wedi breuddwydio am deulu mawr, gall hynny gymell teimladau o alar am y teulu y maent wedi'i golli, rhywbeth a fydd yn aros gyda hwy, ac mae angen cefnogaeth briodol ar gyfer hynny hefyd.

Felly, Ddirprwy Lywydd—mae'n ddrwg gennyf fy mod wedi mynd dros yr amser gyda fy emosiynau—gyda Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i wella cyflwr enbyd y ddarpariaeth iechyd meddwl yng Nghymru, byddwn yn eu hannog i sicrhau bod darpariaeth briodol ar gael i fenywod ledled Cymru sy'n aml yn dioddef o'r cyflwr hwn mewn distawrwydd fel y nododd Buffy. 

My thanks to Buffy, and also to Laura as well for speaking so bravely, and from personal experience, and for allowing me to speak in full support of their calls, and also to raise the work of my constituent, Mark Williams, who has done so much to campaign, inspired by his wife's and his own tough personal experiences, for the voices of both mothers and fathers to be heard in perinatal and postnatal mental health, and who would want me to be here today speaking out, too, for Buffy's call for greater support for women who suffer postpartum post-traumatic stress disorder, and for some men who can be affected, too. So, in my limited time available, it allows me to signpost people to the support that is available from others out there, like Mothers for Mothers, of which Mark is proud to be an ambassador, and the group he founded himself, Fathers Reaching Out. Buffy and Laura have been courageous today in sharing their stories, and if it helps just one person out there to know that they are not alone, and it leads to more support for women who suffer postpartum post-traumatic stress disorder, then they have both done a great service to the Senedd today and to the public that we all serve. Thank you. 

Diolch i Buffy, a hefyd i Laura am siarad mor ddewr, ac o brofiad personol, ac am ganiatáu i mi siarad i gefnogi eu galwadau'n llawn, a hefyd i grybwyll gwaith fy etholwr, Mark Williams, sydd wedi gwneud cymaint i ymgyrchu, wedi'i ysbrydoli gan ei wraig a'i brofiadau personol anodd ei hun, dros sicrhau bod lleisiau mamau a thadau'n cael eu clywed ym maes iechyd meddwl amenedigol ac ôl-enedigol, ac a fyddai am imi fod yma heddiw yn codi llais hefyd, i gefnogi galwad Buffy am fwy o gefnogaeth i fenywod sy'n dioddef anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol, ac i rai dynion a allai fod wedi'u heffeithio hefyd. Felly, yn yr amser cyfyngedig sydd ar gael, mae'n caniatáu imi gyfeirio pobl at y cymorth sydd ar gael gan eraill, fel Mothers for Mothers, y mae Mark yn falch o fod yn llysgennad ar eu rhan, a'r grŵp a sefydlodd ei hun, Fathers Reaching Out. Mae Buffy a Laura wedi bod yn ddewr heddiw wrth rannu eu straeon, ac os yw'n helpu un person yn unig i wybod nad ydynt ar eu pen eu hunain, a'i fod yn arwain at fwy o gefnogaeth i fenywod sy'n dioddef anhwylder straen wedi trawma ôl-enedigol, bydd y ddwy wedi gwneud gwasanaeth gwych i'r Senedd heddiw ac i'r cyhoedd rydym i gyd yn eu gwasanaethu. Diolch.

19:00

Thank you, both of you, for raising this. I'm going to speak about my experience and also my daughter's, who has given me—. She has said that I'm allowed to speak on it. She also thinks it's really important because she has a lot of friends that are suffering as well.

My first child was born in hospital. She was large. I lost a lot of blood and nearly fainted while trying to pick her up. So, the second was induced, but this time nobody believed I was actually in labour, and it was nearly born in the hospital toilet. I was finally wheelchaired into the labour room in a panic. Determined that my husband would not miss the birth of the third child, a home birth was planned. That went well but, unfortunately, it was Christmas. I was inundated with visitors who wanted to see the newborn. My husband was ill in bed and I wished I was in hospital instead, having a rest. 

The week I became a Member of the Senedd, I also became a grandmother. My daughter, a teacher, caught COVID at 12 weeks. A week later, she fainted several times and it was discovered that she had an irregular heartbeat, and we don't know if it was due to the pregnancy or the virus. She then later caught shingles. The baby was induced early because of reduced movements. He was unexpectedly large and she had two hours of stitches that were needed to repair the damage. Thankfully, they are both fine and I had to make sure they were both fine before coming to the Senedd on my first day.

You never forget giving birth to your children. It's not textbook, and it's still one of the most traumatic and difficult experiences, with little time to recover, and your life and identity are taken over by a demanding little person, and people forget to ask how you are doing. When I see my daughter, I always ask her first how she's doing before going to see the baby.   

Diolch am godi hyn, y ddwy ohonoch. Rwy'n mynd i siarad am fy mhrofiad i a hefyd fy merch, sydd wedi rhoi—. Mae hi wedi dweud y caf siarad amdano. Mae hi hefyd yn meddwl ei fod yn bwysig iawn gan fod ganddi lawer o ffrindiau sy'n dioddef hefyd.

Ganwyd fy mhlentyn cyntaf yn yr ysbyty. Roedd hi'n fawr. Collais lawer o waed a bûm bron â llewygu wrth geisio ei chodi. Felly, cafodd yr ail ei enedigaeth ei hysgogi, ond y tro hwn nid oedd neb yn credu fy mod yn esgor mewn gwirionedd, a bu bron i mi roi genedigaeth yn nhoiled yr ysbyty. Cefais fy rhoi mewn cadair olwyn i fynd i'r ystafell esgor mewn panig. Roeddwn yn benderfynol na fyddai fy ngŵr yn methu genedigaeth y trydydd plentyn, cynlluniwyd genedigaeth gartref. Aeth hynny'n dda ond yn anffodus, roedd hi'n Nadolig. Cyrhaeddodd llu o ymwelwyr i weld y baban newydd-anedig. Roedd fy ngŵr yn sâl yn y gwely ac roeddwn i'n gresynu nad oeddwn yn yr ysbyty yn lle hynny, yn gorffwys. 

Yr wythnos y deuthum yn Aelod o'r Senedd, deuthum hefyd yn fam-gu. Fe wnaeth fy merch, athrawes, ddal COVID pan oedd hi 12 wythnos yn feichiog. Wythnos yn ddiweddarach, llewygodd sawl gwaith a chanfuwyd bod ganddi guriad calon afreolaidd, ac nid ydym yn gwybod a oedd hynny oherwydd y beichiogrwydd neu'r feirws. Daliodd yr eryr yn ddiweddarach. Cafodd y baban ei ysgogi'n gynnar am nad oedd yn symud digon. Roedd yn annisgwyl o fawr a threuliodd ddwy awr yn cael y pwythau roedd eu hangen i drin y niwed. Diolch byth, mae'r fam a'i baban yn iawn a bu'n rhaid i mi wneud yn siŵr eu bod eu dau'n iawn cyn dod i'r Senedd ar fy niwrnod cyntaf.

Nid ydych yn anghofio'r profiad o roi genedigaeth i'ch plant. Nid yw'n dilyn unrhyw drefn ragosodedig, ac mae'n dal i fod yn un o'r profiadau mwyaf trawmatig ac anodd, heb fawr o amser i wella, ac mae eich bywyd a'ch hunaniaeth yn cael eu meddiannu gan berson bach sydd angen eich sylw'n barhaus, ac mae pobl yn anghofio gofyn sut ydych chi. Pan welaf fy merch, byddaf bob amser yn gofyn iddi hi yn gyntaf sut mae hi cyn mynd i weld y babi.   

Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i ymateb i'r ddadl, Lynne Neagle. 

I call on the Deputy Minister for Mental Health and Well-being to reply to the debate, Lynne Neagle. 

Thank you, Deputy Presiding Officer. I'd like to start by thanking Buffy Williams for bringing forward today's debate, and thanking all the Members who have contributed. It is a subject close to my heart. Indeed, one of the last things I did in this Chamber in the previous Senedd was to help bring forward a debate on perinatal mental health. It is a subject that absolutely belongs at the top of our agenda in Government, never more so than during this incredibly difficult time. We continue to hear about so many new families starting their journeys apart and without the support they could otherwise have expected.

I pay tribute to Buffy and to Laura for sharing their stories and experiences. I know it is not an easy thing to do. A huge part of properly addressing the issue of postpartum and post-traumatic stress disorder comes back to addressing the stigma around even discussing it. So, what you are doing today will make a real difference. We hear countless stories that involve well-meaning medical staff, friends, families and colleagues immediately assuming that a new birth brings only joy. It makes it difficult, impossible, for some to say 'no', that things weren't right, they continue not to be right and that they need help. Even when a tough experience has been acknowledged, you often hear, as Buffy has said, 'Weren't you lucky?', when, actually, you feel anything but lucky. 

I have to say, this is something I recognise myself, having experienced a traumatic first delivery. That was an experience that lives with me to this today. The clarity and the trauma of those moments, and the days and weeks that followed, don't go away. Those experiences and the others we've heard about today will inform the work I do in this area every day, and it will be the basis on which I will measure the services available to women in Wales.

It is vital, as Buffy has said, to acknowledge and signpost the support that is in place for individuals when they need specialist help. Following a diagnosis, mothers will be offered a range of interventions depending on the severity of their needs. This includes cognitive behavioural therapy. Services also work with the third sector and can signpost partners to voluntary organisations who offer support for bystander trauma. And it's crucial we also recognise the impact on partners and others of a traumatic birth, and thank you, Huw, for your comments and for championing the organisation in your constituency.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Buffy Williams am gyflwyno'r ddadl heddiw, a diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu. Mae'n bwnc sy'n agos at fy nghalon. Yn wir, un o'r pethau olaf a wneuthum yn y Siambr hon yn y Senedd flaenorol oedd helpu i gyflwyno dadl ar iechyd meddwl amenedigol. Mae'n bwnc sy'n haeddu lle pendant ar frig ein hagenda fel Llywodraeth, ac erioed yn fwy felly nag yn ystod y cyfnod hynod anodd hwn. Rydym yn parhau i glywed am gynifer o deuluoedd newydd yn dechrau ar eu teithiau ar wahân a heb y gefnogaeth y gallent fod wedi'i disgwyl fel arall.

Rwy'n talu teyrnged i Buffy ac i Laura am rannu eu straeon a'u profiadau. Rwy'n gwybod nad yw'n beth hawdd i'w wneud. Mae rhan enfawr o fynd i'r afael yn briodol ag anhwylder ôl-enedigol ac anhwylder straen wedi trawma yn ymwneud â mynd i'r afael â'r stigma sy'n gysylltiedig â hyd yn oed ei drafod. Felly, bydd yr hyn rydych yn ei wneud heddiw yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Clywn straeon di-rif yn ymwneud â staff meddygol, ffrindiau, teuluoedd a chydweithwyr sy'n llawn bwriadau da wrth iddynt dybio ar unwaith mai llawenydd yn unig a ddaw yn sgil genedigaeth newydd. Mae'n ei gwneud yn anodd, yn amhosibl, i rai ddweud 'na', nad oedd pethau'n iawn, eu bod yn parhau i beidio â bod yn iawn a bod angen help arnynt. Hyd yn oed pan fydd profiad anodd wedi'i gydnabod, fe glywch yn aml, fel y dywedodd Buffy, 'Onid oeddech chi'n lwcus?', pan fyddwch chi, mewn gwirionedd, yn teimlo'n unrhyw beth ond lwcus. 

Rhaid imi ddweud, mae hyn yn rhywbeth rwy'n ei adnabod fy hun, ar ôl profi genedigaeth gyntaf drawmatig. Roedd yn brofiad sy'n byw gyda mi hyd y dydd heddiw. Nid yw eglurder a thrawma'r munudau hynny, a'r dyddiau a'r wythnosau a ddilynodd, yn diflannu. Bydd y profiadau hynny a'r lleill y clywsom amdanynt heddiw yn llywio'r gwaith rwy'n ei wneud yn y maes hwn bob dydd, a dyma'r sylfaen y byddaf yn ei defnyddio i fesur y gwasanaethau sydd ar gael i fenywod yng Nghymru.

Fel y dywedodd Buffy, mae'n hanfodol cydnabod a chyfeirio at y cymorth sydd ar gael i unigolion pan fydd angen cymorth arbenigol arnynt. Yn dilyn diagnosis, bydd mamau'n cael cynnig amrywiaeth o ymyriadau yn dibynnu ar ddifrifoldeb eu hanghenion. Mae hyn yn cynnwys therapi gwybyddol ymddygiadol. Mae gwasanaethau'n gweithio gyda'r trydydd sector hefyd a gallant gyfeirio partneriaid at fudiadau gwirfoddol sy'n cynnig cymorth ar gyfer pobl sy'n dioddef yn sgil gweld digwyddiadau trawmatig yn digwydd i eraill. Ac mae'n hanfodol ein bod hefyd yn cydnabod effaith genedigaeth drawmatig ar bartneriaid ac eraill, a diolch, Huw, am eich sylwadau ac am hyrwyddo'r sefydliad yn eich etholaeth.

Members can be assured that I will be asking for regular updates about the capacity for delivering this support, and it must be available in a timely and sustainable manner. We know that the pandemic has made it more difficult to provide the vital named midwifery and health visitor support following birth. I will be asking for updates for Members on how that is now working on the ground, following the more flexible guidance now issued. It's important we acknowledge that experiences have been more difficult for so many families through the pandemic, and may have increased the risk of birth trauma for some families. Women need, more than ever, the opportunity to discuss their experiences and their trauma, to fully understand what happened and prevent longer-term impact. Restrictions on visiting maternity units during the pandemic have been so very difficult for new parents, particularly if the birth has been traumatic. Health boards are required to continue to take into account individual circumstances, including mental health needs, but we need to be sure this is working as it should, and therefore health boards have been asked to review visiting restrictions on an ongoing basis. Lateral flow testing is also now available in maternity units to support better access.

I know, though, that, despite all these mitigating changes, experiences will be more difficult for too many. It would be wrong not to acknowledge that, and it's crucial we recognise that the impacts of birth trauma can occur long after birth, not least because not all women will be diagnosed with PTSD within the time frame for perinatal services. I know that all health boards offer a variety of services to support women in discussing experiences and referring on as necessary, but I want to see this taken forward to look at best practice pathways for women and families in Wales. Perinatal mental health services, like other mental health services, have continued throughout the pandemic. Across Wales, community perinatal teams have been working hard to ensure support has been available despite COVID-19, both digitally and via the telephone, but we know that providing face-to-face support when clinically necessary is vital. 

There are some broader themes and longer term developments that I think Members will also be interested in. For example, we're investing in Traumatic Stress Wales, an initiative that aims to meet the needs of parents who've experienced trauma. Some of this work has been accelerated due to the pandemic. An emotional stabilisation training package has also been developed for use across sectors. The training aims to support people to feel more confident to help people who've been affected by trauma, and I'm pleased to say that, as part of this work, there is a specialist workstream being developed on perinatal mental health. This will improve the effectiveness of psychological therapies for people who experience trauma and fear giving birth. Health visitors, midwives, neonatal staff and the third sector are all making a contribution to how this will work in the future, with the aim of developing a perinatal trauma pathway. We all want to improve transitions between services within the pathway, as well as increasing the capacity of specialist and non-specialist mental health services.

An additional £42 million has been earmarked for mental health support this year, with £7 million of that funding targeted at improving key priority areas, including perinatal mental health. As Buffy mentioned in her speech, the opening of the specialist mother and baby unit in Swansea bay is a significant step forward. This will help new mothers to get the specialist support they have a right to expect closer to home. The opening of the unit marks a significant step in providing improved perinatal mental health support for mothers in Wales, and we will closely monitor the transition to providing perinatal in-patient provision in south Wales to ensure the unit is delivering as it should.

I'm personally committed to driving the further work needed to ensure this provision is also made available for mothers who live in north Wales. There has been significant engagement between Betsi Cadwaladr University Health Board, the Welsh Health Specialised Services Committee and NHS England regarding a joint unit to offer provision for women in north Wales. Both the ease of access for women from north Wales and Welsh language needs will be fundamental to this development.

I'm also pleased to let Members know that health boards have now recommenced their work in improving community perinatal support. The push to meet standards set by the Royal College of Psychiatrists had been interrupted by the pandemic, but that vital improvement work now continues. We also have a rolling programme of audits by the Royal College of Psychiatrists to understand compliance and to understand where more work is needed.

Too often, the voices of women haven't been heard on issues that are central to their lives. We cannot let the pandemic push back the progress we have begun to make, particularly in relation to perinatal mental health. I'm determined that we catch up and leave no parent behind in our duty to support and protect families at their most vulnerable moments. Once again, I'd like to thank Buffy for bringing this vitally important debate forward today. I know that countless mothers and whole families will be grateful for her leadership in putting this on the agenda today and breaking down barriers for discussion. I, for one, will be very grateful if she continues to hold my feet to the fire and the feet of the whole Welsh Government to the fire on this issue. Diolch yn fawr.

Gall yr Aelodau fod yn sicr y byddaf yn gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd am y gallu i ddarparu'r cymorth hwn, a rhaid iddo fod ar gael mewn modd amserol a chynaliadwy. Gwyddom fod y pandemig wedi ei gwneud yn anos darparu'r cymorth bydwreigiaeth ac ymweliadau iechyd hanfodol gan unigolion penodol ar ôl rhoi genedigaeth. Byddaf yn gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â sut y mae hynny'n gweithio ar lawr gwlad yn awr, gan ddilyn y canllawiau mwy hyblyg a gyhoeddwyd bellach. Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod bod profiadau wedi bod yn anos i gymaint o deuluoedd drwy gydol y pandemig, ac efallai eu bod wedi cynyddu'r risg o drawma geni i rai teuluoedd. Yn fwy nag erioed, mae angen i fenywod gael cyfle i drafod eu profiadau a'u trawma, er mwyn deall yn llawn beth a ddigwyddodd ac atal effaith fwy hirdymor. Mae cyfyngiadau ar ymweld ag unedau mamolaeth yn ystod y pandemig wedi bod mor anodd i rieni newydd, yn enwedig os yw'r enedigaeth wedi bod yn drawmatig. Mae'n ofynnol i fyrddau iechyd barhau i ystyried amgylchiadau unigol, gan gynnwys anghenion iechyd meddwl, ond mae angen inni fod yn siŵr fod hyn yn gweithio fel y dylai, ac felly gofynnwyd i fyrddau iechyd adolygu cyfyngiadau ymweld ar sail barhaus. Mae profion llif unffordd hefyd ar gael bellach mewn unedau mamolaeth i gefnogi gwell mynediad.

Serch hynny, er gwaethaf yr holl newidiadau lliniarol hyn, gwn y bydd profiadau'n anos i ormod o bobl. Byddai'n anghywir peidio â chydnabod hynny, ac mae'n hanfodol ein bod yn cydnabod y gall effeithiau trawma geni ddigwydd ymhell ar ôl yr enedigaeth, yn bennaf oherwydd na fydd pob menyw yn cael diagnosis o anhwylder straen wedi trawma o fewn y ffrâm amser ar gyfer gwasanaethau amenedigol. Gwn fod pob bwrdd iechyd yn cynnig amrywiaeth o wasanaethau i gynorthwyo menywod i drafod profiadau a'u hatyfeirio yn ôl yr angen, ond rwyf am weld hyn yn cael ei ddatblygu er mwyn edrych ar lwybrau ymarfer gorau i fenywod a theuluoedd yng Nghymru. Mae gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol, fel gwasanaethau iechyd meddwl eraill, wedi parhau drwy gydol y pandemig. Ledled Cymru, mae timau amenedigol cymunedol wedi bod yn gweithio'n galed i sicrhau bod cymorth ar gael er gwaethaf COVID-19, yn ddigidol a dros y ffôn, ond gwyddom fod darparu cymorth wyneb yn wyneb pan fo'i angen yn glinigol yn hanfodol. 

Ceir rhai themâu ehangach a datblygiadau mwy hirdymor y credaf y bydd gan Aelodau ddiddordeb ynddynt hefyd. Er enghraifft, rydym yn buddsoddi yn Straen Trawmatig Cymru, menter sy'n anelu at ddiwallu anghenion rhieni sydd wedi profi trawma. Mae rhywfaint o'r gwaith hwn wedi'i gyflymu oherwydd y pandemig. Mae pecyn hyfforddi sefydlogi emosiynol hefyd wedi'i ddatblygu i'w ddefnyddio ar draws sectorau. Nod yr hyfforddiant yw cynorthwyo pobl i deimlo'n fwy hyderus i helpu pobl sydd wedi cael eu heffeithio gan drawma, ac rwy'n falch o ddweud, fel rhan o'r gwaith hwn, fod ffrwd waith arbenigol yn cael ei datblygu ar iechyd meddwl amenedigol. Bydd hyn yn gwella effeithiolrwydd therapïau seicolegol i bobl sy'n profi trawma ac ofn wrth roi genedigaeth. Mae ymwelwyr iechyd, bydwragedd, staff newyddenedigol a'r trydydd sector i gyd yn cyfrannu at sut y bydd hyn yn gweithio yn y dyfodol, gyda'r nod o ddatblygu llwybr trawma amenedigol. Rydym i gyd am wella'r pontio rhwng gwasanaethau o fewn y llwybr, yn ogystal â chynyddu capasiti gwasanaethau iechyd meddwl arbenigol ac anarbenigol.

Mae £42 miliwn ychwanegol wedi'i glustnodi ar gyfer cymorth iechyd meddwl eleni, gyda £7 miliwn o'r arian hwnnw wedi'i dargedu at wella meysydd blaenoriaeth allweddol, gan gynnwys iechyd meddwl amenedigol. Fel y soniodd Buffy yn ei haraith, mae agor yr uned arbenigol i famau a babanod ym mae Abertawe yn gam sylweddol ymlaen. Bydd yn helpu mamau newydd i gael y cymorth arbenigol y mae ganddynt hawl i'w ddisgwyl yn nes adref. Mae agor yr uned yn gam sylweddol tuag at ddarparu gwell cymorth iechyd meddwl amenedigol i famau yng Nghymru, a byddwn yn monitro'n ofalus y newid i ddarparu gwasanaeth amenedigol i gleifion mewnol yn ne Cymru er mwyn sicrhau bod yr uned yn cyflawni fel y dylai.

Rwyf wedi ymrwymo'n bersonol i ysgogi'r gwaith pellach sydd ei angen i sicrhau bod y ddarpariaeth hon hefyd ar gael i famau sy'n byw yng ngogledd Cymru. Bu ymgysylltu sylweddol rhwng Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, Pwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru a GIG Lloegr ynghylch uned ar y cyd i gynnig darpariaeth i fenywod yng ngogledd Cymru. Bydd rhwyddineb mynediad i fenywod o ogledd Cymru ac anghenion y Gymraeg yn allweddol i'r datblygiad hwn.

Rwyf hefyd yn falch o roi gwybod i'r Aelodau fod byrddau iechyd bellach wedi ailddechrau eu gwaith yn gwella cymorth amenedigol cymunedol. Torrodd y pandemig ar draws yr ymdrech i gyrraedd safonau a osodwyd gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion, ond mae'r gwaith gwella hanfodol hwnnw bellach yn parhau. Mae gennym hefyd raglen dreigl o archwiliadau gan Goleg Brenhinol y Seiciatryddion i ddeall cydymffurfiaeth ac i ddeall lle mae angen gwneud mwy o waith.

Yn rhy aml, nid yw lleisiau menywod wedi cael eu clywed ar faterion sy'n ganolog i'w bywydau. Ni allwn adael i'r pandemig grebachu'r cynnydd rydym wedi dechrau ei wneud, yn enwedig ym maes iechyd meddwl amenedigol. Rwy'n benderfynol o'n gweld yn dal i fyny ac nad ydym yn gadael unrhyw riant ar ôl yn ein dyletswydd i gefnogi ac amddiffyn teuluoedd pan fyddant yn fwyaf agored i niwed. Unwaith eto, hoffwn ddiolch i Buffy am gyflwyno'r ddadl hollbwysig hon heddiw. Gwn y bydd mamau dirifedi a theuluoedd cyfan yn ddiolchgar am ei harweiniad yn rhoi hyn ar yr agenda heddiw a chwalu'r rhwystrau i drafod. Yn bersonol, byddaf yn falch iawn o'i gweld yn parhau i roi pwysau arnaf fi a Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r mater hwn. Diolch yn fawr.

19:10

Thank you, Deputy Minister, and I thank all contributors today on an issue that is always emotional, but you did well, every one of you.

Diolch, Ddirprwy Weinidog, a diolch i'r holl gyfranwyr heddiw ar fater sydd bob amser yn emosiynol, ond fe wnaethoch yn dda, bob un ohonoch.

Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

That brings today's proceedings to a close.

Have a nice break and recess.

Gobeithio y cewch chi wyliau a thoriad braf.

Daeth y cyfarfod i ben am 19:11.

The meeting ended at 19:11.