Y Cyfarfod Llawn
Plenary
06/07/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A hoffwn i atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r rhai sydd yn ymuno drwy gyswllt fideo ag ydyn nhw i'r Aelodau sydd yn y Siambr.
Cyn i ni gychwyn ar yr eitem gyntaf, hoffwn hysbysu'r Senedd y bydd y balot cyntaf ar gyfer Biliau Aelodau'r Senedd yn cael ei gynnal ar 22 Medi, ac felly fe fydd yna wybodaeth am y broses yma yn cael ei rhannu gydag Aelodau cyn diwedd y dydd heddiw.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Before we move to our first item, I'd like to inform the Senedd that the first ballot of this Senedd for Member Bills will be held on 22 September, and information on the process will be circulated to Members before the end of the day.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mi rydw i wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, y bydd y Trefnydd, Lesley Griffiths, yn ateb y cwestiynau heddiw ar ran y Prif Weinidog. Dwi'n siŵr, yr wythnos yma, fod y Prif Weinidog yn ein meddyliau ni i gyd, fe a'i deulu, ar gyfnod anodd iddyn nhw. Felly, y cwestiwn cyntaf heddiw, Joyce Watson.
The first item, therefore, is questions to the First Minister, and I have received notification under Standing Order 12.58 that the Trefnydd, Lesley Griffiths, will answer questions today on behalf of the First Minister. I'm sure that the First Minister is in all our thoughts, him and his family, at a difficult time for them. So, the first question today is from Joyce Watson.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r prinder sgiliau yn y diwydiant cludo nwyddau? OQ56736
1. What assessment has the Welsh Government made of the skills shortage in the haulage industry? OQ56736
We are extremely concerned by reports of widespread skills shortages across the logistics sector, especially drivers, and the knock-on impacts this could have on critical supply chains, including food. We are working closely with the Department for Environment, Food and Rural Affairs to ensure Wales's food supply chains are protected.
Rydym yn hynod bryderus o glywed yr adroddiadau am brinder sgiliau eang ar draws y sector logisteg, yn enwedig gyrwyr, a'r effeithiau canlyniadol y gallai hyn eu cael ar gadwyni cyflenwi hanfodol, gan gynnwys bwyd. Rydym ni'n gweithio yn agos gydag Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig i sicrhau bod cadwyni cyflenwi bwyd Cymru yn cael eu diogelu.
Well, the shortage of lorry drivers is a direct result of poor planning by the UK Tory Brexit Government. A major Welsh haulier firm based in my region has lost 50 drivers who were EU citizens as they did not meet the UK's new criteria for skilled worker visas. While we know more than ever lorry drivers are key workers, stocking our supermarkets, delivering our packages and keeping the economy moving, the shortage of drivers is already causing real issues in the agricultural sector, and unless the UK Government urgently gets to grips with this problem, we will see empty supermarket shelves sooner rather than later, especially in the rural and remote communities in my region. So, what discussions has the Welsh Government had with UK Ministers about the need to resolve the looming crisis, and what can we do here in Wales to mitigate the impact of Tory Brexit policy failure?
Wel, mae prinder gyrwyr lorïau yn ganlyniad uniongyrchol i gynllunio gwael gan Lywodraeth Brexit Dorïaidd y DU. Mae cwmni cludo nwyddau mawr o Gymru yn fy rhanbarth i wedi colli 50 o yrwyr a oedd yn ddinasyddion yr UE gan nad oedden nhw'n bodloni meini prawf newydd y DU ar gyfer fisâu gweithwyr medrus. Er ein bod ni'n gwybod bod gyrwyr lorïau fwy nag erioed yn weithwyr allweddol, gan stocio ein harchfarchnadoedd, danfon ein pecynnau a chadw'r economi i symud, mae'r prinder gyrwyr eisoes yn achosi problemau gwirioneddol yn y sector amaethyddol, ac oni fydd Llywodraeth y DU yn mynd i'r afael â'r broblem hon ar frys, byddwn yn gweld silffoedd gwag mewn archfarchnadoedd yn fuan, yn enwedig yn y cymunedau gwledig ac anghysbell yn fy rhanbarth i. Felly, pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda Gweinidogion y DU ynglŷn â'r angen i ddatrys yr argyfwng sydd ar y gorwel, a beth allwn ni ei wneud yma yng Nghymru i liniaru effaith methiant polisi Brexit y Torïaid?
Joyce Watson raises a very important point, and, certainly within my own portfolio, I made lots of representations to the UK Government in the previous Government term—regular meetings with the Secretary of State in DEFRA. Clearly, there are a number of complex reasons, I think, behind the shortage, including pay and working conditions. But I think, certainly, the situation has been very exacerbated by the mass exodus of EU workers from the UK as a result of the very thin trade deal that was given to us by the UK Government. There are indications that very many HGV drivers are in their mid 50s, for instance, and, of course, as they approach retirement, when furlough concludes as well, they might then choose to retire.
I am meeting with the DEFRA Secretary of State again next week, and I've asked for this item to be on the agenda, but officials do work very closely with their counterparts in the UK Government to try and understand the situation. I'm also meeting again with the food retail sector particularly, because this is something that the supermarkets are becoming increasingly concerned about.
Mae Joyce Watson yn codi pwynt pwysig iawn, ac, yn sicr yn fy mhortffolio i, cyflwynais lawer o sylwadau i Lywodraeth y DU yn nhymor blaenorol y Llywodraeth—cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Ysgrifennydd Gwladol yn DEFRA. Yn amlwg, mae nifer o resymau cymhleth, rwy'n credu, am y prinder, gan gynnwys tâl ac amodau gwaith. Ond rwy'n credu, yn sicr, bod y sefyllfa wedi ei gwaethygu i raddau helaeth gan ymadawiad torfol gweithwyr yr UE o'r DU o ganlyniad i'r fargen fasnach denau iawn a roddwyd i ni gan Lywodraeth y DU. Mae'n ymddangos bod llawer iawn o yrwyr cerbydau nwyddau trwm yng nghanol eu 50au, er enghraifft, ac, wrth gwrs, wrth iddyn nhw nesáu at ymddeol, a phan ddaw'r ffyrlo i ben hefyd, efallai y byddan nhw'n dewis ymddeol bryd hynny.
Rwy'n cyfarfod ag Ysgrifennydd Gwladol DEFRA eto yr wythnos nesaf, ac rwyf i wedi gofyn i'r eitem hon fod ar yr agenda, ond mae swyddogion yn gweithio yn agos iawn gyda'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU i geisio deall y sefyllfa. Rwyf i hefyd yn cyfarfod unwaith eto gyda'r sector manwerthu bwyd yn arbennig, oherwydd mae hyn yn rhywbeth y mae'r archfarchnadoedd yn dod yn fwyfwy pryderus yn ei gylch.
Minister, the pandemic and subsequent lockdowns across the United Kingdom resulted in a loss of months of driver training and the cancellation of 28,000 HGV driver tests. This has undermined efforts to grow the pool of 300,000 qualified lorry drivers in the UK, which is urgently needed as a third of those drivers are over 55 and, as you mentioned, heading for retirement. The Road Haulage Association claims there appears to have been an obstructive and hostile approach from the educational establishment over several years to HGV apprenticeships and has called for increased funding for apprenticeships for those drivers. What discussions have you had with ministerial colleagues, and others, to ensure HGV driver apprenticeships are given the funding and support that they actually need? Thank you.
Gweinidog, arweiniodd y pandemig a'r cyfyngiadau symud dilynol ledled y Deyrnas Unedig at golli misoedd o hyfforddiant i yrwyr a chanslo 28,000 o brofion gyrwyr cerbydau nwyddau trwm. Mae hyn wedi tanseilio ymdrechion i dyfu'r gronfa o 300,000 o yrwyr lorïau cymwysedig yn y DU, y mae eu hangen ar frys gan fod traean o'r gyrwyr hynny dros 55 oed ac, fel y soniasoch, yn nesáu at ymddeoliad. Mae'r Gymdeithas Cludo Nwyddau ar y Ffyrdd yn honni ei bod yn ymddangos y bu agwedd rwystrol ac elyniaethus gan y sefydliad addysgol dros nifer o flynyddoedd at brentisiaethau cerbydau nwyddau trwm ac mae wedi galw am fwy o arian ar gyfer prentisiaethau i'r gyrwyr hynny. Pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda chyd-Weinidogion, ac eraill, i sicrhau bod prentisiaethau gyrwyr cerbydau nwyddau trwm yn cael y cyllid a'r cymorth sydd eu hangen arnyn nhw mewn gwirionedd? Diolch.
So, again, that's a very important issue, and certainly, as a Welsh Government—and you'll be aware that a lot of the issues you raised in your question are reserved to the UK Government—with the levers that we have, for instance, we've ensured that our ReAct programme has funded several hundred HGV drivers. So, those discussions are ongoing. We've also approved a request for Neath Port Talbot College to offer courses in driving goods vehicles and passenger-carrying vehicles. But I know that ministerial colleagues have been urging the UK Government to ensure that the backlog of tests that you referred to is addressed in the very near future.
Felly, unwaith eto, mae hwnnw yn fater pwysig iawn, ac yn sicr, fel Llywodraeth Cymru—ac fe fyddwch yn ymwybodol bod llawer o'r materion a godwyd gennych chi yn eich cwestiwn wedi eu cadw i Lywodraeth y DU—gyda'r ysgogiadau sydd gennym ni, er enghraifft, rydym ni wedi sicrhau bod ein rhaglen ReAct wedi ariannu cannoedd o yrwyr cerbydau nwyddau trwm. Felly, mae'r trafodaethau hynny yn parhau. Rydym ni hefyd wedi cymeradwyo cais gan Goleg Castell-nedd Port Talbot i gynnig cyrsiau mewn gyrru cerbydau nwyddau a cherbydau sy'n cario teithwyr. Ond gwn fod cyd-Weinidogion wedi bod yn annog Llywodraeth y DU i sicrhau bod yr ôl-groniad o brofion y cyfeiriasoch ato yn cael sylw yn y dyfodol agos iawn.
I've been contacted by a north Wales haulage company regarding this issue, and it highlighted two key factors. The first, as Joyce mentioned, is Brexit and the fact the UK Government desperately needs to rethink its position on skilled worker visas. But the second, which I would like to ask about, is how we can encourage more people to go into this line of employment, by recognising it as the high-skilled and essential line of work that it is. And we have a real issue in terms of secure places for drivers to stop and rest. How can we improve conditions for drivers, such as free or affordable HGV parking, and access to basic services, such as showers, toilet facilities and reasonably priced food, to ensure drivers are safe on our roads? Diolch.
Mae cwmni cludo nwyddau yn y gogledd wedi cysylltu â mi ynglŷn â'r mater hwn, gan dynnu sylw at ddau ffactor allweddol. Y cyntaf, fel y soniodd Joyce, yw Brexit a'r ffaith bod angen dybryd i Lywodraeth y DU ailystyried ei safbwynt ar fisâu gweithwyr medrus. Ond yr ail, yr hoffwn ofyn amdano, yw sut y gallwn ni annog mwy o bobl i fynd i ymuno â'r maes cyflogaeth hwn, trwy ei gydnabod fel y maes hynod fedrus a hanfodol o waith yr ydyw. Ac mae gennym ni broblem wirioneddol o ran mannau diogel i yrwyr stopio a gorffwyso. Sut gallwn ni wella amodau i yrwyr, fel parcio cerbydau nwyddau trwm am ddim neu fforddiadwy, a a bod gwasanaethau sylfaenol ar gael, fel cawodydd, cyfleusterau toiled a bwyd am bris rhesymol, i sicrhau bod gyrwyr yn ddiogel ar ein ffyrdd? Diolch.
Thank you. You heard my answer to Natasha Asghar around the ReAct programme funding of vocational training. That has equipped unemployed individuals with the skills that are sought by recruiting employers. It is a highly skilled job, as you say, and it's really important that we do all we can to encourage people to choose this career. I think the point you make around ensuring there are adequate parking, overnight parking, places to have showers, is very important. And certainly, in my own constituency, I know there's a call for that to happen on the Wrexham industrial estate, because unfortunately we do see people just pulling over and not having facilities to rest properly, to eat properly, and certainly to shower. We will continue to promote ReAct to employers and individuals who are unemployed or have been made redundant. We will also encourage recruitment via Careers Wales, because it is an essential line of work. And in conjunction with the Wales union learning fund, we'll continue to work with our trade unions regarding the terms and conditions of the workforce, and, where appropriate, provide additional support for the issues that you've raised.
Diolch. Clywsoch fy ateb i Natasha Asghar ynghylch cyllid rhaglen ReAct ar gyfer hyfforddiant galwedigaethol. Mae hwnnw wedi rhoi'r sgiliau i unigolion di-waith y mae cyflogwyr sy'n recriwtio yn chwilio amdanynt. Mae'n swydd fedrus iawn, fel y dywedwch, ac mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i annog pobl i ddewis yr yrfa hon. Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynghylch sicrhau bod digon o leoedd parcio, lleoedd parcio dros nos, lleoedd i gael cawodydd, yn bwysig iawn. Ac yn sicr, yn fy etholaeth i, gwn fod galw am i hynny ddigwydd ar ystâd ddiwydiannol Wrecsam, oherwydd yn anffodus rydym ni'n gweld pobl yn parcio heb fod y yfleusterau ar gael iddynt i orffwyso yn iawn, i fwyta yn iawn, ac yn sicr i gael cawod. Byddwn yn parhau i hyrwyddo ReAct i gyflogwyr ac unigolion sy'n ddi-waith neu sydd wedi colli eu swyddi. Byddwn hefyd yn annog recriwtio drwy Gyrfa Cymru, oherwydd mae'n faes gwaith hanfodol. Ac ar y cyd â chronfa ddysgu undebau Cymru, byddwn yn parhau i weithio gyda'n hundebau llafur o ran telerau ac amodau'r gweithlu, a phan fo hynny'n briodol, yn rhoi cymorth ychwanegol ar gyfer y materion yr ydych chi wedi eu codi.
2. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried cyflwyno gofal plant rhan-amser am ddim i blant o naw mis i'w pen-blwydd yn dair oed i bob rhiant waeth beth fo'u statws gwaith? OQ56753
2. Will the Welsh Government consider introducing free part-time childcare for children from nine months to their third birthday to all parents regardless of work status? OQ56753
Supporting families with childcare costs is one of our main priorities, in line with our vision for a single system of early childhood education and care. We are committed to funding childcare for more parents in education and training, and supporting Flying Start as part of that ambition.
Cynorthwyo teuluoedd gyda chostau gofal plant yw un o'n prif flaenoriaethau, yn unol â'n gweledigaeth ar gyfer un system o addysg a gofal yn ystod plentyndod cynnar. Rydym ni wedi ymrwymo i ariannu gofal plant i fwy o rieni mewn addysg a hyfforddiant, ac i gefnogi Dechrau'n Deg yn rhan o'r uchelgais hwnnw.
Diolch yn fawr iawn. Minister, research from the Learning and Work Institute and Gingerbread suggests that the pandemic has hit single parents very hard—loss of work and income, home education, and loss of childcare and caring support. These are workers typically concentrated in low-paid and part-time work and in those industries hit hardest by the pandemic—144,000 lone parent families in Wales, 118,000 of which are lone mother families. Could I ask the Government what support is being made available to lone parent families across Wales as part of the Government's COVID recovery programme? Diolch.
Diolch yn fawr iawn. Gweinidog, mae gwaith ymchwil gan y Sefydliad Dysgu a Gwaith a Gingerbread yn awgrymu bod y pandemig wedi taro rhieni sengl yn galed iawn—colli gwaith ac incwm, addysg yn y cartref, a cholli gofal plant a chymorth gofalu. Fel arfer, gweithwyr yw'r rhain sydd mewn gwaith cyflog isel a rhan-amser yn bennaf ac yn y diwydiannau hynny sydd wedi cael eu taro galetaf gan y pandemig—144,000 o deuluoedd unig riant yng Nghymru, gydag 118,000 ohonynt yn deuluoedd unig fam. A gaf i ofyn i'r Llywodraeth pa gymorth sy'n cael ei ddarparu i deuluoedd unig riant ledled Cymru yn rhan o raglen adfer yn sgil COVID y Llywodraeth? Diolch.
Thank you. We do recognise that parents—and that, of course, includes lone parents—and their children may need additional support following the coronavirus pandemic. The type of support needed may vary, so I would encourage anyone who does need support to contact their local family information service so that they can be signposted to the correct support and advice within their local authority area. Our 'Parenting. Give it Time' campaign website also provides advice and support, and is able to tell people where they can go for further information. That includes nationally available support through helplines and online support, such as Parent Talk Cymru and Family Lives.
Diolch. Rydym ni'n cydnabod efallai y bydd rhieni—ac mae hynny yn cynnwys unig rieni, wrth gwrs—a'u plant angen cymorth ychwanegol yn dilyn pandemig y coronafeirws. Gall y math o gymorth sydd ei angen amrywio, felly byddwn yn annog unrhyw un sydd angen cymorth i gysylltu â'i wasanaeth gwybodaeth i deuluoedd lleol fel y gellir ei gyfeirio at y cymorth a'r cyngor cywir yn ardal ei awdurdod lleol. Mae gwefan ein hymgyrch 'Magu Plant. Rhowch Amser Iddo' hefyd yn rhoi cyngor a chymorth, ac mae'n gallu dweud wrth bobl ble y gallan nhw fynd i gael rhagor o wybodaeth. Mae hynny yn cynnwys cymorth sydd ar gael yn genedlaethol drwy linellau cymorth a chymorth ar-lein, fel Parent Talk Cymru a Family Lives.
I'd just like to take the opportunity to pass on my condolences to the First Minister and his family during this period.
Minister, according to Public Health Wales, almost 27 per cent of children in Wales are overweight or obese, and this is a 4 per cent higher rate than in England and Scotland. This health concern is worse in areas of higher deprivation, where children are significantly more likely to be obese than the Welsh average. Obesity is a crisis for younger people and can affect mental and physical health in later years. Parents often struggle to support sports activities for children because of the cost and time, and this creates inequality amongst children, where those children with access to sports have more confidence, resilience and better self-esteem. Given the need to support parents in providing after-school childcare provision, and thinking of the health and well-being of our future generations, will the Minister make a commitment to provide additional resources so that all schools can provide free sports activities after the school day?
Hoffwn achub ar y cyfle i gyfleu fy nghydymdeimlad â'r Prif Weinidog a'i deulu yn ystod y cyfnod hwn.
Gweinidog, yn ôl Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae bron i 27 y cant o blant yng Nghymru dros eu pwysau neu'n ordew, ac mae hon yn gyfradd sydd 4 y cant yn uwch nag yn Lloegr a'r Alban. Mae'r pryder iechyd hwn yn waeth mewn ardaloedd o amddifadedd uwch, lle mae plant yn llawer mwy tebygol o fod yn ordew na chyfartaledd Cymru. Mae gordewdra yn argyfwng i bobl iau a gall effeithio ar iechyd meddwl a chorfforol mewn blynyddoedd diweddarach. Mae rhieni yn aml yn ei chael hi'n anodd cefnogi gweithgareddau chwaraeon i blant oherwydd y gost a'r amser, ac mae hyn yn creu anghydraddoldeb ymhlith plant, lle mae gan y plant hynny sydd â mynediad at chwaraeon fwy o hyder, gwydnwch a gwell hunan-barch. O gofio'r angen i gynorthwyo rhieni i ddarparu gofal plant ar ôl ysgol, a chan feddwl am iechyd a llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddarparu adnoddau ychwanegol fel y gall pob ysgol ddarparu gweithgareddau chwaraeon am ddim ar ôl y diwrnod ysgol?
Well, obviously, I can't make that commitment today, but the relevant Minister will be in the Chamber, either physically or virtually, and will hear your request. Obesity and tackling obesity is something that the Welsh Government takes very seriously and has been a priority, and we have schemes to encourage healthy eating in particular. I think the point you make around sport is very important. That's why sport in our schools is so important, and, again, I'm aware over the last term of Government there was a focus on ensuring that children took part in sport. And we know that as children go and become young people and go through school there is a drop in those who take part in physical activity. So, that is something that we've had a focus on.
Wel, yn amlwg, ni allaf i wneud yr ymrwymiad hwnnw heddiw, ond bydd y Gweinidog perthnasol yn y Siambr, naill ai yn gorfforol neu'n rhithwir, ac yn clywed eich cais. Mae gordewdra a mynd i'r afael â gordewdra yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei gymryd o ddifrif ac mae wedi bod yn flaenoriaeth, ac mae gennym ni gynlluniau i annog bwyta'n iach yn arbennig. Rwy'n credu bod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud am chwaraeon yn bwysig iawn. Dyna pam mae chwaraeon yn ein hysgolion mor bwysig, ac, eto, rwy'n ymwybodol dros dymor diwethaf y Llywodraeth bod pwyslais ar sicrhau bod plant yn cymryd rhan mewn chwaraeon. Ac rydym ni'n gwybod, wrth i blant fynd ymlaen i fod yn bobl ifanc a mynd drwy'r ysgol, bod gostyngiad yn nifer y rhai sy'n cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol. Felly, mae hynny yn rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn canolbwyntio arno.
Mae'n fy synnu i cyn lleied o flaenoriaeth ydy addysg blynyddoedd cynnar a gofal plant i'r Llywodraeth hon. Mae astudiaethau yn dangos pa mor allweddol ydy creu darpariaeth lawn mewn cymunedau difreintiedig er lles addysg y plant ac er mwyn codi teuluoedd o dlodi. Ac eto, mae model y Llywodraeth hon a'r cynllun gofal plant gwallus wedi cael ei gynllunio ar sail galw yn hytrach nag angen. Ydych chi'n cytuno bod angen ailfeddwl yr holl strategaeth ar gyfer ein plant ieuengaf, a hynny ar frys?
It surprises me how little priority early years education and childcare is given by this Government. Studies show how vital the creation of full provision is in deprived communities for the benefit of the education of children and to raise families out of poverty. And yet, the Government's model and the defective childcare scheme is based on demand rather than need. Do you agree that we need to rethink the whole strategy for our youngest children urgently?
I don't agree with Siân Gwenllian. We're very committed to supporting all our young people, and our childcare offer provides 30 hours of early education and childcare to three and four-year-olds whose parents work, for instance, for 48 weeks of the year. In our programme for government, we've already committed to fund childcare for more parents in education and training, and, of course, to continue to fund and support our Flying Start programme, which I think is one of the best schemes that we have here in Wales.
In 2019, we launched our vision for early childhood education and care. That will reform the provision of early education and care in Wales to ensure that every child in Wales gets the best possible start in life. Of course, the childcare sector has faced several challenges, like all sectors, during the pandemic, and we know that many settings have closed temporarily. But, at the moment, 90 per cent of all settings are open and we continue to support them.
Nid wyf i'n cytuno â Siân Gwenllian. Rydym ni wedi ymrwymo yn llwyr i gefnogi ein holl bobl ifanc, ac mae ein cynnig gofal plant yn darparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant i blant tair a phedair oed y mae eu rhieni yn gweithio, er enghraifft, am 48 wythnos o'r flwyddyn. Yn ein rhaglen lywodraethu, rydym ni eisoes wedi ymrwymo i ariannu gofal plant i fwy o rieni mewn addysg a hyfforddiant, ac, wrth gwrs, i barhau i ariannu a chefnogi ein rhaglen Dechrau'n Deg, sydd, yn fy marn i, yn un o'r cynlluniau gorau sydd gennym ni yma yng Nghymru.
Yn 2019, lansiwyd ein gweledigaeth ar gyfer addysg a gofal plentyndod cynnar. Bydd hynny yn diwygio'r ddarpariaeth o addysg gynnar a gofal yng Nghymru i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael y dechrau gorau posibl mewn bywyd. Wrth gwrs, mae'r sector gofal plant wedi wynebu sawl her, fel pob sector, yn ystod y pandemig, ac rydym ni'n gwybod bod llawer o leoliadau wedi cau dros dro. Ond, ar hyn o bryd, mae 90 y cant o'r holl leoliadau ar agor ac rydym ni'n parhau i'w cefnogi.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Leader of the house, nearly a quarter of people who contracted COVID-19 during the last 12, 15 months contracted that COVID virus in a hospital setting. Twenty-one per cent also contracted COVID in a care home. We were told time and time again hospital settings were safe places. What's gone wrong?
Diolch, Llywydd. Arweinydd y tŷ, fe wnaeth bron i chwarter y bobl sydd wedi dal COVID-19 yn ystod y 12, 15 mis diwethaf ddal y feirws COVID hwnnw mewn ysbyty. Fe wnaeth 21 y cant hefyd ddal COVID mewn cartref gofal. Dywedwyd wrthym ni dro ar ôl tro fod ysbytai yn fannau diogel. Beth sydd wedi mynd o'i le?
Well, I think the first thing to say is, obviously, far too many people have died of the COVID-19 pandemic, and far too families and friends are grieving at the moment. We have done everything we can, obviously, as have the hospitals and care homes themselves, to keep the virus out, but, of course, it doesn't stop at the door of hospitals, it doesn't stop at the door of care homes. There's no barrier to be able to do that. And, if you think about a hospital, it's like a small town, and you have people crossing that—the staff, the catering staff, visitors. And, whilst we obviously had guidance around visitors, you are unable to stop the virus coming in, unfortunately.
Wel, rwy'n credu mai'r peth cyntaf i'w ddweud, yn amlwg, yw bod llawer gormod o bobl wedi marw o bandemig COVID-19, a bod llawer gormod o deuluoedd a ffrindiau yn galaru ar hyn o bryd. Rydym ni wedi gwneud popeth o fewn ein gallu, yn amlwg, fel y mae'r ysbytai a'r cartrefi gofal eu hunain, i gadw'r feirws allan, ond, wrth gwrs, nid yw'n stopio wrth ddrysau ysbytai, nid yw'n stopio wrth ddrysau cartrefi gofal. Nid oes rhwystr i allu gwneud hynny. Ac, os meddyliwch chi am ysbyty, mae fel tref fach, ac mae gennych chi bobl yn croesi honno—y staff, y staff arlwyo, ymwelwyr. Ac, er ein bod ni'n amlwg wedi cael canllawiau ynghylch ymwelwyr, ni allwch chi atal y feirws rhag dod i mewn, yn anffodus.
I was very careful in my language to say that, actually, the virus was contracted in a hospital setting. I do take the point that there is cross-over in hospitals, but we were told time and time again that measures were being taken. In fact, I was told by the health Minister that I was being alarmist when I said it was out of control in some hospitals. In some health boards, one in three patients were contracting the COVID virus in a hospital setting. Now, these were decisions that were taken here in Wales by Welsh Government Ministers. Surely those decisions need now to be tested at a Welsh public inquiry and not lost in a UK-wide public inquiry. Will you commit to using your energies within Government to campaign for a Wales-wide public inquiry so these very issues can be looked at and remediated here in Wales?
Roeddwn i'n ofalus iawn gyda fy ngeiriau i ddweud bod y feirws, mewn gwirionedd, wedi cael ei ddal mewn lleoliad ysbyty. Rwy'n derbyn y pwynt y ceir croesi llwybrau mewn ysbytai, ond dywedwyd wrthym ni dro ar ôl tro bod mesurau yn cael eu cymryd. Yn wir, dywedodd y Gweinidog iechyd wrthyf fy mod i'n codi bwganod pan ddywedais ei fod allan o reolaeth mewn rhai ysbytai. Mewn rhai byrddau iechyd, roedd un o bob tri chlaf yn dal feirws COVID yn yr ysbyty. Nawr, penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru gan Weinidogion Llywodraeth Cymru oedd y rhain. Siawns nad oes angen i'r penderfyniadau hynny gael eu profi erbyn hyn mewn ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru ac nid cael eu eu colli mewn ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer y DU gyfan. A wnewch chi ymrwymo i ddefnyddio eich egni o fewn y Llywodraeth i ymgyrchu dros ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer Cymru gyfan fel y gellir edrych ar yr union faterion hyn a'u hunioni yma yng Nghymru?
No, I won't. You'll have heard the First Minister say many times—and I know the First Minister in his answers to you in the Chamber has said this—that he's agreed to a UK, four-nation inquiry. He's had discussions with senior Ministers—I think the Prime Minister himself—in the UK Government. If we had our own inquiry, we wouldn't be able to look at so many of the interdependencies that there are across the four countries in relation to COVID—so, if you think about testing, if you think about vaccines, if you think about PPE, if you think about the drugs that have been used in relation to COVID. The First Minister has been absolutely clear that he wants to take part in that four-nation inquiry.
Na, wnaf i ddim. Fe fyddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud droeon—ac rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog yn ei atebion i chi yn y Siambr wedi dweud hyn—ei fod wedi cytuno i ymchwiliad pedair gwlad y DU. Mae wedi cael trafodaethau gydag uwch Weinidogion—Prif Weinidog y DU ei hun rwy'n credu—yn Llywodraeth y DU. Pe byddem ni'n cael ein hymchwiliad ein hunain, ni fyddem ni'n gallu edrych ar gynifer o'r rhyngddibyniaethau sy'n bodoli ar draws y pedair gwlad o ran COVID—felly, os meddyliwch chi am brofion, os meddyliwch chi am frechlynnau, os meddyliwch chi am gyfarpar diogelu personol, os meddyliwch chi am y cyffuriau sydd wedi cael eu defnyddio ar gyfer COVID. Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn gwbl eglur ei fod eisiau cymryd rhan yn yr ymchwiliad pedair gwlad hwnnw.
I have to say that is the wrong decision, Minister. Time and time again—and we'll hear it in the legislative statement this afternoon—the Government want decisions taken here in Cardiff, to be based here in this Parliament, and in Cathays Park, where the Government is located. Here, where key decisions have resulted in, tragically, people losing their lives in a hospital setting because of hospital-acquired infections—1 in 3 people in certain health boards were acquiring the COVID virus in a hospital setting, because of the decisions that were taken here in Wales. People will be bemused that you're not prepared to put yourself under the spotlight of scrutiny. I urge the Government, and I urge you most strongly, to make sure there is a strong Welsh element in the UK-wide inquiry, but more importantly, that we do have a Wales-wide inquiry to test these ministerial decisions, and also highlight the successes as well, such as the vaccination scheme. It is a matter of deep regret that you are not willing to put your ministerial shoulder to the wheel to make that Welsh public inquiry happen. I leave it to you again to say that we do need a Wales-wide public inquiry to look into these tragic events that have led to such high incidence of hospital-acquired infections across the length and breadth of Wales.
Mae'n rhaid i mi ddweud mai dyna'r penderfyniad anghywir, Gweinidog. Dro ar ôl tro—a byddwn ni'n ei glywed yn y datganiad deddfwriaethol y prynhawn yma—mae'r Llywodraeth eisiau i benderfyniadau gael eu gwneud yma yng Nghaerdydd, cael eu lleoli yma yn y Senedd hon, ac ym Mharc Cathays, lle mae'r Llywodraeth wedi'i lleoli. Yn y fan yma, lle mae penderfyniadau allweddol wedi arwain, yn drasig, at bobl yn colli eu bywydau mewn ysbytai oherwydd heintiau a ddaliwyd mewn ysbytai—roedd 1 o bob 3 o bobl mewn rhai byrddau iechyd yn dal feirws COVID mewn ysbyty, oherwydd y penderfyniadau a wnaed yma yng Nghymru. Bydd pobl yn rhyfeddu nad ydych chi'n barod i wneud eich hun yn destun craffu. Rwy'n annog y Llywodraeth, ac rwy'n eich annog chithau yn gryf iawn, i wneud yn siŵr bod elfen Gymreig gref yn yr ymchwiliad y DU gyfan, ond yn bwysicach na hynny, ein bod ni'n cael ymchwiliad Cymru gyfan i brofi'r penderfyniadau gweinidogol hyn, ac i dynnu sylw hefyd at y llwyddiannau hefyd, fel y cynllun brechu. Mae'n destun gofid mawr nad ydych chi'n fodlon torchi eich llewys gweinidogol i wneud i'r ymchwiliad cyhoeddus hwnnw yng Nghymru ddigwydd. Fe'i gadawaf i chi unwaith eto i ddweud ein bod ni angen ymchwiliad cyhoeddus Cymru gyfan i ymchwilio i'r digwyddiadau trasig hyn sydd wedi arwain at gymaint o achosion o heintiau a ddaliwyd mewn ysbytai ar hyd a lled Cymru.
Well, I disagree with you completely. The First Minister has made it very clear that he would expect certain chapters of that inquiry, obviously, to have a specific focus on Wales. But I go back to what I was saying—you can't just do it in isolation. There are too many interdependencies to do that. The First Minister has committed to having a UK-wide inquiry, and I absolutely believe that that scrutiny will meet the level that you require.
Wel, rwy'n anghytuno yn llwyr â chi. Mae'r Prif Weinidog wedi ei gwneud yn eglur iawn y byddai'n disgwyl i rai penodau o'r ymchwiliad hwnnw, yn amlwg, ganolbwyntio yn benodol ar Gymru. Ond rwy'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud—ni allwch chi ei wneud ar wahân. Mae gormod o gyd-ddibyniaethau i wneud hynny. Mae'r Prif Weinidog wedi ymrwymo i gael ymchwiliad y DU gyfan, ac rwy'n credu yn llwyr y bydd y craffu hwnnw yn cyrraedd y lefel sydd ei hangen arnoch chi.
Ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
On behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Let me continue with that theme, and dig a little bit deeper if I can. For over a year now, Plaid Cymru has called for a Wales-only public inquiry. Your Government—and you've confirmed it now—has opted to have a Welsh chapter or chapters in a UK-wide inquiry. I think in all honesty that opens you up to the charge of ducking scrutiny. If you take responsibility, you have to be ready to be judged on your actions, good and bad. Now, of course, there's also the issue that Boris Johnson himself at Westminster is ducking scrutiny in dithering about when to begin the UK-wide inquiry. He's clearly in no hurry to set up that UK-wide inquiry. Sir Robert Owen, the judge who chaired the public inquiry into the death of Alexander Litvinenko, recently insisted that work needs to begin immediately, and that a long-delayed report ceases to form a useful function. Do you agree with that?
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gadewch i mi barhau â'r thema honno, a chloddio ychydig yn ddyfnach os caf i. Ers dros flwyddyn bellach, mae Plaid Cymru wedi galw am ymchwiliad cyhoeddus ar gyfer Cymru yn unig. Mae eich Llywodraeth—ac rydych chi wedi ei gadarnhau nawr—wedi dewis cael pennod neu benodau yn trafod Cymru mewn ymchwiliad y DU gyfan. Rwy'n credu yn gwbl onest bod hynny yn eich gadael yn agored i'r cyhuddiad o osgoi craffu. Os ydych chi'n cymryd cyfrifoldeb, mae'n rhaid i chi fod yn barod i gael eich barnu ar sail eich gweithredoedd, da a drwg. Nawr, wrth gwrs, ceir y mater hefyd bod Boris Johnson ei hun yn San Steffan yn osgoi craffu wrth betruso ynghylch pryd i ddechrau ymchwiliad y DU gyfan. Mae'n amlwg nad yw ar frys i sefydlu'r ymchwiliad hwnnw ar gyfer y DU gyfan. Mynnodd Syr Robert Owen, y barnwr a gadeiriodd yr ymchwiliad cyhoeddus i farwolaeth Alexander Litvinenko, yn ddiweddar bod angen i'r gwaith ddechrau ar unwaith, a bod adroddiad sy'n cael ei oedi am amser maith yn golygu nad yw'n cyflawni swyddogaeth ddefnyddiol. A ydych chi'n cytuno â hynny?
I do think the inquiry needs to be sooner rather than later. I don't think it's ducking scrutiny; I'm sure the spotlight will be very firmly on all four nations. I don't think I can add anything in relation to the First Minister's view to what I said in my answers to Andrew R.T. Davies. Clearly, within Wales, we've done a review. The health Minister has led, within her department—or officials have led within her department—when we look at what happened in the first wave, and then obviously in the second wave currently. But I don't think, for the reasons I've stated already, a Wales-specific inquiry is—. But I certainly don't think it's ducking scrutiny.
Rwy'n credu bod angen cynnal yr ymchwiliad yn weddol fuan. Nid wyf i'n credu bod hynny yn osgoi craffu; rwy'n siŵr y bydd y sylw yn gadarn iawn ar bob un o'r pedair gwlad. Nid wyf i'n meddwl y gallaf i ychwanegu unrhyw beth o ran barn y Prif Weinidog at yr hyn a ddywedais yn fy atebion i Andrew R.T. Davies. Yn amlwg, yng Nghymru, rydym ni wedi cynnal adolygiad. Mae'r Gweinidog iechyd wedi arwain, o fewn ei hadran hi—neu mae swyddogion wedi arwain o fewn ei hadran hi—pan edrychwn ni ar yr hyn a ddigwyddodd yn y don gyntaf, ac yna yn amlwg yn yr ail don ar hyn o bryd. Ond nid wyf i'n credu, am y rhesymau yr wyf i wedi eu datgan eisoes, bod ymchwiliad penodol i Gymru—. Ond yn sicr nid wyf i'n credu bod hynny yn osgoi craffu.
You want it sooner rather than later, but let me be clear: in refusing a Welsh-specific inquiry, you're effectively agreeing to that delay, and the spotlight on what has happened in Wales will be inevitably weakened with having that spotlight trying to be shone, with equal forensic detail, right across the UK. We need to answer questions about what's happening in Wales. Two days ago, the Royal College of Nursing joined with the GMB and others to call on the Scottish Government to launch a separate Scottish inquiry—the same principles there. If calls for a separate Welsh investigation were made by prominent bodies whose mission is to represent the interests of health and care workers and patients here, what would your message be to them?
Rydych chi ei eisiau yn weddol fuan, ond gadewch i mi fod yn eglur: trwy wrthod ymchwiliad penodol i Gymru, rydych chi'n cytuno i bob pwrpas â'r oedi hwnnw, ac mae'n anochel y bydd y sylw ar yr hyn sydd wedi digwydd yng Nghymru yn gwanhau o geisio cyfeirio'r sylw hwnnw, gyda'r un manylder fforensig, ledled y DU gyfan. Mae angen i ni ateb cwestiynau am yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru. Ddeuddydd yn ôl, ymunodd y Coleg Nyrsio Brenhinol â'r GMB ac eraill i alw ar Lywodraeth yr Alban i lansio ymchwiliad ar wahân ar gyfer yr Alban—yr un egwyddorion yn y fan yna. Pe byddai galwadau am ymchwiliad ar wahân ar gyfer Cymru yn cael eu gwneud gan gyrff blaenllaw sydd â'r genhadaeth o gynrychioli buddiannau gweithwyr iechyd a gofal a chleifion yma, beth fyddai eich neges iddyn nhw?
As I say, I don't think I can say any more. The First Minister made it very clear that he thinks a UK inquiry is the best, for the interdependencies that I've just explained. I don't think you can ever accuse the First Minister, or any other of my ministerial colleagues, of not being open to scrutiny. We sat all last year. When the UK Government didn't sit, we were sitting; you were able to scrutinise every single Minister. I'm assuming that when this inquiry is running—and I know that the First Minister believes that it shouldn't be something that's kicked into the long grass; obviously, people need answers. But at the moment the focus of all Governments is dealing with the pandemic. We know what's coming down the road, don't we? We are seeing a significant increase in the number of cases of the virus at the moment. So, I'm afraid I haven't got anything further to add around the UK four-nation inquiry that the First Minister has agreed to.
Fel y dywedais, nid wyf i'n credu y gallaf i ddweud unrhyw beth arall. Fe'i gwnaed yn eglur iawn gan y Prif Weinidog ei fod yn credu mai ymchwiliad y DU gyfan sydd orau, ar gyfer y rhyngddibyniaethau yr wyf i newydd eu hesbonio. Nid wyf i'n credu y gallwch chi byth gyhuddo'r Prif Weinidog, nac unrhyw un arall o'm cyd-Weinidogion, o beidio â bod yn agored i graffu. Eisteddasom drwy'r llynedd. Pan nad oedd Llywodraeth y DU yn eistedd, roeddem ni'n eistedd; roeddech chi'n gallu craffu ar bob un Gweinidog. Rwy'n tybio, pan fydd yr ymchwiliad hwn yn cael ei gynnal—a gwn fod y Prif Weinidog yn credu na ddylai fod yn rhywbeth sy'n cael ei roi o'r neilltu; yn amlwg, mae angen atebion ar bobl. Ond ar hyn o bryd mae pwyslais pob Llywodraeth ar ymdrin â'r pandemig. Rydym ni'n gwybod beth sy'n dod i lawr y ffordd, onid ydym ni? Rydym ni'n gweld cynnydd sylweddol yn nifer yr achosion o'r feirws ar hyn o bryd. Felly, mae arnaf i ofn nad oes gen i unrhyw beth arall i'w ychwanegu ynghylch ymchwiliad pedair gwlad y DU y mae'r Prif Weinidog wedi cytuno iddo.
There's nothing wrong in having an inquiry looking at how the interdependency worked. You say I can't accuse the Welsh Government of avoiding scrutiny on this. Let me make it abundantly clear: I am accusing Welsh Government of avoiding the deepest possible scrutiny on this by rejecting a Welsh-only investigation. The figures out today we've heard being referred to already, about the quarter of COVID deaths in Wales resulting from infections that definitely or probably were sourced in hospital—that alone surely merits a Wales-specific inquiry.
Early in the pandemic, I asked the Welsh Government to listen to pleas from Welsh doctors and allied health professionals to roll out widespread mask wearing in hospitals—calls that were, remarkably, resisted at the time. Well, today, some of the same doctors and health workers will ask the Welsh Government in an open letter to immediately set up a Welsh-specific COVID handling investigation, to properly scrutinise decisions taken so that lessons can be learnt right now. Your Government has rightly said that you will follow the science when making decisions. Will you now follow the advice of these doctors?
Nid oes dim byd o'i le ar gael ymchwiliad yn edrych ar sut yr oedd y rhyngddibyniaeth yn gweithio. Rydych chi'n dweud na allaf i gyhuddo Llywodraeth Cymru o osgoi craffu ar hyn. Gadewch i mi ei gwneud hi'n gwbl eglur: rwy'n cyhuddo Llywodraeth Cymru o osgoi'r craffu mwyaf trwyadl posibl ar hyn drwy wrthod ymchwiliad Cymru yn unig. Mae'r ffigurau a gyhoeddwyd heddiw yr ydym ni wedi clywed cyfeiriadau atyn nhw eisoes, am y ffaith fod chwarter y marwolaethau COVID yng Nghymru o ganlyniad i heintiau a ddaliwyd yn bendant neu fwy na thebyg yn yr ysbyty—siawns bod hynny ar ei ben ei hun yn deilwng o ymchwiliad sy'n benodol i Gymru.
Yn gynnar yn y pandemig, gofynnais i Lywodraeth Cymru wrando ar bledion gan feddygon a gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yng Nghymru i gyflwyno trefn gwisgo masgiau eang mewn ysbytai—galwadau a wrthwynebwyd, yn rhyfeddol, ar y pryd. Wel, heddiw, bydd rhai o'r un meddygon a gweithwyr iechyd yn gofyn i Lywodraeth Cymru mewn llythyr agored sefydlu ymchwiliad ymdrin â COVID penodol i Gymru ar unwaith, er mwyn craffu yn briodol ar benderfyniadau a wnaed fel y gellir dysgu gwersi nawr. Mae eich Llywodraeth wedi dweud, a hynny'n briodol, y byddwch chi'n dilyn yr wyddoniaeth wrth wneud penderfyniadau. A wnewch chi nawr ddilyn cyngor y meddygon hyn?
I'm not aware of the letter to which you refer. I am assuming it's addressed to the First Minister and the First Minister will obviously respond to that. But just let me say that the NHS in Wales has worked incredibly hard throughout this pandemic, and we as a Government have done all we can to support them—if you think about the millions and millions and millions of pieces of PPE we ensured were in our hospitals and were in our care homes. In relation to 'Will we follow the advice of the Welsh doctors?', I don't know who these doctors are, I don't know anything about that letter, but I know, as always, that any letter the FM receives, he will respond to it.
Nid wyf yn ymwybodol o'r llythyr yr ydych chi'n cyfeirio ato. Rwy'n tybio ei fod wedi ei gyfeirio at y Prif Weinidog a bydd y Prif Weinidog yn amlwg yn ymateb i hynny. Ond gadewch i mi ddweud bod y GIG yng Nghymru wedi gweithio yn eithriadol o galed drwy gydol y pandemig hwn, ac rydym ni fel Llywodraeth wedi gwneud popeth o fewn ein gallu i'w gynorthwyo—os meddyliwch chi am y miliynau ar filiynau ar filiynau o ddarnau o gyfarpar diogelu personol y gwnaethom ni sicrhau eu bod nhw yn ein hysbytai ac yn ein cartrefi gofal. O ran 'A wnawn ni ddilyn cyngor meddygon Cymru?', dydw i ddim yn gwybod pwy yw'r meddygon hyn, nid wyf i'n gwybod dim am y llythyr hwnnw, ond rwy'n gwybod, fel bob amser, y bydd y Prif Weinidog yn ymateb i unrhyw lythyr y mae'n ei dderbyn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynaliadwyedd y sector twristiaeth yng ngogledd Cymru? OQ56750
3. Will the First Minister make a statement on the sustainability of the tourism sector in north Wales? OQ56750
Diolch. We published our tourism recovery plan, 'Let's Shape the Future', earlier this year. The plan outlines an approach to partnership working to reconstruct a resilient future for our visitor economy. Financial support packages and a return to proactive Visit Wales marketing will support the sector through the coming months.
Diolch. Cyhoeddwyd ein cynllun adfer twristiaeth, 'Dewch i Lunio'r Dyfodol', yn gynharach eleni. Mae'r cynllun yn amlinellu dull o weithio mewn partneriaeth i ailadeiladu dyfodol cadarn i'n heconomi ymwelwyr. Bydd pecynnau cymorth ariannol a dychwelyd at farchnata rhagweithiol Croeso Cymru yn cynorthwyo'r sector drwy'r misoedd nesaf.
Dwi'n falch eich bod chi'n sôn am sicrhau dyfodol cydnerth i'r sector, oherwydd wrth gwrs mae twristiaeth yn sector gwbl allweddol i ni yng ngogledd Cymru, fel mae e mewn rhannau eraill, wrth gwrs. Ond mae cael y cydbwysedd cywir yna rhwng twristiaid sy'n dod â budd i'n cymunedau ni, a gordwristiaeth, sy'n dod ag effeithiau negyddol, lle mae'r isadeiledd lleol yn methu dygymod â'r galw, yn rhywbeth gwbl allweddol. Ar ôl gweld effaith tipyn o ordwristiaeth mewn rhai ardaloedd o ogledd Cymru dros y flwyddyn ddiwethaf, mae cael y drafodaeth ehangach yna ynglŷn â beth rŷm ni eisiau ei gael allan o dwristiaeth yn bwysig—y sgwrs genedlaethol ynglŷn ag at fudd pwy ac at ba bwrpas ŷn ni eisiau tyfu'r sector. Felly, a fyddech chi'n cytuno â fi ei bod hi'n bwysig cynnal y drafodaeth honno cyn mynd ati i greu parc cenedlaethol newydd arall yng ngogledd Cymru a allai, wrth gwrs, arwain at ailadrodd rhai o'r problemau o safbwynt gordwristiaeth rŷm ni eisoes yn eu gweld yn y gogledd?
I'm pleased to hear you talking about a resilient future for the sector, because tourism is a key sector for us in north Wales, as it is in other parts of Wales, of course. But striking that right balance between tourism that brings benefits to our community and too much tourism, which brings negative impact, where the local infrastructure can't cope with the demand placed on it, is a crucial issue. Having seen the impact of too much tourism in certain areas of north Wales over the past 12 months, having that broader debate on what we want from tourism is very important—that national conversation about to what benefit and to what purpose we want to develop the sector. So, would you agree with me that it's important to hold that debate before we create a new national park in north Wales, which could, of course, lead to repeating some of the problems in terms of overtourism that we've seen in north Wales?
Thank you. You raise a very important point around balance. I should say that the new national park was in the Labour Party manifesto on which we were elected in May. I have to say, and I'm sure Llyr will agree with this, certainly on the doorstep, it was something that people wanted to talk about, so I think people are excited about it. But you are absolutely right; we do need to get that balance. Certainly, I think, last summer, and perhaps at the beginning of the pandemic as well, we did see—. In Snowdonia, for instance, I know there were issues around people wanting to walk. It was really important that we had that behavioural campaign, Addo. It's been very welcomed by the sector in encouraging positive public behaviour, so that we can reopen our tourism sector in a safe way. I think that will also support responsible tourism as we come into the summer period now. And, as I say, we've got the proactive Visit Wales marketing campaigns. They're on hand to support the sector over the coming months too.
Diolch. Rydych chi'n codi pwynt pwysig iawn am gydbwysedd. Dylwn i ddweud bod y parc cenedlaethol newydd ym maniffesto'r Blaid Lafur y cawsom ni ein hethol ar ei sail ym mis Mai. Mae'n rhaid i mi ddweud, ac rwy'n siŵr y bydd Llyr yn cytuno â hyn, yn sicr ar garreg y drws, roedd yn rhywbeth yr oedd pobl eisiau sôn amdano, felly rwy'n credu bod pobl yn teimlo cyffro ynglŷn ag ef. Ond rydych chi yn llygad eich lle; mae angen i ni sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Yn sicr, rwy'n credu, yr haf diwethaf, ac efallai ar ddechrau'r pandemig hefyd, fe wnaethom ni weld—. Yn Eryri, er enghraifft, gwn fod problemau yn ymwneud â phobl a oedd eisiau cerdded. Roedd yn bwysig iawn i ni gael yr ymgyrch ymddygiadol honno, Addo. Mae'r sector wedi ei chroesawu yn fawr i annog ymddygiad cyhoeddus cadarnhaol, fel y gallwn ni ailagor ein sector twristiaeth mewn ffordd ddiogel. Rwy'n credu y bydd hynny hefyd yn cefnogi twristiaeth gyfrifol wrth i ni ddod i gyfnod yr haf nawr. Ac, fel y dywedais, mae gennym ni ymgyrchoedd marchnata rhagweithiol Croeso Cymru. Mae hwythau wrth law i gefnogi'r sector dros y misoedd nesaf hefyd.
Minister, one of the concerns that have been raised with me by tourism and hospitality businesses has been the lack of financial support for those businesses whose staff are required to self-isolate—often very small businesses indeed. For example, I had a pub in my own constituency recently where one member of staff tested positive for the coronavirus and, as a result, all of the members of staff then had a contact message to say that they needed to self-isolate. That meant that that business had to then close for the duration of the self-isolation period and had no income. It had to cancel all of its bookings. And yet, there is no financial support available for businesses in those circumstances. What consideration will the Welsh Government give to creating some sort of safety net for businesses that are in that particular position, particularly those small businesses like tourism operators and hospitality businesses in my constituency that have been affected in this way?
Gweinidog, un o'r pryderon a godwyd gyda mi gan fusnesau twristiaeth a lletygarwch fu'r diffyg cymorth ariannol i'r busnesau hynny y mae'n ofynnol i'w staff hunanynysu—busnesau bach dros ben yn aml. Er enghraifft, roedd gen i dafarn yn fy etholaeth fy hun yn ddiweddar lle y profodd un aelod o staff yn bositif ar gyfer y coronafeirws ac, o ganlyniad, cafodd bob aelod o'r staff neges gyswllt wedyn i ddweud bod angen iddyn nhw hunanynysu. Roedd hynny'n golygu bod yn rhaid i'r busnes hwnnw gau wedyn drwy gydol y cyfnod hunanynysu ac nad oedd ganddo incwm. Roedd yn rhaid iddo ganslo ei holl archebion. Ac eto, nid oes cymorth ariannol ar gael i fusnesau o dan yr amgylchiadau hynny. Pa ystyriaeth y gwnaiff Llywodraeth Cymru ei rhoi i greu rhyw fath o rwyd diogelwch i fusnesau sydd yn y sefyllfa benodol honno, yn enwedig y busnesau bach hynny fel gweithredwyr twristiaeth a busnesau lletygarwch yn fy etholaeth i yr effeithiwyd arnyn nhw fel hyn?
I think that's a very important point, because we want people to self-isolate, don't we, so it is really important that we are able to support them as best we can. Obviously, north Wales businesses have received a significant amount of funding, particularly from the unique-to-Wales economic resilience fund. I'm not aware of any discussions that the Minister for Economy is having in relation to that, but I'm sure he's in the Chamber to hear your comments.
Rwy'n credu bod hwnnw yn bwynt pwysig iawn, oherwydd rydym ni eisiau i bobl hunanynysu, onid ydym ni, felly mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gallu eu cynorthwyo cystal ag y gallwn. Yn amlwg, mae busnesau'r gogledd wedi cael swm sylweddol o gyllid, yn enwedig o'r gronfa cadernid economaidd unigryw i Gymru. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw drafodaethau y mae Gweinidog yr Economi yn eu cael ynglŷn â hynny, ond rwy'n siŵr ei fod yn y Siambr i glywed eich sylwadau.
Minister, you'll be aware of the importance of the heritage tourism sector to north Wales. It's vitally important in a number of areas in Clwyd South, including in Llangollen and in Brymbo. Minister, could you commit to ensuring that the Welsh Government remains committed to investing in the heritage tourism sector so that future jobs can be sustained and that more jobs can be created?
Gweinidog, byddwch yn ymwybodol o bwysigrwydd y sector twristiaeth treftadaeth i'r gogledd. Mae'n hanfodol bwysig mewn nifer o ardaloedd yn Ne Clwyd, gan gynnwys yn Llangollen ac ym Mrymbo. Gweinidog, a allech chi ymrwymo i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn ymrwymedig i fuddsoddi yn y sector twristiaeth treftadaeth fel y gellir cynnal swyddi yn y dyfodol ac y gellir creu mwy o swyddi?
Thank you. Obviously, I'm very aware of the outstanding industrial heritage that we have in our part of north-east Wales and right across north Wales. I'm sure you're aware that officials in Cadw have been a key part of the group that's been looking at the nomination for the slate landscape of north-west Wales. It's been nominated as a world heritage site and I understand that there's a decision either later this month or certainly next month. If it's considered by UNESCO to be so, it will be very successful in joining the Pontcysyllte aqueduct and canal in your own constituency as a second industrial world heritage site, and we certainly wish them well with that.
In relation to Brymbo, I have visited the ironworks heritage site—again, that's in your constituency—and we've been involved in close negotiations about allowing the release of funding to support them. We've also been working with local volunteers on educational resources to promote the industrial heritage in Greenfield Valley, just over the border from us in Flintshire.
Diolch. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn o'r dreftadaeth ddiwydiannol eithriadol sydd gennym ni yn ein rhan ni o'r gogledd-ddwyrain ac ar draws y gogledd i gyd. Rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol bod swyddogion Cadw wedi bod yn rhan allweddol o'r grŵp sydd wedi bod yn edrych ar yr enwebiad ar gyfer tirwedd lechi'r gogledd-orllewin. Mae wedi cael ei enwebu fel safle treftadaeth y byd ac rwy'n deall y bydd penderfyniad naill ai yn ddiweddarach y mis hwn neu'n sicr y mis nesaf. Os bydd UNESCO o'r farn ei fod, bydd yn llwyddiannus iawn gan ymuno â thraphont ddŵr a chamlas Pontcysyllte yn eich etholaeth eich hun fel ail safle diwydiannol treftadaeth y byd, ac rydym ni'n sicr yn dymuno'n dda iddyn nhw gyda hynny.
O ran Brymbo, rwyf i wedi ymweld â safle treftadaeth y gwaith haearn—unwaith eto, mae hwnnw yn eich etholaeth chi—ac rydym ni wedi bod yn rhan o drafodaethau clos ynghylch caniatáu rhyddhau cyllid i'w cefnogi. Rydym ni hefyd wedi bod yn gweithio gyda gwirfoddolwyr lleol ar adnoddau addysgol i hyrwyddo'r dreftadaeth ddiwydiannol yn Nyffryn Maes Glas, ychydig dros y ffin oddi wrthym ni yn sir y Fflint.
4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r seilwaith trafnidiaeth yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ56740
4. What action is the Welsh Government undertaking to improve the transport infrastructure in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ56740
We are improving the A40 between Llanddewi Velfrey and Redstone Cross. The contractor has commenced on site, carrying out preparatory ecological and ground investigation survey works. For this financial year, we have also provided over £5.5 million to Carmarthenshire and £3.7 million to Pembrokeshire councils via our local transport fund.
Rydym ni'n gwella'r A40 rhwng Llanddewi Felffre a Chroes Redstone. Mae'r contractwr wedi dechrau ar y safle, gan wneud gwaith arolygu ecolegol ac ymchwilio tir paratoadol. Ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, rydym ni hefyd wedi darparu dros £5.5 miliwn i Gyngor Sir Gaerfyrddin a £3.7 miliwn i Gyngor Sir Penfro drwy ein cronfa drafnidiaeth leol.
Diolch, Trefnydd. I was pleased to hear you mention the A40 bypass at Llanddewi Velfrey, and I was pleased to have reassurance from the Deputy Minister for Climate Change that, despite the Government's announcement last month of the pause on road building, this project will go ahead. However, while the Deputy Minister has assured me of diggers on the ground, I and locals in Carmarthen West and South Pembrokeshire near the project are unable to see where these diggers are operating. Would it be possible for you to let us know where the operation is currently being undertaken so that I can reassure those constituents of mine that this project will be completed at its earliest opportunity?
Diolch, Trefnydd. Roeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n sôn am ffordd osgoi'r A40 yn Llanddewi Felffre, ac roeddwn i'n falch o gael sicrwydd gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd y bydd y prosiect hwn yn mynd rhagddo, er gwaethaf cyhoeddiad y Llywodraeth fis diwethaf am yr oedi i adeiladu ffyrdd. Fodd bynnag, er bod y Dirprwy Weinidog wedi fy sicrhau ynghylch cloddwyr ar lawr gwlad, nid wyf i na'r bobl leol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro sydd yn ymyl y prosiect yn gallu gweld lle mae'r cloddwyr hyn yn gweithredu. A fyddai'n bosibl i chi roi gwybod i ni ym mhle y mae'r gwaith yn cael ei wneud ar hyn o bryd fel y gallaf i roi sicrwydd i'm hetholwyr y bydd y prosiect hwn yn cael ei gwblhau cyn gynted â phosibl?
Certainly, my briefing tells me that there are excavators on the ground—Alun Griffiths (Contractors) Ltd entered into the contract in the middle of last month—but I will certainly ask the Minister to write to you with the specific location.
Yn sicr, mae fy mhapurau briffio yn dweud bod cloddwyr ar lawr gwlad—ymrwymodd Alun Griffiths (Contractors) Ltd i'r contract ganol fis diwethaf—ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch gyda'r lleoliad penodol.
Yn etholaeth Gorllewin Caerfyrddin a De Penfro, mae'r ffordd A40 rhwng Caerfyrddin a Sanclêr yn un o'r hewlydd mwyaf peryglus yng Nghymru. Rhwng Ionawr 2010 ac Awst 2019, bu 359 o ddamweiniau ar y ffordd yma, gyda rhyw chwarter ohonyn nhw yn arwain at anafiadau, gan gynnwys marwolaeth merch pedair oed. Mae'r un darn o'r heol wedi gweld dau ddigwyddiad arall dros y flwyddyn ddiwethaf, gyda marwolaethau dyn 20 oed ym mis Medi 2020 a phlismones 37 oed ym mis Chwefror eleni.
Nawr, mae'n amlwg bod angen gwneud rhywbeth ar frys i wella'r sefyllfa ac i drio atal digwyddiadau tebyg i hyn rhag digwydd eto yn y dyfodol. Rwy'n deall bod astudiaeth arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, neu WelTAG, cam 1 wedi'i chwblhau, ac mae hyn i'w groesawu, wrth gwrs, ond mae yna ohirio wedi bod ar yr astudiaeth. Yn dilyn y profiadau diweddar, mae pobl, wrth gwrs, yn awyddus iawn i weld gwelliannau'n digwydd, a hynny ar frys. Felly, Weinidog, faint o sicrwydd allwch chi roi i bobl yr ardal y bydd yna ddim oedi pellach wrth fynd i'r afael â'r problemau hyn? Pryd allwn ni ddisgwyl gweld gwaith yn dechrau i wella'r sefyllfa?
In the Carmarthen West and South Pembrokeshire constituency, the A40 between Carmarthen and St Clears is one of the most dangerous roads in Wales. Between January 2010 and August 2019, there were 359 accidents on that road, with about a quarter of them leading to injuries, including the death of a four-year-old girl. The same stretch of road has seen two incidents over the last year, with the deaths of a 20-year-old man in September 2020 and a policewoman, who was 37 years old, in February of this year.
Now, it's evident that something needs to be done urgently to improve this situation and to try to prevent similar incidents from happening again in future. I do understand that the Welsh transport appraisal guidance study at phase 1 has been completed, and this is to be welcomed, of course, but there has been a postponement of the study. Following the recent experiences, people are very eager to see improvements as a matter of urgency. So, Minister, how much assurance can you give to people in the area that there will be no further delays in tackling these problems? When can we expect to see work starting to improve that situation?
The Member certainly raises some very sad statistics in his contribution. I'm not quite sure whether the road you refer to is part of that A40 scheme, but, clearly, that is under way. You'll be aware of the review that the Deputy Minister for Climate Change is undertaking in relation to roads. I'm aware that the chair of the panel is due to be announced before summer recess—before the end of next week—and he's expecting a report. I think the interim report will be around three months and then the full report nine months later. So, if it's part of that review, that's the timeline for that.
Mae'r Aelod yn sicr yn codi rhai ystadegau trist iawn yn ei gyfraniad. Nid wyf yn hollol siŵr a yw'r ffordd yr ydych chi'n cyfeirio ati yn rhan o'r cynllun A40 hwnnw, ond, yn amlwg, mae hwnnw ar y gweill. Byddwch yn ymwybodol o'r adolygiad y mae'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ei gynnal o ran ffyrdd. Rwy'n ymwybodol y bydd cadeirydd y panel yn cael ei gyhoeddi cyn toriad yr haf—cyn diwedd yr wythnos nesaf—ac mae'n disgwyl adroddiad. Rwy'n credu y bydd yr adroddiad interim ymhen tua thri mis ac yna'r adroddiad llawn naw mis yn ddiweddarach. Felly, os yw'n rhan o'r adolygiad hwnnw, dyna'r amserlen ar gyfer hynny.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad cleifion at ymgynghoriadau wyneb yn wyneb â chlinigwyr? OQ56755
5. Will the First Minister make a statement on patient access to face-to-face consultations with clinicians? OQ56755
Primary care and out-patient departments across Wales have adopted new measures to protect staff and patients. They are providing a wide range of options for patients to access services through the use of digital technology and via face-to-face consultations where it is appropriate.
Mae adrannau gofal sylfaenol a chleifion allanol ledled Cymru wedi mabwysiadu mesurau newydd i ddiogelu staff a chleifion. Maen nhw'n cynnig amrywiaeth eang o ddewisiadau i gleifion gael defnyddio gwasanaethau drwy ddefnyddio technoleg ddigidol a thrwy ymgynghoriadau wyneb yn wyneb pan fo hynny'n briodol.
Thank you very much for that, Minister, although that is not the experience of many of the people I represent in Blaenau Gwent. Many people are finding it increasingly difficult to access primary care at present. Now, we all recognise the issues created by the pandemic, but it cannot be acceptable that people are simply unable to access the medical care and support they need. Quite simply, Minister, far too many people are locked out of primary care.
Will the Welsh Government review the numbers of staff working in primary care across Wales and report back to the Senedd? Will the Welsh Government insist upon minimum standards for access to primary care, so that everyone, wherever they live, is able to see either a doctor or the clinician they require to have the treatment that they need?
Diolch yn fawr am hynna, Gweinidog, er nad dyna brofiad llawer o'r bobl yr wyf i'n eu cynrychioli ym Mlaenau Gwent. Mae llawer o bobl yn ei chael hi'n fwyfwy anodd cael gafael ar ofal sylfaenol ar hyn o bryd. Nawr, rydym ni i gyd yn cydnabod y problemau a grëwyd gan y pandemig, ond ni all fod yn dderbyniol nad yw pobl yn gallu cael gafael ar y gofal a'r cymorth meddygol sydd eu hangen arnyn nhw. Yn syml iawn, Gweinidog, mae llawer gormod o bobl wedi eu cloi allan o ofal sylfaenol.
A wnaiff Llywodraeth Cymru adolygu nifer y staff sy'n gweithio ym maes gofal sylfaenol ledled Cymru ac adrodd yn ôl i'r Senedd? A wnaiff Llywodraeth Cymru fynnu ar safonau gofynnol ar gyfer gallu defnyddio ofal sylfaenol, fel bod pawb, lle bynnag y maen nhw'n byw, yn gallu gweld naill ai meddyg neu'r clinigydd sydd ei angen arnyn nhw i gael y driniaeth sydd ei hangen arnyn nhw?
Thank you. Alun Davies raises a very important point that I'm sure that we all recognise from our Member of the Senedd postbags. The Minister for Health and Social Services, along with the general practitioners committee Wales and health boards, is due to write, I think probably this week, to reiterate to general practitioners what exactly is expected from them in terms of access and how they should clearly communicate any changes to the public, because, of course, I think it's very important that people understand what services their GPs are providing.
I think it's also right to say that GPs haven't closed their doors; they have worked all of the way through the pandemic and they're still open for business. But, of course, initially, the consultations are by telephone or video consultation. If they then deem it to be clinically appropriate, a face-to-face appointment will be given. But, I'm pleased that the Minister for Health and Social Services is doing that joint letter to GPs.
Diolch. Mae Alun Davies yn codi pwynt pwysig iawn yr wyf i'n siŵr ein bod ni i gyd yn ei adnabod o'n bagiau post fel Aelod o'r Senedd. Disgwylir i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynghyd â'r pwyllgor ymarferwyr cyffredinol yng Nghymru a'r byrddau iechyd, ysgrifennu, yr wythnos hon fwy na thebyg, i ail-bwysleisio i feddygon teulu beth yn union a ddisgwylir ganddyn nhw o ran cael gafael ar wasanaeth a sut y dylen nhw gyfleu unrhyw newidiadau i'r cyhoedd yn eglur, oherwydd, wrth gwrs, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl yn deall pa wasanaethau y mae eu meddygon teulu yn eu darparu.
Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn iawn i ddweud nad yw meddygon teulu wedi cau eu drysau; maen nhw wedi gweithio'r holl ffordd drwy'r pandemig ac maen nhw'n dal i fod ar agor ar gyfer busnes. Ond, wrth gwrs, i ddechrau, mae'r ymgynghoriadau dros y ffôn neu drwy fideo. Os ydyn nhw wedyn o'r farn ei fod yn briodol yn glinigol, bydd apwyntiad wyneb yn wyneb yn cael ei drefnu. Ond, rwy'n falch bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ysgrifennu’r llythyr ar y cyd hwnnw at feddygon teulu.
Minister, many people are waiting not just for treatment but for an appointment with a clinician to assess the extent of their condition. During the roll-out of the COVID vaccination programme, many retired clinicians were brought in to add further, much-needed capacity to help get people vaccinated. Has the Government explored whether retired clinicians in certain specialities could be brought in on a temporary basis to help get through the many assessments that are now needed? Thank you.
Gweinidog, mae llawer o bobl yn aros nid yn unig am driniaeth ond am apwyntiad gyda chlinigydd i asesu difrifoldeb eu cyflwr. Wrth gyflwyno rhaglen frechu COVID, daethpwyd a llawer o glinigwyr a oedd wedi ymddeol i mewn i ychwanegu capasiti pellach yr oedd wir ei angen i helpu i frechu pobl. A yw'r Llywodraeth wedi ystyried pa un a ellid dod â chlinigwyr sydd wedi ymddeol i mewn dros dro mewn rhai arbenigeddau i helpu i gael drwy'r asesiadau niferus sydd eu hangen nawr? Diolch.
Thank you. We certainly have seen retired clinicians, and also volunteers and nurses, help us with the amazing vaccine roll-out programme here in Wales, and I’m sure it’s something that can be considered by health boards as we come out of the pandemic and look at that backlog, and clearly there is a backlog. There are lots of harms from COVID, not just the vaccine itself, and one of them is, unfortunately, the backlog of appointments that we will have in our NHS.
Diolch. Rydym ni'n sicr wedi gweld clinigwyr sydd wedi ymddeol, a gwirfoddolwyr a nyrsys hefyd, yn ein helpu ni gyda'r rhaglen anhygoel i gyflwyno brechlynnau yma yng Nghymru, ac rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth y gall byrddau iechyd ei ystyried wrth i ni ddod allan o'r pandemig ac edrych ar yr ôl-groniad hwnnw, ac mae'n amlwg bod ôl-groniad. Ceir llawer o niwed o COVID, nid dim ond y brechlyn ei hun, ac un ohonyn nhw, yn anffodus, yw'r ôl-groniad o apwyntiadau a fydd gennym ni yn ein GIG.
Diolch, Drefnydd. Fel dŷch chi wedi sôn yn barod, fferyllwyr oedd yr unig broffesiwn gofal sylfaenol a gadwodd eu drysau’n agored yn ystod y pandemig yma. Roedd hyn, felly, yn golygu asesiad wyneb-yn-wyneb yn ystod y pandemig. Bellach, mae ymgynghori wyneb-yn-wyneb gan fferyllwyr cymunedol wedi cael ei normaleiddio yng ngwaith y gwasanaeth iechyd. Oni ddylai’r cytundeb fferyllwyr newydd sy’n cael ei negodi gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd adlewyrchu’r sefyllfa newydd yma yn llawn?
Thank you, Trefnydd. As you've already mentioned, pharmacists were the only primary care services to keep their doors open during this pandemic, and this meant a face-to-face consultation during the pandemic. Now, face-to-face consultation by community pharmacists has been normalised in the work of the health service. Shouldn't the new pharmacy contract currently being negotiated by the Welsh Government reflect this new situation in full?
I think our community pharmacy and our pharmacists are hugely important in NHS Wales and certainly when I was health Minister 10 years ago I really encouraged our pharmacists. I remember they undertook pilots for us in giving the flu vaccine out, for instance, and, I think, at the time, they were underutilised in the way that they certainly are not at the moment. I will certainly make sure that the health Minister is aware of the issues you raise as she looks at the contract at the current time.
Rwy'n credu bod ein fferyllfa gymunedol a'n fferyllwyr yn eithriadol o bwysig yn GIG Cymru ac yn sicr pan oeddwn i'n Weinidog iechyd 10 mlynedd yn ôl, fe wnes i wir annog ein fferyllwyr. Rwy'n cofio iddyn nhw gynnal cynlluniau arbrofol i ni o ran dosbarthu'r brechlyn ffliw, er enghraifft, ac, rwy'n credu, ar y pryd, eu bod nhw wedi cael eu tanddefnyddio yn y modd yn sicr nad ydyn nhw ar hyn o bryd. Byddaf yn sicr yn gwneud yn siŵr bod y Gweinidog iechyd yn ymwybodol o'r materion yr ydych chi'n eu codi wrth iddi edrych ar y contract ar hyn o bryd.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y broses ar gyfer derbyniadau i ysgolion yng Ngorllewin De Cymru? OQ56746
6. Will the First Minister make a statement on the schools admission process in South Wales West? OQ56746
Local authorities are the admission authorities for the majority of schools. Admission authorities are responsible for setting admission arrangements and any oversubscription criteria, and ensuring they are implemented properly and applied fairly. In undertaking their school admissions functions, admission authorities must act in accordance with the school admissions code.
Awdurdodau lleol yw'r awdurdodau derbyn ar gyfer y rhan fwyaf o ysgolion. Awdurdodau derbyn sy'n gyfrifol am bennu trefniadau derbyn ac unrhyw feini prawf ar gyfer gor-alw, a sicrhau eu bod nhw'n cael eu gweithredu yn briodol a'u defnyddio yn deg. Wrth ymgymryd â'u swyddogaethau o ran derbyniadau i ysgolion, mae'n rhaid i awdurdodau derbyn weithredu yn unol â'r cod derbyniadau i ysgolion.
Thank you, Minister, for that response. I’m sure you’ll agree with me that COVID-19 has brought a significant number of additional challenges on secondary schools, and secondary schools and their staff and pupils have really risen to the challenge. But oversubscription has been an ongoing problem since before the pandemic, and at a time when schools and pupils are under significant pressure this is an unwelcome additional pressure. So, this year many schools in Swansea are having to deal with more applications than they can handle, forcing parents and pupils often to settle for a second or third choice school. So, within Swansea, for example, 10 out of the 14 secondary schools had more applications than places. Olchfa school had 439 applications for enrolment in September, with only 289 places available. Meanwhile, two thirds of schools have had to admit more pupils than their original admission numbers. So, can I ask what steps have the Welsh Government taken to ensure more parents and pupils in Swansea and across Wales get their first-choice school place?
Diolch, Gweinidog, am yr ateb yna. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod COVID-19 wedi dod â nifer sylweddol o heriau ychwanegol i ysgolion uwchradd, ac mae ysgolion uwchradd a'u staff a'u disgyblion wir wedi ymateb i'r her. Ond mae gor-alw wedi bod yn broblem barhaus ers cyn y pandemig, ac ar adeg pan fo ysgolion a disgyblion o dan bwysau sylweddol mae hyn yn bwysau ychwanegol annymunol. Felly, eleni mae llawer o ysgolion yn Abertawe yn gorfod ymdrin â mwy o geisiadau nag y gallant ymdopi â nhw, gan orfodi rhieni a disgyblion yn aml i wneud y tro ag ysgol ail neu drydydd dewis. Felly, yn Abertawe, er enghraifft, cafodd 10 o'r 14 ysgol uwchradd fwy o geisiadau nag sydd ganddyn nhw o leoedd. Cafodd ysgol Olchfa 439 o geisiadau i gofrestru ym mis Medi, â dim ond 289 o leoedd ar gael. Yn y cyfamser, bu'n rhaid i ddwy ran o dair o ysgolion dderbyn mwy o ddisgyblion na'u niferoedd derbyn gwreiddiol. Felly, a gaf i ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i sicrhau bod mwy o rieni a disgyblion yn Abertawe a ledled Cymru yn cael eu dewis cyntaf o le mewn ysgol?
Well, it is for the local authority to ensure they’ve got sufficiency of places, and a range of schools—both Welsh and English-medium, faith and non-faith schools—are available in most areas. Of course, you’re always going to have some schools that are more popular than others, so there will be surplus places in some and not in others. I’m not aware of any local authority in Wales that does not have sufficient places at the current time.
Wel, mater i'r awdurdod lleol yw sicrhau bod ganddyn nhw ddigon o leoedd, ac mae amrywiaeth o ysgolion—ysgolion cyfrwng Cymraeg a Saesneg, ysgolion ffydd ac ysgolion nad ydyn nhw'n rhai ffydd—ar gael yn y rhan fwyaf o ardaloedd. Wrth gwrs, bydd gennych chi rai ysgolion sy'n fwy poblogaidd nag eraill bob amser, felly bydd lleoedd gwag mewn rhai ac nid mewn eraill. Nid wyf i'n ymwybodol o unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru nad oes ganddo ddigon o leoedd ar hyn o bryd.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd ar drywydd datganoli gweinyddu lles? OQ56748
7. What plans does the Welsh Government have to pursue the devolution of welfare administration? OQ56748
Welsh Government welcomed the report 'Benefits in Wales: options for better delivery', published by the Equality, Local Government and Communities Committee in October 2019. Following the committee’s recommendations, we are improving welfare benefit take-up and will continue to explore how further devolution of the benefit system would improve outcomes for people in Wales.
Croesawodd Llywodraeth Cymru yr adroddiad 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well', a gyhoeddwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ym mis Hydref 2019. Yn dilyn argymhellion y pwyllgor, rydym ni'n gwella'r nifer sy'n manteisio ar fudd-daliadau lles a byddwn yn parhau i archwilio sut y byddai datganoli'r system fudd-daliadau ymhellach yn gwella canlyniadau i bobl yng Nghymru.
I thank you for that answer, Trefnydd. A large number of stakeholders have suggested that the devolution of the administration of welfare could provide an opportunity to create a more compassionate system. The older people’s commissioner, for example, said the Scottish approach helped shift perceptions away from those of stigma and burden around the system. Devolution to Wales could allow us to do the same.
The Wales Governance Centre, as I’m sure the Trefnydd is aware, has examined the financial implications to Wales of devolving the same package of benefits that have been devolved to Scotland, and they found no evidence to suggest that devolution of these powers would be fiscally unsustainable. In fact, they said, dependent on the Barnett mechanism used and the nature of the inter-governmental agreement, the Welsh Treasury could stand to benefit considerably from the devolution of welfare powers.
If the Welsh Government is keen to support and protect the most vulnerable in our society, then I would press on the Government to look to push for devolution of the administration of welfare in the first half of this term. We can’t afford to wait for a more progressive Government to become available at the other end of the M4—we can change people’s lives and we can protect people right here, right now, from this place, and I would hope that the Welsh Labour Government would share that ambition as well.
Diolch am yr ateb yna, Trefnydd. Mae nifer fawr o randdeiliaid wedi awgrymu y gallai datganoli'r broses o weinyddu lles gynnig cyfle i greu system fwy tosturiol. Dywedodd y comisiynydd pobl hŷn, er enghraifft, bod dull yr Alban wedi helpu i symud tybiaethau oddi wrth rhai o stigma a baich yn gysylltiedig â'r system. Gallai datganoli i Gymru ganiatáu i ni wneud yr un peth.
Mae Canolfan Llywodraethiant Cymru, fel y mae'r Trefnydd yn gwybod, rwy'n siŵr, wedi archwilio'r goblygiadau ariannol i Gymru o ddatganoli'r un pecyn o fudd-daliadau sydd wedi cael eu datganoli i'r Alban, ac ni chanfuwyd unrhyw dystiolaeth ganddyn nhw i awgrymu y byddai datganoli'r pwerau hyn yn anghynaladwy yn gyllidol. Yn wir, dywedasant, yn dibynnu ar y dull Barnett a ddefnyddiwyd a natur y cytundeb rhynglywodraethol, y gallai Trysorlys Cymru elwa'n sylweddol ar ddatganoli pwerau lles.
Os yw Llywodraeth Cymru yn awyddus i gynorthwyo ac amddiffyn y bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, yna byddwn yn erfyn ar y Llywodraeth i geisio pwyso am ddatganoli'r broses o weinyddu lles yn ystod hanner cyntaf y tymor hwn. Ni allwn fforddio i aros i Lywodraeth fwy blaengar fod ar gael ar ben arall yr M4—gallwn newid bywydau pobl a gallwn amddiffyn pobl yn y fan yma, nawr, o'r lle hwn, a byddwn yn gobeithio y byddai Llywodraeth Lafur Cymru yn rhannu'r uchelgais hwnnw hefyd.
Well, I do realise that devolving certain powers relating to elements of social security could provide us with a wider range of tools to tackle poverty; I certainly think we would be a far more compassionate Government than the UK Government. But I think it's really important that we carefully assess how any long-term changes to social security, including the devolution of welfare benefits, will be funded. It's no good having the powers without the funding. We've been caught too many times, as a Government, in relation to powers coming to us. I remember the council-tax reduction scheme—and the finance Minister's smiling at me—you know, the power's come over but not the funding. So, I think it's really important that we recognise that.
And, of course, we have really challenging times. Now, we've had challenging times before, after a decade of austerity from the UK Government, but the COVID-19 pandemic has built up those challenges. So, I think we would be extremely cautious of agreeing any changes to the social security system, and that includes devolution of welfare benefits at this time. I think the right thing now is to focus on making sure—because we have the levers to do this—we focus on making sure that we improve outcomes for those hardest hit by the pandemic and that people are aware of the financial support that is available to them, and that was one of the recommendations that came out of the ELGC report.
Wel, rwy'n sylweddoli y gallai datganoli pwerau penodol yn ymwneud ag elfennau o nawdd cymdeithasol roi amrywiaeth ehangach o ddulliau i ni fynd i'r afael â thlodi; rwy'n sicr yn credu y byddem ni'n Llywodraeth lawer mwy tosturiol na Llywodraeth y DU. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n asesu yn ofalus sut y bydd unrhyw newidiadau hirdymor i nawdd cymdeithasol, gan gynnwys datganoli budd-daliadau lles, yn cael eu hariannu. Nid oes unrhyw ddiben mewn cael y pwerau heb y cyllid. Rydym ni wedi cael ein dal ormod o weithiau, fel Llywodraeth, o ran pwerau yn dod atom ni. Rwy'n cofio cynllun lleihau'r dreth gyngor—ac mae'r Gweinidog cyllid yn gwenu arnaf i—wyddoch chi, mae'r grym wedi dod draw ond nid y cyllid. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod hynny.
Ac, wrth gwrs, rydym ni mewn cyfnod anodd dros ben. Nawr, rydym ni wedi cael cyfnodau anodd o'r blaen, ar ôl degawd o gyni cyllidol gan Lywodraeth y DU, ond mae pandemig COVID-19 wedi cynyddu'r heriau hynny. Felly, rwy'n credu y byddem ni'n wyliadwrus iawn o ran cytuno ar unrhyw newidiadau i'r system nawdd cymdeithasol, ac mae hynny yn cynnwys datganoli budd-daliadau lles ar hyn o bryd. Rwy'n credu mai'r peth iawn nawr yw canolbwyntio ar wneud yn siŵr—oherwydd mae'r ysgogiadau gennym ni i wneud hyn—ein bod ni'n canolbwyntio ar wneud yn siŵr ein bod ni'n gwella canlyniadau i'r rhai sydd wedi cael eu taro galetaf gan y pandemig a bod pobl yn ymwybodol o'r cymorth ariannol sydd ar gael iddyn nhw, a dyna oedd un o'r argymhellion a ddaeth allan o adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.
Well, as a member of the Equality, Local Government and Communities Committee that produced the report on 'Benefits in Wales: options for better delivery' last year, we heard, in Scotland, that devolution of administration, particularly assessment of certain benefits, had secured complete cross-party support in Scotland. But our report also stated
'the potential prize of delivering services that better suit Welsh specific needs'
must be balanced against
'the possibility of breaking the social union'
across the UK, which underpins
'the principle that all UK citizens have an equal claim to the welfare state, and that benefits and burdens depend on need and not geography.'
When we debated this report last September, I welcomed the Welsh Government's acceptance of our recommendations, that it established a
'coherent and integrated “Welsh benefits system” for all the means-tested benefits for which it is responsible...co-produced with people who claim these benefits and the wider Welsh public'
and that it used the Oxfam sustainable livelihoods approach toolkit, recognising that
'all people have abilities and assets that can be used to improve their lives',
adding,
'We now need words turned into real action so that at last things are done with people rather than to them.'
So, what action has the Welsh Government therefore taken since to turn its words into real action—[Inaudible.]
Wel, fel aelod o'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a luniodd yr adroddiad 'Budd-daliadau yng Nghymru: opsiynau i'w cyflawni'n well' y llynedd, clywsom, yn yr Alban, fod datganoli'r broses weinyddu, yn enwedig asesiadau o rai budd-daliadau, wedi sicrhau cefnogaeth drawsbleidiol lwyr yn yr Alban. Ond nododd ein hadroddiad hefyd bod yn rhaid cydbwyso
'gwobr bosibl darparu gwasanaethau sy’n gweddu’n well i anghenion penodol Cymru'
yn erbyn y
'posibilrwydd o dorri’r undeb cymdeithasol'
ledled y DU, sy'n sail i'r
'egwyddor bod gan holl ddinasyddion y DU hawl gyfartal i’r wladwriaeth les,a bod budd-daliadau a beichiau’n dibynnu ar angen ac nid daearyddiaeth.'
Pan drafodwyd yr adroddiad hwn gennym ni fis Medi diwethaf, croesawais y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhellion, y dylai sefydlu
'“system fudd-daliadau Gymreig” gydlynol ac integredig ar gyfer yr holl fudd-daliadau sy’n seiliedig ar brawf modd y mae’n gyfrifol amdanynt...[wedi] eu cyd-gynhyrchu gyda phobl sy’n hawlio’r budd-daliadau hyn a’r cyhoedd ehangach yng Nghymru'
a'i fod yn defnyddio pecyn cymorth dull bywoliaethau cynaliadwy Oxfam, gan gydnabod bod
'gan bawb alluoedd ac asedau y gellir eu defnyddio i wella eu bywydau',
ac ychwanegu,
'Mae angen i ni droi geiriau yn weithredu go iawn yn awr fel bod pethau'n cael eu gwneud gyda phobl o'r diwedd yn hytrach nag iddyn nhw.'
Felly, pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd ers hynny i droi ei geiriau yn weithredu go iawn—[Anghlywadwy.]
Well, as I mentioned, we very much welcomed the recommendations from that report, about ensuring that we used the levers that we had, to make sure people right across Wales understand all the financial support that's available to them. I'm really pleased that the implementation of the Welsh Government's child poverty income maximisation action plan has helped to maximise the income of people right across Wales.
The Minister for Social Justice published the progress report on that action plan—I think it was last week—and one outcome was that the programme of targeted income maximisation advice and support meant that people were helped to claim an additional income of nearly £2.5 million. Tackling poverty and providing for those most in need is absolutely a top priority for this Welsh Government, and the previous reforms of the social security system have raised issues here in Wales, and we do continue to make representations to the UK Government. I know the Minister for Social Justice wrote to the relevant Secretary of State just last week, regarding the top-up of the £20, and to try and retain that, as have done six ex-Conservative Secretaries of State.
Wel, fel y soniais, fe wnaethom groesawu yn fawr argymhellion yr adroddiad hwnnw, ynglŷn â sicrhau ein bod ni'n defnyddio'r ysgogiadau a oedd gennym ni, i wneud yn siŵr bod pobl ledled Cymru yn deall yr holl gymorth ariannol sydd ar gael iddyn nhw. Rwy'n falch iawn bod gweithredu'r cynllun gweithredu pwyslais ar incwm tlodi plant Llywodraeth Cymru wedi helpu i gynyddu incwm pobl ledled Cymru i'r eithaf.
Cyhoeddodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yr adroddiad ar gynnydd y cynllun gweithredu hwnnw—yr wythnos diwethaf oedd hi rwy'n credu—ac un canlyniad oedd bod y rhaglen o gyngor a chymorth pwyslais ar incwm wedi'u targedu yn golygu y cynorthwywyd pobl i hawlio incwm ychwanegol o bron £2.5 miliwn. Mae mynd i'r afael â thlodi a darparu ar gyfer y rhai mwyaf anghenus yn sicr yn brif flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon yng Nghymru, ac mae diwygiadau blaenorol i'r system nawdd cymdeithasol wedi codi problemau yma yng Nghymru, ac rydym ni'n parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Gwn fod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol perthnasol dim ond yr wythnos diwethaf, ynghylch y swm atodol i'r £20, ac i geisio cadw hwnnw, fel y gwnaeth chwe Ysgrifennydd Gwladol Ceidwadol blaenorol.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.
And finally, question 8, Rhianon Passmore.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfraddau brechu COVID-19 yn Islwyn? OQ56757
8. Will the First Minister provide an update on the COVID-19 vaccination rates in Islwyn? OQ56757
Thank you. Our vaccination programme across the whole of Wales continues to make excellent progress. Aneurin Bevan University Health Board's vaccination roll-out also continues to be successful for both first and second doses of the vaccination across its catchment area.
Diolch. Mae ein rhaglen frechu ledled Cymru gyfan yn parhau i wneud cynnydd rhagorol. Mae cyflwyniad brechiadau Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan hefyd yn parhau i fod yn llwyddiannus ar gyfer dos cyntaf ac ail ddos y brechiad ar draws ei ddalgylch.
Diolch. The Newbridge mass vaccination centre opened its doors last Saturday for a walk-in clinic for all of those Islwyn adults who have yet to receive a first dose. The Welsh health Minister, Eluned Morgan, has rightly stated that we will have to live with the virus. The fantastic success of the speed, though, of the Welsh vaccination roll-out, thanks to our Welsh NHS, has afforded us amazing protection, yet, as Sir Patrick Vallance, the chief UK scientific adviser, has cautioned, the data suggests the link between coronavirus cases and hospital admissions has been weakened, but not completely broken. To date, 2,264,974 people in Wales have at least one coronavirus vaccine, with 1,730,632 having both doses. Minister, what can we do to further drive up the vaccination rates in Islwyn and Wales, and how will the Welsh Government ensure that we will move forward with caution to keep Wales safe?
Diolch. Agorodd canolfan frechu dorfol Trecelyn ei drysau ddydd Sadwrn diwethaf ar gyfer clinig galw i mewn i'r holl oedolion hynny yn Islwyn nad ydyn nhw wedi cael dos cyntaf hyd yma. Mae Gweinidog iechyd Cymru, Eluned Morgan, wedi dweud yn gywir y bydd yn rhaid i ni fyw gyda'r feirws. Er hynny, mae llwyddiant ysgubol cyflymder cyflwyno brechiadau yng Nghymru, diolch i'n GIG yng Nghymru, wedi rhoi amddiffyniad anhygoel i ni, ac eto, fel y mae Syr Patrick Vallance, prif gynghorydd gwyddonol y DU, wedi rhybuddio, mae'r data yn awgrymu bod y cysylltiad rhwng achosion coronafeirws a derbyniadau i'r ysbyty wedi cael ei wanhau, ond nid ei dorri yn llwyr. Hyd yma, mae 2,264,974 o bobl yng Nghymru wedi cael o leiaf un brechlyn coronafeirws, ac mae 1,730,632 wedi cael y ddau ddos. Gweinidog, beth allwn ni ei wneud i godi'r cyfraddau brechu ymhellach yn Islwyn a Chymru, a sut bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y byddwn ni'n symud ymlaen yn ofalus i gadw Cymru yn ddiogel?
Thank you. Our vaccination programme has been just a joy to behold, hasn't it? And I'm sure many of us have visited our local vaccination centres and seen the incredible work that's been done to ensure as many people as possible have received both their first and second dose. I think we all have a role to play in encouraging our constituents to take up their vaccine, and certainly I know that Betsi Cadwaladr have written to us as MSs to see what we can do to encourage people, and I think everybody across Wales can do that. I know Aneurin Bevan health board have had walk-in clinics for first doses, and you mentioned the one at Newbridge leisure centre, where several 100 vaccines were given out over the weekend. I think it's really important that all health boards do work with community leaders to make sure we cascade those messages down, whether it's by word of mouth, whether it's by our social media channels. I think, again, having those vaccination centres where you can just walk in is really important, and certainly we are seeing more of those coming up right across Wales. I also read something last night around more volunteers coming forward, because, for those of us that have been, obviously, to vaccination centres ourselves, we've seen the many volunteers that have helped run the vaccination clinics so smoothly.
Diolch. Mae ein rhaglen frechu wedi bod yn bleser ei weld, onid yw? Ac rwy'n siŵr bod llawer ohonom ni wedi ymweld â'n canolfannau brechu lleol ac wedi gweld y gwaith anhygoel sydd wedi'i wneud i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl wedi cael eu dos cyntaf a'u hail ddos. Rwy'n credu bod gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae o ran annog ein hetholwyr i fanteisio ar y brechlyn, ac yn sicr rwy'n gwybod fod Betsi Cadwaladr wedi ysgrifennu atom ni fel ASau i weld beth y gallwn ni ei wneud i annog pobl, ac rwy'n credu y gall pawb ledled Cymru wneud hynny. Rwy'n ymwybodol bod bwrdd iechyd Aneurin Bevan wedi cael clinigau galw i mewn ar gyfer y dosau cyntaf, ac fel sonioch chi am yr un yng nghanolfan hamdden Trecelyn, lle cafodd cannoedd o frechlynnau eu gweinyddu dros y penwythnos. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pob bwrdd iechyd yn gweithio gydag arweinwyr cymunedol i sicrhau ein bod ni'n rhaeadru'r negeseuon hynny i lawr, boed hynny ar lafar, neu gan ein cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu, unwaith eto, fod cael canolfannau brechu y gallwch chi gerdded i mewn iddynt yn bwysig iawn, ac yn sicr rydym ni'n gweld mwy o'r rheini ledled Cymru. Darllenais i rywbeth neithiwr hefyd am ragor o wirfoddolwyr yn dod i mewn, oherwydd, i'r rheini ohonom sydd, yn amlwg, wedi bod i ganolfannau brechu ein hunain, rydym wedi gweld y gwirfoddolwyr niferus sydd wedi helpu i gynnal y clinigau brechu mor hwylus.
Diolch i'r Trefnydd ar ran y Prif Weinidog. Cyn inni symud ymlaen i'r eitem nesaf, os caf i jest atgoffa Aelodau nad yw baneri yn gefndir ar Zoom yn dderbyniol. Dwi'n gweld bod yr Aelod a wnaeth hynny ddim bellach yn y cyfarfod Zoom, ond os caf ofyn i gynrychiolydd o Blaid Cymru siarad gyda'r Aelod hwnnw, ac i sicrhau nad yw'r faner yna ar gyfer y tro nesaf y mae'r Aelod yna'n disgwyl i siarad yn y ddadl.
I thank the Trefnydd who answered questions on behalf of the First Minister. Before we move on to the next item, may I just remind Members that flags and banners as a Zoom background are no longer acceptable? I see that the Member I'm referring to is no longer in the Zoom meeting, but if I could ask a representative of Plaid Cymru to speak to that Member and to ensure that that flag isn't in place the next time that Member contributes.
Felly, y datganiad a chyhoeddiad busnes. Fe wnaf i gyflwyno'r eitem yn araf iawn fel bod y Trefnydd yn cael cyfle i gymryd llwnc o ddŵr. Felly, y datganiad yna sydd nesaf; y Trefnydd i gyflwyno, felly, nawr, y datganiad busnes.
So, the business statement and announcement is next. I will call this item very slowly so that the Trefnydd has an opportunity to take a sip of water, but we'll move, now, to the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd.
Diolch, Llywydd. There are several changes to today's business: the Counsel General and Minister for the Constitution will deliver the statement on the legislative programme; the Minister for Climate Change will make a statement on affordability, second homes and the Welsh language, and finally, the Minister for Education and Welsh Language will make a statement on curriculum reform—next steps. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae sawl newid i fusnes heddiw: bydd y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad yn cyflwyno'r datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol; bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud datganiad ar fforddiadwyedd, ail gartrefi a'r iaith Gymraeg, ac yn olaf, bydd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg yn gwneud datganiad ar ddiwygio'r cwricwlwm—y camau nesaf. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Minister, can I call for a statement on biodiversity and its protection in relation to felling in Welsh Government-owned forests? So, I've been contacted, as the red squirrel champion, regarding the felling of 17 acres of Pentraeth Forest on Anglesey. This is much to the consternation of the red squirrel enthusiasts—the Red Squirrel Survival Trust and red squirrel experts like Dr Craig Shuttleworth—who believe that this will set back the conservation efforts on the island by at least a decade. Now, this is one of the few strongholds that red squirrels have, including other parts of Wales, of course, but this is the strongest area for red squirrels in the country, and I would have thought that we needed to make sure that any felling that takes place on Welsh Government land in areas such as this is done so in a way that doesn't jeopardise the conservation efforts that have been made. The squirrels trust have been calling for the intervention of the Minister to prevent this—[Interruption.]—to prevent this felling from taking place. I'm sorry, I'm finding it difficult to concentrate because of chuntering from the Plaid benches. I'm finding it very difficult to concentrate.
Gweinidog, a gaf i alw am ddatganiad ynghylch bioamrywiaeth a'i ddiogelwch yng nghyd-destun torri coed mewn coedwigoedd sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru? Cysylltwyd â mi, fel pencampwr y wiwer goch, ynglŷn â thorri coed mewn 17 erw yng Nghoedwig Pentraeth ar Ynys Môn. Mae hyn yn cythruddo cefnogwyr y wiwer goch yn fawr—Ymddiriedolaeth Goroesi'r Wiwer Goch ac arbenigwyr gwiwerod coch fel Dr Craig Shuttleworth—sy'n credu y bydd hyn yn bwrw ymdrechion cadwraeth ar yr ynys yn ôl o leiaf ddegawd. Nawr, dyma un o ychydig gadarnleoedd y gwiwerod coch, gan gynnwys rhannau eraill o Gymru, wrth gwrs, ond dyma'r ardal gryfaf ar gyfer y wiwerod coch yn y wlad, a byddwn i wedi tybio bod angen sicrhau bod unrhyw goed a gaiff eu torri ar dir Llywodraeth Cymru mewn ardaloedd fel hyn yn cael ei wneud mewn ffordd nad yw'n peryglu'r ymdrechion cadwraeth a wnaed. Mae'r ymddiriedolaeth gwiwerod wedi bod yn galw am ymyrraeth y Gweinidog i atal hyn—[Torri ar draws.] —i atal y torri coed hwn rhag digwydd. Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n ei chael hi'n anodd canolbwyntio oherwydd clebran o feinciau'r Blaid. Rwy'n ei chael hi'n anodd iawn canolbwyntio.
I'll remind you that next when you're chattering in the Chamber, Darren Millar. [Laughter.]
Fe wnaf i eich atgoffa chi o hynny, y tro nesaf y byddwch chi'n clebran yn y Siambr, Darren Millar. [Chwerthin.]
Touché, touché. Touché, touché.
Touché, touché. Touché, touché.
But carry on.
Ond ewch ymlaen.
But the point of the matter is we need ministerial intervention to prevent this felling from taking place, and to swap the felling area for another coup that doesn't threaten this particular important and iconic Welsh species.
Ond pwynt y mater yw bod angen ymyrraeth weinidogol arnom i atal y torri coed hwn rhag digwydd, a chyfnewid yr ardal hon am gynllun nad yw'n bygwth y rhywogaeth arbennig bwysig ac eiconig hon o Gymru.
Diolch, Llywydd. I was going to say 'pot kettle black' at the start of my contribution. I had a feeling red squirrels might come up today, and certainly I know, obviously, that the nature recovery action plan sets out priorities and this is part of that. The Joint Nature Conservation Committee is currently in the initial data-gathering phase of its review of species protection, and I know the Minister is awaiting the recommendations of that and, obviously, the inter-agency group, which includes NRW, will be put out to consultation. So, I'm sure the Minister will have heard your contribution and will take that in—those views—when she looks at the recommendations.
Diolch, Llywydd. Roeddwn i'n mynd i ddweud bod y badell ffrio’n gweld y sosban yn fudr ar ddechrau fy nghyfraniad. Roedd gennyf i deimlad efallai y byddai gwiwerod coch yn codi heddiw, ac yn sicr, rwy'n ymwybodol bod y cynllun gweithredu adfer natur yn nodi blaenoriaethau ac mae hyn yn rhan o hynny. Mae'r Cyd-bwyllgor Cadwraeth Natur ar hyn o bryd ar gam cyntaf casglu data cychwynnol ei adolygiad o ddiogelu rhywogaethau, ac rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn aros am argymhellion yr adolygiad hwnnw ac, yn amlwg, bydd y grŵp rhyngasiantaethol, sy'n cynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru, yn destun ymgynghoriad. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog wedi clywed eich cyfraniad ac y bydd yn ystyried hynny—y safbwyntiau hynny—pan fydd yn ystyried yr argymhellion.
Trefnydd, in recent weeks, I've been made aware of the experiences of people on train journeys, where they don't feel safe because people weren't keeping to social distancing and nobody was being reminded to wear masks. My colleague in Westminster Hywel Williams has seen an internal briefing given to Transport for Wales staff that tells them not to enforce social distancing. This is unsafe for passengers; it's also unsafe for people working on the trains. Many people rely on public transport to get to work; they don't have any option but to get onto these crowded trains, and, as we know, masks aren't just to keep the wearer safe, they're principally meant to keep everyone else safe, so, if people aren't reminded to wear masks in indoor spaces, it's other people who are being put at risk. So, I'd like a statement, please, from the Welsh Government addressing these concerns and telling us how they'll make sure that social distancing and mask wearing are taken more seriously by train operators.
Trefnydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi cael gwybod am brofiadau pobl ar deithiau trên, lle nad ydyn nhw'n teimlo'n ddiogel am nad oedd pobl yn cadw pellter cymdeithasol ac nad oedd pobl yn cael eu hatgoffa i wisgo masgiau wyneb. Mae fy nghyd-Aelod yn San Steffan Hywel Williams wedi gweld sesiwn friffio fewnol yn cael ei rhoi i staff Trafnidiaeth Cymru sy'n dweud wrthyn nhw am beidio â gorfodi cadw pellter cymdeithasol. Mae hyn yn anniogel i deithwyr; mae hefyd yn anniogel i bobl sy'n gweithio ar y trenau. Mae llawer o bobl yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus i gyrraedd y gwaith; nid oes ganddyn nhw unrhyw ddewis ond mynd ar y trenau gorlawn hyn. Fel y gwyddom, mae'r masgiau yn cadw'r sawl sy'n eu gwisgo'n ddiogel, ond hefyd yn bennaf maen nhw i fod cadw pawb arall yn ddiogel, ac os nad yw pobl yn cael eu hatgoffa i wisgo masgiau mewn mannau dan do, pobl eraill sy'n cael eu rhoi mewn perygl. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan Lywodraeth Cymru yn ymdrin â'r pryderon hyn ac yn dweud wrthym sut y byddant yn sicrhau bod gweithredwyr trenau'n ystyried cymryd pellter cymdeithasol a gwisgo masgiau yn fater mwy difrifol.
Thank you. This is becoming, clearly, more of an issue, and as someone who uses the rail services—I came down to Cardiff yesterday, and, whilst the train was certainly not overcrowded, there were a few people who were not wearing masks. As you say, it's to protect other people, and I think we all need to be far more considerate about other people. We are still saying, aren't we, that face masks are compulsory and that we should socially distance as much as we can. This will, obviously, be part of our 21-day review, where we will be continuing to look at this, and I know that the Deputy Minister for Climate Change is aware of concerns and is having discussions with Transport for Wales, particularly, and I do hope that more information will come out from Transport for Wales.
Diolch. Mae hyn, yn amlwg, yn dod yn fwy o broblem, ac fel rhywun sy'n defnyddio'r gwasanaethau rheilffordd—teithiais i Gaerdydd ddoe, ac, er nad oedd y trên yn sicr yn orlawn, roedd ychydig o bobl nad oedden nhw'n gwisgo masgiau. Fel y dywedwch, mae'n fater o ddiogelu pobl eraill, ac rwy'n credu bod angen i bob un ohonom ni fod yn llawer mwy ystyriol o bobl eraill. Rydym ni'n dal i ddweud bod masgiau wyneb yn orfodol ac y dylem ni gadw pellter cymdeithasol bob amser os oes modd. Mae'n amlwg y bydd hyn yn rhan o'n hadolygiad 21 diwrnod, a byddwn ni'n parhau i edrych ar hyn, ac rwy'n gwybod fod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn ymwybodol o'r pryderon a'i fod yn cael trafodaethau â Thrafnidiaeth Cymru, yn benodol, ac rwy'n gobeithio y daw mwy o wybodaeth gan Drafnidiaeth Cymru.
Alun Davies. Alun Davies.
Alun Davies. Alun Davies.
The technology doesn't seem to be working this afternoon, Presiding Officer, in terms of muting and unmuting Members. Can I—
Nid yw'n ymddangos bod y dechnoleg yn gweithio y prynhawn yma, Llywydd, o ran tawelu a dad-tawelu aelodau . A gaf i—
No, it seems to have—. I apologise; it seems to have a particular issue with you, Alun Davies. [Laughter.] That's not a personal comment, by the way; it's just an issue of clarification to other Members.
Na, mae'n ymddangos bod—. Ymddiheuraf; mae'n ymddangos bod gennych chi broblem benodol, Alun Davies. [Chwerthin.] Nid yw hynny'n sylw personol, gyda llaw; dim ond mater o eglurhad i'r Aelodau eraill.
Obviously being controlled by the Government. [Laughter.] Could we have a statement on the Government's out-of-hospital cardiac arrest strategy, please? I notice that this morning the Government has made more money available to support the location of defibrillators, but that is, of course, one element of the overall strategy, and I would like to hear how the progress is being made, because Wales, when the strategy was launched back in 2017, had one of the lowest levels of survival for those suffering out-of-hospital cardiac arrest, so I think it would be useful for the Government to make a statement on that.
Could I also ask for a statement on the committee structure of this Senedd? The agreement that we've seen from Business Committee in the last few weeks seems to be reducing significantly the ability of committees to hold the Government to account, and this severely and, in my view, profoundly weakens this Parliament's ability to hold the Government to account. The Finance Committee has already written to Business Committee on this matter, but I believe it's something that all backbenchers should have the opportunity to consider and to comment upon.
The final statement I'd like is on the ICT policy that is being imposed upon us by the Commission. I asked a question last week to the Presiding Officer, and, in answer to that question, she did say that there would be a review of this policy. I think it'd be useful for all Members to understand the proposed terms of reference of this review, the timescale and nature of this review, and who will undertake this review and how decisions will be taken. Until the review reports, I do believe that this policy should now be suspended.
Yn amlwg, mae'n cael ei reoli gan y Llywodraeth. [Chwerthin.] A gawn ni ddatganiad o ran strategaeth y Llywodraeth ar gyfer ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty, os gwelwch yn dda? Rwy'n sylwi bod y Llywodraeth y bore yma wedi sicrhau bod mwy o arian ar gael i gefnogi lleoli diffibrilwyr, ond, wrth gwrs, un elfen yw honno o'r strategaeth gyffredinol, a hoffwn i glywed sut y mae'r cynnydd yn cael ei wneud. Roedd gan Gymru, pan gafodd y strategaeth ei lansio yn ôl yn 2017, un o'r lefelau goroesi isaf i'r rhai sy'n cael ataliad ar y galon y tu allan i'r ysbyty, felly, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i'r Llywodraeth wneud datganiad ar hynny.
A gaf i hefyd ofyn am ddatganiad ynghylch strwythur pwyllgorau'r Senedd hon? Mae'n ymddangos bod y cytundeb yr ydym ni wedi'i weld gan y Pwyllgor Busnes yn ystod yr wythnosau diwethaf yn lleihau yn sylweddol allu pwyllgorau i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif, ac mae hyn yn ddifrifol ac, yn fy marn i, yn gwanhau gallu'r Senedd hon i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif. Mae'r Pwyllgor Cyllid eisoes wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes ar y mater hwn, ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y dylai pob aelod o'r meinciau cefn gael y cyfle i'w ystyried ac i wneud sylwadau arno.
Mae'r datganiad terfynol yr hoffwn i ei gael ar y polisi TGCh sy'n cael ei orfodi arnom gan y Comisiwn. Gofynnais i gwestiwn yr wythnos diwethaf i'r Llywydd ac, wrth ateb y cwestiwn hwnnw, dywedodd hi y byddai adolygiad o'r polisi hwn yn digwydd. Rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i bob Aelod ddeall cylch gorchwyl arfaethedig yr adolygiad hwn, ei amserlen a'i natur, a phwy fydd yn ei gynnal a sut y bydd penderfyniadau yn cael eu gwneud. Hyd nes y bydd yr adolygiad yn cyflwyno adroddiad, rwy'n credu y dylai'r polisi hwn gael ei atal nawr.
Thank you. I'll take those in reverse order, and, in relation to the ICT policy of the Commission, I didn't hear the question you asked of the Llywydd. But, obviously, the Llywydd is in the Chamber and has heard you and I'm sure will write to you on the specific questions that you raised.
In relation to the committee structure, having spent many weeks as part of the Business Committee looking at the make-up and the structure of the committees, I do not think it has significantly reduced the ability of colleagues to scrutinise the Government. But, again, the Llywydd will have heard your comments.
In relation to the cardiac arrest strategy, I do think that is something that would be worthy of an oral statement, perhaps in the autumn term. I am aware of the additional funding that's been announced, and I know this is something that's very close to your heart, if you'll pardon the pun.
Diolch. Byddaf i'n cymryd y rheini gan ddechrau gyda'r olaf. O ran polisi TGCh y Comisiwn, ni chlywais i'r cwestiwn y gwnaethoch chi ei ofyn i'r Llywydd. Ond, yn amlwg, mae'r Llywydd yn y Siambr ac wedi eich clywed chi ac rwy'n siŵr y bydd yn ysgrifennu atoch ynghylch y cwestiynau penodol a godwyd gennych.
O ran strwythur y pwyllgorau, ar ôl treulio wythnosau lawer fel rhan o'r Pwyllgor Busnes yn edrych ar gyfansoddiad a strwythur y pwyllgorau, nid wyf i'n credu ei fod wedi lleihau gallu cyd-Aelodau yn sylweddol i graffu ar waith y Llywodraeth. Ond, unwaith eto, bydd y Llywydd wedi clywed eich sylwadau.
O ran strategaeth ataliad ar y galon, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fyddai'n haeddu datganiad llafar, efallai yn nhymor yr hydref. Rwy'n ymwybodol o'r arian ychwanegol sydd wedi'i gyhoeddi, ac rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth sy'n agos iawn at eich calon, os maddeuwch y chwarae ar eiriau.
Business Minister, it was hugely disappointing that the Welsh Government were unsuccessful in ensuring fairness is at the heart of any body that they fund. Disappointment was felt across this Chamber from all parties that the sports Minister, although recognising the blatant unfairness in the reorganisation of women's football here in Wales and, to her credit, getting the Football Association of Wales to admit their failings in this regard, still couldn't persuade this publicly funded body to relook at and adapt their reorganisation of women's football in this transition year to take into account on-pitch success, which should have been at the heart of all decision making in this regard, as we all agree. Minister, we often hear Ministers stand in this Chamber talking about building a fairer Wales, but it seems that, when it comes to these warm words being followed through by bodies that are funded or partly funded by the Welsh Government, there is no reason for them to follow it. So, Minister, can we have a statement from the relevant Minister on how ensuring fairness and recognising past performance can be attached as a condition to future financial support from this Government?
Gweinidog Busnes, roedd yn siom enfawr bod Llywodraeth Cymru yn aflwyddiannus o ran sicrhau bod tegwch wrth wraidd unrhyw gorff y maen nhw'n ei ariannu. Cafodd siom ei deimlo ledled y Siambr hon gan bob plaid na lwyddodd y Gweinidog chwaraeon, er ei bod hi'n cydnabod yr annhegwch amlwg wrth ad-drefnu pêl-droed menywod yma yng Nghymru ac, er clod iddi, wedi cael Cymdeithas Bêl-droed Cymru i gyfaddef eu methiannau yn hyn o beth, i berswadio'r corff hwn sydd wedi'i ariannu'n gyhoeddus i ailystyried ac addasu'r ad-drefnu ar bêl-droed menywod yn y flwyddyn bontio hon er mwyn ystyried llwyddiant ar y cae. Fe ddylai hyn fod wedi bod wrth wraidd yr holl benderfyniadau a gafodd eu gwneud yn hyn o beth, fel yr ydym ni i gyd yn cytuno. Gweinidog, rydym ni'n aml yn clywed Gweinidogion yn sefyll yn y Siambr hon yn sôn am adeiladu Cymru decach, ond mae'n ymddangos, pan ddaw'n fater o ddilyn y geiriau teg hyn gan gyrff sy'n cael eu hariannu neu eu hariannu'n rhannol gan Lywodraeth Cymru, nad oes rheswm iddyn nhw eu dilyn. Felly, Gweinidog, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog perthnasol ynghylch sut y byddai modd atodi sicrhau tegwch a chydnabod perfformiad yn y gorffennol fel amod i gymorth ariannol gan y Llywodraeth hon yn y dyfodol?
Thank you. I think Laura Anne Jones does raise a very important point, and, certainly, when I'm appointing boards or you're looking at the way Welsh Government funding is given, I think things that are very important to us—social justice, making sure that sustainability is at the fore—they are issues that we look at very carefully. Obviously, the Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip has made a written statement on the FAW, but we will certainly consider if there's anything further we can do.
Diolch. Rwy'n credu bod Laura Anne Jones yn codi pwynt pwysig iawn, ac, yn sicr, pan fydda i'n penodi byrddau neu pan fyddwch chi'n edrych ar y ffordd y mae cyllid Lywodraeth Cymru yn cael ei roi, rwy'n credu bod y pethau sy'n bwysig iawn i ni—cyfiawnder cymdeithasol, gwneud yn siŵr bod cynaliadwyedd yn amlwg—maen nhw'n faterion yr ydym ni'n eu hystyried yn ofalus iawn. Yn amlwg, mae Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon a'r Prif Chwip wedi gwneud datganiad ysgrifenedig ynghylch Cymdeithas Bêl-droed Cymru, ond byddwn ni'n sicr yn ystyried a oes unrhyw beth arall y gallwn ni ei wneud.
Trefnydd, I know that my colleague Mike Hedges raised this issue, the cladding issue, last week, but subsequently I've met with further residents in Cardiff Bay, and I know there's a demonstration this Saturday about the cladding issues in Cardiff; they're going from the BBC to the Senedd. Trefnydd, the Welsh Government needs to provide answers to these residents. They need to know the amount available, how it will be accessible, questions about who is eligible to apply and what defects will be covered. Please could we have a comprehensive statement from the Minister to answer their questions and put their concerns to rest before the recess? Trefnydd, Members of all political colours, including your own party, will continue to ask these questions until we, and, more importantly, the residents, get the answers they deserve. Diolch yn fawr.
Trefnydd, rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod Mike Hedges wedi codi'r mater hwn, mater cladin, yr wythnos diwethaf, ond ar ôl hynny rwyf i wedi cyfarfod â thrigolion eraill ym Mae Caerdydd, ac rwy'n gwybod bod protest ddydd Sadwrn yma ynglŷn â'r materion cladin yng Nghaerdydd; maen nhw'n mynd o'r BBC i'r Senedd. Trefnydd, mae angen i Lywodraeth Cymru roi atebion i'r trigolion hyn. Mae angen iddyn nhw wybod faint sydd ar gael, sut y bydd modd ei ddefnyddio, cwestiynau o ran pwy sy'n gymwys i wneud cais a pha ddiffygion a gaiff eu cynnwys. A gawn ni ddatganiad cynhwysfawr gan y Gweinidog, os gwelwch yn dda, i ateb eu cwestiynau a thawelu eu pryderon cyn y toriad? Trefnydd, bydd Aelodau o bob lliw gwleidyddol, gan gynnwys eich plaid chi eich hun, yn parhau i ofyn y cwestiynau hyn nes y byddwn ni, ac yn bwysicach, y trigolion, yn cael yr atebion y maen nhw'n eu haeddu. Diolch yn fawr.
I know the Minister for Climate Change and her officials are absolutely working at pace around this issue, which is obviously very important to so many people. It's really important they have a safe place to live, and cladding has, we know, caused risks and can cause risks in the event of a fire, but it's obviously not the only concern. I don't think the Minister will be able to do a statement next week, which is obviously the only week left before the end of term, unfortunately, but I'm sure she will inform Members when that piece of work has been finished.
Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd a'i swyddogion wir yn gweithio'n gyflym ar y mater hwn, sy'n amlwg yn bwysig iawn i gynifer o bobl. Mae'n bwysig iawn bod ganddyn nhw le diogel i fyw ynddo, ac mae cladin, fel y gwyddom, wedi achosi risgiau ac yn gallu achosi risgiau os bydd tân, ond mae'n amlwg nad hwnnw yw'r unig bryder. Nid wyf i'n credu y bydd y Gweinidog yn gallu gwneud datganiad yr wythnos nesaf, sef yr unig wythnos sydd ar ôl cyn diwedd y tymor, yn anffodus, ond rwy'n siŵr y bydd yn hysbysu'r Aelodau pan fydd y darn hwnnw o waith wedi'i gwblhau.
Could I ask for one Government statement on the issue of the scourge of violence against shop workers? Violence against shop workers has doubled in recent times, including during the pandemic, and that's why the Home Affairs Committee in Westminster said that the patchwork of existing law was inadequate and why, indeed, amendments were laid last night to the Police, Crime, Sentencing and Courts Bill debated in Westminster to strengthen protection for shop workers, and it was supported by the shop worker union Usdaw and the Co-operative Party, amongst many others. Regrettably, this was rejected by the UK Government on a Conservative three-line whip.
Now, as we face a rising tide of abuse and violence against shop workers, could we have a statement from Welsh Government on their work with unions and with employers in Wales to tackle this that can give a clear statement on the need for customers to treat shop workers with respect, courtesy and with dignity—the same shop workers, in retailers large and small throughout Wales, who have kept the shelves stacked and the checkouts running smoothly throughout the pandemic, so that we didn't go without? And does she share my hope that the House of Lords, where the Home Office Bill now heads, will have more sympathy with the protection of shop workers than the UK Government demonstrated last night?
A gaf i ofyn am un datganiad gan y Llywodraeth ar y broblem felltith o drais yn erbyn gweithwyr siopau? Mae trais yn erbyn gweithwyr siopau wedi dyblu yn ddiweddar, gan gynnwys yn ystod y pandemig, a dyna pam y dywedodd y Pwyllgor Materion Cartref yn San Steffan fod y clytwaith o gyfraith bresennol yn annigonol a pham, yn wir, y cyflwynwyd gwelliannau newydd neithiwr i Fil yr Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a Llysoedd a gafodd ei drafod yn San Steffan i gryfhau diogelwch gweithwyr siopau, ac a gefnogwyd gan undeb y gweithwyr siop Usdaw a'r Blaid Gydweithredol, ymhlith llawer o rai eraill. Yn anffodus, cafodd hyn ei wrthod gan Lywodraeth y DU ar chwip tair llinell y Ceidwadwyr.
Nawr, wrth inni wynebu llif cynyddol o gam-drin a thrais yn erbyn gweithwyr siopau, a gawn ni datganiad gan Lywodraeth Cymru ar eu gwaith gydag undebau a chyflogwyr yng Nghymru i fynd i'r afael â hyn a all roi datganiad clir am yr angen i gwsmeriaid drin gweithwyr siopau â pharch, cwrteisi ac urddas—yr un gweithwyr siop, mewn siopau manwerthu mawr a bach ledled Cymru, sydd wedi cadw'r silffoedd yn llawn a'r mannau talu'n gweithio'n ddi-dor drwy gydol y pandemig, fel nad oedd rhaid inni fynd heb ddim? Ac a yw'n rhannu fy ngobaith y bydd Tŷ'r Arglwyddi, pan ddaw Mesur y Swyddfa Gartref ger ei fron, yn cydymdeimlo'n fwy â diogelwch gweithwyr siopau nag a ddangosodd Llywodraeth y DU neithiwr?
Yes, I certainly do share that view. And isn't it sad that we have to remind people that all our shop workers deserve courtesy and respect? And we certainly saw last year, over the summer particularly, when I was meeting with the supermarkets regularly within my portfolio, that was always top of the agenda, unfortunately, the way that many of their staff were being treated. I worked closely with the police and other ministerial colleagues to make sure that any complaints or any assaults, verbal assaults, were recorded to make sure that the police were aware of the significant problem it unfortunately became.
I mentioned in an answer during First Minister's questions that I am meeting with the supermarkets again next week and the retail sector. I will certainly ask them if it is continuing to be a problem in the way that it was last summer. I appreciate it's always been an issue, but I do think the pandemic, unfortunately, heightened those incidents of, unfortunately, as you say, violence against our retail workers.
Yn sicr, rwy'n rhannu'r farn honno. Ac onid yw'n drist bod yn rhaid inni atgoffa pobl bod ein holl weithwyr siop yn haeddu cwrteisi a pharch? Ac yn sicr fe welsom y llynedd, dros yr haf yn arbennig, pan oeddwn i'n cyfarfod â'r archfarchnadoedd yn rheolaidd o fewn fy mhortffolio, roedd hynny bob amser ar frig yr agenda, yn anffodus, y ffordd yr oedd llawer o'u staff yn cael eu trin. Gweithiais i'n agos gyda'r heddlu a chyd-Weinidogion eraill i sicrhau bod unrhyw gwynion neu unrhyw ymosodiadau, ymosodiadau geiriol, yn cael eu cofnodi i sicrhau bod yr heddlu'n ymwybodol o'r broblem sylweddol a ddatblygodd, yn anffodus.
Fe wnes i sôn mewn ateb yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog fy mod i'n cyfarfod â'r archfarchnadoedd eto yr wythnos nesaf a'r sector manwerthu. Byddaf i'n sicr yn gofyn iddyn nhw a yw'n parhau i fod yn broblem fel yr oedd yr haf diwethaf. Rwy'n sylweddoli ei fod wedi bod yn broblem erioed, ond rwy'n credu bod y pandemig, yn anffodus, wedi cynyddu'r achosion hynny o drais yn erbyn ein gweithwyr manwerthu, fel y dywedwch.
Minister, I have two suggestions. The Welsh Government has confirmed that the COVID booster vaccine—that is the third dose—will commence in September, and that the administration of this will happen in two stages. Teachers, however, are not in the first stage and, in my view, ought to be. I accept that this is a challenge, but we owe a lot to the staff in our schools who have done so much to support children during this pandemic, and now in making sure that their education recovers. We should have a statement in the Chamber outlining the Government's approach, because here is where announcements ought to be made.
The No. 2 suggestion that I have: the programme for government talks a lot about the importance of the green economy. However, in the delivery of straightforward measures to support the much-needed growth in electric cars, Wales is behind the rest of the UK. No Welsh local authority features in the top 20 of authorities across the UK for rapid charging points, and only Bridgend, Cardiff and Newport make it to double figures for the number of devices installed. Will the Government outline how it proposes to speed up the installation of charging points across Wales to ensure that this much-needed programme does not run out of power? Thank you.
Gweinidog, mae gennyf i ddau awgrym. Mae Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd y brechlyn atgyfnerthu COVID—dyna'r trydydd dos—yn dechrau ym mis Medi, ac y bydd gweinyddu hyn yn digwydd mewn dau gam. Fodd bynnag, nid yw athrawon yn y cam cyntaf ac, yn fy marn i, fe ddylen nhw fod. Rwy'n derbyn bod hon yn her, ond mae arnom ddyled fawr i'r staff yn ein hysgolion ni sydd wedi gwneud cymaint i gefnogi plant yn ystod y pandemig hwn, ac yn awr i sicrhau bod eu haddysg yn cael ei adfer. Dylem gael datganiad yn y Siambr yn amlinellu dull gweithredu'r Llywodraeth, oherwydd dyma lle dylai'r cyhoeddiadau gael eu gwneud.
Awgrym Rhif 2 yw hyn: mae'r rhaglen lywodraethu yn sôn llawer am bwysigrwydd yr economi werdd. Fodd bynnag, wrth gyflawni mesurau syml i gefnogi'r twf y mae mawr ei angen mewn ceir trydan, mae Cymru y tu ôl i weddill y DU. Nid oes yr un awdurdod lleol yng Nghymru ymhlith yr 20 awdurdod gorau ledled y DU ar gyfer mannau gwefru cyflym, a dim ond Pen-y-bont ar Ogwr, Caerdydd a Chasnewydd sy'n cyrraedd y ffigurau dwbl ar gyfer nifer y dyfeisiau sydd wedi'u gosod. A wnaiff y Llywodraeth amlinellu sut y mae'n bwriadu cyflymu'r broses o osod mannau gwefru ledled Cymru er mwyn sicrhau nad yw'r rhaglen hon y mae mawr ei hangen yn dod i ben? Diolch.
Certainly, in the previous term of Government, the Welsh Government gave significant funding to our local authorities to ensure that they were able to install the charging points that would be required as people purchase more cars. It's very important that when someone is considering buying an electric car they have the confidence to know that they can travel safely.
In relation to your first point, I absolutely agree with you around the significant hard work and commitment and dedication that have been shown by our teachers. I'm sure the Member is aware that the Joint Committee on Vaccination and Immunisation advice in relation to the first vaccine, and the second vaccine obviously, was that it shouldn't be done on a career or a job basis. It was done on the groups, as you know, the top-nine priority groups, and I'm unaware that the JCVI have changed their advice. And, as you know, we do follow the JCVI. So, when it comes to the boosters, we will be offering the booster vaccine and the annual flu jab as soon as possible from September to, I think it's the top-four or five priority groups first.
Yn sicr, yn nhymor blaenorol y Llywodraeth, rhoddodd Llywodraeth Cymru gyllid sylweddol i'n hawdurdodau lleol i sicrhau eu bod yn gallu gosod y mannau gwefru y byddai eu hangen wrth i bobl brynu mwy o geir. Mae'n bwysig iawn, pan fydd rhywun yn ystyried prynu car trydan, fod ganddyn nhw'r hyder i wybod y gallan nhw deithio'n ddiogel.
O ran eich pwynt cyntaf, rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â gwaith caled ac ymrwymiad ac ymroddiad sylweddol ein hathrawon. Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol mai cyngor y Cydbwyllgor ar Frechu ac Imiwneiddio o ran y brechlyn cyntaf, a'r ail frechlyn yn amlwg, oedd na ddylid ei wneud ar sail gyrfa neu swydd. Cafodd ei wneud ar sail y grwpiau, fel yr ydych chi'n ymwybodol, y naw prif grŵp blaenoriaeth, ac nid wyf i'n ymwybodol bod y JCVI wedi newid eu cyngor. Ac, fel y gwyddoch, rydym yn dilyn y JCVI. Felly, o ran y brechiadau atgyfnerthu, fe fyddwn ni'n cynnig y brechlyn atgyfnerthu a'r brechlyn ffliw blynyddol cyn gynted â phosibl o fis Medi, ac yn gyntaf, rwy'n credu, i'r pedwar neu bum grŵp blaenoriaeth uchaf.
The first of the section 19 reports prepared by Rhondda Cynon Taf council into the 2020 floods was published last Thursday and related to Pentre. In the aftermath of its publication, we've seen a public fallout between Natural Resources Wales and RCT council about the conclusions, and calls from some local politicians for compensation and potential legal action. Further, as was reported on Sharp End last night, the leader of the Welsh Local Government Association has written to the Minister for Climate Change, calling on Welsh Government to look at the functions undertaken by NRW, how well they are performing, and whether there might be an alternative. For those who were flooded in Pentre, this public fallout has provided none of the assurances they were promised.
In light of this, and in light of the letter from the WLGA, I would like to request an urgent statement from the Minister for Climate Change, outlining how the Welsh Government intends to address the concerns raised in relation to NRW. I also hope such a statement can reflect on whether the Welsh Government will now commission an urgent independent inquiry into the 2020 floods, looking at all of the reports prepared by each organisation, so that lessons are properly learned and actions taken to mitigate the risk of flooding as far as possible in the future. There must be proper scrutiny of every organisation with responsibility for flood mitigation, which include NRW, Dŵr Cymru, Welsh Government and local authorities. This is not happening at present and needs to be urgently addressed.
Ddydd Iau diwethaf fe gyhoeddwyd y cyntaf o'r adroddiadau adran 19 wedi'u paratoi gan gyngor Rhondda Cynon Taf i lifogydd 2020, ac roedd yn ymwneud â Pentre. Yn sgil ei gyhoeddi, rydym ni wedi gweld ffrae gyhoeddus rhwng Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor RhCT ynghylch y casgliadau, a galw gan rai gwleidyddion lleol am iawndal a gweithredu cyfreithiol posibl. At hynny, fel yr adroddwyd ar Sharp End neithiwr, mae arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi ysgrifennu at y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried y swyddogaethau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn eu cyflawni, pa mor dda y maen nhw'n perfformio, ac a allai fod dewis arall. I'r rhai a ddioddefodd lifogydd yn Pentre, nid yw'r canlyniad cyhoeddus hwn wedi rhoi dim o'r sicrwydd a addawyd iddynt.
Yng ngoleuni hyn, ac yng ngoleuni'r llythyr gan CLlLC, hoffwn i ofyn am ddatganiad brys gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymdrin â'r pryderon a gafodd eu codi o ran Cyfoeth Naturiol Cymru. Rwyf i hefyd yn gobeithio y gall datganiad o'r fath ystyried a fydd Llywodraeth Cymru yn awr yn comisiynu ymchwiliad annibynnol brys i lifogydd 2020, gan edrych ar yr holl adroddiadau a gafodd eu paratoi gan bob sefydliad, fel bod gwersi'n cael eu dysgu'n briodol a bod camau'n cael eu cymryd i liniaru'r perygl o lifogydd cyn belled ag y bo modd yn y dyfodol. Rhaid craffu'n briodol ar bob sefydliad sy'n gyfrifol am liniaru llifogydd, sy'n cynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru, Dŵr Cymru, Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol. Nid yw hyn yn digwydd ar hyn o bryd ac mae angen ymdrin ag ef ar frys.
Thank you. I agree with you that there should be proper scrutiny, and that's why we very much welcomed RCT's section 19 report; obviously, NRW had already produced their report. I think there are some concerning findings in the RCT section 19 report. There are clearly lessons that need to be learned following the devastating floods last year, and I think both NRW and RCT have acknowledged that in their respective reports. I am aware that the Minister for Climate Change will be meeting with NRW and RCT, and I'm sure will inform Members of the outcome of those discussions at the most appropriate time.
Diolch. Rwy'n cytuno â chi y dylid cael craffu priodol, a dyna pam roedd croeso mawr i adroddiad adran 19 Rhondda Cynon Taf; yn amlwg, roedd CNC eisoes wedi cynhyrchu ei adroddiad yntau. Rwy'n credu bod rhai canfyddiadau sy'n peri pryder yn adroddiad adran 19 Rhondda Cynon Taf. Mae'n amlwg fod yna wersi sydd angen eu dysgu yn dilyn llifogydd dinistriol y llynedd, ac rwy'n credu bod Cyfoeth Naturiol Cymru a Rhondda Cynon Taf wedi cydnabod hynny yn eu hadroddiadau penodol nhw. Rwy'n ymwybodol y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cyfarfod â Chyfoeth Naturiol Cymru a Rhondda Cynon Taf, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n rhoi gwybod i'r Aelodau am ganlyniad y trafodaethau hynny ar yr adeg fwyaf priodol.
Leader of the house, I was listening to your response to my colleague from South Wales Central on the Plaid benches regarding the cladding scandal. And this is an issue I've raised on several occasions with you and directly with the Minister as well, and I'm grateful for the Minister's interaction over a period of time now. But there are two things I'd like to seek security over, or information, certainly, over. One is obviously Robert Jenrick's comments over the weekend that, in England certainly, through the Building Safety Bill that was laid in the House of Commons yesterday, the liability window will now be stretched to 15 years, and it will be retrospective. Could you inform us whether the Welsh Government will be taking those powers themselves, so that that would be relevant to home owners here in Wales?
And secondly, when it comes to compensation and the ability of the Welsh Government to identify funds for compensation, I do think it's a matter of urgency that the Welsh Government come forward with a statement on this, and the summer recess shouldn't be a block to that. I'm someone who personally wants to push every time for oral statements, but I do believe, in this instance, that a written statement to inform Members of the progress on this very, very important issue is required, and we shouldn't allow recess to hold over for an eight to nine-week gap until September. So, will the Government commit to bringing forward a written statement as a matter of urgency, so that Members can inform their constituents of the progress on this important matter?
Arweinydd y tŷ, roeddwn i'n gwrando ar eich ymateb i'm cyd-Aelod o Ganol De Cymru ar feinciau Plaid Cymru ynglŷn â sgandal y cladin. Ac mae hwn yn fater a godais i droeon gyda chi ac yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog hefyd, ac rwy'n ddiolchgar am ryngweithio'r Gweinidog am gryn amser erbyn hyn. Ond mae yna ddau beth yr hoffwn i geisio sicrwydd yn eu cylch, neu wybodaeth, yn sicr, yn eu cylch. Mae'n amlwg mai un yw sylwadau Robert Jenrick dros y penwythnos y bydd y cyfnod atebolrwydd, yn Lloegr yn sicr, drwy'r Mesur Diogelwch Adeiladu a osodwyd gerbron Tŷ'r Cyffredin ddoe, yn cael ei ymestyn i 15 mlynedd, ac fe fydd hwnnw'n ôl-weithredol. A wnewch chi ddweud wrthym ni a fydd Llywodraeth Cymru yn cymryd y pwerau hynny ei hunan, fel y byddai hynny'n berthnasol i berchnogion cartrefi yma yng Nghymru?
Ac yn ail, o ran iawndal a gallu Llywodraeth Cymru i nodi arian ar gyfer iawndal, rwy'n credu ei bod yn fater o frys i Lywodraeth Cymru gyflwyno datganiad ynglŷn â hyn, ac ni ddylai toriad yr haf fod yn rhwystr i hynny. Rwy’n cyfrif fy hun yn rhywun sy'n awyddus iawn i gael datganiadau llafar, ond rwy'n credu, yn yr achos hwn, fod angen datganiad ysgrifenedig i roi gwybod i'r Aelodau am y cynnydd ar y mater pwysig iawn hwn, ac ni ddylem ganiatáu i'r toriad olygu bwlch o wyth i naw wythnos tan fis Medi. Felly, a wnaiff y Llywodraeth ymrwymo i gyflwyno datganiad ysgrifenedig fel mater o frys, fel y gall yr Aelodau roi gwybod i'w hetholwyr am y cynnydd ar y mater pwysig hwn?
I absolutely agree with you around recess. And I think what I was saying in my previous answer was that there wasn't time—. I think you actually specifically asked me whether we could have an urgent statement next week, and I don't think that that piece of work that I referred to, by the Minister for Climate Change and her officials, will be finished then. But obviously, they are looking at how we develop a funding programme, to make sure we target the right support in a very complex issue. But certainly, if the Minister is able to bring forward a written statement over recess, I'm sure that will be welcomed by Members.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynglŷn â'r toriad. Ac rwy'n credu mai'r hyn yr oeddwn i'n ei ddweud yn fy ateb blaenorol oedd nad oedd amser—. Rwy'n credu ichi ofyn yn benodol a allem gael datganiad brys yr wythnos nesaf, ac nid wyf i'n credu y bydd y darn hwnnw o waith y cyfeiriais i ato, gan y Gweinidog Newid Hinsawdd a'i swyddogion, wedi cael ei orffen erbyn hynny. Ond yn amlwg, maen nhw'n ystyried sut rydym ni am ddatblygu rhaglen ariannu, i sicrhau ein bod ni'n targedu'r gefnogaeth briodol mewn mater cymhleth iawn. Ond yn sicr, pe gallai'r Gweinidog gyflwyno datganiad ysgrifenedig dros y toriad, rwy'n siŵr y caiff hwnnw ei groesawu gan yr Aelodau.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad. Mick Antoniw.
The next item is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on the legislative programme. And I call on the Minister to make his statement. Mick Antoniw.
Diolch, Llywydd. Today, I am pleased to make a statement on our legislative programme, an essential part of our ambitious and radical programme for government, to help create a stronger, greener and fairer Wales. Llywydd, often it is our proposals for primary legislation that capture headlines, but this statement sets out a more complex web of legislative matters that will come before the Senedd this year.
The context for this programme is challenging. The enormous impact of Brexit continues. This has already involved Welsh Ministers making over 70 statutory instruments and consent for over 200 UK Government statutory instruments in devolved areas. While we are nearing the end of the first phase of work, incorporating former European Union law into domestic legislation so that it functions following our withdrawal, much more remains to be done to reform and integrate this law with our policies for the post-EU landscape.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n falch o wneud datganiad am ein rhaglen ddeddfwriaethol ni, sy'n rhan annatod o'n rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a radical, i helpu i greu Cymru sy'n gryfach, yn wyrddach ac yn decach. Llywydd, yn aml ein cynigion ni ar gyfer deddfwriaeth sylfaenol sy'n cipio'r penawdau, ond mae'r datganiad hwn yn amlinellu gwe fwy cymhleth o faterion deddfwriaethol a ddaw gerbron y Senedd eleni.
Mae cyd-destun y rhaglen hon yn heriol. Mae effaith enfawr Brexit yn parhau. Mae hyn wedi golygu bod Gweinidogion Cymru eisoes wedi llunio dros 70 o offerynnau statudol ac wedi cydsynio ar dros 200 o offerynnau statudol Llywodraeth y DU mewn meysydd datganoledig. Er ein bod ni'n nesáu at ddiwedd cam cyntaf y gwaith, sy'n ymgorffori hen gyfreithiau'r Undeb Ewropeaidd mewn deddfwriaeth ddomestig fel eu bod yn weithredol yn dilyn ein tynnu yn ôl, mae llawer mwy i'w wneud eto o ran diwygio ac integreiddio'r cyfreithiau hyn â'n polisïau ni ar gyfer ein bywyd ôl-UE.
The public health emergency remains and the regulations, which have such an unprecedented impact on our lives, will for now at least continue to make commensurate demands on the Government’s policy and legal capacity and the Senedd’s time. Despite the wholly new ways in which the Senedd had to meet and pass legislation, the end of the last term saw us pass major Acts to make momentous changes in education and local government in particular. This term, we must now take forward the implementing secondary legislation, without which the Acts cannot have their intended effect.
Llywydd, we must be conscious that the UK Government has launched an unprecedented set of attacks on the powers and responsibilities of this legislature. The attention we must give collectively to the legislative programme at Westminster is no longer confined to identifying ways improvements in Welsh law could be secured through UK Bills. Rather, we have to interrogate each Bill brought forward for ways it might be used to undermine the integrity of the devolution settlement, or is contrary to Welsh Government policy. This creates another drain on the capacity of the Government and new demands on the scrutiny functions of this legislature.
And then there is the primary legislative programme itself. Llywydd, I will turn to provide further details on this complex and interlocking set of legislative requirements in a moment. But, first, I want to be clear that what I set out today is only the start of the legislative journey of this Senedd. Because of the uncertainties and complexities mentioned, I will focus today on the legislation to come before you in the next year—in Senedd year 1. Provided the public health position improves as we hope, then in next year’s legislative statement we should be in a position to say more about what is planned for later in this Senedd term.
Llywydd, the Government made the difficult decision last year not to introduce two planned Bills, and instead consulted on them in draft, and I thank all those stakeholders who took the time to provide comments, which we have carefully considered, and which I have no doubt will strengthen and improve the Bills we will now introduce.
We have drawn on the experience of working in social partnership during the pandemic as we refined the social partnership and public procurement Bill, which I am delighted to confirm will be brought forward in the first year of this Senedd term. It will create a statutory social partnership council and it will place requirements on Welsh Ministers, and on other bodies, to take action in pursuit of fair work principles, and ensure more socially responsible public procurement.
Following close working with stakeholders, we will also this year introduce the tertiary education and research Bill, which will establish a new commission for tertiary education and research. This is essential to realise our vision for post-compulsory education and training in Wales. It will have extensive funding, planning and regulatory powers, to improve quality, efficiency and efficacy across the PCET and research sector. It will have the interests of learners at its heart, and will work collaboratively with stakeholders and education providers to improve individual and national outcomes. Our long-term programme of education reform will make sure nobody in Wales is left behind after the pandemic, and this legislation will further demonstrate our commitment to lifelong learning.
There will be a Bill to enable changes to the Welsh tax Acts. At present, our powers to amend devolved taxes are not sufficient to respond quickly to unexpected events, such as court judgments, loopholes or changes in equivalent English taxes, which could have a significant impact on the liabilities of individuals and on our revenues. The Bill will provide us with an agile, flexible way of responding, and the Senedd with the opportunity to scrutinise and approve changes.
Following our White Paper last year, we will introduce an agriculture Bill to create a new system of farm support that will maximise the protective power of nature through farming. This will reward farmers who take action to respond to the climate and nature emergencies, supporting them to produce food in a sustainable way. We will replace the time-limited powers in the UK Agriculture Act 2020, which we took to provide continuity and much-needed stability for our farmers as we left the EU. The Bill represents the first stage of our programme of agricultural reform, and we will continue to work closely with stakeholders and farmers on our long-term proposals.
Mae'r argyfwng o ran iechyd y cyhoedd yn parhau ac fe fydd y rheoliadau sy'n cael effaith ar ein bywydau ni yn fwy nag erioed o'r blaen yn parhau, ar hyn o bryd o leiaf, i roi gofynion cymesur ar y Llywodraeth o ran polisi a chapasiti cyfreithiol ac amser y Senedd. Er gwaethaf y dulliau cwbl newydd y bu'n rhaid i'r Senedd gynnal ei chyfarfodydd ynddyn nhw a phasio deddfwriaeth, ar ddiwedd y tymor diwethaf, fe basiwyd Deddfau grymus i wneud newidiadau aruthrol mewn addysg a llywodraeth leol yn benodol. Y tymor hwn, mae'n rhaid inni fwrw ymlaen nawr â'r is-ddeddfwriaeth ar gyfer eu gweithredu, na all y Deddfau gael yr effaith a fwriedir hebddyn nhw.
Llywydd, mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi lansio cyfres o ymosodiadau na welwyd eu tebyg erioed ar bwerau a chyfrifoldebau'r ddeddfwrfa hon. Nid yw'r sylw y mae'n rhaid inni ei roi ar y cyd i'r rhaglen ddeddfwriaethol yn San Steffan wedi cael ei gyfyngu erbyn hyn i nodi ffyrdd y gellid sicrhau gwelliannau yng nghyfraith Cymru drwy gyfrwng Mesurau'r DU. Yn hytrach, mae'n rhaid inni archwilio pob Bil a gyflwynir am ffyrdd o'u defnyddio i danseilio cyfanrwydd y setliad datganoli, neu sy'n tynnu'n groes i bolisi Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn rhoi mwy o bwysau ar allu'r Llywodraeth hon a galwadau newydd ar swyddogaethau'r ddeddfwrfa hon o ran craffu.
Ac yna fe gawn ni'r rhaglen ddeddfwriaethol sylfaenol ei hunan. Llywydd, fe fyddaf i'n troi at gyflwyno rhagor o fanylion ynglŷn â'r gyfres gymhleth hon o ofynion deddfwriaethol, sy'n cyd-gloi, ymhen munud. Ond, yn gyntaf, fe hoffwn i fod yn glir mai dim ond dechrau taith ddeddfwriaethol y Senedd hon yw'r hyn yr wyf i'n ei nodi heddiw. Oherwydd yr ansicrwydd a'r cymhlethdodau a grybwyllwyd, rwy'n canolbwyntio heddiw ar y ddeddfwriaeth sydd i ddod ger eich bron yn y flwyddyn nesaf—ym mlwyddyn 1 y Senedd. Cyn belled â bod sefyllfa iechyd y cyhoedd yn gwella fel yr ydym ni'n gobeithio, yna yn natganiad deddfwriaethol y flwyddyn nesaf fe ddylem ni fod mewn sefyllfa i ddweud mwy am yr hyn y bwriedir ei wneud yn ddiweddarach yn y tymor Seneddol hwn.
Llywydd, fe wnaeth y Llywodraeth y penderfyniad anodd y llynedd i beidio â chyflwyno dau Fil a oedd yn yr arfaeth, a chael ymgynghoriad arnyn nhw ar ffurf ddrafft, yn hytrach, ac rwy'n diolch i'r holl randdeiliaid hynny a roddodd o'u hamser nhw i gyflwyno sylwadau, y gwnaethom ni eu hystyried nhw'n ofalus, ac nid oes amheuaeth gennyf i y byddan nhw'n cryfhau ac yn gwella'r Biliau y byddwn ni'n eu cyflwyno nhw nawr.
Rydym ni wedi defnyddio'r profiad o weithio mewn partneriaeth gymdeithasol yn ystod y pandemig wrth inni fireinio'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus, ac mae'n bleser gennyf i gadarnhau y bydd hyn yn cael ei gyflwyno ym mlwyddyn gyntaf y tymor Senedd hwn. Fe fydd yn creu cyngor partneriaeth gymdeithasol statudol a fydd yn gofyn i Weinidogion Cymru, ac i gyrff eraill, weithredu i ddilyn egwyddorion gwaith teg, a sicrhau caffael cyhoeddus sy'n fwy cyfrifol yn gymdeithasol.
Ar ôl cydweithio'n â rhanddeiliaid, fe fyddwn ni'n cyflwyno'r Bil addysg drydyddol ac ymchwil hefyd, a fydd yn sefydlu comisiwn newydd ar gyfer addysg drydyddol ac ymchwil. Mae hyn yn hanfodol i wireddu ein gweledigaeth ni ar gyfer addysg a hyfforddiant ôl-orfodol yng Nghymru. Fe fydd pwerau ariannu, cynllunio a rheoleiddio helaeth ganddo i wella ansawdd, effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd ar draws y PCET a'r sector ymchwil. Fe fydd buddiannau dysgwyr wrth wraidd hyn, ac fe fydd yn cydweithio â rhanddeiliaid a darparwyr addysg i wella canlyniadau unigol a chenedlaethol. Fe fydd ein rhaglen hirdymor ni o ddiwygio addysg yn sicrhau nad oes neb yng Nghymru yn cael ei adael ar ôl wedi'r pandemig, ac fe fydd y ddeddfwriaeth hon yn dangos eto ein hymrwymiad ni i ddysgu gydol oes.
Fe fydd yna Fil i alluogi newidiadau i Ddeddfau treth Cymru. Ar hyn o bryd, nid yw ein pwerau datganoledig ni i ddiwygio treth yn ddigonol i ymateb yn gyflym i ddigwyddiadau annisgwyl, megis dyfarniadau llys, bylchau neu newidiadau mewn trethi cyfatebol yn Lloegr, ac fe allai hynny gael effaith sylweddol ar rwymedigaethau unigolion ac ar ein refeniw ni. Fe fydd y Bil yn cynnig ffordd hyblyg ac ystwyth o ymateb, a chyfle i'r Senedd graffu ar newidiadau a'u cymeradwyo.
Yn dilyn ein Papur Gwyn y llynedd, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil amaethyddiaeth i greu system newydd o gymorth fferm a fydd yn sicrhau pŵer diogelu mwyaf natur drwy gyfrwng ffermio. Fe fydd hyn yn gwobrwyo ffermwyr sy'n cymryd camau i ymateb i'r argyfyngau hinsawdd a natur, gan eu cefnogi nhw i gynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy. Fe fyddwn ni'n disodli'r pwerau amser cyfyngedig yn Neddf Amaethyddiaeth y DU 2020, a dderbyniwyd gennym ni i ddarparu parhad a sefydlogrwydd y mae eu hangen yn fawr ar ein ffermwyr wrth inni ymadael â'r UE. Mae'r Bil yn darlunio cam cyntaf ein rhaglen diwygio amaethyddol ni, ac fe fyddwn ni'n parhau i weithio'n agos gyda rhanddeiliaid a ffermwyr o ran ein cynigion hirdymor.
Llywydd, with this new Government comes new duties and, under the Legislation (Wales) Act of 2019, we must prepare a programme to improve the accessibility of Welsh law. I will lay the full programme in the autumn, but I'm pleased to announce that we will introduce our first consolidation Bill this year, bringing together legislation relating to the historic environment. This legislation, much of which is very old, has become increasingly convoluted and can present owners of listed buildings or scheduled monuments with a bewildering challenge that sometimes confounds even legal professionals. The Bill will create distinct, fully bilingual legislation for Wales that is as accessible as possible, and we look forward to working with the Senedd to take this Bill through the new scrutiny process introduced under Standing Order 26C.
Llywydd, in the coming year, we will also fulfil a number of aims from our programme for government through subordinate legislation. This will include making 20 mph the default speed limit in residential areas and banning pavement parking wherever possible.
As I said, we'll bring forward a substantial package of implementing legislation for major Acts passed in the last Senedd, so we will make legislation to support schools and teachers to deliver our radical changes to the curriculum for Wales and a more equitable person-centred system for supporting learners up to the age of 25 with additional learning needs.
We will implement the renting homes Act, a wholesale change to the law governing residential tenancies in Wales. This will improve the right and security of people living in the rented housing sector, prevent retaliatory eviction, ensure dwellings are fit for human habitation, and require that tenants are given written contracts. And we will also bring into effect the provisions of the local government and elections Act ahead of next year's local elections, including getting corporate joint committees up and running, and this will ensure that local members can make decisions together about important local government services for the benefit of citizens and communities in their regions. The Government is committed to reforming local government elections, to reduce the democratic deficit, and we want to see more people registered and more people voting. To deliver this, we will publish a set of principles for electoral reform and begin an ambitious programme of innovations for the 2022 and the 2026 elections. We look forward to working in partnership with local government to deliver a suite of changes both legislative and non-legislative that will demonstrate the value we place on democracy and local government in Wales.
So, this is our programme for the coming year, but our programme for government sets out longer term ambitions requiring legislation. These include abolishing the use of more commonly littered single-use plastics, bringing forward our clean air Act, and addressing building safety to ensure another Grenfell never happens. We will respond to and address the findings and recommendations of the Law Commission's recent review of the outdated framework for managing coal tips. However, as we work with our stakeholders in a spirit of social partnership and co-production to get our legislation right, I do not want to set specific timetables at this point, and, as we have seen in the last year, we never know what might come along and require us to reshape our plans.
Llywydd, our legislative programme does not exist in a vacuum. More than 20 proposals for UK Bills in the Queen's Speech in May are likely to contain provisions relating to devolved areas, which will require this Government and Senedd's consideration. Some, like the Skills and Post-16 Education Bill, and the procurement Bill, clearly overlap with proposals I've announced today. We now have to negotiate our way through new restrictions and uncertainties on our powers arising from the internal market Act and deal with a Government that pays little regard to the role of this Senedd and the Sewel convention—something we saw recently as it took a Bill to Royal Assent without waiting for this legislature’s consent because that didn't suit its timetable. But, Llywydd, this will not distract us from delivering our distinctly Welsh programme, founded on our distinctive Welsh values, which I commend to Members today.
Llywydd, gyda'r Llywodraeth newydd hon fe ddaw dyletswyddau newydd ac, o dan Ddeddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, mae'n rhaid inni baratoi rhaglen i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Fe fyddaf yn gosod y rhaglen lawn gerbron yn yr hydref, ond mae'n bleser gennyf i gyhoeddi y byddwn ni'n cyflwyno ein Bil cydgrynhoi cyntaf eleni, gan ddwyn ynghyd ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â'r amgylchedd hanesyddol. Mae'r ddeddfwriaeth hon, y mae llawer ohoni'n hen iawn, wedi mynd yn fwyfwy cymhleth ac fe all gyflwyno her ddryslyd i berchnogion adeiladau rhestredig neu henebion cofrestredig sy'n gallu drysu gweithwyr cyfreithiol proffesiynol hyd yn oed o bryd i'w gilydd. Fe fydd y Bil yn creu deddfwriaeth benodol, gwbl ddwyieithog i Gymru sydd mor hygyrch â phosibl, ac rydym yn edrych ymlaen at weithio gyda'r Senedd i fynd â'r Bil hwn drwy'r broses graffu newydd a gyflwynwyd o dan Reol Sefydlog 26C.
Llywydd, yn y flwyddyn i ddod, fe fyddwn ni hefyd yn cyflawni nifer o nodau sydd ar ein rhaglen lywodraethu drwy is-ddeddfwriaeth. Fe fydd hyn yn cynnwys gwneud terfyn cyflymder safonol o 20 mya mewn ardaloedd preswyl a gwahardd parcio palmant lle bynnag y bo modd gwneud hynny.
Fel y dywedais i, fe fyddwn yn cyflwyno pecyn sylweddol o weithredu deddfwriaeth ar gyfer Deddfau pwysig a basiwyd yn y Senedd ddiwethaf. Felly fe fyddwn ni'n llunio deddfwriaeth i gefnogi ysgolion ac athrawon i gyflawni ein newidiadau radical i'r cwricwlwm i Gymru a system decach sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn i gefnogi dysgwyr hyd at 25 oed sydd ag anghenion dysgu ychwanegol.
Fe fyddwn ni'n rhoi'r Ddeddf rhentu cartrefi ar waith, sy'n golygu newid ar raddfa eang i'r gyfraith sy'n llywodraethu tenantiaethau preswyl yng Nghymru. Fe fydd hyn yn gwella hawl a diogelwch pobl sy'n byw yn y sector tai rhent, yn atal pobl yn cael eu troi allan yn ddialgar, yn sicrhau bod anheddau yn addas i bobl fyw ynddynt, ac yn ei gwneud hi'n ofynnol i denantiaid fod â chontractau ysgrifenedig. Ac fe fyddwn ni hefyd yn rhoi darpariaethau'r Ddeddf llywodraeth leol ac etholiadau ar waith cyn etholiadau lleol y flwyddyn nesaf, sy'n cynnwys rhoi cydbwyllgorau corfforaethol ar waith. Fe fydd hyn yn sicrhau y gall aelodau lleol wneud penderfyniadau gyda'i gilydd ynghylch gwasanaethau llywodraeth leol pwysig er mwyn dinasyddion a chymunedau eu rhanbarthau nhw. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i ddiwygio etholiadau llywodraeth leol, i leihau'r diffyg democrataidd, ac rydym ni'n awyddus i weld mwy o bobl yn cael eu cofrestru a mwy o bobl yn pleidleisio. I gyflawni hyn, fe fyddwn ni'n cyhoeddi cyfres o egwyddorion ar gyfer diwygio etholiadol ac yn dechrau rhaglen uchelgeisiol o ddatblygiadau arloesol ar gyfer etholiadau 2022 a 2026. Rydym yn edrych ymlaen at weithio mewn partneriaeth â llywodraeth leol i gyflawni cyfres o newidiadau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol a fydd yn dangos y gwerth a roddwn ni ar ddemocratiaeth a llywodraeth leol yng Nghymru.
Felly, dyma ein rhaglen ni ar gyfer y flwyddyn i ddod, ond mae ein rhaglen lywodraethu ni'n nodi uchelgeisiau tymor hwy sy'n gofyn am ddeddfwriaeth. Mae'r rhain yn cynnwys diddymu'r defnydd o blastig untro mwyaf cyffredin, cyflwyno ein Deddf aer glân ni, a mynd i'r afael â diogelwch adeiladau i sicrhau na fydd Grenfell arall byth yn digwydd. Fe fyddwn ni'n ymateb i ganfyddiadau ac argymhellion adolygiad diweddar Comisiwn y Gyfraith o'r fframwaith henffasiwn ar gyfer rheoli tipiau glo ac yn mynd i'r afael â nhw. Serch hynny, wrth inni weithio gyda'n rhanddeiliaid mewn ysbryd o bartneriaeth gymdeithasol a chydgynhyrchu i lunio'r ddeddfwriaeth gywir, nid wyf i'n awyddus i bennu amserlenni penodol ar hyn o bryd. Ac, fel y gwelsom ni yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, ni wyddom byth beth allai ddigwydd a fyddai'n gofyn inni ail-lunio ein cynlluniau.
Llywydd, nid yw ein rhaglen ddeddfwriaethol yn bodoli mewn gwagle. Roedd mwy nag 20 o gynigion am Fesurau'r DU yn Araith y Frenhines ym mis Mai yn debygol o gynnwys darpariaethau yn ymwneud â meysydd datganoledig, ac fe fydd yn ofynnol i'r Llywodraeth hon a'r Senedd eu hystyried nhw. Mae rhai, fel y Mesur Sgiliau ac Addysg Ôl-16, a'r Bil caffael, yn amlwg yn gorgyffwrdd â chynigion yr wyf i wedi eu cyhoeddi heddiw. Mae'n rhaid inni negodi ein ffordd erbyn hyn drwy gyfyngiadau ac ansicrwydd newydd ynglŷn â'n pwerau ni sy'n deillio o Ddeddf fewnol y farchnad ac sy'n ymdrin â Llywodraeth nad yw'n rhoi fawr o sylw i swyddogaeth y Senedd hon a chonfensiwn Sewel—rhywbeth a welsom ni'n ddiweddar wrth iddo gyflwyno Bil i Gydsyniad Brenhinol heb aros am gydsyniad y ddeddfwrfa hon gan nad oedd hynny'n cyd-fynd â'u hamserlen nhw. Ond, Llywydd, ni fydd hyn yn tynnu ein sylw oddi ar gyflawni ein rhaglen unigryw i Gymru, sy'n seiliedig ar ein gwerthoedd unigryw yng Nghymru, ac rwy'n ei chymeradwyo i'r Aelodau heddiw.
Thank you, Counsel General, for your statement this afternoon, in the absence of the First Minister. As someone who can remember, when I first came into this Chamber back in 2007, when people talked about legislation, we talked about legislative consent motions and consent Orders, and there was no surety as to what exactly could proceed—to now, a fully fledged legislature, where the Government does have the ability to bring legislation forward—this is an important statement, because it's conferring rights on citizens. That's why we pass legislation—it confers rights in legal terms on citizens to expect that in the delivery of services, or the environment, or any other aspect of life here in Wales. So, this statement should be read carefully and concisely, to understand exactly what the Government's aims are over the next year, anyway, that the Counsel General's outlined, but also for the remaining four years after that of this five-year Assembly term.
I would ask that, in the hope that the Counsel General can give us greater clarity at the start of our proceedings this afternoon—. The Presiding Officer touched on the backbench ballot that will happen in September about legislative proposals, and the Government aren't known in this institution for giving much oxygen to backbench legislation, very often killing that legislation at the first hurdle. So, I'd hope that maybe the Counsel General might be more generous today and give an indication that the Government would be supportive of legislative proposals to at least get to Stage 1 in their course here in the Assembly, because I do think it's important that Members do have an opportunity, as well as Government, to bring forward that legislation on important matters that the people of Wales have elected them here to understand and take forward on their behalf.
It is a regret that the legislative statement doesn't include any provisions for an autism Bill, mental health legislation, older people's rights, and there's nothing on planning, nothing on animal welfare, nothing even on the British Sign Language Bill that many of us were campaigning for throughout the Senedd election term that just happened. And again, we've seen a delay in the clean air Bill—'again', I use that word. It was part of the First Minister's election strategy, bid—call it what you will—to become First Minister and leader of Welsh Labour back in 2018, I think it was, and here we are in 2021, and many politicians made a commitment in the first year to bring forward such a piece of legislation, because we do recognise that nearly 2,000 people are dying prematurely here in Wales because of lack of legislation in this important area, and the statement doesn't give us any confidence when we might be able to see that Bill. That is a real concern, that is, because there is cross-party support to allow that legislation to see the light of day. So, I am bemused at why, in the euphoria of the election victory, the Government don't feel energised and empowered enough to come forward with a piece of legislation that this Assembly, this Parliament, should I say, could get stuck into. I would hope that the Counsel General will respond to that, because where is the clean air Bill that was promised in the leadership bid of the current First Minister, but also in manifestos that were put before the people of Wales, including the Welsh Labour manifesto, I might add?
You talk again about stolen powers from this institution, the Welsh Parliament. What are those powers that have been stolen, Counsel General? When I asked the First Minister last week he offered a pretty weak array of free ports, the Sewel convention and fishers. That was the best he could come up with. There has, in fact, been an enhancement of powers in the legislative field because of our leaving of the European Union—70-plus extra powers have come back to this Welsh Parliament and, by association, to the Welsh Government. So, come on—come through with something a bit stronger, or stop this myth that powers have been stolen from the Welsh Government.
You talk about innovations ahead of the 2022 local government elections. That's only some nine months away, Counsel General. I'd be very pleased to try and understand what these innovations might entail, because I'm unaware of what innovations the Government has in mind, and I think we're deserving of a fuller explanation than just the word 'innovations' in the statement.
When it comes to the agricultural Bill that has been highlighted in the statement this afternoon, will you confirm that food security is at the heart of that Bill, because that is an important caveat in any support and legislative change that is needed in the agricultural sector. I hope that you will be in a position to confirm such momentum in the Government's thinking on its legislative proposals around the agricultural Bill.
Finally, can the Counsel General confirm—and this isn't a dig at the Government, because I think it's a genuine concern, because the First Minister did touch on this in the closing months of the last Parliament—that there are capacity issues because of, obviously, the regulations that have to be laid because of the COVID crisis, around the legislative capacity of the Government? And I'd be pleased to understand what measures the Government have put in place to allow a legislative programme to come forward. We can disagree on that programme, but it is important that we can understand and have confidence that the Government does have the capacity to bring forward legislative proposals that it committed to in its manifesto, rather than, at the end of the five-year term, looking back and suddenly realising that two, three, four, five or six of those proposals haven't seen the light of day because of the capacity issues within Welsh Government, and I say that, hopefully, in a helpful way, not in a detracting way. Thank you, Counsel General.
Diolch, Cwnsler Cyffredinol, am eich datganiad y prynhawn yma, yn absenoldeb y Prif Weinidog. Fel rhywun sy'n gallu dwyn hynny i gof, pan ddeuthum i mewn i'r Siambr hon am y tro cyntaf yn 2007, pan fyddai pobl yn sôn am ddeddfwriaeth, roeddem ni'n sôn am gynigion cydsyniad deddfwriaethol a Gorchmynion cydsynio, ac nid oedd yna sicrwydd beth yn union a allai ddigwydd—hyd nawr, deddfwrfa gwbl newydd, lle mae gan y Llywodraeth allu i gyflwyno deddfwriaeth—mae hwn yn ddatganiad pwysig, oherwydd ei fod yn rhoi hawliau i ddinasyddion. Dyna pam rydym ni'n pasio deddfwriaeth—mae'n rhoi hawliau mewn termau cyfreithiol i ddinasyddion allu disgwyl hynny yn narpariaeth gwasanaethau, neu'r amgylchedd, neu unrhyw agwedd arall ar fywyd yma yng Nghymru. Felly, fe ddylid darllen y datganiad hwn yn ofalus ac yn gryno, i ddeall yn union beth yw nodau'r Llywodraeth dros y flwyddyn nesaf, o leiaf, a amlinellwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, ond hefyd am y pedair blynedd sydd ar ôl o'r tymor Cynulliad hwn o bum mlynedd.
Fe fyddwn i'n gofyn, yn y gobaith y gall y Cwnsler Cyffredinol roi mwy o eglurder inni ar ddechrau ein trafodion y prynhawn yma—. Fe gyfeiriodd y Llywydd at y bleidlais ar y meinciau cefn a fydd yn digwydd ym mis Medi ynghylch cynigion deddfwriaethol, ac nid oes gan y Llywodraeth yn y sefydliad hwn draddodiad o wyntyllu rhyw lawer ar ddeddfwriaeth o'r meinciau cefn, gan ladd y ddeddfwriaeth honno'n aml iawn ar y cyfle cyntaf. Felly, fe fyddwn i'n gobeithio y gallai'r Cwnsler Cyffredinol fod yn fwy haelfrydig heddiw a rhoi arwydd y bydd y Llywodraeth yn cefnogi cynigion deddfwriaethol i gyrraedd Cyfnod 1 o leiaf yn ystod eu cwrs nhw yma yn y Cynulliad, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig i'r Aelodau gael cyfle, yn ogystal â'r Llywodraeth, i gyflwyno deddfwriaeth ar faterion pwysig fel hyn y mae pobl Cymru wedi eu hethol i'r fan hon i'w deall a'u datblygu ar eu rhan.
Mae'n ofid nad yw'r datganiad deddfwriaethol yn cynnwys unrhyw ddarpariaethau ar gyfer Bil awtistiaeth, deddfwriaeth iechyd meddwl, hawliau pobl hŷn, ac nad oes dim yma ar gynllunio, dim byd ar les anifeiliaid, dim hyd yn oed ar Fil Iaith Arwyddion Prydain yr oedd llawer ohonom ni'n ymgyrchu o'i blaid drwy gydol tymor yr etholiad i'r Senedd sydd newydd ddigwydd. Ac eto, rydym wedi gweld oedi o ran y Bil aer glân—'eto', rwy'n defnyddio'r gair hwnnw. Roedd hynny'n rhan o strategaeth etholiadol y Prif Weinidog, ei ymgais ef—galwch hynny fel y mynnoch—i fod yn Brif Weinidog ac yn arweinydd Llafur Cymru yn ôl yn 2018, rwy'n credu mai dyna pryd oedd hi, a dyma ni yn 2021. Fe wnaeth llawer o wleidyddion ymrwymiad yn y flwyddyn gyntaf i gyflwyno darn o ddeddfwriaeth o'r fath, oherwydd rydym yn cydnabod bod bron 2,000 o bobl yn marw cyn eu hamser yma yng Nghymru oherwydd diffyg deddfwriaeth yn y maes pwysig hwn, ac nid yw'r datganiad yn rhoi unrhyw hyder inni o ran pryd y byddwn ni'n cael gweld y Bil hwnnw, efallai. Mae hwnnw'n bryder gwirioneddol, yn wir, oherwydd mae cefnogaeth drawsbleidiol i ganiatáu i'r ddeddfwriaeth honno weld golau dydd. Felly, rwy'n synnu pam, yn dilyn ewfforia'r fuddugoliaeth yn yr etholiad, nad yw'r Llywodraeth yn teimlo'n ddigon egnïol a grymus i gyflwyno darn o ddeddfwriaeth y gallai'r Cynulliad hwn, y Senedd hon, fe ddylwn i ddweud, ymaflyd ynddi. Rwy'n gobeithio y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymateb i hynny, oherwydd ble mae'r Mesur aer glân a gafodd ei addo yng nghais arweinyddiaeth y Prif Weinidog presennol, ond mewn maniffestos a roddwyd gerbron pobl Cymru hefyd, gan gynnwys, gallaf ychwanegu, faniffesto Llafur Cymru?
Rydych chi'n sôn unwaith eto am bwerau a gafodd eu dwyn oddi ar y sefydliad hwn, Senedd Cymru. Pa bwerau yw'r rhain a gafodd eu dwyn, Cwnsler Cyffredinol? Pan ofynnais i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf fe gynigiodd ef amrywiaeth braidd yn wan sef, porthladdoedd rhydd, confensiwn Sewel a physgotwyr. Dyna'r goreuon y gallai feddwl amdanynt. Mewn gwirionedd, mae yna welliant wedi bod o ran pwerau yn y maes deddfwriaethol oherwydd ein bod wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd—mae dros 70 o bwerau ychwanegol wedi dychwelyd i'r Senedd hon yng Nghymru a thrwy gysylltiad i Lywodraeth Cymru. Felly, dewch ymlaen—dewch â rhywbeth ychydig yn gryfach, neu stopio'r stori bod pwerau wedi cael eu dwyn oddi ar Lywodraeth Cymru.
Rydych chi'n sôn am ddatblygiadau arloesol cyn yr etholiadau llywodraeth leol yn 2022. Dim ond rhyw naw mis sydd i fynd, Cwnsler Cyffredinol. Fe fyddwn i'n falch iawn o allu deall beth allai'r datblygiadau arloesol hyn ei olygu, oherwydd nid wyf i'n ymwybodol o'r datblygiadau arloesol sydd gan y Llywodraeth mewn golwg, ac rwy'n credu ein bod ni'n haeddu esboniad llawnach na dim ond yr ymadrodd 'datblygiadau arloesol' sydd yn y datganiad.
O ran y Bil amaethyddol y tynnwyd sylw ato yn y datganiad y prynhawn yma, a wnewch chi gadarnhau y bydd diogelwch bwyd wrth galon y Bil hwnnw, oherwydd mae hynny'n gafeat pwysig mewn unrhyw gymorth a newid deddfwriaethol y mae eu hangen ar y sector amaethyddol. Rwy'n gobeithio y byddwch chi mewn sefyllfa i gadarnhau momentwm o'r fath ym meddylfryd y Llywodraeth o ran ei chynigion deddfwriaethol ynghylch y Bil amaethyddol.
Yn olaf, a wnaiff y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau—ac nid beirniadaeth ar y Llywodraeth yw hyn, oherwydd mae'n bryder gwirioneddol yn fy marn i, oherwydd fe gyfeiriodd y Prif Weinidog at hyn ym misoedd olaf y Senedd ddiwethaf—fod yna broblemau o ran capasiti oherwydd, yn amlwg, y rheoliadau y mae'n rhaid eu cyflwyno oherwydd argyfwng COVID, ynghylch gallu deddfwriaethol y Llywodraeth? Ac fe fyddwn i'n falch o ddeall pa fesurau y mae'r Llywodraeth wedi eu gweithredu i ganiatáu cyflwyno rhaglen ddeddfwriaethol. Fe allem ni anghytuno ar sylwedd y rhaglen honno, ond mae'n bwysig ein bod yn gallu deall a bod yn hyderus fod gan y Llywodraeth y gallu i gyflwyno cynigion deddfwriaethol yr ymrwymwyd iddynt yn ei maniffesto, yn hytrach nag edrych yn ôl, ar ddiwedd y tymor pum mlynedd, a sylweddoli yn sydyn nad yw dau, tri, pedwar, pump neu chwech o'r cynigion hynny wedi gweld golau dydd oherwydd y materion capasiti yn Llywodraeth Cymru. Ac rwy'n mynegi hynny, gobeithio, mewn ffordd ddefnyddiol, ac nid mewn ffordd feirniadol. Diolch, Cwnsler Cyffredinol.
Well, I thank the leader of the opposition for those comments. If I could deal with them as you've gone through them, I think, in a constructive way.
In respect of the issue of backbench ballots, these are clearly an important part of the operation of this Parliament, and clearly the selection and taking forward of such legislation is really a matter for the Senedd rather than the Government itself.
In terms of planning, you'll be aware of the Law Commission work that has gone on with a view to the possibility of bringing forward a planning consolidation Bill, and that is obviously something that is under consideration, and when I table my report on the accessibility of Welsh law and the issues around codification, I hope to be able to refer specifically to that.
In terms of a clean air Bill, it is an absolute commitment of this Government to introduce a clean air Bill. There is an issue of prioritisation in respect of the work that takes place in this first year. I made comments in my introduction of the legislative programme, really to the particular demands in respect of the broader framework of legislation that's occurring as a result of UK Bills, as a result of Brexit, as a result of COVID. But I'm very adamant that one of the things that we have to ensure is that, when we pass legislation, we have a clear timetable and implementation strategy in respect of that legislation, because until you have implementation, the primary legislation does not have the full effect and meaning that we want it to have. So, for example, in areas around renting homes, we know that there are over 20 major pieces of subsidiary legislation that will need to be worked on and need to be brought forward, and the same is true in many other areas. So, one of the reasons for adopting this particular approach in respect of identifying our first year, but then also preparing work and further statements in due course on years 2 and 3 and the future programme of legislation, is to ensure that what we have done is prioritise what we really do need to do now, what we really need to do in terms of implementation and some of the major pieces of legislation we need to start now, but that doesn't mean, of course, that work isn't going on in other areas, because the tabling of a piece of legislation is really the end product of an enormous amount of work that takes place. So, I think it's important that we actually have regard for that.
In terms of innovation in local government and around elections, well, of course, you're right that there is a very short period of time in respect of the local government elections, and there is of course the Gould convention, which requires that any changes to legislation are implemented six months prior to the election itself. So, this constrains some of the things that can be done. But there are, of course, things within the existing powers that can be implemented. They can relate to the actual design and operation of the ballot forms themselves. We know that there were some 7,000 ballots that were incorrectly filled in, and, of course, existing legislation does not allow those ballots to actually be returned. So, there are issues on how we ensure there are fewer errors made within the voting system. I think there are steps that can be taken to actually improve and enhance registration for elections, and I think there may even be an opportunity in respect of powers to implement pilots—pilots that themselves, nevertheless, would involve a considerable amount of legislative work, but might involve things like, for example, a pilot on voting in schools and having ballot boxes there. That's something that has been discussed. Some of these are items that were discussed prior to the Senedd elections, but there wasn't time for implementation. So, all those areas.
In respect of food security, I think the Minister and the Government have made clear many times how important that is, and, of course, there'll be further details on the agriculture Bill—the content and the passage of that.
And then, perhaps, on the final point that you raised with regard to capacity, well, I dealt with that, to some extent, in my introduction and in response to your comments. I'm very aware of those particular demands. There might be demands in respect of legislation in respect of Senedd reform. There will be demands, no doubt, in respect of legislation that would come from this floor, from this Senedd, in terms of individual Member Bills. So, that is something that I'm very alert to, but very alert to not only the implementation demands but the very considerable demands and the change of tack and prioritisation we have to take now in actually looking very, very closely at UK Government Bills and the concerns we have about those areas where they begin to encroach in respect of our devolved responsibilities.
Wel, rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am ei sylwadau. Fe geisiaf innau ymdrin â nhw fel yr aethoch chi drwyddyn nhw, yn fy marn i, mewn ffordd adeiladol.
O ran pleidleisiau o'r meinciau cefn, mae'r rhain yn amlwg yn rhan bwysig o weithrediad y Senedd hon, ac mae'n amlwg mai mater i'r Senedd yn hytrach na'r Llywodraeth ei hun yw dewis a bwrw ymlaen â deddfwriaeth o'r fath.
O ran cynllunio, rydych chi'n siŵr o fod yn ymwybodol o waith Comisiwn y Gyfraith sydd wedi mynd rhagddo gyda golwg ar y posibilrwydd o gyflwyno Bil cydgrynhoi cynllunio, ac mae hwnnw'n amlwg yn rhywbeth sy'n cael ei ystyried, a phan fyddaf i'n cyflwyno fy adroddiad i ar hygyrchedd cyfraith Cymru a'r materion sy'n ymwneud â chodio, rwy'n gobeithio gallu cyfeirio at hynny'n benodol.
O ran Bil aer glân, mae hwn yn ymrwymiad llwyr gan y Llywodraeth hon i gyflwyno Bil aer glân. Mae yna broblem o ran blaenoriaethu mewn cysylltiad â'r gwaith sy'n digwydd yn y flwyddyn gyntaf hon. Fe wnes i sylwadau yn fy nghyflwyniad i o'r rhaglen ddeddfwriaethol, i'r gofynion penodol mewn gwirionedd o ran y fframwaith ehangach o ddeddfwriaeth sy'n mynd rhagddo o ganlyniad i Filiau'r DU, o ganlyniad i Brexit, o ganlyniad i COVID. Ond rwy'n bendant iawn mai un o'r pethau y mae'n rhaid ei sicrhau yw, pan fyddwn ni'n pasio deddfwriaeth, fod gennym amserlen a strategaeth weithredu glir o ran y ddeddfwriaeth honno, oherwydd hyd nes y byddwch chi wedi ei gweithredu, nid yw'r ddeddfwriaeth sylfaenol yn cael yr effaith gyflawn y bwriadwn iddi ei chael. Felly, er enghraifft, mewn meysydd sy'n ymwneud â rhentu cartrefi, fe wyddom fod yna dros 20 o ddarnau mawr o is-ddeddfwriaeth y bydd angen gweithio arnynt a'u cyflwyno, ac mae'r un peth yn wir mewn llawer o feysydd eraill. Felly, un o'r rhesymau am fabwysiadu'r dull arbennig hwn o ran nodi ein blwyddyn gyntaf ond, yna, baratoi gwaith a datganiadau pellach maes o law ar flynyddoedd 2 a 3 a'r rhaglen ddeddfwriaeth yn y dyfodol, yw sicrhau ein bod ni wedi blaenoriaethu'r hyn y mae gwir angen inni ei wneud nawr, yr hyn y mae gwir angen inni ei wneud o ran gweithredu ac o ran rhai o'r prif ddarnau o ddeddfwriaeth y mae angen dechrau arnynt nawr. Ond nid yw hynny'n golygu, wrth gwrs, nad yw'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo mewn meysydd eraill, oherwydd mae cyflwyno darn o ddeddfwriaeth yn ddiweddglo, mewn gwirionedd, i lawer iawn o waith sy'n mynd rhagddo. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ystyried hynny.
O ran arloesi mewn llywodraeth leol ac o ran etholiadau, wel, wrth gwrs, rydych chi'n iawn mai cyfnod byr iawn o amser sydd gennym cyn yr etholiadau llywodraeth leol, ac wrth gwrs mae confensiwn Gould yn ei gwneud yn ofynnol i unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth gael eu gweithredu chwe mis cyn yr etholiad ei hun. Felly, mae hyn yn cyfyngu ar rai o'r pethau y gellir eu gwneud. Ond, wrth gwrs, mae yna bethau o fewn y pwerau presennol y gellir eu gweithredu. Fe allan nhw fod yn ymwneud â dyluniad a gweithrediad y ffurflenni pleidleisio eu hunain. Fe wyddom ni fod tua 7,000 o bleidleisiau wedi cael eu bwrw'n wallus ar y papur, ac, wrth gwrs, nid yw'r ddeddfwriaeth bresennol yn caniatáu i'r pleidleisiau hynny gael eu dychwelyd. Felly, mae materion yn codi ynghylch sut rydym ni am sicrhau y bydd llai o gamgymeriadau yn digwydd o fewn y system bleidleisio. Rwyf i o'r farn fod yna gamau y gellir eu cymryd i wella a grymuso cofrestru ar gyfer etholiadau, ac rwy'n credu y gall fod yma gyfle hyd yn oed o ran pwerau i weithredu cynlluniau peilot—cynlluniau peilot sydd eu hunain, serch hynny, yn golygu cryn dipyn o waith deddfwriaethol, ond fe allai hynny gynnwys pethau fel, er enghraifft, cynllun peilot ar bleidleisio mewn ysgolion a chael blychau pleidleisio yn y mannau hynny. Mae hwnnw'n rhywbeth sydd wedi cael ei drafod. Mae rhai o'r rhain yn eitemau a drafodwyd cyn etholiadau'r Senedd, ond nid oedd amser i'w gweithredu. Felly, y meysydd hynny i gyd.
O ran diogelwch bwyd, rwy'n credu bod y Gweinidog a'r Llywodraeth wedi egluro droeon pa mor bwysig yw hynny, ac, wrth gwrs, fe fydd yna ragor o fanylion am y Bil amaethyddiaeth—cynnwys a chyflwyniad hwnnw.
Ac yna, efallai, ynglŷn â'r pwynt olaf a godwyd gennych chi ynglŷn â chapasiti, wel, fe wnes i ymdrin i â hwnnw, i ryw raddau, yn fy nghyflwyniad ac mewn ymateb i'ch sylwadau chi. Rwy'n ymwybodol iawn o'r galwadau penodol hynny. Efallai y bydd yna alwadau o ran deddfwriaeth, o ran diwygio'r Senedd. Mae'n siŵr y bydd yna alwadau o ran deddfwriaeth a ddaw o lawr y Siambr, o'r Senedd hon, o ran Biliau Aelodau unigol. Felly, mae hwnnw'n rhywbeth yr wyf i'n ymwybodol iawn ohono, ond yn ymwybodol iawn nid yn unig o'r gofynion ar gyfer gweithredu ond o'r gofynion sylweddol iawn a'r newid cwrs a'r blaenoriaethu y mae'n rhaid inni eu hystyried nhw nawr wrth edrych yn fanwl iawn ar Filiau Llywodraeth y DU a'r pryderon sydd gennym am y meysydd hynny lle maen nhw'n dechrau tresmasu o ran ein cyfrifoldebau datganoledig ni.
Diolch ichi am eich datganiad, Cwnsler Cyffredinol. Mae yna nifer o bethau yn eich datganiad chi heddiw y mae modd i ni ym Mhlaid Cymru gytuno â nhw.
Thank you for your statement, Counsel General. There are a number of things contained within it that we in Plaid Cymru could agree with.
A majority of us in this place are concerned about the so-called muscular unionism of the Conservative Party in Westminster, or shall we call it as it is—English nationalist tendency of the Boris Johnson Westminster Government? Plaid Cymru will stand firm with the Welsh Government against the attempt by those over there to overturn the democracy we have here in Wales—the trojan horse of the UK internal market Act. I'm glad to see further attempts to make Welsh law accessible—a problem legal professionals face, let alone laypeople. I'm also glad, finally, to see the implementation of the renting homes Act, a piece of legislation that was passed back in 2016. Why on earth did it take so long to implement that important piece of legislation? You mentioned that this will bring an end to retaliatory evictions—good news—but it's disappointing that, last week, you brought to an end the legal protection against no-fault evictions. The Counsel General rightly points out the pressures facing the Government, with Brexit and the COVID pandemic. However, there's one piece missing from your legislative jigsaw, and that is legislation dealing with the climate emergency.
Mae'r mwyafrif ohonom ni yn y lle hwn yn pryderu am undeboliaeth gyhyrol honedig y Blaid Geidwadol yn San Steffan, neu beth am ei alw fel y mae—tueddiad at genedlaetholdeb Saesnig yn Llywodraeth Boris Johnson yn San Steffan? Fe fydd Plaid Cymru yn sefyll yn gadarn gyda Llywodraeth Cymru yn erbyn ymgais y rhai sydd draw yn y fan honno i wrthdroi'r ddemocratiaeth sydd gennym ni yma yng Nghymru—ceffyl pren Troea Deddf marchnad fewnol y DU. Rwy'n falch o weld ymdrechion pellach i wneud cyfraith Cymru yn hygyrch—problem y mae gweithwyr cyfreithiol proffesiynol yn ei hwynebu, heb sôn am leygwyr. Rwy'n falch hefyd, o'r diwedd, o weld gweithredu'r Ddeddf rhentu cartrefi, darn o ddeddfwriaeth a basiwyd yn ôl yn 2016. Pam ar y ddaear y cymerodd gymaint o amser i weithredu'r darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth? Roeddech chi'n sôn y bydd hyn yn rhoi terfyn ar droi allan dialgar—newyddion da—ond mae'n siomedig eich bod chi, yr wythnos diwethaf, wedi terfynu'r amddiffyniad cyfreithiol yn erbyn troi allan heb fai. Mae'r Cwnsler Cyffredinol yn tynnu sylw at y pwysau sy'n wynebu'r Llywodraeth, a hynny'n briodol, oherwydd Brexit a phandemig COVID. Er hynny, mae un darn ar goll o'ch jig-so deddfwriaethol chi, a deddfwriaeth sy'n ymdrin â'r argyfwng hinsawdd yw hwnnw.
Llywydd, mae nifer ohonom ni fan hyn yn y Senedd a thu hwnt yn hynod siomedig bod y Ddeddf aer glân ddim yn eich datganiad heddiw.
Llywydd, many of us here in the Senedd and outwith the Senedd are extremely disappointed that the clean air Bill is not contained within your statement today.
My colleague Delyth Jewell and I tabled a statement of opinion on Clean Air Day on 17 June, calling on the Welsh Government to bring a clean air Act into force this year. That had cross-party support. Why don't you get on with it? The Tories are more progressive than Welsh Government on this point. We need action. You mentioned prioritisation; well, we need action on the climate emergency now. That should be a priority and Welsh Government should be ashamed that the Conservatives are more forward than you on this matter.
The Act would encourage the use of low-emission vehicles with fast charging points to replace more polluting vehicles; create clean air zones in towns and cities; allow pollution-monitoring equipment outside of schools and hospitals; enable local authorities to introduce pollution and congestion charges. What's more important than that, Counsel General? Our future generations cannot be starved of clean air, so we really need urgency now from the Welsh Government; we need action.
There is nothing, either, in the statement on environmental governance legislation, despite it being part of the Plaid Cymru motion last week—a motion you supported. Warm words simply aren't enough to tackle global warming. We need to think globally but act locally here by legislating here in the Senedd. Token efforts aren't good enough.
Cyflwynodd fy nghyd-Aelod Delyth Jewell a minnau ddatganiad barn ar Ddiwrnod Aer Glân ar 17 Mehefin, yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddod â Deddf aer glân i rym eleni. Roedd yna gefnogaeth drawsbleidiol i hynny. Pam nad ydych chi'n bwrw ymlaen yn hyn o beth? Mae'r Torïaid yn fwy blaengar na Llywodraeth Cymru ar y pwynt hwn. Mae'n rhaid inni weithredu. Roeddech chi'n sôn am flaenoriaethu; wel, mae angen gweithredu ar yr argyfwng hinsawdd nawr. Fe ddylai honno fod yn flaenoriaeth ac fe ddylai Llywodraeth Cymru fod â chywilydd bod y Ceidwadwyr yn fwy blaengar na chi ar y mater hwn.
Fe fyddai'r Ddeddf yn annog defnyddio cerbydau allyriadau isel gyda mannau gwefru cyflym i gymryd lle cerbydau sy'n llygru mwy; creu parthau awyr glân mewn trefi a dinasoedd; caniatáu offer monitro llygredd y tu allan i ysgolion ac ysbytai; a galluogi awdurdodau lleol i gyflwyno taliadau llygredd a thagfeydd. Beth allai fod yn bwysicach na hynny, Cwnsler Cyffredinol? Ni ellir amddifadu cenedlaethau'r dyfodol o aer glân, felly mae angen inni weld brys nawr gan Lywodraeth Cymru; mae angen gweithredu.
Nid oes dim, ychwaith, yn y datganiad am ddeddfwriaeth llywodraethu amgylcheddol, er ei bod yn rhan o gynnig Plaid Cymru'r wythnos diwethaf—cynnig a gafodd eich cefnogaeth chi. Nid yw geiriau teg yn ddigon i fynd i'r afael â chynhesu byd-eang. Mae angen inni feddwl yn fyd-eang ond gweithredu'n lleol yma drwy ddeddfu yn y Senedd hon. Nid yw ymdrechion symbolaidd yn ddigonol.
Mae angen Deddf aer glân arnom i amddiffyn yn gyfreithiol pobl a dinasyddion ein gwlad ni. Roedd yr ymgyrchwyr am i'r Ddeddf gael ei chyflwyno yn y 100 diwrnod cyntaf o'r Senedd hon. Wel, byddwn ni'n lwcus i'w chael hi yn y 100 wythnos gyntaf, y ffordd rŷch chi yn llusgo eich traed.
We need a clean air Act to legally protect the people and citizens of our nation. The campaigners wanted the Bill introduced in the first 100 days of this Senedd. Well, we'll be lucky to have it in the first 100 weeks, the way you're dragging your feet.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Another issue I know constituents in Cardiff and elsewhere feel very strongly about is building safety. We have people a stone's throw away from here in the Senedd who aren't sleeping at night. People are crippled with anxiety—people in fear for their own safety and the safety of their loved ones. Why isn't there anything in this legislative statement about building safety? Why are we allowing people's lives to stay on hold?
There is no legislation in this to reform our transport system, essential as we build back better after COVID and important in our fight against the climate emergency.
Mater arall yr wyf i'n gwybod bod etholwyr yng Nghaerdydd ac mewn mannau eraill yn teimlo'n gryf iawn yn ei gylch yw diogelwch adeiladau. Mae yna bobl, dafliad carreg o'r Senedd hon, nad ydyn nhw'n cysgu'r nos. Mae pobl yn cael eu parlysu gan bryder—pobl yn ofni am eu diogelwch eu hunain a diogelwch eu hanwyliaid. Pam nad oes yna unrhyw beth yn y datganiad deddfwriaethol hwn am ddiogelwch adeiladau? Pam rydym yn caniatáu i fywydau pobl aros yn yr unfan?
Nid oes deddfwriaeth yma i ddiwygio ein system drafnidiaeth ni, sy'n hanfodol wrth inni adeiladu yn ôl yn well ar ôl COVID ac yn bwysig yn ein brwydr ni yn erbyn yr argyfwng hinsawdd.
Mae llawer o sôn am is-ddeddfwriaeth yn eich datganiad, ond does dim hawliau iaith wedi cael eu creu ers 2018. A wnewch chi addo y bydd yna fwy o hawliau iaith yn cael eu cyflwyno? Does dim sôn am Ddeddf addysg Gymraeg, ffordd hollol allweddol inni gyrraedd y filiwn o siaradwyr Cymraeg.
Y gwir yw, Gwnsler Cyffredinol, mae'ch cynllun chi yn ysgafn ac mae'ch cynllun chi yn wan. Dyw e ddim yn syndod; yn y Senedd ddiwethaf, yn Senedd yr Alban, mi wnaethon nhw basio 63 darn o ddeddfwriaeth, ac mi wnaethon ni dim ond pasio 17. Mae gennych chi'r mandad nawr—mae gennych chi'r mandad i wneud pethau radical, fel ymyrraeth yn y farchnad dai, gwasanaeth gofal cymdeithasol a chamau pendant i daclo tlodi plant, sy'n embaras cenedlaethol i ni, a dylai fod yn embaras i chi yn y Llywodraeth. Mae yna fandad clir gennych chi i gael newidiadau radical. Peidiwch â gwastraffu'ch cyfle. Mi wnawn ni eich sgrwtineiddio chi ac mi wnawn ni graffu arnoch chi bob cam o'r ffordd er mwyn ichi greu'r Gymru radical newydd rŷn ni ei hangen. Diolch yn fawr.
There's a great deal of talk about subordinate legislation in your statement, but language rights haven't been created since 2018. So, will you pledge that there will be enhanced language rights introduced? There's no mention of a Welsh education Act, which is crucial if we are to reach a million Welsh speakers.
The truth, Counsel General, is that your plan is light on detail and is weak. It's no surprise; in the Scottish Parliament, in the previous Parliament, they passed 63 pieces of legislation, and we only passed 17. You have a mandate now—you have the mandate to act radically to intervene in the housing market, to provide social care and to take steps to tackle child poverty, which is a national embarrassment, and should embarrass you as a Government too. There is a clear mandate for you now to introduce radical changes. Don't miss that opportunity. We will scrutinise you every step of the way in order for you to create the radical new Wales that we need. Thank you.
I thank the Member for that very detailed contribution, and many of the comments I actually welcome. In the 10 or 11 years now that I've been a Senedd Member, I don't think I've attended a single legislative programme debate where the debate doesn't start off with how dissatisfied the opposition are with the volume of legislation, with the quality of legislation, and why it is taking so long. I often understand those particular points. I have to say, as Counsel General, one of my concerns is the quality of legislation, rather than quantity; also, looking at things that can be done without legislation. As the Member, I'm sure, will know, 'legislate in haste, repent at leisure'. We've seen much legislation, certainly at UK Government level, that has fallen within that category.
Can I just say, on the muscular unionism issue that he raises, that it's a phrase that is used to represent what I think is a real concern about a Government that is not listening or is in denial about the fact that there is a major constitutional problem; that is in denial, really, about the internal market Act? I should, perhaps, say that the Government isn't in denial about it, because I think the UK Government knew exactly what it was doing when it introduced that particular legislation. As I have reported already in a written statement, and, I think, in answers to questions, we've been granted leave to appeal to challenge aspects of that, and we await a date in respect of that. I will report to Members on that in due course.
I welcome very much the Member's comments on accessibility, because the accessibility of Welsh law—which I see in terms of the availability to be able to find it, to have it properly codified, to have it clear and available—is really important in terms of the growth and generation of the Welsh judicial system and the establishment of a Welsh judicial structure. It is also important, though, in terms of the areas, as he will know from the Thomas commission report, that we should have devolved to us and those areas that we should have responsibility for, which, actually, relate to the citizens of Wales and their ability to access the law. There is no point having the best laws in the world if people either don't know where they are or what they say, or, as importantly, they cannot access those particular laws.
He raised the issue of the renting homes Act, and I agree with him. In 2016 we planted what I think is an exemplar piece of legislation, giving rights to tenants and in many other housing areas. We’ve had the issue of Brexit and we’ve had the issue of COVID, and I think it would be a mistake to underestimate the actual scale of demand and legislation that has sidelined the ability to do some of the things that we wanted to do in the last Senedd. But that is one of the reasons why I specifically referred in my statement today to implementation and how the implementation is as important as primary legislation and new primary legislation. And as I’ve said, without that implementation, all those rights that are contained within the primary legislation are of little value. So, the point you make there is absolutely fair and correct. That is a priority, and I’ve already indicated the scale of implementation legislative work that is going to be required.
In respect of the issue of the environment and climate change, the clean air Act is a clear commitment. It was a manifesto commitment. It is really under consideration. If I could have got it into this first five-year programme, I would have done. But it does not mean that work is not ongoing on that. The commitment to that and the commitment to the plastic tax, as I’ve mentioned, are already there. I think it’s also reflected, when one talks about commitment to environmental issues, in the fact that we’ve had a major structural reform in the operation of the Welsh Government by the appointment of a Minister for Climate Change. That, I think, is very, very significant. I think we should also say, in terms of the environment, that work is going on in respect of the incorporation or the implementation of environmental principles into legislation, and that is an area that is going to be looked at as well.
In terms of Welsh language standards and the point that you raised there—. I should say, in some of the legislation, one of the advantages we have, of course, is ensuring that some of our legislation is bilingual, and one of the consolidation impacts is actually that we actually do that—that we actually ensure that we do implement our commitment to bilingualism in the legislative framework. On Welsh language standards, we are very keen to look in detail at the impact that standards have on the use of Welsh. And I think further to that, we want to ensure that we use our legal resources in the most effective way. So, if legal resources are available, we want to consider the amount of work to be done to introduce any regulations alongside the policy priorities as well, and that is a matter that inevitably is going to be the subject of considerable further debate and, I’m sure, in respect of future legislative statements.
Just one further point, in terms of building safety. That is very much on board; there are intentions of introducing legislation with regard to building safety. It’s a question of the consideration now of the second and third-year programmes, and also looking ahead as well. I think the Member will understand why I’ve adopted the approach in respect of ensuring that in our first Senedd year we prioritise those things that we have to do, that we need to do.
I’d make one further comment, I suppose, because it wasn’t particularly raised, but I know it fits within the general framework of discussion—the importance of the social partnership Bill that we will be bringing forward. Thank you, Deputy Llywydd.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y cyfraniad manwl iawn yna, ac rwy'n croesawu llawer o'r sylwadau hyn mewn gwirionedd. Yn y 10 neu'r 11 mlynedd bellach ers imi fod yn Aelod o'r Senedd, nid wyf i'n credu fy mod wedi clywed yr un ddadl ar y rhaglen ddeddfwriaethol lle nad yw'r ddadl yn dechrau gyda pha mor anfodlon y mae'r wrthblaid gyda maint y ddeddfwriaeth, gydag ansawdd y ddeddfwriaeth, a pham ei bod yn cymryd cyhyd. Rwy'n deall y pwyntiau penodol hynny'n aml. Mae'n rhaid imi ddweud, fel Cwnsler Cyffredinol, mai un o'm pryderon i yw ansawdd deddfwriaeth, yn hytrach na'i maint; hefyd, edrych ar bethau y gellir eu gwneud heb ddeddfwriaeth. Fel y gŵyr yr Aelod, rwy'n siŵr, 'deddfwch ar frys, cewch amser i edifarhau'. Rydym wedi gweld llawer o ddeddfwriaeth, yn sicr ar lefel Llywodraeth y DU, sydd wedi cwympo o fewn y categori hwnnw.
A gaf i ddweud, ynglŷn â mater yr undeboliaeth gyhyrol a gododd ef, fod hwnnw'n ymadrodd a ddefnyddir i gynrychioli'r hyn sydd, yn fy marn i, yn bryder gwirioneddol am Lywodraeth nad yw n gwrando neu sy'n gwadu'r ffaith fod yna broblem gyfansoddiadol fawr; mae hynny'n gwadu Deddf y farchnad fewnol, mewn gwirionedd? Efallai y dylwn i ddweud nad yw'r Llywodraeth yn gwadu hynny, oherwydd fe gredaf i fod Llywodraeth y DU yn gwybod yn union beth yr oedd yn ei wneud pan gyflwynodd y ddeddfwriaeth benodol honno. Fel yr wyf wedi mynegi mewn datganiad ysgrifenedig eisoes, ac, rwy'n credu, mewn atebion i gwestiynau, rydym wedi cael caniatâd i apelio ar gyfer herio agweddau ar honno, ac rydym yn aros am ddyddiad i wneud hynny. Fe fyddaf i'n adrodd i'r Aelodau ynglŷn â hynny maes o law.
Rwy'n croesawu'n fawr sylwadau'r Aelod am hygyrchedd, oherwydd mae hygyrchedd cyfraith Cymru—yr wyf i'n ei ystyried o ran y gallu i ddod o hyd iddi, ei chodio'n briodol, ei bod yn eglur ac ar gael—yn bwysig iawn o ran twf a chynhyrchu system farnwrol Cymru a sefydlu strwythur barnwrol i Gymru. Mae'n bwysig hefyd, serch hynny, o ran y meysydd, fel y gŵyr ef o adroddiad comisiwn Thomas, y dylem ni fod wedi eu datganoli i ni ein hunain a'r meysydd hynny y dylem ni fod yn gyfrifol amdanyn nhw, sydd, mewn gwirionedd, yn ymwneud â dinasyddion Cymru a pha mor hygyrch yw'r gyfraith iddynt. Nid oes diben cael y cyfreithiau gorau yn y byd os nad yw pobl naill ai'n gwybod ble maen nhw neu beth a fynegir ynddynt, neu, yr un mor bwysig, nad yw'r cyfreithiau penodol hynny ar gael iddyn nhw.
Fe gododd fater y Ddeddf rhentu cartrefi, ac rwy'n cytuno ag ef. Yn 2016 fe blannwyd yr hyn sydd, yn fy marn i, yn enghraifft dda o ddeddfwriaeth, sy'n rhoi hawliau i denantiaid ac mewn llawer o feysydd eraill sy'n ymwneud â thai. Rydym wedi gweld mater Brexit ac rydym wedi gweld mater COVID, ac rwy'n credu y byddai'n gamgymeriad inni danbrisio maint gwirioneddol y galw a'r ddeddfwriaeth sydd wedi gwthio i'r neilltu y gallu i wneud rhai o'r pethau yr oeddem ni'n awyddus i'w gwneud yn ystod y Senedd ddiwethaf. Ond dyna un o'r rhesymau pam y cyfeiriais i'n benodol yn fy natganiad heddiw at weithredu a sut mae'r gweithredu yr un mor bwysig â deddfwriaeth sylfaenol a deddfwriaeth sylfaenol newydd. Ac fel y dywedais i, heb y gweithredu hwnnw, nid oes fawr o werth i'r holl hawliau a gafodd eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth sylfaenol. Felly, mae'r pwynt a wnewch chi yn gwbl deg a chywir. Mae honno'n flaenoriaeth, ac rwyf i eisoes wedi nodi graddfa'r gwaith y bydd ei angen i weithredu'r ddeddfwriaeth.
O ran mater yr amgylchedd a newid hinsawdd, mae'r Ddeddf aer glân yn ymrwymiad clir. Roedd yn ymrwymiad maniffesto. Mae wrthi'n cael ei ystyried. Pe gallwn i fod wedi ei gynnwys yn y rhaglen bum mlynedd gyntaf hon, fe fyddwn i wedi gwneud hynny. Ond nid yw'n golygu nad yw'r gwaith yn mynd rhagddo. Mae'r ymrwymiad i hyn a'r ymrwymiad i'r dreth blastig, fel y soniais, yn bresennol eisoes. Rwy'n credu y caiff ei adlewyrchu hefyd, pan fydd rhywun yn sôn am ymrwymiad i faterion amgylcheddol, yn y ffaith ein bod ni wedi gweld diwygiad strwythurol mawr yng ngweithrediad Llywodraeth Cymru yn sgil penodi Gweinidog Newid Hinsawdd. Rwyf i o'r farn fod hynny'n arwyddocaol iawn. Rwy'n credu y dylem ni ddweud hefyd, o ran yr amgylchedd, fod gwaith yn mynd rhagddo o ran ymgorffori neu weithredu egwyddorion amgylcheddol mewn deddfwriaeth, ac mae hwnnw'n faes a fydd yn cael ei ystyried hefyd.
O ran safonau'r Gymraeg a'r pwynt a godwyd gennych ar hynny—. Fe ddylwn i ddweud, mewn cyfran o'r ddeddfwriaeth, un o'r manteision sydd gennym ni, wrth gwrs, yw sicrhau bod rhywfaint o'n deddfwriaeth ni'n ddwyieithog, ac un o effeithiau cydgrynhoi mewn gwirionedd yw ein bod ni'n gwneud hynny mewn gwirionedd—ein bod yn wir yn sicrhau ein bod yn gweithredu ein hymrwymiad ni i ddwyieithrwydd yn y fframwaith deddfwriaethol. O ran safonau'r Gymraeg, rydym ni'n awyddus iawn i edrych yn fanwl ar yr effaith y mae'r safonau yn ei chael ar y defnydd o'r Gymraeg. Ac at hynny, yn fy marn i, rydym yn awyddus i sicrhau ein bod ni'n defnyddio ein hadnoddau cyfreithiol yn y ffordd fwyaf effeithiol. Felly, os oes adnoddau cyfreithiol ar gael, rydym yn dymuno ystyried faint o waith sydd i'w wneud i gyflwyno unrhyw reoliadau ochr yn ochr â'r blaenoriaethau polisi hefyd, ac mae hynny'n anochel yn destun cryn ddadlau eto ac, rwy'n siŵr, o ran datganiadau deddfwriaethol yn y dyfodol.
Dim ond un pwynt arall, o ran diogelwch adeiladau. Mae hynny'n amlwg iawn ar waith; mae yna fwriad i gyflwyno deddfwriaeth o ran diogelwch adeiladau. Mae'n fater nawr o roi ystyriaeth i raglenni'r ail a'r drydedd flwyddyn, ac edrych ymlaen i'r dyfodol hefyd. Rwy'n credu y bydd yr Aelod yn deall pam rwyf i wedi mabwysiadu'r dull o sicrhau ein bod ni, yn ystod ein blwyddyn gyntaf yn y Senedd, yn blaenoriaethu'r pethau hynny y mae'n rhaid eu gwneud ac y mae angen eu gwneud.
Rwyf am wneud un sylw pellach, mae'n debyg, am na chafodd hynny ei godi'n arbennig, ond rwy'n gwybod ei fod yn rhan o fframwaith y drafodaeth yn gyffredinol—sef pwysigrwydd y Bil partneriaeth gymdeithasol y byddwn ni'n ei gyflwyno. Diolch, Dirprwy Lywydd.
I just wanted to press you a little bit on how we could improve and enhance electoral registration, because it seems to me that one of the most important things is that everybody is entitled to take part in elections, because if we have a large number of people not taking part, it really does undermine the democratic mandate of whoever is elected. So, this seems to me to be absolutely crucial to ensure that it’s made easy. If only we could cross-reference who’s on the electoral register with other bureaucratic transactions that citizens have to conduct, for example relating to renewing their driving licence and things like that. It would certainly enhance our ability to have accurate electoral registration, because I know, in my constituency, at least 20 per cent of the register is no longer at the place that they’re registered. So, it’s a huge problem, but one that we really do need to address.
On the business about clean air, I am also disappointed, certainly, because I really want to test the enthusiasm of the opposition parties to really want to go ahead with clean air. There are two issues here, two contributors: one is industry—
Rwy'n awyddus i bwyso ychydig arnoch chi o ran sut y gallem wella a grymuso cofrestru etholiadol. Mae'n ymddangos i mi mai un o'r pethau pwysicaf yw bod gan bawb yr hawl i gymryd rhan mewn etholiadau, oherwydd os gwelwn fod nifer fawr o bobl ddim yn cymryd rhan, mae hynny'n tanseilio mandad democrataidd pwy bynnag sy'n cael ei ethol. Felly, mae'n ymddangos i mi ei bod yn gwbl hanfodol sicrhau bod hynny'n hawdd ei wneud. Pe gallem ond croesgyfeirio'r sawl sydd ar y gofrestr etholiadol â thrafodion biwrocrataidd eraill sy'n gysylltiedig â dinasyddion, er enghraifft adnewyddu trwydded gyrru a phethau o'r fath. Fe fyddai hynny'n sicr yn gwella ein gallu ni i gael cofrestru etholiadol sy'n gywir, oherwydd yn fy etholaeth i, gwn nad yw o leiaf 20 y cant o'r rheini ar y gofrestr erbyn hyn yn byw yn y lleoliad y'u cofrestrwyd ynddo. Felly, mae honno'n broblem enfawr, ond yn un y mae gwir angen mynd i'r afael â hi.
O ran y busnes ynglŷn ag aer glân, rwyf innau'n siomedig hefyd, yn bendant, oherwydd rwy'n awyddus iawn i brofi brwdfrydedd y gwrthbleidiau o ran bod yn eiddgar i fwrw ymlaen â mater aer glân. Mae yma ddau fater, dau beth sy'n cyfrannu: mae diwydiant yn un—
Can the Member remind—[Inaudible.]?
A wnaiff yr Aelod atgoffa—[Anglywadwy.]?
—and their activities, and I can understand the reticence of the Government to want to add to the challenges that industry is facing as a result of Brexit and the tsunami, and COVID, but one of the things we really, really need—as well as the 20 mph default speed in residential areas, which is a huge contribution to clean air, but we also need to reregulate our buses, if we are going to provide really clear and affordable opportunities for people to leave their car at home for regular journeys.
—a'u gweithgarwch nhw, ac fe allaf ddeall amharodrwydd y Llywodraeth i ychwanegu at yr heriau y mae diwydiant yn eu hwynebu o ganlyniad i Brexit a'r tswnami, a COVID. Ond un o'r pethau sydd ei angen arnom ni mewn gwirionedd—yn ogystal â'r terfyn cyflymder safonol o 20 mya mewn ardaloedd preswyl, sy'n cyfrannu llawer iawn at aer glân, mae angen inni reoleiddio ein bysiau ni o'r newydd hefyd, os ydym eisiau darparu cyfleoedd clir a fforddiadwy i bobl adael eu car gartref ar gyfer teithiau rheolaidd.
I'd like to thank the Member for those comments, and I am very much in agreement with the comments she made with regard to improving electoral registration. The crux of the problem, really, is that our electoral registration and legislation and regulations are archaic. They consist, in numerous places, of numerous amendments and ad hocs, over many, many years, and are desperately in need of reform—a reform of electoral administration, but also a modernisation of elections. I think one of the areas that we will want to be looking at, really, is the principles of electoral reform, which have got to be around the maximisation of opportunity, transparency, as well as robustness in respect of elections.
Some of the areas of things that we may be able to do, over the coming months, relate to possibly registration. It was certainly disappointing, wasn't it, the number of registrations of 16+ voters—you know, approximately 50 per cent registered. Not all voted, but this is a first-time vote; we know that that sometimes has impacts on long-term voting. But we clearly do want to see how that can actually be improved, and it may be that it's an issue of resource. So, that's an area we're going to look at. Looking at the correctability, or the improvement, of the forms themselves, so they're more easily understood; voting in more than one venue. And we're looking, certainly, at the possibility of a pilot there that would require a legislative Order, but that may be a possibility. In the longer term, the crux of it, really, isn't it, is digitisation of the electoral register, which opens so many doors in terms of opportunities.
In terms of the comments you make on clean air: those are perfectly valid, and, as I've said, if it was possible to have brought the clean air Act into this first Senedd year, we would have done so, but you have an absolute commitment that there will be a clean air Bill, just as there will be a single-use plastics Bill. And, as there will be further legislation, then I'm sure it will be considered by the Minister for Climate Change.
And the point you made on buses, I'm sure it was very clear: there had been a hope to introduce legislation in the last Senedd, but, clearly, this comes very much within the portfolio ambit of the Minister for Climate Change, and transport is one of the reasons for those being brought together, I'm sure.
Fe hoffwn i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau yna, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r sylwadau a wnaeth hi ynglŷn â gwella cofrestru etholiadol. Craidd y broblem, mewn gwirionedd, yw mai pethau hynafol yw ein cofrestru etholiadol a'n deddfwriaeth a'n rheoliadau ni. Maen nhw'n cynnwys, mewn llawer man, nifer o welliannau a neilltuolion, dros nifer o flynyddoedd, ac mae taer angen eu diwygio—a diwygio gweinyddiaeth etholiadol, ond moderneiddio etholiadau hefyd. Rwyf i o'r farn mai un o'r meysydd y byddwn ni'n awyddus i'w ystyried, mewn gwirionedd, yw egwyddorion diwygio etholiadol, y mae'n rhaid iddyn nhw ymwneud â chynnig y cyfle, y tryloywder, yn ogystal â'r gwytnwch mwyaf posibl o ran ein hetholiadau.
Mae rhai o'r pethau y gallem ni fod yn eu gwneud, dros y misoedd nesaf, yn ymwneud â chofrestru o bosibl. Yn sicr roedd yn siomedig iawn, onid oedd, o ran nifer y cofrestriadau o bleidleiswyr 16+—wyddoch chi, tua 50 y cant oedd wedi cofrestru. Ni phleidleisiodd pob un ohonyn nhw, ond pleidlais am y tro cyntaf yw hon; ac fe wyddom fod hynny'n effeithio ar bleidleisio yn yr hirdymor weithiau. Ond mae'n amlwg ein bod ni'n dymuno gweld sut y gellir gwella hynny mewn gwirionedd, ac efallai ei fod yn fater o adnoddau. Felly, mae hwnnw'n faes yr ydym am edrych arno. Gan edrych ar gywiro, neu ddiwygio'r ffurflenni eu hunain, fel eu bod nhw'n haws eu deall; pleidleisio mewn mwy nag un lleoliad. Ac rydym yn ystyried, yn sicr, y posibilrwydd o gynllun peilot yn hyn o beth a fyddai'n gofyn am Orchymyn deddfwriaethol, ond fe allai hwnnw fod yn bosibilrwydd. Yn y tymor hwy, calon y mater, onid e, yw digideiddio'r gofrestr etholiadol, sy'n agor cymaint o ddrysau o ran cyfleoedd.
O ran y sylwadau ar aer glân: mae'r rhain yn gwbl ddilys, ac, fel y dywedais, pe byddai wedi bod yn bosibl dod â'r Ddeddf aer glân i mewn ym mlwyddyn gyntaf y Senedd hon, fe fyddem ni wedi gwneud hynny, ond mae gennych chi ymrwymiad llwyr y bydd yna Fil aer glân, yn union fel y bydd yna Fil plastigau untro. A chan y bydd yna ragor o ddeddfwriaeth bellach, rwy'n siŵr y bydd honno'n cael ei hystyried gan y Gweinidog Newid Hinsawdd.
A'r pwynt a wnaethoch chi ynglŷn â bysiau, rwy'n siŵr fod hynny'n eglur iawn: roedd yna obaith y gellid cyflwyno deddfwriaeth yn ystod y Senedd ddiwethaf, ond, yn amlwg, mae hynny'n dod o fewn portffolio'r Gweinidog Newid Hinsawdd, ac mae trafnidiaeth yn un o'r rhesymau dros ddod â'r rhain ynghyd, rwy'n siŵr.
Jane Dodds. No, you're still muted, Jane. Can you wait a second? Thank you. Now you can start.
Jane Dodds. Nid ydych wedi diffodd eich mudydd, Jane. A wnewch chi aros am eiliad? Diolch. Fe allwch chi ddechrau nawr.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Just following up on some of the points that Jenny Rathbone raised: I'm encouraged to see your commitment to electoral reform, to reduce the democratic deficit. And I'm sure you are as concerned as I am over the UK Conservative Government proposal to disenfranchise voters, under plans unveiled only on Monday, that will force people to carry identification to cast a ballot. This voter suppression across the UK could lead to more than 2 million voters lacking that voter ID to take part in elections. These plans will make it harder for working-class, older, and black and minority Asian groups to vote.
I welcome your comments on this proposal by the UK Conservative Government, and I hope that your programme will be committed to fair and accessible voting by everyone, no matter what their background is, or access, to voting ID. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Yn dilyn rhai o'r pwyntiau a gododd Jenny Rathbone: rwy'n cael fy nghalonogi o weld eich ymrwymiad chi i ddiwygio etholiadol, i leihau'r diffyg democrataidd. Ac rwy'n siŵr eich bod chi mor bryderus â minnau ynghylch cynnig Llywodraeth Geidwadol y DU i ddifreinio pleidleiswyr, dan gynlluniau a ddadorchuddiwyd ddim ond ddydd Llun diwethaf, a fydd yn gorfodi pobl i gario dogfen adnabod ar gyfer bwrw pleidlais. Fe allai llethu'r pleidleiswyr yn y modd hwn ledled y DU arwain at fwy na 2 filiwn o bleidleiswyr heb ddogfennau adnabod priodol yn peidio â chymryd rhan mewn etholiadau. Fe fydd y cynlluniau hyn yn ei gwneud yn fwy anodd i'r grwpiau dosbarth gweithiol, pobl hŷn, yn ogystal â phobl ddu ac o leiafrifoedd Asiaidd, fwrw eu pleidleisiau nhw.
Rwy'n croesawu eich sylwadau chi am y cynnig hwn gan Lywodraeth Geidwadol y DU, ac rwy'n gobeithio y bydd eich rhaglen chi'n ymrwymo i sicrhau pleidlais sy'n deg ac yn hygyrch i bawb, o ba gefndir bynnag, ac na fydd yn rhoi ystyriaeth i allu unrhyw un i gael gafael ar ddogfennau adnabod. Diolch i chi. Diolch yn fawr iawn.
Can I thank the Member for those comments? They are comments I almost in entirety agree with. Just to say to her, in respect of the issues of electoral reform, as Counsel General, I have met with the Electoral Commission, I have met with the Electoral Reform Society. The issue of reform is very much an important issue that needs to be considered. One of the issues, not just in terms of reforming and modernising the electoral administration system is potentially also the opportunity to actually codify it and to have it in one place. I have to say, as Counsel General, this is the first time I've actually had to look at it, and I'm dumbfounded at the complexity and the archaic nature of that.
In respect of the points you make about the UK Government's electoral reform legislation, the issue of ID cards is not something that we'll have any traction with; this is not an issue that we will support. As I said in questions last week, there is no evidence to justify making this change and putting these hurdles in. In the entirety of the UK, I think there were six complaints that were taken forward and resulted in convictions or action being taken—two of those, I think, were cautions. So, there is no evidential base for it, and it begs the question as to why the measure is actually being introduced. You raise the issue of voter suppression; people will form their views on that. All I can say is Welsh Government's position is ID cards are not something we have any sympathy or interest in.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau yna? Rwy'n cytuno bron yn llwyr â'i sylwadau. Dim ond i ddweud wrthi, o ran materion diwygio etholiadol, fel Cwnsler Cyffredinol, rwyf wedi cyfarfod â'r Comisiwn Etholiadol, ac rwyf wedi cyfarfod â'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol. Mae diwygio yn fater pwysig iawn y mae angen ei ystyried. Un o'r materion, nid yn unig o ran diwygio a moderneiddio'r system i weinyddu etholiadau, yw'r cyfle i'w chodio a'i chael mewn un lleoliad. Mae'n rhaid imi ddweud, fel Cwnsler Cyffredinol, mai hwn yw'r tro cyntaf imi orfod bwrw golwg ar y system hon, ac rwyf wedi fy syfrdanu gan ei chymhlethdod a'i natur hynafol.
O ran y pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud ynglŷn â deddfwriaeth diwygio etholiadol gan Lywodraeth y DU, nid yw mater cardiau adnabod yn rhywbeth y byddwn ni'n gwneud dim ag ef; nid yw'n fater y byddwn ni'n ei gefnogi o gwbl. Fel y dywedais mewn cwestiynau yr wythnos diwethaf, nid oes unrhyw dystiolaeth sy'n cyfiawnhau'r newid hwn na rhoi'r rhwystrau hyn yn eu lle. Yn y DU gyfan, rwy'n credu mai chwe achos o gwynion a gyflwynwyd gan arwain at euogfarnau neu gymryd camau o unrhyw fath—a rhybuddion oedd dau o'r rhain, rwy'n credu. Felly, nid oes yna sail dystiolaethol ar gyfer y newid hwn, ac mae hyn yn codi'r cwestiwn pam mae'r mesur yn cael ei gyflwyno mewn gwirionedd. Roeddech chi'n codi'r mater o lethu pleidleiswyr; fe fydd gan bobl eu safbwyntiau eu hunain yn hynny o beth. Y cyfan a ddywedaf i yw mai safbwynt Llywodraeth Cymru yw nad yw cardiau adnabod yn fater y mae gennym ni unrhyw gydymdeimlad ag ef, na diddordeb ynddo.
I welcome the Welsh Government's programme; fair work rights are long overdue. I hope that the social partnership Bill will ensure that companies who engage in fire and rehire, and who have exploitative contracts paying less that the real living wage, will not get public sector contracts. I welcome the taxation Bill to enable a quick end to tax-evasion loopholes—I have previously asked for that. I assume that the no-detriment rule on taxation and other changes caused by Westminster will continue. Twenty-mile per hour zones—very much welcome. In large parts of my constituency, you'll be driving dangerously if you travel over 20 mph, and likely to have a head-on collision. Local government having the ability to formally have regional economic partnerships is very helpful. We've now set up the four regions in Wales; having regional economic partnership is something that can only help drive Wales forward. And finally, in 2021, we are making sure rented homes are fit for human habitation—something that some of us have asked for ever since we arrived here.
Rwy'n croesawu rhaglen Llywodraeth Cymru; mae'n hen bryd i ni gael hawliau gwaith teg. Gobeithio y bydd y Bil partneriaeth gymdeithasol yn sicrhau na fydd cwmnïau sy'n ymgymryd â diswyddo ac ailgyflogi, ac sydd â chontractau camfanteisiol sy'n talu llai na'r cyflog byw gwirioneddol, yn cael contractau sector cyhoeddus. Rwy'n croesawu'r Bil trethiant i sicrhau tranc cyflym y bylchau ar gyfer osgoi talu trethi —rwyf wedi gofyn am hynny o'r blaen. Rwy'n tybio y bydd y rheol 'dim niwed' ar drethiant a newidiadau eraill a achosir gan San Steffan yn parhau. Parthau ugain milltir yr awr—rwy'n eu croesawu nhw'n fawr iawn. Mewn rhannau helaeth o'm hetholaeth, byddwch yn gyrru'n beryglus os byddwch yn teithio dros 20mya, ac yn debygol o gael gwrthdrawiad penben. Mae galluogi llywodraeth leol i gael partneriaethau economaidd rhanbarthol yn ffurfiol yn ddefnyddiol iawn. Rydym ni bellach wedi sefydlu'r pedwar rhanbarth yng Nghymru; mae cael partneriaeth economaidd ranbarthol yn rhywbeth na all ond helpu i yrru Cymru yn ei blaen. Ac yn olaf, yn 2021, rydym yn sicrhau bod cartrefi rhent yn addas i bobl fyw ynddyn nhw—rhywbeth y mae rhai ohonom ni wedi gofyn amdano ers i ni gyrraedd y fan yma.
I thank Mike Hedges for the comments he's raised, and, of course, he has raised on many occasions during the debates in the Senedd in the last term, but also even this year. Referring to the social partnership and procurement Bill, this is a long-standing commitment that has been made. I think it, potentially, is one of the most radical and foresighted pieces of legislation, particularly in the post-COVID arena where we talk about doing things differently and doing things better, and that must mean, I think, using procurement as a means of driving forward those socioeconomic objectives, which are devolved to us, which are our responsibility, and I think we would be irresponsible not to take those opportunities in order to do that.
Fire and rehire has been one of the disgraces that has emerged out of the COVID pandemic in the way certain employers—and I say 'certain' because many employers have acted with absolute integrity in terms of their workforce and their businesses. But fire and rehire, unfortunately, is an area that comes within the reserved area of employment law, and is an area where there have been calls, from the Labour opposition and others, for a change in legislation to realign the balance in terms of the rights of workers against the interests and opportunities of businesses to take advantage of the pandemic. But, certainly, in terms of the social partnership Bill, one of the objectives is to identify socioeconomic objectives, and, obviously, the conduct of employers in terms of environment, in terms of health, in terms of equality and in terms of many areas that are devolved, in terms of the implementation of section 1 that we implemented of the Equality Act 2010, are factors that will be taken into account in terms of achievement of those socioeconomic objectives. Obviously, a lot of work is going on at the moment in respect of the consultation that has concluded with regard to the social partnership Bill that we'd hope to have tabled before the end of the Senedd year.
In respect of the no-detriment rule, well, we have to absolutely defend that—that if there are changes to taxation arrangements at UK level that impact on the finances of this Senedd, then those have to be compensated for. I welcome the comments you make in respect of the Renting Homes (Wales) Act 2016 and the protection of tenants and the rights therein, and I think I've already made those comments about the absolute importance of the prioritisation of the implementation of that legislation.
Diolch i Mike Hedges am y sylwadau y mae wedi eu codi, ac, wrth gwrs, mae wedi eu codi nhw droeon yn ystod y dadleuon yn y Senedd yn y tymor diwethaf, ond hefyd hyd yn oed eleni. Gan gyfeirio at y Bil partneriaethau cymdeithasol a chaffael, mae hwn yn ymrwymiad hirsefydlog a wnaed. Rwy'n credu ei fod, o bosibl, yn un o'r darnau mwyaf radical a rhagweledol o ddeddfwriaeth, yn enwedig yn y maes ôl-COVID pan ydym yn sôn am wneud pethau'n wahanol a gwneud pethau'n well, ac mae'n rhaid i hynny olygu, rwy'n credu, defnyddio caffael fel ffordd o hybu'r amcanion economaidd-gymdeithasol hynny, sydd wedi eu datganoli i ni, ein cyfrifoldeb ni ydyn nhw, ac rwy'n credu y byddem yn anghyfrifol i beidio â manteisio ar y cyfleoedd hynny er mwyn gwneud hynny.
Mae diswyddo ac ailgyflogi wedi bod yn un o'r arferion gwarthus sydd wedi dod i'r amlwg yn sgil pandemig COVID, sef y ffordd y mae rhai cyflogwyr—ac rwy'n dweud 'rhai' oherwydd bod llawer o gyflogwyr wedi gweithredu mewn modd cwbl onest o ran eu gweithlu a'u busnesau. Ond mae diswyddo ac ailgyflogi, yn anffodus, yn faes cyfraith cyflogaeth a gadwyd yn ôl, ac mae'n faes lle bu galwadau, gan yr wrthblaid Lafur ac eraill, am newid mewn deddfwriaeth i ailalinio'r cydbwysedd o ran hawliau gweithwyr yn erbyn buddiannau a chyfleoedd busnesau i fanteisio ar y pandemig. Ond, yn sicr, o ran y Bil partneriaeth gymdeithasol, un o'r amcanion yw nodi amcanion economaidd-gymdeithasol, ac, yn amlwg, ymddygiad cyflogwyr o ran yr amgylchedd, o ran iechyd, o ran cydraddoldeb ac o ran llawer o feysydd sydd wedi eu datganoli, o ran gweithredu adran 1 Deddf Cydraddoldeb 2010 a weithredwyd gennym ni; mae'r rhain yn ffactorau a fydd yn cael eu hystyried o ran cyflawni'r amcanion economaidd-gymdeithasol hynny. Yn amlwg, mae llawer o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd mewn cysylltiad â'r ymgynghoriad sydd wedi dod i ben ynglŷn â'r Bil partneriaeth gymdeithasol y byddem yn gobeithio ei gyflwyno cyn diwedd blwyddyn y Senedd.
O ran y rheol dim niwed, wel, mae'n rhaid i ni amddiffyn honno'n llwyr—os oes newidiadau i drefniadau trethu ar lefel y DU sy'n effeithio ar gyllid y Senedd hon, yna mae'n rhaid gwneud iawn am y rheini. Rwy'n croesawu'r sylwadau a wnewch mewn cysylltiad â Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 sy'n amddiffyn tenantiaid a'u hawliau, ac rwy'n credu fy mod i eisoes wedi gwneud y sylwadau hynny am bwysigrwydd llwyr blaenoriaethu'r broses o weithredu'r ddeddfwriaeth honno.
Thank you to the Counsel General for your statement this afternoon. But it's disappointing not to see legislation on older persons' rights in your programme. You may remember, during my Member's legislation debate last week, your Government indicated that, although you support my proposals for a rights-based approach to services for older people, you'd be bringing forward your own legislation. So, Counsel General, why are there no proposals for your human rights Act, and do you think it's fair that older people should have to wait in order to have their rights protected? Thank you very much.
Diolch Cwnsler Cyffredinol am eich datganiad y prynhawn yma. Ond mae'n siomedig i beidio â gweld deddfwriaeth ar hawliau pobl hŷn yn eich rhaglen. Efallai y cofiwch, yn ystod fy nadl Aelodau ar ddeddfwriaeth yr wythnos diwethaf, fod eich Llywodraeth wedi nodi, er eich bod yn cefnogi fy nghynigion ar gyfer dull o ymdrin â gwasanaethau i bobl hŷn yn seiliedig ar hawliau, y byddech chi'n cyflwyno eich deddfwriaeth eich hun. Felly, Cwnsler Cyffredinol, pam nad oes cynigion ar gyfer eich Deddf hawliau dynol, ac a ydych chi'n credu ei bod yn deg i bobl hŷn orfod aros er mwyn i'w hawliau gael eu diogelu? Diolch yn fawr iawn.
Thank you for that question. I won't respond in respect of the issue with regard to Senedd Bills, because I think that is, appropriately, a matter for this Parliament to determine. But you do raise issues in respect of human rights. I would, of course, remind the Member that it's his Government that has been making all sorts of efforts and noises that it wants to abolish the Human Rights Act 1998 and has withdrawn us from all sorts of international agreements and conventions that actually promote and support human rights. There have been calls in recent years for the Welsh Government to undertake legislative activity to strengthen and advance equality and human rights in Wales, particularly in the context of the UK's exit from the EU and the COVID pandemic.
But we need to be clear about some of the things that we have done in terms of those rights with regard to equality: the implementation of section 1 of the Equality Act 2010, which the UK Government in Westminster still refuses to implement; the review of specific duties under the public sector equality duty to ensure they're up to date, protective and effective; the work we are doing in conjunction with the Equality and Human Rights Commission in Wales to review PSED monitoring and reporting arrangements; work that is going on in respect of advancing the gender equality action plan, the race equality action plan, the LGBT+ report and action plan; lockdown—liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond that. Also, perhaps something that will touch more on some of the points that the Member raised, research has been commissioned in order to explore the options available in taking forward the work of strengthening and advancing equality and human rights in Wales. The aim is to develop a clear understanding of the existing legislation and statutory guidance frameworks, the issue of the United Nations' various conventions and how they might be incorporated or engaged with in regard to Welsh law with a view to considering the possibility of the introduction of new legislation. And, again, of course, you'll be aware of the work done in respect of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and also the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015.
So, we are working to develop that area. The research report is nearing completion, and it will be distributed to Ministers shortly. It is research that's been carried out by consortia, led by Swansea University, since January 2020, and when that report is available, I'm sure there will be an opportunity to discuss all those opportunities in terms of how we may use the powers that we have in order to improve issues such as the one raised by the Member, but the many more equality issues that exist that we wish to tackle.
Diolch i chi am y cwestiwn yna. Nid wyf i am ymateb ynghylch materion Biliau'r Senedd, oherwydd rwy'n credu bod hynny, yn briodol, yn fater i'r Senedd hon benderfynu yn ei gylch. Ond rydych chi'n codi materion sy'n ymwneud â hawliau dynol. Byddwn, wrth gwrs, yn atgoffa'r Aelod mai ei Lywodraeth ef sydd wedi bod yn gwneud pob math o ymdrechion a synau yn dweud eu bod eisiau diddymu Deddf Hawliau Dynol 1998 ac sydd wedi ein tynnu'n ôl o bob math o gytundebau a chonfensiynau rhyngwladol sy'n hybu ac yn cefnogi hawliau dynol mewn gwirionedd. Bu galwadau yn ystod y blynyddoedd diweddar i Lywodraeth Cymru ymgymryd â gweithgarwch deddfwriaethol i gryfhau a hybu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru, yn enwedig yng nghyd-destun y DU yn ymadael â'r UE a phandemig COVID.
Ond mae angen i ni fod yn glir ynglŷn â rhai o'r pethau yr ydym wedi eu gwneud ynghylch yr hawliau hynny o ran cydraddoldeb: gweithredu adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, y mae Llywodraeth y DU yn San Steffan yn dal i wrthod ei gweithredu; adolygu dyletswyddau penodol o dan ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus i sicrhau eu bod yn gyfoes, yn amddiffynnol ac yn effeithiol; y gwaith yr ydym yn ei wneud ar y cyd â'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yng Nghymru i adolygu trefniadau monitro ac adrodd o ran Dyletswydd Cydraddoldeb y Sector Cyhoeddus; gwaith sy'n mynd rhagddo o ran hybu'r cynllun gweithredu cydraddoldeb rhywiol, y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol, adroddiad a chynllun gweithredu LHDT+; cyfyngiadau symud—rhyddhau bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru y tu hwnt i hynny. Hefyd, efallai rhywbeth a fydd yn cyffwrdd mwy â rhai o'r pwyntiau a gododd yr Aelod, comisiynwyd ymchwil er mwyn archwilio'r dewisiadau sydd ar gael wrth fwrw ymlaen â'r gwaith o gryfhau a hybu cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru. Y nod yw datblygu dealltwriaeth glir o'r ddeddfwriaeth bresennol a'r fframweithiau canllaw statudol, mater confensiynau amrywiol y Cenhedloedd Unedig a sut y gellid eu hymgorffori nhw neu ymgysylltu â nhw mewn cysylltiad â chyfraith Cymru gyda'r bwriad o ystyried y posibilrwydd o gyflwyno deddfwriaeth newydd. Ac, unwaith eto, wrth gwrs, byddwch yn ymwybodol o'r gwaith a wnaed o ran Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a hefyd Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.
Felly, rydym ni'n gweithio i ddatblygu'r maes hwnnw. Mae'r adroddiad ymchwil bron wedi ei gwblhau, a chaiff ei ddosbarthu i Weinidogion cyn bo hir. Mae'n ymchwil sydd wedi ei wneud gan gonsortia, dan arweiniad Prifysgol Abertawe, ers mis Ionawr 2020, a phan fydd yr adroddiad hwnnw ar gael, rwy'n siŵr y bydd cyfle i drafod yr holl gyfleoedd hynny o ran sut y gallwn ni ddefnyddio'r pwerau sydd gennym ni er mwyn gwella materion fel yr un a godwyd gan yr Aelod, ond hefyd y llu o faterion cydraddoldeb eraill sy'n bodoli yr ydym yn awyddus i fynd i'r afael â nhw.
Ac yn olaf, Huw Irranca-Davies.
And finally, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, you've caused great excitement, I think, for potential members of the Legislation, Justice and Constitution Committee, reminding us of the scale of legislation and of statutory instruments flowing as a result of EU withdrawal, and also the pandemic as well. It'll certainly keep us quite busy, in addition to your proposals around consolidation of aspects of Welsh law as well.
But can I just turn to some of those aspects here that I would definitely welcome—things like the social partnership and public procurement Bill, the tertiary education and research Bill, and the renting homes Act? I think all of us would really welcome those, but—and there's always a 'but' coming—as Chair of the cross-party group on the clean air Act, can I just urge him please to, first of all, bring forward an early statement from Government colleagues on what actions can be taken now without waiting for legislation to actually deliver real progress, tangible progress, on clean air and quality of life and saving lives?
Secondly, we note his commitment—absolute commitment, he said—to delivering this. And he said, 'If I could get it into this legislative programme, I would have done.' Well, in which case, give the commitment, then, to work with campaigners, and with the CPG as well, to get it really ready to roll within the next legislative announcements that you make in year 2, and, in that year 2, just make the announcement then and let's get on with it—along with, by the way, echoing Jenny, the bus Bill. Sometimes you wait for two good pieces of legislation and they come along at once. Let's have them both in the next announcement.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rydych chi wedi achosi cyffro mawr, rwy'n credu, ymhlith darpar aelodau'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, gan ein hatgoffa o raddfa'r ddeddfwriaeth ac offerynnau statudol sy'n llifo o ganlyniad i ymadael â'r UE, a'r pandemig hefyd. Bydd yn sicr yn ein cadw yn eithaf prysur, yn ogystal â'ch cynigion ynghylch cydgrynhoi agweddau ar gyfraith Cymru hefyd.
Ond a gaf i droi at rai o'r agweddau hynny yn y fan yma y byddwn yn bendant yn eu croesawu—pethau fel y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus, y Bil addysg drydyddol ac ymchwil, a'r Ddeddf rhentu cartrefi? Rwy'n credu y byddai pob un ohonom ni yn croesawu'r rheini'n fawr, ond—ac mae 'ond' bob amser yn dod—a minnau'n Gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar y Ddeddf aer glân, a gaf i ei annog, yn gyntaf oll, cyflwyno datganiad cynnar gan gyd-Aelodau'r Llywodraeth ar ba gamau y gellir eu cymryd nawr heb orfod aros i ddeddfwriaeth gyflawni cynnydd gwirioneddol, cynnydd pendant, ar aer glân ac ansawdd bywyd ac achub bywydau?
Yn ail, nodwn ei ymrwymiad—ymrwymiad llwyr, meddai—i gyflawni hyn. A dywedodd, 'Pe gallwn i ei gynnwys yn y rhaglen ddeddfwriaethol hon, byddwn wedi gwneud hynny.' Wel, os felly, rhowch yr ymrwymiad, felly, i weithio gydag ymgyrchwyr, a chyda'r grŵp trawsbleidiol hefyd, i sicrhau y bydd yn barod i'w gyflwyno yn y cyhoeddiadau deddfwriaethol nesaf y byddwch yn eu gwneud ym mlwyddyn 2, ac, yn y flwyddyn 2 honno, gwnewch y cyhoeddiad bryd hynny a gadewch i ni fwrw ymlaen ag ef—ynghyd â, gyda llaw, adleisio Jenny, y Bil bysiau. Weithiau rydych chi'n disgwyl am ddau ddarn da o ddeddfwriaeth ac maen nhw'n dod yr un pryd. Beth am i ni gael y ddau ohonyn nhw yn y cyhoeddiad nesaf.
I thank Huw Irranca for those comments, and I also congratulate you and welcome your appointment as Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee—I apologise, the name changed slightly, didn't it, et cetera, but that is such a vital committee to the functioning of the legislative work of this Senedd, often underestimated, sometimes referred to as a committee for legislative geeks, but, as we've said many, many times, without those legislative geeks, the programme of legislation would not run in the way it should, and certainly not without the scrutiny that there is, as well as the additional work that you will undoubtedly be doing in terms of the interparliamentary forum, which I think is really important in terms of some of the constitutional issues that are emerging and will need to be engaged upon.
I find it difficult to give much more commitment than I already have in respect of the environmental legislations. They are there in the Welsh Labour manifesto. There are the absolute commitments that we will implement our manifesto promises, that we will look more broadly at environmental issues in a whole range of areas. We will also, as was very clear from that manifesto, look at a whole variety of areas that actually don't need legislation in order to make changes, and I think that was a point that you were making a little bit earlier. And in terms of the issue of a statement from the Minister for Climate Change, I'm sure she is listening with enthusiasm to the opportunity to make that statement at the appropriate time.
Diolch i Huw Irranca am y sylwadau yna, ac rwyf innau hefyd yn eich llongyfarch ac yn croesawu eich penodiad fel Cadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—rwy'n ymddiheuro, newidiodd yr enw ychydig, oni wnaeth, ac ati, ond mae hwnnw yn bwyllgor mor hanfodol i weithredu gwaith deddfwriaethol y Senedd hon, ac mae'n cael ei danbrisio'n aml, a chyfeirir ato weithiau fel pwyllgor ar gyfer 'geeks' deddfwriaethol, ond, fel yr ydym wedi dweud droeon, heb y 'geeks' deddfwriaethol hynny, ni fyddai'r rhaglen ddeddfwriaeth yn rhedeg yn y ffordd y dylai, ac yn sicr nid heb y craffu a geir, yn ogystal â'r gwaith ychwanegol y byddwch yn ddi-au yn ei wneud o ran y fforwm rhyngseneddol, sydd, yn fy marn i, yn wirioneddol bwysig o ran rhai o'r materion cyfansoddiadol sy'n dod i'r amlwg ac y bydd angen ymgysylltu â nhw.
Rwy'n ei chael hi'n anodd rhoi llawer mwy o ymrwymiad nag sydd gennyf eisoes mewn cysylltiad â'r deddfau amgylcheddol. Maen nhw yno, ym maniffesto Llafur Cymru. Dyna'r ymrwymiadau pendant y byddwn yn gweithredu ein haddewidion maniffesto, y byddwn yn edrych yn fwy cyffredinol ar faterion amgylcheddol mewn ystod eang o feysydd. Byddwn hefyd, fel yr oedd yn glir iawn o'r maniffesto hwnnw, yn edrych ar amrywiaeth eang o feysydd nad oes angen deddfwriaeth arnyn nhw mewn gwirionedd er mwyn gwneud newidiadau, ac rwy'n credu bod hwnnw yn bwynt yr oeddech chi'n ei wneud ychydig yn gynharach. Ac o ran cyhoeddi datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd, rwy'n siŵr ei bod hi'n gwrando â brwdfrydedd am y cyfle i wneud y datganiad hwnnw ar yr adeg briodol.
Diolch, Weinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych chi'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd mewn i'r Siambr.
Thank you, Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:33.
Plenary was suspended at 15:33.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:43 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:43, with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar fforddiadwyedd, ail gartrefi a'r Gymraeg, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Julie James.
The next item is a statement by the Minister for Climate Change on affordability, second homes and the Welsh language, and I call on the Minister to make her statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. There has been considerable coverage and debate over recent months about second homes and, beyond that, affordable housing for young people in Wales. We are keenly aware of the challenges being faced and have already made clear strides towards addressing these. However, we can and will do more. In undertaking this work, we have listened to and acted on calls from communities across Wales. We have held cross-party discussions, and our clear determination to address the challenges being faced is reflected in our programme for government and in ministerial commitments.
We have welcomed the excellent work and clear recommendations from Dr Simon Brooks in his report, 'Second homes: developing new policies in Wales'. Indeed, the Minister for Education and the Welsh Language and I have written to Dr Brooks, setting out our response and outlining our next steps. Llywydd, this is a Government determined to take real and ambitious action, and today I am setting out our three-pronged approach to addressing the challenges facing our communities.
Much of the second home debate has focused on a number of our Welsh-speaking communities, chiefly in rural and coastal parts of the country. We know there is a real and serious linguistic dimension to this challenge. It's one that cuts across our commitment to Cymraeg 2050 and the critical importance of ensuring the vitality of Welsh as a community language. As well as significant linguistic considerations, a core part of the issue being faced is affordable housing in general, and not just in Wales, but in many parts of the UK and indeed beyond.
Building on our outstanding success in the last term, when we exceeded our affordable homes target, our programme for government reflects this continued commitment to deliver 20,000 new homes across Wales. Crucially, these will be low-carbon properties for rent in the social sector. In support of this commitment, we have almost doubled our financial investment this year—an ambitious and profoundly significant investment by any reckoning, and one that will offer a clear, tangible benefit to local people and to their communities.
We are also committed to developing effective tax, planning and housing measures to ensure that the interests of local people are protected. And we are not turning away from our distinct position on land transaction tax for second home purchases. In all of this, we will protect the particular interests of our Welsh language communities through a Welsh language communities housing plan, while retaining a hold on affordability across all communities in Wales.
The three-pronged approach is the start of real and concerted action to fairly manage second homes over this Senedd term, while also ensuring everyone has access to good-quality and affordable housing. First, support: to address issues of affordability, we will target and tailor our existing housing programmes across tenures. In doing this, we will draw on experiences of rolling out successful programmes such as homebuy, and promoting the sort of creative solutions we have seen in many parts of Wales. Over this coming summer, my officials will put together a package that we can start to trial. We’ll evaluate it thoroughly so that we can be assured it makes a clear, quantifiable difference.
Secondly, our regulatory framework and the system. To address the issue of second homes, we will provide for better management of additional second homes and short-term holiday lets through changes to the regulatory framework and system. Parts of the system need to change, and we will change them. We will establish a statutory registration scheme for all holiday accommodation, including short-term lets. We will consider the legal complexities of how we can test changes to the planning system, and I am also determined that all systems either in place or explored will champion social justice.
And third, a fairer contribution, so that national and local taxation systems ensure that second home owners make a fair and effective contribution to the communities in which they buy. As part of this work, we are looking very closely at circumstances in which certain properties can be transferred to the non-domestic rating list and, as a result, be sometimes liable for neither council tax nor non-domestic rates. That simply cannot be right and we will bring forward proposals to address this scenario. We know that second home owners can and often do support local economies and we cherish our reputation as a welcoming society. It is important though that all in Wales make a fair contribution. That is why we are reviewing local tax arrangements and, over the summer, we will bring forward options for consultation.
None of this is straightforward of course, which is something Dr Brooks also recognises. However, that will not deter us. We will pilot our approaches, working with partners, over the summer. We have already received one offer to take part in a pilot and I have written to invite further scoping discussions. Our actions in this area represent bold, cross-Government working. Ministers across the Welsh Government have been and will continue to be involved. We have established a cross-portfolio task group, and will continue our dialogue across parties. As I have said previously, no one party has the monopoly on good ideas.
Over the summer we will work with stakeholders to agree the basis and location or locations for an evaluated pilot; develop a coherent and effective support package to trial within the pilot; begin to develop a statutory registration scheme for all holiday accommodation and continue to engage with stakeholders on the shape of the model we will implement, including both the registration and inspection arrangements. We will consult on possible changes to local taxes to support local authorities in managing the impact of second homes and self-catered accommodation, and we will establish a draft Welsh language communities housing plan for consultation in the autumn. I hope that Members will support us as we get to work on this challenging but very important issue. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Bu cryn sylw a thrafodaeth dros y misoedd diwethaf am ail gartrefi ac, y tu hwnt i hynny, tai fforddiadwy i bobl ifanc yng Nghymru. Rydym ni'n ymwybodol iawn o'r heriau a wynebwn ac rydym eisoes wedi cymryd camau clir tuag at fynd i'r afael â'r rhain. Fodd bynnag, gallwn wneud mwy a byddwn yn gwneud mwy. Wrth ymgymryd â'r gwaith hwn, rydym wedi gwrando ar alwadau gan gymunedau ledled Cymru ac wedi gweithredu arnyn nhw. Rydym ni wedi cynnal trafodaethau trawsbleidiol, ac adlewyrchir ein penderfyniad clir i fynd i'r afael â'r heriau a wynebwn yn ein rhaglen lywodraethu ac mewn ymrwymiadau gweinidogol.
Rydym wedi croesawu gwaith rhagorol ac argymhellion clir Dr Simon Brooks yn ei adroddiad, 'Ail gartrefi: datblygu polisïau newydd yng Nghymru'. Yn wir, mae Gweinidog y Gymraeg ac Addysg a minnau wedi ysgrifennu at Dr Brooks, yn nodi ein hymateb ac yn amlinellu ein camau nesaf. Llywydd, mae hon yn llywodraeth sy'n benderfynol o gymryd camau gwirioneddol ac uchelgeisiol, a heddiw rwy'n nodi ein dull tair elfen o fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu ein cymunedau.
Mae llawer o'r ddadl ail gartrefi wedi canolbwyntio ar nifer o'n cymunedau Cymraeg eu hiaith, yn bennaf mewn rhannau gwledig ac arfordirol o'r wlad. Gwyddom fod dimensiwn ieithyddol gwirioneddol a difrifol i'r her hon. Mae'n un sy'n torri ar draws ein hymrwymiad i 'Cymraeg 2050' a phwysigrwydd hanfodol sicrhau bywiogrwydd y Gymraeg fel iaith gymunedol. Yn ogystal ag ystyriaethau ieithyddol sylweddol, rhan greiddiol o'r mater sy'n cael ei wynebu yw tai fforddiadwy yn gyffredinol, ac nid yng Nghymru yn unig, ond mewn sawl rhan o'r DU ac yn wir y tu hwnt.
Gan adeiladu ar ein llwyddiant ysgubol yn y tymor diwethaf, pryd y gwnaethom ragori ar ein targed cartrefi fforddiadwy, mae ein rhaglen lywodraethu yn adlewyrchu'r ymrwymiad parhaus hwn i ddarparu 20,000 o gartrefi newydd ledled Cymru. Yn hollbwysig, eiddo carbon isel fydd y rhain i'w rhentu yn y sector cymdeithasol. I gefnogi'r ymrwymiad hwn, rydym bron wedi dyblu ein buddsoddiad ariannol eleni—buddsoddiad uchelgeisiol a sylweddol iawn ar unrhyw gyfrif, ac un a fydd yn cynnig manteision clir, gwirioneddol i bobl leol ac i'w cymunedau.
Rydym hefyd wedi ymrwymo i ddatblygu mesurau treth, cynllunio a thai effeithiol i sicrhau bod buddiannau pobl leol yn cael eu diogelu. Ac nid ydym yn troi oddi wrth ein safbwynt clir ar dreth trafodiadau tir ar gyfer prynu ail gartrefi. Yn hyn i gyd, byddwn yn diogelu buddiannau penodol ein cymunedau Cymraeg drwy gynllun tai cymunedau Cymraeg, gan gadw gafael ar fforddiadwyedd ar draws pob cymuned yng Nghymru.
Mae'r dull tair elfen yn cychwyn gweithredu gwirioneddol ar y cyd i reoli ail gartrefi yn deg dros dymor y Senedd hon, gan sicrhau hefyd bod tai fforddiadwy o ansawdd da ar gael i bawb. Yn gyntaf, cymorth: i ymdrin â materion fforddiadwyedd, byddwn yn targedu ac yn teilwra ein rhaglenni tai presennol ar draws deiliadaethau. Wrth wneud hyn, byddwn yn defnyddio profiadau o gyflwyno rhaglenni llwyddiannus fel cymorth i brynu, a hybu'r mathau o atebion creadigol yr ydym wedi eu gweld mewn sawl rhan o Gymru. Dros yr haf nesaf, bydd fy swyddogion yn llunio pecyn y gallwn ddechrau ei dreialu. Byddwn yn ei werthuso'n drylwyr fel y gallwn fod yn sicr ei fod yn gwneud gwahaniaeth clir a mesuradwy.
Yn ail, ein fframwaith rheoleiddio a'r system. Er mwyn ymdrin â mater ail gartrefi, byddwn yn darparu ar gyfer gwell rheolaeth dros ail gartrefi ychwanegol ac eiddo a gaiff ei osod ar gyfer gwyliau tymor byr, drwy newidiadau i'r fframwaith rheoleiddio a'r system. Mae angen i rannau o'r system newid, a byddwn yn eu newid. Byddwn yn sefydlu cynllun cofrestru statudol ar gyfer pob llety gwyliau, gan gynnwys eiddo a osodir am dymor byr. Byddwn yn ystyried cymhlethdodau cyfreithiol o ran sut y gallwn brofi newidiadau i'r system gynllunio, ac rwyf hefyd yn benderfynol y bydd yr holl systemau sydd naill ai ar waith neu sy'n cael eu harchwilio, yn hyrwyddo cyfiawnder cymdeithasol.
Ac yn drydydd, cyfraniad tecach, fel bod systemau trethu cenedlaethol a lleol yn sicrhau bod perchnogion ail gartrefi yn gwneud cyfraniad teg ac effeithiol i'r cymunedau y maen nhw'n prynu ynddyn nhw. Yn rhan o'r gwaith hwn, rydym yn edrych yn fanwl iawn ar amgylchiadau lle gellir trosglwyddo rhywfaint o eiddo i'r rhestr ardrethi annomestig ac, o ganlyniad, weithiau byddan nhw'n osgoi talu'r dreth gyngor a'r ardrethi annomestig. Ni all hynny fod yn iawn yn sicr a byddwn yn cyflwyno cynigion i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon. Gwyddom y gall perchnogion ail gartref gefnogi economïau lleol ac yn aml maen nhw'n gwneud hynny, ac rydym ni'n coleddu ein henw da fel cymdeithas groesawgar. Er hynny, mae'n bwysig bod pawb yng Nghymru yn gwneud cyfraniad teg. Dyna pam yr ydym ni'n adolygu trefniadau treth leol ac yn ystod yr haf, byddwn yn cyflwyno dewisiadau ar gyfer ymgynghori.
Nid oes dim o hyn yn syml wrth gwrs, sy'n rhywbeth y mae Dr Brooks yn ei gydnabod hefyd. Fodd bynnag, ni fydd hynny'n ein rhwystro. Byddwn yn treialu ein dulliau gweithredu, gan weithio gyda phartneriaid, yn ystod yr haf. Rydym eisoes wedi cael un cynnig i gymryd rhan mewn cynllun treialu ac rwyf wedi ysgrifennu i wahodd trafodaethau cwmpasu pellach. Mae ein gweithredoedd yn y maes hwn yn cynrychioli gweithio beiddgar, trawslywodraethol. Mae Gweinidogion ar draws Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan ac yn parhau i gymryd rhan. Rydym wedi sefydlu grŵp gorchwyl trawsbortffolio, a byddwn yn parhau â'n deialog ar draws y pleidiau. Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen, nid oes gan yr un blaid fonopoli ar syniadau da.
Dros yr haf byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i gytuno ar y sail a'r lleoliad neu'r lleoliadau ar gyfer cynllun treialu wedi'i werthuso; datblygu pecyn cymorth cydlynol ac effeithiol i'w dreialu o fewn y cynllun treialu; dechrau datblygu cynllun cofrestru statudol ar gyfer pob llety gwyliau a pharhau i ymgysylltu â rhanddeiliaid ynghylch ffurf y model y byddwn yn ei weithredu, gan gynnwys y trefniadau cofrestru ac arolygu. Byddwn yn ymgynghori ar newidiadau posibl i drethi lleol i helpu awdurdodau lleol i reoli effaith ail gartrefi a llety hunanarlwyo, a byddwn yn sefydlu cynllun tai cymunedau Cymraeg drafft ar gyfer ymgynghori yn yr hydref. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn ein cefnogi wrth i ni ddechrau gweithio ar y mater heriol ond pwysig iawn hwn. Diolch, Llywydd.
I'll start off my contribution by just saying how disappointed, yet again, I am as a returned Member of this Senedd. I am part of your task group. Mabon and I have met with you, as Plaid Cymru and Welsh Conservatives, for two sessions now, and yet here we are, we find that the announcement was broken to the press yesterday. And Llywydd, I would just ask—. This is becoming quite an important issue. Members—new Members in particular—are saying to me, 'Is this how it works in the Senedd?', and I say, 'No, it isn't.' So, I would just ask all Ministers to work with their officials and ensure that, when we do return in September, such important business as this is conducted here, with respect to our elected Members, and not done through the media. Diolch.
Now, clearly, this is too important an issue for us to do any petty political squabbling, so I want to see us genuinely working across the board. And it's fair to say that the report by Dr Simon Brooks does make for some interesting reading, and it does raise some important points, including that
'there is little evidence that second homes are the main cause of high house prices as opposed to buyers moving to these areas to reside there'
permanently; having fewer second homes would not change the fact that local buyers have to compete with buyers from outside the area; an expansion of housing stock without due diligence would be bound to encourage significant population movement from other parts of the UK to linguistically sensitive areas; and local people are unable to compete in the housing market against buyers from outside the community.
So, if this Senedd is truly committed to co-operating cross-party on the housing crisis, I ask you, Minister, once again to agree to restoring the right to buy in Wales and reinvesting those sale proceeds. For every one house sold, three new units can be built. Do you agree with me that by acting on the finding by Dr Brooks that second homes are in fact a regional and a local problem— they're not necessarily a national problem—we could pursue the right to buy and reinvestment of sale proceeds in the wards most significantly impacted by second homes and, in doing so, create more homes for our locals? Our right-to-buy solution would be such a huge benefit to areas like Abersoch and Aberdaron, which have an income to house price affordability ratio of 10.7:1.
Following the Housing (Wales) Act 2014, local authorities have the right to charge a local tax premium of up to 100 per cent on second homes. Local authorities have been extremely hesitant to increase premiums, and there are justifiable reasons for this. There's this complete underacknowledgement of the benefits that some of our holiday homes, our second homes, contribute to our local economies. Certainly in Aberconwy, they provide jobs, they provide support for our economy, and I'm totally against these high premiums. So, will you explain why you think using further national and local taxation systems will be effective in combating the impact of second homes? We all want more detail as to what taxation measures you have in mind, but I don't believe that this is an issue you can simply tax your way out of.
You know what I said behind the scenes in our meetings: I believe that now it's time we worked across the whole industry and sector. We need to work with our landlords and our tenants; we need to work with our housing providers, the registered social landlords, the private sector landlords, and we need to work with those in the holiday-let industry. People have been vilified, almost, now for having a second home, and I know in my own constituency, the number—. I had a housing mini-conference on Friday, where I was told categorically by those working in the industry that there are now fewer homes available, because people are withdrawing from the sector in favour of Airbnbs, in favour of holiday lets. I think we need to actually look at this with a very multifaceted approach. And I think also we've got to just tone down some of the hostile language I'm hearing in this debate—not by you, I might add, as a Government.
I'm happy to work with you, very keen to work with you; I want to ensure that our locals have that accommodation that they so badly need, but as I say, it's not going to be solved overnight. I think Dr Simon Brooks has made that point: it's going to take time to turn that big ship around. We need to start, but those conversations need to start cross-party across this Senedd. Diolch, Llywydd.
Rwyf am ddechrau fy nghyfraniad drwy ddweud pa mor siomedig, unwaith eto, yr wyf i fel Aelod a ddychwelwyd i'r Senedd hon. Rwy'n rhan o'ch grŵp gorchwyl. Mae Mabon a finnau wedi cwrdd â chi, ar ran Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr Cymreig, ar gyfer dwy sesiwn erbyn hyn, ac eto dyma ni, rydym ni'n gweld bod y cyhoeddiad wedi ei roi i'r wasg ddoe. A Llywydd, hoffwn ofyn—. Mae hwn yn dod yn fater eithaf pwysig. Mae Aelodau—Aelodau newydd yn arbennig—yn dweud wrthyf i, 'Ai dyma sut y mae pethau'n gweithio yn y Senedd?', a dywedaf innau, 'Nage, nid fel hyn.' Felly, byddwn yn gofyn i bob Gweinidog weithio gyda'u swyddogion a sicrhau, pan ddychwelwn ni ym mis Medi, y cynhelir busnes mor bwysig â hwn yn y fan yma, o barch i'n Haelodau etholedig, ac na chaiff ei wneud drwy'r cyfryngau. Diolch.
Nawr, yn amlwg, mae hwn yn fater rhy bwysig i ni gael unrhyw gecru gwleidyddol dibwys yn ei gylch, felly rwyf eisiau ein gweld ni'n gweithio'n gyffredinol o ddifrif. Ac mae'n deg dweud bod yr adroddiad gan Dr Simon Brooks yn ddiddorol iawn i'w ddarllen, ac mae'n codi rhai pwyntiau pwysig, gan gynnwys mai prin
'yw’r dystiolaeth mai ail gartrefi sy’n bennaf gyfrifol am brisiau tai uchel yn hytrach na phrynwyr sy’n symud i’r ardaloedd hyn er mwyn byw yno’n barhaol';
ni fyddai bod â llai o ail gartrefi yn newid y ffaith bod yn rhaid i brynwyr lleol gystadlu â phrynwyr o'r tu allan i ardal; byddai ehangu stoc tai heb ddiwydrwydd dyladwy yn sicr o annog symudiad sylweddol yn y boblogaeth o rannau eraill o'r DU i ardaloedd sensitif o ran iaith; ac ni all pobl leol gystadlu yn y farchnad dai yn erbyn prynwyr o'r tu allan i'r gymuned.
Felly, os yw'r Senedd hon wedi ymrwymo'n wirioneddol i gydweithredu trawsbleidiol ar yr argyfwng tai, gofynnaf i chi, Gweinidog, unwaith eto i gytuno i adfer yr hawl i brynu yng Nghymru ac ailfuddsoddi'r enillion gwerthu hynny. Ar gyfer pob un tŷ a werthir, gellir adeiladu tair uned newydd. A ydych chi'n cytuno â mi, drwy weithredu ar ganfyddiad Dr Brooks fod ail gartrefi mewn gwirionedd yn broblem ranbarthol a lleol—nid ydyn nhw o reidrwydd yn broblem genedlaethol—y gallem ni fynd ar drywydd yr hawl i brynu ac ailfuddsoddi enillion gwerthu yn y wardiau y mae ail gartrefi yn effeithio fwyaf arnyn nhw ac, wrth wneud hynny, creu mwy o gartrefi i'n pobl leol? Byddai ein datrysiad hawl i brynu o fudd mor enfawr i ardaloedd fel Abersoch ac Aberdaron, sydd â chymhareb fforddiadwyedd incwm o gymharu â phrisiau tai o 10.7:1.
Yn dilyn Deddf Tai (Cymru) 2014, mae gan awdurdodau lleol yr hawl i godi premiwm treth leol o hyd at 100 y cant ar ail gartrefi. Mae awdurdodau lleol wedi bod yn gyndyn iawn i gynyddu premiymau, ac mae rhesymau, y gellir eu cyfiawnhau, dros hyn. Mae yna ddiffyg cydnabod llwyr y manteision y mae rhai o'n cartrefi gwyliau, ein hail gartrefi, yn eu cynnig i'r economïau lleol. Yn sicr yn Aberconwy, maen nhw'n darparu swyddi, maen nhw'n rhoi cymorth i'n heconomi, ac rwy'n gwbl yn erbyn y premiymau uchel hyn. Felly, a wnewch chi egluro pam yr ydych chi'n credu y bydd defnyddio systemau trethu cenedlaethol a lleol ychwanegol yn effeithiol o ran mynd i'r afael ag effaith ail gartrefi? Rydym i gyd eisiau cael mwy o fanylion ynghylch pa fesurau trethiant sydd gennych chi mewn golwg, ond nid wyf i'n credu bod hwn yn fater y gallwch drethu eich ffordd allan ohono.
Rydych yn gwybod beth a ddywedais i y tu ôl i'r llenni yn ein cyfarfodydd: credaf ei bod yn bryd erbyn hyn i ni weithio ar draws y diwydiant a'r sector cyfan. Mae angen i ni weithio gyda'n landlordiaid a'n tenantiaid; mae angen i ni weithio gyda'n darparwyr tai, y landlordiaid cymdeithasol cofrestredig, landlordiaid y sector preifat, ac mae angen i ni weithio gyda'r rhai yn y diwydiant gosod eiddo ar gyfer gwyliau. Mae pobl wedi cael eu difrïo bron, erbyn hyn am fod ag ail gartref, a gwn yn fy etholaeth fy hun, y nifer—. Cefais gynhadledd fach ar dai ddydd Gwener, pryd y dywedwyd wrthyf yn bendant gan y rhai sy'n gweithio yn y diwydiant fod llai o gartrefi ar gael erbyn hyn, oherwydd bod pobl yn tynnu'n ôl o'r sector ac yn ffafrio Airbnb, yn ffafrio gosod eiddo ar gyfer gwyliau. Rwy'n credu bod angen i ni edrych ar hyn gydag ymagwedd amlweddog iawn. Ac rwy'n credu hefyd fod yn rhaid i ni ysgafnu rhywfaint ar yr iaith elyniaethus rwy'n ei chlywed yn y ddadl hon—nid gennych chi, hoffwn ychwanegu, y Llywodraeth.
Rwy'n hapus i weithio gyda chi, yn awyddus iawn i weithio gyda chi; rwyf eisiau sicrhau bod gan ein pobl leol y lletyau hynny y mae arnyn nhw eu hangen gymaint, ond fel y dywedais, ni fydd hyn yn cael ei ddatrys dros nos. Rwy'n credu bod Dr Simon Brooks wedi gwneud y pwynt hwnnw: mae'n mynd i gymryd amser i newid cwrs y llong fawr honno. Mae angen i ni ddechrau, ond mae angen i'r sgyrsiau hynny ddechrau yn drawsbleidiol ar draws y Senedd hon. Diolch, Llywydd.
Thank you very much, Janet. On the media points, I take your point; I want to make very certain that Members of the Senedd have the information first, so we've taken some pains to make sure that Members of the Senedd have the copy of the letter going back to Dr Simon Brooks today and that spokespeople had the oral statement early on. I take the point entirely, so we will certainly work with the cross-party group on that.
There are some real complexities here, aren't there? So, one of the big things that we want to be able to do is work with everyone to understand what the definitions of these various terms are. A second home, a home that's occupied by somebody who isn't from the community, a home that's occupied by somebody that works in the community but returns somewhere else at the weekend, a home that's partly occupied by somebody and partly let out; there is a vast number of different ways of doing this. So, some of the issues are definitional, and I certainly do not want to put anyone into the vilified space. Everyone makes a contribution, we just need to ensure that it's a fair contribution.
I don't agree with you on the right to buy. There are a whole host of issues around right to buy, not least that we haven't got enough social housing, so selling some of it off doesn't make any sense. But also, of course, the only way that people can afford to buy the social homes they live in is to buy them at substantial discounts, and the discount price does not produce enough money to build the next lot of social homes. I think you're severely underestimating, unfortunately, how much money that actually takes. So, there are real issues with that.
What we do need to do is make sure that we build enough social homes for rent so that people who want them can have them, and so I think we are agreed on that part of it. I am, of course, very determined to do that, and to make sure that we build them in the right place, for the right community access to those social homes as well. We have the housing crisis we've discussed in this Senedd a number of times now, Llywydd, which would take—. Each one of them is a debate in its own right. But I'm very happy to engage across party on a number of solutions to that.
The last thing I want to say is just on the issue of working with the landlords. We are determined to put a registration scheme in place for holiday lets. Some of the issues are that it's more difficult to be a permanent landlord than it is to be a temporary one, so that needs to be addressed, and we need to be sure that people are adhering to the right standards and the right tax regimes and all the rest of it. So, we will be doing that, and I'm very happy, Janet, to work with you to make sure that that's both proportionate and produces the results that we both want.
Diolch yn fawr iawn, Janet. O ran y pwyntiau am y cyfryngau, rwy'n derbyn eich pwynt; rwyf eisiau gwneud yn siŵr bod aelodau'r Senedd yn cael yr wybodaeth yn gyntaf, felly rydym wedi ymdrafferthu i sicrhau bod aelodau'r Senedd yn cael copi o'r llythyr sy'n mynd yn ôl at Dr Simon Brooks heddiw a bod y llefarwyr wedi cael y datganiad llafar yn gynharach. Rwy'n derbyn y pwynt yn gyfan gwbl, felly byddwn yn sicr yn gweithio gyda'r grŵp trawsbleidiol ar hynny.
Mae rhai cymhlethdodau gwirioneddol yn y fan yma, onid oes? Felly, un o'r pethau mawr yr ydym ni eisiau ei wneud yw gweithio gyda phawb i ddeall beth yw'r diffiniadau o'r termau amrywiol hyn. Ail gartref, cartref a feddiannir gan rywun nad yw'n dod o'r gymuned, cartref a feddiannir gan rywun sy'n gweithio yn y gymuned ond sy'n dychwelyd i rywle arall dros y penwythnos, cartref a feddiannir yn rhannol gan rywun ac sy'n cael ei osod i rywun arall yn rhannol; mae nifer fawr o wahanol ffyrdd o wneud hyn. Felly, mae rhai o'r materion yn dibynnu ar ddiffiniad, ac yn sicr nid wyf eisiau difrïo neb. Mae pawb yn gwneud cyfraniad, ond mae angen i ni sicrhau ei fod yn gyfraniad teg.
Nid wyf yn cytuno â chi ar yr hawl i brynu. Mae llu o broblemau ynghylch yr hawl i brynu, yn rhannol am nad oes gennym ddigon o dai cymdeithasol, felly nid yw gwerthu rhywfaint ohonynt yn gwneud unrhyw synnwyr. Ond hefyd, wrth gwrs, yr unig ffordd y gall pobl fforddio prynu'r cartrefi cymdeithasol y maen nhw'n byw ynddyn nhw yw eu prynu gyda disgownt sylweddol, ac nid yw'r pris disgownt yn cynhyrchu digon o arian i adeiladu'r gyfres nesaf o gartrefi cymdeithasol. Rwy'n credu eich bod wedi tanamcangyfrif yn sylweddol, yn anffodus, faint o arian y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd. Felly, mae problemau gwirioneddol ynghylch hynny.
Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau ein bod yn adeiladu digon o gartrefi cymdeithasol i'w rhentu fel y gall pobl sydd eu eisiau nhw eu cael nhw, ac felly credaf ein bod ni'n gytûn ar hynny. Rwyf i, wrth gwrs, yn benderfynol iawn o wneud hynny, ac i sicrhau ein bod yn eu hadeiladu yn y lle iawn, ar gyfer y mynediad cymunedol iawn i'r cartrefi cymdeithasol hynny hefyd. Mae gennym yr argyfwng tai yr ydym wedi'i drafod yn y Senedd hon nifer o weithiau bellach, Llywydd, a fyddai'n cymryd—. Mae pob un yn ddadl ynddi hi ei hun. Ond rwy'n hapus iawn i ymgysylltu ar draws y pleidiau ar nifer o atebion i hynny.
Y peth olaf yr wyf i eisiau ei ddweud yw ynghylch y mater o weithio gyda'r landlordiaid. Rydym yn benderfynol o roi cynllun cofrestru ar waith ar gyfer gosod eiddo ar gyfer gwyliau. Mae rhai o'r problemau yn deillio o'r ffaith ei bod yn anos bod yn landlord parhaol nag yw hi i fod yn un dros dro, felly mae angen ymdrin â hynny, ac mae angen i ni fod yn siŵr bod pobl yn glynu wrth y safonau cywir a'r cyfundrefnau treth cywir a phopeth arall. Felly, byddwn yn gwneud hynny, ac rwy'n hapus iawn, Janet, i weithio gyda chi i sicrhau bod hynny'n gymesur ac yn cynhyrchu'r canlyniadau y mae'r ddwy ohonom yn dymuno eu gweld.
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am y datganiad yma. Dwi innau eisiau rhoi ar y record hefyd pa mor siomedig oeddwn i i ffeindio fod y datganiad yma wedi cael ei wneud yn gyhoeddus i'r cyfryngau neithiwr, ac eich bod chi wedi bod yn Nhyddewi yn ffilmio ddoe, ac ein bod ni ddim wedi clywed dim byd amdano fo tan heddiw. Ond hyderaf na fydd hynny yn digwydd eto.
Os caf i yn gyntaf edrych, felly, ar y datganiad yn gyffredinol, fel rydych chi wedi sôn, mae'r Senedd yma eisoes wedi pasio cynnig yn datgan bod yna argyfwng tai. Fe gofiwch inni wneud hynny ryw dair wythnos yn ôl, a chwarae teg, gwnaethoch chi fel Llywodraeth ddim gwrthwynebu'r cynnig—a'i gefnogi e, mewn gwirionedd. Mae'r argyfwng ail dai yn un symptom yn unig o argyfwng llawer dyfnach a llawer iawn mwy sydd yn wynebu cymunedau ar hyd a lled Cymru. Mae'n golygu nad ydy pobl o Fôn i Fynwy yn medru fforddio prynu tai yn eu cymunedau. Fel y soniais i yn y ddadl honno rhai wythnosau yn ôl, mae hyn yn ganlyniad i farchnad sydd yn rhemp, a Llywodraeth ar ôl Llywodraeth sydd yn ofn ymyrryd yn y farchnad a sicrhau bod tai yn gartrefi, ac nid yn fuddsoddiad ariannol neu'n statws moethus i'w fwynhau yn achlysurol.
Ond rŵan at fanylion eich datganiad. Dwi'n falch gweld y datganiad yn cynnig ychydig yn fwy o fanylion mewn gwirionedd na'r hyn a gyflwynwyd yn y wasg. Dwi'n croesawu'r ffaith bod yna gydnabyddiaeth o'r diwedd fod yna broblem yn wynebu ein cymunedau—yn yr achos yma, cymunedau Cymraeg eu hiaith. Ond mae'r addewidion, yr ymrwymiad i ragor o ymgynghori, hanner addewidion ac oedi yn arwain rhywun i feddwl nad ydy'r Llywodraeth mewn gwirionedd yn gwerthfawrogi llawn difrifoldeb y sefyllfa. Nid problem ydy o, ond argyfwng.
Mae'r cynllun cofrestru statudol, er enghraifft, ar gyfer pob tŷ llety gwyliau i'w groesawu. O'r diwedd, bydd gennym ni well data a gwybodaeth fanwl ar bwy sy'n cadw busnesau dilys a chyfreithlon, a phwy sy'n ceisio chwarae'r system. Gall hyn gynorthwyo wrth geisio cau'r loophole sy'n galluogi pobl i drosi tai i dreth fusnes. A dwi'n croesawu eich bod chi wedi ymrwymo i edrych ar gau'r loophole. Ond er mwyn eich arbed chi rhag gwastraffu unrhyw ragor o'ch amser yn ymgynghori eto fyth, mi wnaf eich hysbysu chi rŵan fod yr Association of Accounting Technicians eisoes wedi edrych i mewn i hyn, ac wedi gwneud argymhellion i Lywodraeth San Steffan, ac mae Llywodraeth San Steffan, o dan y Ceidwadwyr yn Lloegr, yn edrych i gau'r loophole yma yn barod. Pam na wnewch chi weithredu ar hyn yn syth?
Rydych chi'n sôn am dreialu newid defnydd o fewn cynllunio i greu adran newydd ar gyfer lletyau tymor byr. Pam y treialu? Does dim angen cyfnod prawf fel hyn. Mae yna gynsail eisoes yn bodoli ar gyfer hyn efo tai amlfeddiannaeth. A does dim angen deddfwriaeth newydd, does dim rhaid gwastraffu amser rhagor yn edrych ar dreialu mwy o bethau. Rhaid ichi fod yn ddewr a gweithredu. A wnewch chi, felly, ymrwymo i weithredu ar hyn mor fuan â phosib?
Yn fwy pryderus fyth ydy'r amwysedd yn eich geiriau chi wrth sôn am dreialu adran newydd ar gyfer ail dai, gan eich bod chi'n sôn am edrych ar y potensial o dreialu adran newydd o'r fath yma o fewn y rheolau cynllunio. Peidiwch â gwastraffu rhagor o amser. Dwi'n gwybod bod yna bryderon ac amheuon am y polisi yma, ond dysgwch o wledydd eraill. Mae llywodraethau yn y Swistir yn gweithredu ar hyn yn barod, a hynny yn llwyddiannus. A wnewch chi estyn allan i wledydd fel y Swistir i ddysgu'r gwersi ganddyn nhw? Mae'r amser wedi dod i gymryd camau ystyrlon o blaid ein cymunedau ac o blaid pobl sydd wedi ein hethol ni. Fe gewch chi ein cefnogaeth ni i weithredu. Mae rhai o'n cymunedau ni bellach wedi mynd ar goll, ac eraill ar eu gliniau. Da chi, gweithredwch. Does dim angen ystyried potensial a threialu rhagor. Mae cyngor tref Nefyn eisoes wedi agor y drws ichi. Cymerwch y cyfle i gydweithio â nhw a chymunedau eraill sy'n galw allan am gymorth.
Yn olaf, dwi'n falch gweld eich bod chi yn sôn am edrych ar dreth trafodion tir, ond eto, does yna ddim ymrwymiad clir. Mae profiad gwledydd eraill yn dangos yn glir fod cynyddu treth gyffelyb ar bryniant ail dai, trydydd tai, ac yn y blaen, yn gymorth, ac yn sicrhau rheoli ar y farchnad. Gwnewch rywbeth yn ei gylch o. Gallwch chi wneud hyn heb hyd yn oed addasu ar unrhyw ddeddfwriaeth. Does dim angen oedi pellach. Mae prisiau tai yn saethu i fyny o flaen ein llygaid ni, a phobl ifanc yn gorfod gadael eu cymunedau neu fyw mewn tai israddol. Os nad ydych chi'n cymryd camau i weithredu rŵan hyn, yna byddwn ni'n gweld mwy o gymunedau yn mynd ar goll a mwy o bobl yn symud o'u cymunedau. Does dim amser gennym ni i'w golli. Gweithredwch rŵan hyn. Diolch.
Thank you very much, Minister, for this statement. I also want to put on record how disappointed I was to see that this statement had been made public to the media yesterday evening, and that you were in St David's filming yesterday, and that we'd heard nothing about it until today. But I trust that that will not happen again.
If I could first of all look at the statement in general terms, as you've mentioned, this Senedd has already passed a motion stating that there is a housing crisis. You'll remember us doing that some three weeks ago, and in fairness, you as a Government didn't oppose that motion—in fact, you supported it. The second homes crisis is just one symptom of a far deeper crisis that is facing communities the length and breadth of Wales. It means that people from Anglesey to Monmouthshire can't afford to buy homes in their own communities. I mentioned in that debate some weeks ago that this is a result of a housing market run wild, and Government after Government that fear intervention in the market to ensure that houses are homes rather than a financial investment or a luxury status symbol to be enjoyed occasionally.
But now to the details of your statement. I'm pleased to see the statement providing a little more detail than what was put forward in the media. I welcome the fact that there is recognition at last that there is a problem facing our communities—in this case, Welsh-speaking communities. But the pledges, and the commitment to further consultation, half promises and further delay, do lead one to think that the Government doesn't really appreciate the real gravity of the situation. It's not a problem, it's a crisis.
The statutory registration scheme for all holiday accommodation is to be welcomed. At last we will have improved data and detailed information as to who is actually running a legal business and who is trying to play the system. This could assist us in trying to close the loophole that enables people to convert their housing to business rates. I welcome the fact that you have committed to looking at that loophole. But in order to save you from wasting any more time on consultation yet again, I will inform you right now that the Association of Accounting Technicians has already looked at this issue, and has made recommendations to the Westminster Government, and the Westminster Government, under the Conservatives in England, is looking to close this very loophole already. So, why won't you take action on this immediately?
You mentioned trialling change of use within planning in order to create a new section for short-term lets. Well, why trial this? We don't need a pilot period. There is already precedent in place for this with homes in multiple occupation. We don't need new legislation, we don't need to waste any more time looking at piloting things. You must be brave and take action. Will you, therefore, commit to taking action on this as soon as possible?
More concerning yet is the ambiguity in your words in talking about trialling a new section for second homes, because you are talking about looking at the potential of trialling such a programme within planning regulations. Don't waste any more time. I know that there are concerns and doubts about this policy, but learn from other nations. Governments in Switzerland are taking action on this already, and are doing so successfully. Will you reach out to nations such as Switzerland to learn those lessons from them? The time has come to take considered steps in favour of our communities and those people who have elected us. You will get our support to take action. Some of our communities have been lost and others are on their knees. I urge you to take action. We don't need to consider the potential or conduct further pilots. Nefyn town council has already opened the door to you. Take that opportunity to work with them and other communities who are crying out for support.
Finally, I am pleased to see that you are talking about looking at land transaction tax, but again, there is no clear commitment. The experiences of other nations demonstrate clearly that increasing similar taxes on the purchase of second or third homes is an assistance and does ensure some control of the market. Do something about it. You can do this without even making any changes to legislation. We don't need any further delay. House prices are shooting up before our very eyes, and young people are having to leave their communities or live in second-class accommodation. Unless you take steps to take action now, then we will see more communities lost, and more people moving from their communities. We have no time to waste. Take action now. Thank you.
Diolch, Mabon. I understand the passion that you bring to this and the frustration of people who aren't in Government about the reason that we have to pilot and consult on things, but the reason is because we must consult on changes to the rules; otherwise we will be judicially reviewed, and the process will slow right down. So, I share your frustration, but we must consult on it. We must make sure that we have a range of views in place and that it's a genuine consultation. We will certainly be consulting on the changes to the planning rules.
One of the things I particularly want to have a look at, though, is whether we have to have a one-size-fits-all. It's a particularly complex part of planning law, but I would very much like to—. Well, we're taking advice on whether we can have particular planning rules in particular communities, which are not necessary elsewhere in Wales, and so we don't have to force particular change-of-use-type arrangements on areas that don't need to have that kind of control, particularly, for example, in inner cities and so on, where there's a completely different, although equal, problem with the sort of issues that we're looking at.
In terms of affordability, there are a range of issues with affordability and the increasing number of homes that are outside the affordability bracket of local people. They aren't all about second homes. Some of them are around things around the lending regime, for example. It's not at all uncommon in my constituency for people to come to me who have paid rent substantially more than they would have to pay on a mortgage over a long period of time, only to find that that doesn't count for anything for their financial status, and their inability to pull a deposit together, unless they have the bank of mum and dad to help them out, is just prohibitive. So, they can never get on that first step, despite the fact that they have quite clearly been able to afford a rent of much greater than the mortgage payment for a very long time. So, we need to work with schemes like Help to Buy and with our lenders to make sure that we have areas where we can help local people get together the financial wherewithal to buy the homes that they want to buy. So, it's not just about the sheer cost of the most expensive homes.
One of the ways that we are looking to do that is with the community land trust that I spoke to yesterday in Solva, where we have a shared equity scheme, effectively, so that people can get a foot on the ladder, they can get a bit of the developing value of the house that they live in, but they don't have the right to sell it on to anyone they like at a vast profit; they can take their equity out and move on if they want to. I'm really keen to look at schemes of that sort across Wales. One of the big issues with planning is that you can, very frequently, control the first sale but not the subsequent ones. So, we can control the sale of the house as a main house on the first occasion that it is sold; it's very difficult to do that for the fourth sale. And so, one of the things we're looking to do is to make sure that we retain that house as a local house forward into the future, and that has proven much more difficult to do right across the world. And I can assure you, Mabon, that I most certainly am looking at international examples of this, but unfortunately, so far, they're all showing the same issues—the first one is fine and subsequent ones are much more problematic. So, we'll be looking to see what we can do to ensure that. I'm very keen on having a sort of golden share, a public share, in that that prevents the sale onwards to anybody you feel like at any price you like, and retains that house in local ownership. But that, of course, is a compromise on the owner-occupier-type arrangement that we're familiar with across Britain. So, we will be looking to see what we can do to pilot some of that.
We are not the repository of all the good information; I'm very happy to work cross-party with you, both in public and in working groups behind the scenes to make sure that we explore all of the good ideas. Several good ideas have been put forward already around social partnerships, social enterprises, taking control of particular holiday let arrangements and so on that I'm very keen to explore as well. What I'm trying to demonstrate here, Llywydd, is that we're very open to looking at a range of solutions that will be different for each community in Wales, because each community has a different problem; they're not all the same. We do have one community that has put itself forward as a pilot, but we have only the one at the moment. So, if Members of the Senedd want to encourage communities in their areas to come forward and pilot some of these arrangements, I'd be more than happy to speak to them very promptly to get that up and running.
Llywydd, I will, at some point in the future, come to the Senedd floor and set out the issue with how long it takes us to get various pieces of legislation in. I do think people out there in Wales need to understand some of the constraints, because it's very frustrating to have the call to action, knowing that it's actually impossible to deliver in that short period of time that people really want to see.
Diolch, Mabon. Rwy'n deall eich angerdd chi a rhwystredigaeth pobl nad ydyn mewn Llywodraeth ynghylch y rheswm bod yn rhaid i ni dreialu ac ymgynghori ar bethau, ond y rheswm yw bod yn rhaid i ni ymgynghori ar newidiadau i'r rheolau; fel arall byddwn yn cael ein hadolygu'n farnwrol, a bydd y broses yn arafu y dra helaeth. Felly, rwy'n rhannu eich rhwystredigaeth, ond mae'n rhaid i ni ymgynghori yn ei gylch. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni amrywiaeth o safbwyntiau ar waith a'i fod yn ymgynghoriad dilys. Byddwn yn sicr yn ymgynghori ar y newidiadau i'r rheolau cynllunio.
Un o'r pethau yr wyf i eisiau edrych arno yn arbennig, serch hynny, yw pa un a oes rhaid i ni gael un ateb sy'n addas i bawb. Mae'n rhan arbennig o gymhleth o gyfraith cynllunio, ond hoffwn i'n fawr—. Wel, rydym ni'n cymryd cyngor ynghylch pa un a allwn ni fod â rheolau cynllunio penodol mewn cymunedau penodol, nad ydyn nhw yn angenrheidiol mewn mannau eraill yng Nghymru, ac felly nid oes rhaid i ni orfodi trefniadau newid defnydd penodol mewn ardaloedd lle nad oes angen iddyn nhw gael y math hwnnw o reolaeth, yn enwedig, er enghraifft, yng nghanol dinasoedd ac yn y blaen, lle ceir problem hollol wahanol, er yn gyfartal, o ran y math o faterion yr ydym yn edrych arnyn nhw.
O ran fforddiadwyedd, mae amrywiaeth o broblemau o ran fforddiadwyedd a'r nifer cynyddol o gartrefi sydd y tu allan i ddosbarth fforddiadwyedd pobl leol. Nid ydyn nhw i gyd yn ymwneud ag ail gartrefi. Mae rhai ohonyn nhw yn ymwneud â'r gyfundrefn fenthyca, er enghraifft. Nid yw'n anghyffredin o gwbl yn fy etholaeth i, i bobl ddod ataf sydd wedi talu rhent sy'n fwy o lawer nag y byddai'n rhaid iddyn nhw ei dalu am forgais dros gyfnod hir o amser, dim ond i ganfod nad yw hynny'n cyfrif dim o gwbl o ran eu statws ariannol, a'u hanallu i fforddio blaendal, oni bai fod ganddyn nhw fanc mam a dad i'w helpu, mae'n afresymol. Felly, ni allan nhw byth fynd ar y gris cyntaf hwnnw, er eu bod yn amlwg wedi gallu fforddio talu rhent llawer mwy na'r taliad morgais ers amser maith. Felly, mae angen i ni weithio gyda chynlluniau fel Cymorth i Brynu a chyda'n benthycwyr i sicrhau bod gennym feysydd lle gallwn helpu pobl leol i gael gafael ar yr adnoddau ariannol i brynu'r cartrefi y maen nhw eisiau eu prynu. Felly, nid yw'n ymwneud â dim ond cost y cartrefi drutaf.
Un o'r ffyrdd yr ydym yn ceisio gwneud hynny yw gyda'r ymddiriedolaeth tir cymunedol y siaradais â hi ddoe yn Solfach, lle mae gennym ni gynllun rhannu ecwiti, i bob pwrpas, fel y gall pobl gael troed ar yr ysgol, gallan nhw gael ychydig o werth datblygol y tŷ y maen nhw'n byw ynddo, ond nid oes ganddyn nhw'r hawl i'w werthu i unrhyw un o'u dewis eu hunain am elw enfawr; gallan nhw dynnu eu hecwiti allan a symud ymlaen os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny. Rwy'n awyddus iawn i edrych ar gynlluniau o'r math hwnnw ledled Cymru. Un o'r problemau mawr gyda chynllunio yw y gallwch, yn aml iawn, reoli'r gwerthiant cyntaf ond nid y rhai dilynol. Felly, gallwn reoli gwerthiant y tŷ fel prif dŷ y tro cyntaf iddo gael ei werthu; mae'n anodd iawn gwneud hynny ar gyfer y pedwerydd gwerthiant. Ac felly, un o'r pethau yr ydym ni'n bwriadu ei wneud yw sicrhau ein bod yn cadw'r tŷ hwnnw yn dŷ lleol ymlaen i'r dyfodol, ac mae hynny wedi profi'n llawer anos ei wneud ar draws y byd. A gallaf eich sicrhau, Mabon, fy mod yn sicr yn edrych ar enghreifftiau rhyngwladol o hyn, ond yn anffodus, hyd yn hyn, maen nhw i gyd yn dangos yr un problemau—mae'r un cyntaf yn iawn ac mae'r rhai dilynol yn llawer mwy problemus. Felly, byddwn yn edrych i weld beth y gallwn ei wneud i sicrhau hynny. Rwy'n awyddus iawn i gael rhyw fath o gyfran euraid, cyfran gyhoeddus, gan fod hynny'n atal y gwerthiant ymlaen i unrhyw un o'ch dewis am unrhyw bris o'ch dewis chi, ac yn cadw'r tŷ hwnnw mewn perchnogaeth leol. Ond mae hynny, wrth gwrs, yn gyfaddawd o ran y trefniant perchen-feddiannydd yr ydym yn gyfarwydd ag ef ledled Prydain. Felly, byddwn yn edrych i weld beth allwn ni ei wneud i dreialu rhywfaint o hynny.
Nid ni yw storfa'r holl wybodaeth dda; rwy'n hapus iawn i weithio'n drawsbleidiol gyda chi, yn gyhoeddus ac mewn gweithgorau y tu ôl i'r llenni i sicrhau ein bod yn archwilio'r holl syniadau da. Mae nifer o syniadau da wedi'u cyflwyno eisoes ynghylch partneriaethau cymdeithasol, mentrau cymdeithasol, cymryd rheolaeth dros drefniadau gosod eiddo ar gyfer gwyliau penodol ac ati, yr wyf i'n awyddus iawn i'w harchwilio hefyd. Yr hyn rwy'n ceisio ei ddangos yn y fan yma, Llywydd, yw ein bod ni'n barod iawn i edrych ar amrywiaeth o atebion a fydd yn wahanol i bob cymuned yng Nghymru, oherwydd y mae gan bob cymuned broblem wahanol; nid ydyn nhw i gyd yr un fath. Mae gennym ni un gymuned sydd wedi cynnig ei hun fel cynllun treialu, ond dim ond yr un sydd gennym ni ar hyn o bryd. Felly, os yw Aelodau'r Senedd eisiau annog cymunedau yn eu hardaloedd hwy i ddod ymlaen a threialu rhai o'r trefniadau hyn, byddwn yn fwy na pharod i siarad â nhw yn fuan iawn i roi hynny ar waith.
Llywydd, byddaf, rywbryd yn y dyfodol, yn dod i lawr y Senedd ac yn nodi'r mater o ba mor hir y mae hi'n ei gymryd i ni gael gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth. Rwy'n credu bod angen i bobl yn y gymdeithas yng Nghymru ddeall rhai o'r cyfyngiadau, oherwydd mae'n rhwystredig iawn cael yr alwad i weithredu, gan wybod ei bod yn wirioneddol amhosibl cyflawni yn y cyfnod byr hwnnw, yr hyn y mae pobl wir yn dymuno ei weld.
I'm very pleased that we have had this statement today. We have too few houses, we have too few affordable houses. House prices have increased due to a shortage of accommodation, but also Government policies such as Help to Buy and the land transaction tax holiday have pushed up prices. The biggest housing shortages are in Cardiff and Swansea and I refer the Minister to the council house waiting lists of both those cities. It's obvious to me that we need more council housing. The only time, post war, when housing supply equalled housing demand was when large-scale council housing was taking place and we had council housing available, and previously privately rented accommodation was available for owner occupation. It was a win-win situation. We've gone into no council housing—or very few council houses—being built and lots of privately rented accommodation. A lose-lose situation. Whilst the longer term solution is building more council houses, there are short-term solutions. Will the Welsh Government end business rates relief on houses and treat all houses as liable to council tax? Finally, why does the Welsh Government think that a pilot project will not just produce displacement rather than a change in the actions of people?
Rwy'n falch iawn ein bod ni wedi cael y datganiad hwn heddiw. Rydym yn brin o dai, rydym yn brin o dai fforddiadwy. Mae prisiau tai wedi cynyddu oherwydd prinder adeiladau, ond hefyd mae polisïau'r Llywodraeth fel Cymorth i Brynu a gwyliau treth trafodiadau tir wedi co