Y Cyfarfod Llawn
Plenary
29/06/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, bawb. Croeso i'r Cyfarfod Llawn, ac yn enwedig i unrhyw aelod o'r cyhoedd sydd wedi ymuno â ni unwaith eto yn yr oriel gyhoeddus am y tro cyntaf mewn 15 mis. Croeso i chi i hynny.
Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i bawb—y rhai sydd yn y Siambr a'r rhai sydd yn ymuno drwy gyswllt fideo.
Good afternoon and welcome to this Plenary session, and in particular to members of the public who have joined us once again in the public gallery for the first time in 15 months. So, a warm welcome to you.
This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in Senedd proceedings, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to all—to those in the Chamber and those joining virtually.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r enwebiadau ar gyfer Cadeiryddion pwyllgorau. Ychydig o bwyntiau oddi wrthyf i am hyn: fe fyddaf i nawr yn gwahodd enwebiadau o dan Reol Sefydlog 17.2F i ethol Cadeiryddion y pwyllgorau. Dim ond Aelod o'r grŵp gwleidyddol y dyrannwyd y pwyllgor hwnnw iddo a all gael ei enwebu yn Gadeirydd, a dim ond Aelod o'r un grŵp plaid sy'n cael cynnig yr enwebiad. Cytunwyd ar y dyraniad Cadeiryddion i grwpiau gwleidyddol yn unol â Rheol Sefydlog 17.2A. Pan fo gan grŵp plaid fwy nag 20 Aelod, mae'n rhaid i'r enwebiad gael ei eilio gan Aelod arall o'r un grŵp. Yn achos grwpiau plaid sydd â llai nag 20 Aelod, does dim angen eilydd. Os bydd unrhyw Aelod yn gwrthwynebu enwebiad, neu os ceir dau enwebiad neu fwy ar gyfer yr un pwyllgor, cynhelir pleidlais gyfrinachol. Byddaf yn parhau gyda'r enwebiadau ar gyfer gweddill y pwyllgorau hyd nes bydd yr enwebiadau i gyd wedi'u gwneud.
Felly, rŷn ni'n cychwyn drwy wahodd enwebiadau ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, sydd wedi ei ddyrannu i'r grŵp Llafur. Dwi'n galw am Aelod o'r grŵp Llafur i wneud unrhyw enwebiad. Jayne Bryant.
The first item this afternoon is nominations for committee Chairs. A few points from me before we begin: I will now invite nominations under Standing Order 17.2F for the election of committee Chairs. Only a Member of the political group that has been allocated that committee may be nominated as Chair, and only a Member of the same political group may make that nomination. The allocation of Chairs to political groups has been agreed in accordance with Standing Order 17.2A. For political groups of more than 20 Members, the nomination must be seconded by another Member of the same group. For political groups with fewer than 20 Members, no seconder is required. If any Member objects to a nomination, or if two or more nominations are made for one committee, a secret ballot will be held. I will continue with the nominations for the remaining committees until all nominations have been made.
We begin by inviting nominations for the Chair of the Equality and Social Justice Committee, which has been allocated to the Labour group. I call for a Member of the Labour group to make any nominations. Jayne Bryant.
I nominate Jenny Rathbone.
Rwy'n enwebu Jenny Rathbone.
A oes unrhyw Aelod o'r grŵp Llafur yn eilio'r enwebiad yna o Jenny Rathbone?
Does any Member of the Labour group second that nomination?
I second it.
Rwy'n ei eilio.
Mae'r enwebiad wedi ei eilio. A oes rhagor o enwebiadau? Nac oes. Dwi ddim yn gweld unrhyw enwebiadau eraill. [Torri ar draws.] Oes, dwi'n gweld llaw nawr. Alun Davies, oes gyda chi enwebiad?
Yes, it has been seconded. Are there any further nominations. No, I see no further nominations. [Interruption.] Yes, I can see that Alun Davies has indicated. Alun Davies, do you have a nomination?
I'd like to make a point of order on this procedure, Presiding Officer.
Hoffwn wneud pwynt o drefn ar y weithdrefn hon, Llywydd.
I'm not taking a point of order in the middle of the nomination process, but I will take your point of order—[Interruption.] I'll take the point of order at the end of the nominations. There being no further nominations for that committee—
Nid wyf i'n mynd i gymryd pwynt o drefn yng nghanol y broses enwebu, ond fe wnaf dderbyn eich pwynt o drefn—[Torri ar draws.] Fe dderbyniaf y pwynt o drefn ar ddiwedd yr enwebiadau. Os nad oes rhagor o enwebiadau ar gyfer y pwyllgor hwnnw—
—oes yna unrhyw wrthwynebiad i'r enwebiad yna?
—is there any objection to that nomination?
Any objection to that nomination? No.
Unrhyw wrthwynebiad i'r enwebiad yna? Nac oes.
Felly, dwi'n datgan bod Jenny Rathbone wedi cael ei hethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol. Llongyfarchiadau i Jenny Rathbone.
Y pwyllgor nesaf i wahodd enwebiadau ar ei gyfer yw'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Dyrannwyd y pwyllgor yma i'r Ceidwadwyr. A oes unrhyw enwebiad i fod yn Gadeirydd?
Therefore, I declare that Jenny Rathbone is elected Chair of the Equality and Social Justice Committee. Many congratulations to Jenny Rathbone.
The next committee is the Public Accounts and Public Administration Committee, which has been allocated to the Welsh Conservatives. Are there any nominations for Chair?
Llywydd, I recommend Mark Isherwood.
Llywydd, rwy'n argymell Mark Isherwood.
You can nominate Mark Isherwood. No seconder is necessary. Is there any objection to Mark Isherwood's nomination? There being no objection, I can then declare that Mark Isherwood has now been elected the Chair of public accounts and public administration. Llongyfarchiadau, congratulations, Mark Isherwood.
We now go on to—
Cewch enwebu Mark Isherwood. Nid oes angen eilydd. A oes unrhyw wrthwynebiad i enwebiad Mark Isherwood? Nid oes gwrthwynebiad, felly gallaf ddatgan bod Mark Isherwood bellach wedi'i ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus. Llongyfarchiadau, congratulations, Mark Isherwood.
Fe awn ymlaen nawr i—
—y Pwyllgor Cyllid. Dyrannwyd y Cadeirydd ar gyfer y Pwyllgor Cyllid i Blaid Cymru. A oes enwebiad ar gyfer Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid o Blaid Cymru? Delyth Jewell.
—the Finance Committee. The allocation of Chair of the Finance Committee was given to Plaid Cymru. Are there any nominations for Chair of the Finance Committee from Plaid Cymru? Delyth Jewell.
Hoffwn enwebu Peredur Owen Griffiths.
I'd like to nominate Peredur Owen Griffiths.
Diolch. Does dim angen eilydd i'r enwebiad. A oes rhagor o enwebiadau ar gyfer y gaderiyddiaeth yna? Sioned Williams.
Thank you. There is no need for that to be seconded. Are there any further nominations for Chair of Finance Committee? Sioned Williams.
Hoffwn i enwebu Rhys ab Owen.
I'd like to nominate Rhys ab Owen.
Rhys ab Owen. Does dim angen eilydd. Felly, gan fod yna fwy nag un enwebiad, fe fydd yna bleidlais ar gyfer y gadeiryddiaeth yna o'r Pwyllgor Cylliad, ac fe fydd y bleidlais yna'n cael ei chynnal yn gyfrinachol.
Y pwyllgor nesaf, felly, yw'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Dyrannwyd hwn i'r grŵp Llafur. A oes enwebiad o'r grŵp Llafur? Sarah Murphy.
Rhys ab Owen is nominated. Again, we don't need a seconder for that. Therefore, as there is more than one nomination, there will be a ballot for Chair of Finance Committee, and that will be a secret ballot.
The next committee is the Legislation, Justice and Constitution Committee, which has been allocated to the Labour group. Are there any nominations from the Labour group? Sarah Murphy.
Sarah Murphy, can you be unmuted? Yes, there you go.
Sarah Murphy, a allwch chi gael eich dad-dawelu? Iawn, dyna chi.
Thank you. I'd like to nominate Huw Irranca-Davies, please.
Diolch. Hoffwn enwebu Huw Irranca-Davies, os gwelwch yn dda.
Oes eilydd i'r enwebiad yna o Huw Irranca-Davies? Buffy Williams.
Is that nomination seconded? Buffy Williams.
You're unmuted now. Carry on, Buffy.
Rydych chi wedi eich dad-dawelu nawr. Ewch ymlaen, Buffy.
Yes, I second that.
Rwyf i'n eilio hynny.
Ocê. Diolch yn fawr. A oes unrhyw enwebiad arall ar gyfer Cadeirydd y pwyllgor yma? Unrhyw enwebiad arall?
Okay. Thank you very much. Are there any further nominations? Any further nominations?
Any further nomination? No, I don't see a further nomination.
Unrhyw enwebiad arall? Na, nid wyf yn gweld enwebiad arall.
Felly, dwi'n gallu datgan bod Huw Irranca-Davies wedi cael ei ethol yn Gadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth—. Na, cyn i fi ddatgan ei fod e wedi cael ei ethol, mae'n rhaid i fi ofyn a oes gwrthwynebiad i'r ffaith bod Huw Irranca-Davies yn cael ei gynnig ar gyfer y swydd yma? Oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly nawr fe allaf i ddatgan bod Huw Irranca-Davies wedi ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, a phob hwyl iddo yn y gwaith.
Rwy'n gwahodd enwebiadau nawr ar gyfer y Pwyllgor Deisebau—Petitions Committee—a ddyrannwyd i'r grŵp Llafur. Jayne Bryant.
Therefore, I declare that Huw Irranca-Davies is elected Chair of the legislation, justice—. No, before I declare that election, I must ask whether there is any objection to Huw Irranca-Davies's nomination. Are there any objections? There are none. Therefore, I can now declare that Huw Irranca-Davies is elected Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee. I wish him well.
I now invite nominations for Chair of the Petitions Committee, which has been allocated to the Labour group. Jayne Bryant.
I'd like to nominate Jack Sargeant.
Hoffwn enwebu Jack Sargeant.
Jack Sargeant wedi ei enwebu. Oes eilydd?
Jack Sargeant is nominated. Is there a seconder for that nomination?
Is there a seconder? Ken Skates. [Interruption.]
A oes eilydd? Ken Skates. [Torri ar draws.]
I second Jack Sargeant.
Rwy'n eilio Jack Sargeant.
Okay. Thank you, Ken Skates. Can Members who notice that they're not muted either mute themselves or be careful in what they're saying? Okay. So, we have a seconder for—. I forget who now—oh, Jack Sargeant. My apologies, Jack. [Laughter.] Is there another nomination for the Petitions Committee? No, I see no further nominations. Is there an objection to the Chair of petitions being Jack Sargeant? No, I see no objection either. So, Jack Sargeant is elected to the Petitions Committee Chair. Congratulations to you, Jack.
Iawn. Diolch, Ken Skates. A wnaiff Aelodau sy'n sylwi nad ydyn nhw wedi'u tawelu naill ai dawelu eu hunain neu fod yn ofalus beth maen nhw'n ei ddweud? Iawn. Felly, mae gennym ni eilydd ar gyfer—. Rwy'n anghofio pwy nawr—o, Jack Sargeant. Mae'n ddrwg gen i, Jack. [Chwerthin.] A oes enwebiad arall ar gyfer y Pwyllgor Deisebau? Na, ni welaf unrhyw enwebiadau eraill. A oes gwrthwynebiad i Jack Sargeant fod yn Gadeirydd ar y Pwyllgor Deisebau? Na, ni welaf innau wrthwynebiad ychwaith. Felly, mae Jack Sargeant wedi'i ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Deisebau. Llongyfarchiadau i chi, Jack.
Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol.
The next committee is the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee.
I think that's the longest title we've had for a committee thus far. It's a Plaid Cymru nomination. Is there a nomination from Plaid Cymru? Llyr Gruffydd.
Rwy'n credu mai dyna'r teitl hiraf yr ydym ni wedi ei gael ar gyfer pwyllgor hyd yma. Enwebiad Plaid Cymru yw hwn. A oes enwebiad gan Blaid Cymru? Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Buaswn i'n dymuno enwebu Delyth Jewell i fod yn Gadeirydd y pwyllgor o dan sylw.
Thank you, Llywydd. I wish to nominate Delyth Jewell to chair this committee.
Diolch. Does dim angen eilydd i'r enwebiad. Oes yna enwebiad arall gan Blaid Cymru? Oes yna? Does yna ddim? Ocê, iawn. Does yna ddim enwebiad arall, felly, i'r swydd yna o Gadeirydd—. Rhys ab Owen.
Thank you. That doesn't need to be seconded. Is there any further nomination from Plaid Cymru? Further nominations? No further nominations? Okay, there are no further nominations for the Chair—. Rhys ab Owen.
Hoffwn enwebu Heledd Fychan, plîs.
I nominate Heledd Fychan.
Ocê. Felly, mae yna ddau enwebiad ar gyfer Cadeirydd y pwyllgor diwylliant ac, oherwydd hynny, mi fydd yna bleidlais gyfrinachol ar gyfer y swydd yna.
Y pwyllgor nesaf i'w enwebu ar ei gyfer yw Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig. Dyrannwyd y Cadeirydd yma i'r Ceidwadwyr. Oes yna enwebiad? Laura Jones.
Okay. So, there are now two nominations for Chair of the culture committee and, as a result, there will be a secret ballot for that post.
The next nomination is for the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, and this has been allocated to the Welsh Conservatives. Is there a nomination? Laura Jones.
Llywydd, I nominate Paul Davies.
Llywydd, rwy'n enwebu Paul Davies.
Paul Davies has been nominated. Is there a further nomination from the Conservative group for this Chair? I don't see a further nomination. Is there an objection to that nomination? I see no objection, and therefore Paul Davies has been elected to chair the Economy, Trade and Rural Affairs Committee.
Mae Paul Davies wedi ei enwebu. A oes enwebiad arall gan y grŵp Ceidwadol ar gyfer y Cadeirydd hwn? Nid wyf i'n gweld enwebiad arall. A oes gwrthwynebiad i'r enwebiad hwnnw? Ni welaf unrhyw wrthwynebiad, ac felly mae Paul Davies wedi ei ethol i gadeirio Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Llongyfarchiadau i Paul Davies.
Y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol sydd nesaf, eto gan y Ceidwadwyr Cymreig. A oes yna enwebiad? Laura Jones.
Congratulations to Paul Davies.
We now move to the Health and Social Care Committee, also allocated to the Welsh Conservatives. Is there a nomination? Laura Jones.
It's very straightforward when it's done by the same person every time, I must say. [Laughter.]
Mae'n ddidrafferth iawn pan gaiff ei wneud gan yr un person bob tro, mae'n rhaid i mi ddweud. [Chwerthin.]
We aim to please, Llywydd. I nominate Russell George.
Plesio yw ein nod, Llywydd. Rwy'n enwebu Russell George.
Russell George has been nominated. Is there a further nomination from the Conservative group? No, I see none. Is there an objection to that nomination? There being no objection that I can see, then I will declare that Russell George has been elected as the Chair of the Health and Social Care Committee.
Mae Russell George wedi ei enwebu. A oes enwebiad arall gan y grŵp Ceidwadol? Nac oes, ni welaf yr un. A oes gwrthwynebiad i'r enwebiad hwnnw? Gan nad oes gwrthwynebiad y gallaf i ei weld, yna rwy'n datgan bod Russell George wedi ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Llongyfarchiadau, Russell.
Congratulations, Russell.
The next Chair is for the Local Government and Housing Committee. The Labour group to nominate. Jayne Bryant.
Mae'r Cadeirydd nesaf ar gyfer y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai. Y grŵp Llafur i enwebu. Jayne Bryant.
I'd like to nominate John Griffiths.
Hoffwn enwebu John Griffiths.
John Griffiths has been nominated. Ken Skates to second?
Mae John Griffiths wedi ei enwebu. Ken Skates i eilio?
I second John Griffiths.
Rwy'n eilio John Griffiths.
That nomination is seconded. Is there a further nomination from the Labour group? Rhianon Passmore.
Mae'r enwebiad hwnnw wedi ei eilio. A oes enwebiad arall gan y grŵp Llafur? Rhianon Passmore.
Mike Hedges.
Mike Hedges.
Mike Hedges has been nominated. Is there a seconder for that nomination? Jack Sargeant.
Mae Mike Hedges wedi ei enwebu. A oes eilydd ar gyfer yr enwebiad hwnnw? Jack Sargeant.
I'll second Mike Hedges.
Mi wnaf i eilio Mike Hedges.
Thank you. Is there a further nomination—a third nomination? Yes, Hefin.
Diolch. A oes enwebiad arall—trydydd enwebiad? Ie, Hefin.
Chair, I would have liked to have taken the opportunity today to have nominated Mike Hedges and Alun Davies as joint Chairs of this committee on a job share, and, I have to say, it is disappointing that Business Committee has decided today not to allow a joint Chair to go ahead. I feel that it's an opportunity missed, and I'd like to put that on the record.
Cadeirydd, fe fyddwn i wedi hoffi manteisio ar y cyfle heddiw i enwebu Mike Hedges ac Alun Davies fel cyd-gadeiryddion y pwyllgor hwn ar ffurf rhannu swydd, ac, mae'n rhaid i mi ddweud, mae'n siomedig bod y Pwyllgor Busnes heddiw wedi penderfynu peidio â chaniatáu i drefn cyd-gadeiryddion fynd yn ei blaen. Rwy'n credu ei fod yn gyfle a gollwyd, a hoffwn roi hynny ar y cofnod.
Well, it is on the record now. I suspect Alun Davies wanted to make the same point, so I might as well accept it now. Alun Davies, do you want to make the same point, or is it on—?
Wel, mae ef ar y cofnod yn awr. Rwy'n amau bod Alun Davies yn dymuno gwneud yr un pwynt, felly man a man i mi ei dderbyn yn awr. Alun Davies, a ydych chi'n dymuno gwneud yr un pwynt, neu a yw ynghylch—?
Yes, on a point of order, I was profoundly disappointed that Business Committee took the opportunity to block this candidature this morning and not to explore the potential to job share a committee Chair. It appears to me, and it appeared, I think, to others, that this was a very straightforward proposal and one which could have been accommodated within our existing Standing Orders. It appears to me that Business Committee did not give this the consideration that it deserved, and it appears to me that we're now in the situation in this Senedd where the most conservative Members no longer sit on the Conservative benches.
Ydw, ar bwynt o drefn, roeddwn i'n hynod siomedig bod y Pwyllgor Busnes wedi achub ar y cyfle i rwystro'r ymgeisyddiaeth hon y bore yma a pheidio ag archwilio'r potensial i rannu swydd Cadeirydd pwyllgor. Mae'n ymddangos i mi, ac roedd yn ymddangos, rwy'n credu, i eraill, fod hwn yn gynnig syml iawn ac yn un y gellid bod wedi'i gynnwys yn ein Rheolau Sefydlog presennol. Mae'n ymddangos i mi na roddodd y Pwyllgor Busnes yr ystyriaeth yr oedd yn ei haeddu i hyn, ac mae'n ymddangos i mi ein bod ni bellach yn y sefyllfa yn y Senedd hon lle nad yw'r Aelodau mwyaf ceidwadol bellach yn eistedd ar feinciau'r Ceidwadwyr.
Well, to respond and to place it on the record, and following the discussions on committees and Chairs that have been undertaken in groups and in the Business Committee over the past five weeks, I received an application yesterday afternoon from Mike Hedges and Alun Davies to job share for a committee Chair. I put that request to the Business Committee this morning. It was unanimous in the Business Committee that there was no support to do this. It would have been with quite considerable changes necessary, both to Standing Orders and to our procedures. The Business Committee is keen to undertake a review on all these issues, but to do so in such a short period of time was not something that the Business Committee could sign up to, given the fact that we were looking to elect our Chairs today, and, therefore, these are matters that can be taken in the future.
I would remind all Members that they are able to put their names forward for nomination and be nominated and seconded in this place, as we've done right throughout this afternoon. Nobody is being blocked from doing that by the Business Committee or this Senedd. This is an election for Chairs, and all Members are equal in their participation in that process.
I think we've said all we need to say on the record on that. I probably wouldn't have wanted to take that as a point of order in the middle of an election, but Hefin David caught me off guard slightly there. And we'll live and learn from that one.
Felly, where am I? I've lost track of which committee I'm on. Have we elected the Chair for local government? No. We've had two seconded nominations. Are there further nominations? Anybody can be nominated at this time, if you have support. Any further nominations? No. Therefore, we have an election for that Chair for local government and housing, and that will be conducted by private ballot.
Wel, i ymateb ac i'w roi ar y cofnod, ac yn dilyn y trafodaethau ar bwyllgorau a Chadeiryddion sydd wedi eu cynnal mewn grwpiau ac yn y Pwyllgor Busnes yn ystod y pum wythnos diwethaf, cefais gais brynhawn ddoe gan Mike Hedges ac Alun Davies i rannu swydd Cadeirydd pwyllgor. Rhoddais y cais hwnnw i'r Pwyllgor Busnes fore heddiw. Roedd y Pwyllgor Busnes yn unfrydol nad oedd cefnogaeth i wneud hyn. Byddai newidiadau eithaf sylweddol wedi bod yn angenrheidiol ar gyfer hynny, i'r Rheolau Sefydlog ac i'n gweithdrefnau. Mae'r Pwyllgor Busnes yn awyddus i gynnal adolygiad o'r holl faterion hyn, ond nid oedd gwneud hynny mewn cyfnod mor fyr yn rhywbeth y gallai'r Pwyllgor Busnes ymrwymo iddo, o gofio'r ffaith ein bod ni'n bwriadu ethol ein Cadeiryddion heddiw, ac, felly, mae'r rhain yn faterion y gellir ymdrin â nhw yn y dyfodol.
Hoffwn atgoffa'r holl Aelodau eu bod yn cael cyflwyno eu henwau i'w henwebu a chael eu henwebu a'u heilio yn y lle hwn, fel yr ydym ni wedi ei wneud drwy gydol y prynhawn yma. Nid oes neb yn cael ei rwystro rhag gwneud hynny gan y Pwyllgor Busnes na'r Senedd hon. Etholiad ar gyfer Cadeiryddion yw hwn, ac mae'r holl Aelodau'n gyfartal o ran eu cyfranogiad yn y broses honno.
Rwy'n credu ein bod ni wedi dweud popeth sydd angen i ni ei ddweud ar y cofnod ynglŷn â hynny. Mae'n debyg na fyddwn i wedi bod eisiau cymryd hynny fel pwynt o drefn yng nghanol etholiad, ond fe wnaeth Hefin David fy nal i braidd yn annisgwyl yn y fan yna. A byddwn ni'n dysgu o hynny.
Felly, ble ydw i? Rwyf wedi colli golwg ar ba bwyllgor yr wyf i wedi'i gyrraedd. A ydym ni wedi ethol y Cadeirydd ar gyfer llywodraeth leol? Naddo. Rydym ni wedi cael dau enwebiad wedi eu heilio. A oes enwebiadau eraill? Gall unrhyw un gael ei enwebu ar yr adeg hon, os oes gennych chi gefnogaeth. Unrhyw enwebiadau eraill? Nac oes. Felly, mae gennym ni etholiad ar gyfer y Cadeirydd hwnnw ar gyfer llywodraeth leol a thai, a chaiff hynny ei gynnal drwy bleidlais gyfrinachol.
Y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith. Cadeirydd o Blaid Cymru y tro yma. A oes unrhyw enwebiad o Blaid Cymru? Mabon ap Gwynfor.
We now move to the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee. It's a Plaid Cymru nomination this time. Any nominations? Mabon ap Gwynfor.
Gaf i gynnig Llyr Gruffydd, os gwelwch yn dda?
May I nominate Llyr Gruffydd?
Oes unrhyw enwebiad arall gan Blaid Cymru? Nac oes. Felly, oes unrhyw wrthwynebiad i Llyr Gruffydd fel y Cadeirydd? Nac oes. Ac felly dyna ni, mae Llyr Gruffydd wedi'i ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith. Pob lwc i Llyr yn ei waith.
Y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, wedi ei ddyrannu i'r grŵp Llafur. A oes enwebiad? Ken Skates.
Are there any further nominations from Plaid Cymru? There are none. Is there any objection to Llyr Gruffydd as Chair of that committee? No. Therefore, Llyr Gruffydd is elected Chair of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee. I wish him well.
We now move to the Children, Young People and Education Committee, which has been allocated to the Labour group. Are there any nominations? Ken Skates.
I nominate Jayne Bryant.
Rwy'n enwebu Jayne Bryant.
Ah, that's why you couldn't nominate that one. [Laughter.] And is there a seconder to Jayne Bryant?
O, dyna pam na allech chi enwebu'r un yna. [Chwerthin.] Ac a oes eilydd i Jayne Bryant?
I'd like to second Jayne Bryant.
Hoffwn i eilio Jayne Bryant.
Mae Jayne Bryant wedi cael ei chynnig a'i heilio. A oes rhagor o enwebiadau i'r pwyllgor yna?
Jayne Bryant has been nominated and seconded. Are there further nominations?
There being no further nominations, is there an objection to Jayne Bryant to chair that committee? I see no objection, and therefore, Jayne Bryant, you are elected to chair the committee for children, young people and education.
The Standards of Conduct Committee now, allocated to the Labour group. Any nomination for the Chair of standards? Huw Irranca-Davies.
Gan nid oes enwebiadau eraill, a oes gwrthwynebiad i Jayne Bryant gadeirio'r pwyllgor yna? Ni welaf unrhyw wrthwynebiad, ac felly, Jayne Bryant, rydych wedi eich ethol i gadeirio'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
Y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn awr, sydd wedi'i neilltuo i'r grŵp Llafur. Unrhyw enwebiad ar gyfer Cadeirydd y pwyllgor safonau? Huw Irranca-Davies.
I'd like to nominate Vikki Howells.
Hoffwn enwebu Vikki Howells.
Vikki Howells. Is there a seconder to Vikki Howells's nomination? Buffy Williams.
Vikki Howells. A oes eilydd i enwebiad Vikki Howells? Buffy Williams.
I second Vikki Howells.
Rwy'n eilio Vikki Howells.
Yes, thank you. That nomination has been seconded. Any other nomination for standards committee? No. There being no further nomination, I can declare that Vikki Howells has been elected as the Chair of our standards committee. Good luck to you with that work.
Iawn, diolch. Mae'r enwebiad hwnnw wedi'i eilio. Unrhyw enwebiad arall ar gyfer y pwyllgor safonau? Nac oes. Gan nad oes enwebiad arall, gallaf ddatgan bod Vikki Howells wedi ei hethol yn Gadeirydd ein pwyllgor safonau. Pob lwc i chi gyda'r gwaith hwnnw.
Wedi eu gwneud nhw i gyd? Ie, dyna ni. Dyna derfyn ar y broses enwebu, felly. Ac yn achos yr enwebiadau hynny a gyfeiriwyd ar gyfer pleidlais gyfrinachol, yn unol â'r Rheolau Sefydlog, rwy'n hysbysu'r Aelodau y bydd y pleidleisiau cyfrinachol yn cael eu cynnal yn ystafelloedd pwyllgor 1 a 2 yn y Senedd, a bydd Aelodau'n derbyn e-bost yn fuan i'w hysbysu bod y pleidleisio wedi agor. Bydd y pleidleisio'n dod i ben am 4.30 p.m. neu ar ddiwedd yr ail egwyl, pa bynnag un sydd hwyraf, gan ganiatáu dwy awr ar gyfer pleidleisio. Y clerc fydd yn gyfrifol am oruchwylio'r broses bleidleisio a'r broses o gyfrif pleidleisiau, y pleidleisiau cyfrinachol. Byddaf yn cyhoeddi'r canlyniad ar ôl y cyfnod pleidleisio yn y Cyfarfod Llawn heddiw, ar ddiwedd y prynhawn.
All done? Yes. That concludes the nomination process, and, in the case of those referred to secret ballot, in accordance with Standing Orders, I inform Members that the secret ballots will be held in committee rooms 1 and 2 in the Senedd. Members will be e-mailed when voting opens. Voting will close at 16:30, or after the second changeover break, whichever is later, giving a window of approximately two hours for voting. The clerk will be responsible for supervising the voting and counting of votes. Following the secret ballot, I will announce the results at the end of Plenary today, after voting time.
Felly, dyma ni yn mynd ymlaen nawr i gwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Samuel Kurtz.
We now move on to questions to the First Minister, and the first question is from Samuel Kurtz.
1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i wella cyfleusterau addysgol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ56710
1. What support is the Welsh Government providing to improve educational facilities in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ56710
Llywydd, through our twenty-first century schools and colleges programme, we have invested £48 million in educational facilities for Carmarthen West and South Pembrokeshire. This will continue, with a further £12 million proposed in a second wave of programme funding.
Llywydd, drwy ein rhaglen ysgolion a cholegau yr unfed ganrif ar hugain, rydym wedi buddsoddi £48 miliwn mewn cyfleusterau addysgu ar gyfer Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Bydd hyn yn parhau, ac mae £12 miliwn arall yn cael ei gynnig mewn ail don o gyllid rhaglenni.
Thank you, First Minister. I recently visited Cosheston VC School in my constituency, where I met with the headteacher and the chair of the governors. This is a happy school, with pupils eager to learn from enthusiastic and able teachers. However, concerns were raised with me over the lack of space available, which has been worsened due to COVID restrictions. Staff spend non-teaching time working from their cars or in corridors, and pupils have just one toilet to share between a class of 30 in a temporary portakabin. Whilst pledges have been made to provide additional portakabins as a temporary solution, a permanent solution is available, with ample classroom space found in the loft of the school building. Would you agree with me that a permanent solution is preferable, to ensure that Cosheston school and its infrastructure are conducive to providing a suitable and enjoyable learning and working environment?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ymwelais i yn ddiweddar ag Ysgol wirfoddol a reolir Cosheston yn fy etholaeth i, ble y cyfarfûm â'r pennaeth a chadeirydd y llywodraethwyr. Mae hon yn ysgol hapus, a'r disgyblion yn awyddus i ddysgu gan athrawon brwdfrydig a galluog. Fodd bynnag, codwyd pryderon gyda mi ynghylch y diffyg lle sydd ar gael, sydd wedi gwaethygu oherwydd cyfyngiadau COVID. Mae'r staff yn treulio amser pan nad ydynt yn addysgu yn gweithio o'u ceir neu mewn coridorau, a dim ond un toiled sydd gan y disgyblion i'w rannu rhwng dosbarth o 30 mewn caban dros dro. Er bod addewidion wedi eu gwneud i ddarparu rhagor o gabanau fel ateb dros dro, mae ateb parhaol ar gael, gan fod digonedd o le ar gyfer ystafell ddosbarth wedi ei ganfod yn atig adeilad yr ysgol. A fyddech chi'n cytuno â mi y byddai'n well cael ateb parhaol, er mwyn sicrhau bod ysgol Cosheston a'i seilwaith yn gydnaws i ddarparu amgylchedd dysgu a gweithio addas a phleserus?
Llywydd, I thank the Member for that supplementary question, and, clearly, he raises matters of importance to parents and students in Cosheston. The way in which the twenty-first century schools and colleges programme works, however, is that it is for the local authority to prioritise their bids and then to submit them to the Welsh Government, which has the job of weighing them up across the whole of Wales and then allocating funding accordingly. As I said in my opening answer, Llywydd, Pembrokeshire has already had a significant programme of investment in the first phase of the twenty-first century schools programme, and, in band B, there's another £120 million going to be invested in the school and college estate in the Pembrokeshire county, and I'm sure that the governors and the headteacher of Cosheston school will be making their case, alongside the Member, to the elected members of Pembrokeshire council as they go about the difficult job of prioritisation.
Lywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna ac, yn amlwg, mae'n codi materion sydd yn bwysig i rieni a myfyrwyr yn Cosheston. Y ffordd y mae'r rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain yn gweithio, fodd bynnag, yw mai mater i'r awdurdod lleol yw blaenoriaethu eu ceisiadau ac yna eu cyflwyno i Lywodraeth Cymru, sydd â'r gwaith o'u pwyso a'u mesur ledled Cymru ac yna dyrannu cyllid yn unol â hynny. Fel y dywedais yn fy ateb agoriadol, Llywydd, mae sir Benfro eisoes wedi cael rhaglen fuddsoddi sylweddol yng ngham cyntaf rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, ac, ym mand B, mae £120 miliwn arall yn mynd i gael ei fuddsoddi yn ystad ysgolion a cholegau sir Benfro, ac rwy'n siŵr y bydd y llywodraethwyr a phennaeth ysgol Cosheston yn cyflwyno eu hachos, ochr yn ochr â'r Aelod, i aelodau etholedig Cyngor Sir Penfro wrth iddyn nhw fynd ati i wneud y gwaith anodd o flaenoriaethu.
Diolch. I know Cosheston school well; I went there. But I do have a longer memory than the Member for Carmarthen West and South Pembrokeshire. As a Pembrokeshire councillor from 1995, I saw the transformational impact of unprecedented investment in our schools by the successive Welsh Governments. And today, despite more than a decade of Tory cuts to Welsh budgets, I think I'm right in saying that the Welsh Government's fantastic twenty-first century schools programme has already funded 170 new schools and colleges in the first phase, and another 43 projects under way in the second. So, I'm assuming that all that is correct, First Minister, and I'm interested to know what your plans are for that programme going forward.
Diolch. Rwyf i'n adnabod ysgol Cosheston yn dda; fe es i yno. Ond mae gen i gof hirach na'r Aelod dros Orllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro. Fel cynghorydd sir Benfro o 1995 ymlaen, gwelais effaith drawsnewidiol buddsoddiad digynsail yn ein hysgolion gan Lywodraethau Cymru olynol. A heddiw, er gwaethaf dros ddegawd o doriadau gan y Torïaid i gyllidebau Cymru, rwy'n credu fy mod i'n iawn wrth ddweud bod rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wych Llywodraeth Cymru eisoes wedi ariannu 170 o ysgolion a cholegau newydd yn y cam cyntaf, a 43 o brosiectau eraill sydd ar y gweill yn yr ail gam. Felly, rwy'n cymryd yn ganiataol fod hynny i gyd yn gywir, Prif Weinidog, ac mae gennyf i ddiddordeb mewn gwybod beth yw eich cynlluniau ar gyfer y rhaglen honno wrth symud ymlaen.
Llywydd, I thank the Member for that supplementary question. She is right to point to the transformational impact of the twenty-first century schools and colleges programme, and nowhere is that more true than in Pembrokeshire: a new Tenby Church in Wales primary school, Ysgol Hafan y Môr, a Welsh-medium primary school, a new secondary school, Ysgol Harri Tudur, £6 million invested in Pembrokeshire College in band A of the programme, and more to follow now in band B. And I think Joyce Watson makes a very important point, Llywydd: this is not just quantity—that very large number of new schools and refurbished buildings that the programme has been able to provide—it's the quality of the environment that the programme focuses on, the fact that every building has a distinctive character of its own, that every one of them provides facilities fit for learning in the twenty-first century, and every one of them sends a powerful message to students who attend for their education of the investment that this nation wants to make in them and their futures. That's the significance of the programme, and Joyce Watson was quite right, Llywydd, to draw attention to it.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Mae hi'n iawn i dynnu sylw at effaith drawsnewidiol rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain, ac nid yw hynny'n fwy gwir yn unman nag yn sir Benfro: ysgol gynradd Eglwys yng Nghymru newydd yn Ninbych-y-pysgod, Ysgol Hafan y Môr, ysgol gynradd cyfrwng Cymraeg, ysgol uwchradd newydd, Ysgol Harri Tudur, £6 miliwn wedi ei fuddsoddi yng Ngholeg Sir Benfro ym mand A y rhaglen, a mwy i ddilyn yn awr ym mand B. Ac rwy'n credu bod Joyce Watson yn gwneud pwynt pwysig iawn, Llywydd: nid faint yn unig yw hyn—y nifer fawr iawn hwnnw o ysgolion newydd ac adeiladau wedi'u hadnewyddu y mae'r rhaglen wedi gallu eu darparu—ond ansawdd yr amgylchedd y mae'r rhaglen yn canolbwyntio arno, y ffaith fod gan bob adeilad ei gymeriad unigryw ei hun, bod pob un ohonyn nhw'n darparu cyfleusterau sy'n addas ar gyfer dysgu yn yr unfed ganrif ar hugain, ac mae pob un ohonyn nhw yn anfon neges bwerus at fyfyrwyr sy'n mynychu ar gyfer eu haddysg am y buddsoddiad y mae'r genedl hon yn dymuno ei wneud ynddyn nhw a'u dyfodol. Dyna arwyddocâd y rhaglen, ac roedd Joyce Watson yn llygad ei lle, Llywydd, i dynnu sylw ati.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am darged Llywodraeth Cymru i ariannu swyddogion cymorth cymunedol heddlu ychwanegol? OQ56683
2. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's target to fund additional police community support officers? OQ56683
Llywydd, I thank Jack Sargeant for that. The programme for government commits to providing a further 100 police community support officers in Wales. I chaired a meeting of the Policing Partnership Board for Wales on Thursday of last week, where this commitment was widely welcomed.
Llywydd, diolchaf i Jack Sargeant am hynny. Mae'r rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i ddarparu 100 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol yng Nghymru. Cadeiriais gyfarfod o Fwrdd Partneriaeth Plismona Cymru ddydd Iau yr wythnos diwethaf, pryd y croesawyd yr ymrwymiad hwn yn eang.
Thank you, First Minister, for that answer. I recently met with north Wales's newly elected police and crime commissioner, Andy Dunbobbin, and we both welcomed the Welsh Government's additional PCSOs, on top of those already funded by your Government, but we were both extremely concerned about the UK Government's failure to deliver the 62 police officers that the Prime Minister promised for Deeside. In fact, the Home Office just recently were only able to talk about recruitment rather than additional officers, and it was completely, completely unclear whether this was to replace officers who have already left the force. First Minister, will you join calls from myself and Andy Dunbobbin for the UK Government to honour their promise, and will you also update the Chamber on how your Government will work with North Wales Police to get additional community support officers on the street?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Cyfarfûm yn ddiweddar â chomisiynydd heddlu a throseddu newydd y gogledd, Andy Dunbobbin, a chroesawodd y ddau ohonom swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol Llywodraeth Cymru, ar ben y rhai a ariannwyd eisoes gan eich Llywodraeth chi, ond roedd y ddau ohonom ni'n pryderu'n fawr am fethiant Llywodraeth y DU i ddarparu'r 62 o swyddogion yr heddlu a addawodd y Prif Weinidog ar gyfer Glannau Dyfrdwy. Mewn gwirionedd, am recriwtio yn hytrach na swyddogion ychwanegol y gallai'r Swyddfa Gartref siarad amdano yn ddiweddar ac roedd yn gwbl aneglur o ran pa un a oedd hyn i gymryd lle swyddogion sydd eisoes wedi gadael yr heddlu. Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â galwadau gennyf fi ac Andy Dunbobbin i Lywodraeth y DU anrhydeddu ei haddewid, ac a wnewch chi hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am sut y bydd eich Llywodraeth chi yn gweithio gyda Heddlu Gogledd Cymru i roi swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol ar y stryd?
Llywydd, I thank Jack Sargeant for that question, and for his long-standing campaign to make sure that his constituency gets the level of policing that it needs. He will know that, in 2018, the number of police officers across England and Wales was the lowest since 1981, and that is a direct result of that decade of austerity when, year after year after year, the Conservative Party inflicted cuts on police forces across England and Wales, and certainly here in Wales, where nearly 500 police officers were lost over that period.
Despite the promises that have been made, I understand why the Member goes on campaigning, because Alyn and Deeside had fewer police officers in the year 2020 than it did in 2017, despite the promises that have been made. So, I'm certainly happy to commit to work alongside him and the new Police and Crime Commissioner for North Wales to make sure of the promises that have been made by the UK Government to undo some of the harm that they themselves have inflicted on the safety of communities, and to deliver on the promise they've made.
Let me give the Member one small spot of comfort, which is that we have received an assurance from the UK Government, from the Home Office, that, when they talk about additional police officers, they mean numbers over and above those needed to replace people who have retired or been promoted or for any other reason left the service. So, we must hold them to account on that as well. In the meantime, Jack Sargeant is obviously right, Llywydd, that our commitment not simply to sustain the 500 police community support officers that we've provided as a Government almost throughout the period of austerity, but to add another 100 to that, was popular the length and breadth of Wales. We have an operational group set up to work on how those new 100 officers are going to be recruited, allocated and financed. The group met on 15 June, and, when we get its advice, we will move forward, and I hope to see many of those new officers appointed and on the beat and in north Wales and in the Member's constituency before the end of this financial year.
Llywydd, diolchaf i Jack Sargeant am y cwestiwn yna, ac am ei ymgyrch hirsefydlog i sicrhau bod ei etholaeth yn cael y lefel o blismona y mae ei hangen arni. Bydd yn gwybod bod nifer swyddogion yr heddlu ledled Cymru a Lloegr, yn 2018, yr isaf ers 1981, ac mae hynny o ganlyniad uniongyrchol i'r degawd hwnnw o gyni pan wnaeth y Blaid Geidwadol, flwyddyn ar ôl blwyddyn, orfodi toriadau ar heddluoedd ledled Cymru a Lloegr, ac yn sicr yma yng Nghymru, lle collwyd bron i 500 o swyddogion yr heddlu yn ystod y cyfnod hwnnw.
Er gwaethaf yr addewidion sydd wedi eu gwneud, rwy’n deall pam mae'r Aelod yn mynd ati i ymgyrchu, oherwydd bod gan Alyn a Glannau Dyfrdwy lai o swyddogion yr heddlu yn y flwyddyn 2020 nag a oedd yno yn 2017, er gwaethaf yr addewidion sydd wedi eu gwneud. Felly, rwy'n sicr yn hapus i ymrwymo i weithio ochr yn ochr ag ef a Chomisiynydd Heddlu a Throseddu newydd Gogledd Cymru i sicrhau'r addewidion sydd wedi eu gwneud gan Lywodraeth y DU i ddadwneud rhywfaint o'r niwed y maen nhw eu hunain wedi ei achosi i ddiogelwch cymunedau, ac i gyflawni'r addewid y maen nhw wedi ei wneud.
Gadewch i mi roi ychydig bach o gysur i'r Aelod, sef ein bod ni wedi cael sicrwydd gan Lywodraeth y DU, gan y Swyddfa Gartref, eu bod, pan eu bod nhw'n sôn am swyddogion yr heddlu ychwanegol, yn golygu niferoedd sy'n ychwanegol at y rhai sydd eu hangen i gymryd lle pobl sydd wedi ymddeol neu wedi cael eu dyrchafu neu am unrhyw reswm arall wedi gadael y gwasanaeth. Felly, mae'n rhaid i ni eu dwyn i gyfrif am hynny hefyd. Yn y cyfamser, mae Jack Sargeant yn amlwg yn iawn, Llywydd, roedd ein hymrwymiad ni, nid yn unig i gynnal y 500 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu yr ydym wedi eu darparu fel Llywodraeth bron drwy gydol y cyfnod o gyni, ond i ychwanegu 100 arall at hynny, yn boblogaidd ar hyd a lled Cymru. Mae gennym ni grŵp gweithredol wedi'i sefydlu i weithio ar sut y bydd y 100 swyddog newydd hynny'n cael eu recriwtio, eu dyrannu a'u hariannu. Cyfarfu'r grŵp ar 15 Mehefin, a phan gawn ni ei gyngor, byddwn yn symud ymlaen, ac rwy'n gobeithio gweld llawer o'r swyddogion newydd hynny yn cael eu penodi ac yn gweithio yn y gogledd ac yn etholaeth yr Aelod cyn diwedd y flwyddyn ariannol hon.
With community safety being a devolved matter, the Welsh Conservative Party manifesto in May stated that we would increase funding for police community support officers each year, working alongside the UK Government to recruit an additional 20,000 officers in England and Wales by 2023. That's what's really happening. How do you therefore propose to ensure partnership working between the Welsh and UK Governments on this agenda, where the UK Government target to recruit 6,000 more police officers in England and Wales by March 2021 was dramatically exceeded, including 437 extra officers in Wales, 99 in north Wales, with further increases to follow in the next two years—remember, it's a three-year target—recognising that community safety in north Wales is entirely dependent upon North Wales Police's established, integrated working with their adjacent partner police forces in north-west England?
Gan fod diogelwch cymunedol yn fater datganoledig, roedd maniffesto Plaid y Ceidwadwyr Cymreig yn dweud ym mis Mai y byddem ni'n cynyddu'r cyllid ar gyfer swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu bob blwyddyn, gan weithio ochr yn ochr â Llywodraeth y DU i recriwtio 20,000 o swyddogion ychwanegol yng Nghymru a Lloegr erbyn 2023. Dyna sy'n digwydd mewn gwirionedd. Sut ydych chi felly yn bwriadu sicrhau bod gwaith partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran yr agenda hon, lle mae gan Lywodraeth y DU y targed o recriwtio 6,000 yn fwy o heddweision yng Nghymru a Lloegr erbyn mis Mawrth 2021, gan gynnwys 437 o swyddogion ychwanegol yng Nghymru, 99 yn y gogledd, gyda chynnydd pellach i ddilyn yn y ddwy flynedd nesaf—cofiwch, targed tair blynedd yw hwn—gan gydnabod bod diogelwch cymunedol yn y gogledd yn gwbl ddibynnol ar waith integredig sefydledig Heddlu Gogledd Cymru gyda'u heddluoedd partner cyfagos yng ngogledd-orllewin Lloegr?
Llywydd, I'm glad to hear the Member's figures, which show that his party is finally making good some of the damage that they inflicted on policing in Wales over a decade—a decade in which, every time they cut the budget, he supported them in doing so. I agree with him, however, on the importance of working across boundaries to make sure that communities in Wales are kept as safe as possible. I said in my opening answer, Llywydd, that I chaired a meeting of the Policing Partnership Board for Wales on Thursday of last week, and I was glad to welcome the Secretary of State for Wales to that meeting and to hear his contribution to it. Where the UK Government is prepared to come to the table in that way, I welcome it, and it allows us to work together on areas where there are common concerns and clear interests of Welsh people in doing so.
Llywydd, rwy'n falch o glywed ffigurau'r Aelod, sy'n dangos bod ei blaid o'r diwedd yn gwneud iawn am rywfaint o'r niwed y gwnaethon nhw i blismona yng Nghymru dros ddegawd—degawd lle'r oedd ef, bob tro y gwnaethon nhw dorri'r gyllideb, yn eu cefnogi i wneud hynny. Rwy'n cytuno ag ef, er hynny, ar bwysigrwydd gweithio ar draws ffiniau i sicrhau bod cymunedau yng Nghymru yn cael eu cadw mor ddiogel â phosibl. Dywedais yn fy ateb agoriadol, Llywydd, fy mod wedi cadeirio cyfarfod o Fwrdd Partneriaeth Plismona Cymru ddydd Iau yr wythnos diwethaf, ac roeddwn i'n falch o groesawu Ysgrifennydd Gwladol Cymru i'r cyfarfod hwnnw ac i glywed ei gyfraniad iddo. Pan fo Llywodraeth y DU yn barod i ddod at y bwrdd yn y ffordd honno, rwy'n croesawu hynny, ac mae'n caniatáu i ni weithio gyda'n gilydd ar feysydd lle ceir pryderon cyffredin a cheir buddiannau clir i bobl Cymru wrth wneud hynny.
Brif Weinidog, the Welsh Government has funded CSOs, or PCSOs as they were then called, for nearly a decade. I can reiterate that Welsh chief officers are happy with that, they're glad for the additional funding, and it's raised their capability and their visibility, which their English counterparts don't have, but as policing is still a reserved matter and the funding therefore is discretionary in nature, how secure is this funding for the future? Diolch.
Prif Weinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol, neu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu fel y'u gelwid bryd hynny, am bron i ddegawd. Gallaf bwysleisio unwaith eto fod prif swyddogion Cymru yn fodlon â hynny, maen nhw'n falch o'r cyllid ychwanegol, ac mae wedi cynyddu eu gallu a'u gwelededd, nad oes gan eu cymheiriaid yn Lloegr, ond gan fod plismona yn dal i fod yn fater a gadwyd yn ôl ac felly bod y cyllid ar sail disgresiwn, pa mor ddiogel yw'r cyllid hwn ar gyfer y dyfodol? Diolch.
The funding is entirely secure, Llywydd, for the rest of this Senedd term. My party's manifesto committed us to that and it committed us to the extra 100 officers that will now be provided. Provision is already made in this year's budget to begin that process and, as I say, I look forward to seeing that appointment process under way so that we can begin to spend the money that we've set aside, and then to build that up so that we are funding the whole of the 600 officers to which we are committed as soon as that process is able to have them in place.
Mae'r cyllid yn gwbl ddiogel, Llywydd, am weddill tymor y Senedd hon. Roedd maniffesto fy mhlaid i yn ein hymrwymo i hynny ac redd yn ein hymrwymo i'r 100 swyddog ychwanegol a ddarperir yn awr. Gwnaed darpariaeth eisoes yng nghyllideb eleni i ddechrau'r broses honno ac, fel y dywedais, rwy'n edrych ymlaen at weld y broses benodi honno ar waith fel y gallwn ni ddechrau gwario'r arian yr ydym ni wedi ei neilltuo, ac yna adeiladu ar hynny fel ein bod yn ariannu pob un o'r 600 o swyddogion yr ydym ni wedi ymrwymo i'w darparu cyn gynted ag y gall y broses honno eu rhoi ar waith.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, two weeks ago in response to my colleague Janet Finch-Saunders, you said:
'the reason why low area statuses have moved up is because of the importation of TB by farmers buying infected cattle and bringing them into the area.'
That caused a huge amount of distress and hurt in the agricultural industry. Do you accept that's a misleading statement, First Minister?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, bythefnos yn ôl mewn ymateb i'm cyd-Aelod Janet Finch-Saunders, fe wnaethoch chi ddweud:
'y rheswm pam mae statws ardal isel wedi symud i fyny yw oherwydd mewnforio TB gan ffermwyr sy'n prynu gwartheg wedi'u heintio a dod â nhw mewn i'r ardal.'
Achosodd hynny lawer iawn o ofid a loes yn y diwydiant amaethyddol. A ydych chi'n derbyn bod hwnnw'n ddatganiad camarweiniol, Prif Weinidog?
Llywydd, I repeat for the record that assessment of disease report forms show that eight in 10 confirmed breakdowns in low TB areas—and it was a low TB area that I was being asked about—are primarily attributable to cattle movements. So, it's important to get that on the record as well.
I'm grateful to the Member for his question, though, because it allows me to say that, of course, farmers in Wales work very hard indeed through the biosecurity regimes that they put in place to try and protect their herds against TB. And they need to go on doing that, and they need to go on doing that alongside the Welsh Government and everything we've put in place in order to go on bearing down on the scourge of TB in cattle, the harm it does to animals themselves, but also the very real impact that contracting TB in a cattle herd has on those who've worked so hard very often to build up those herds, and to look after them. None of that can take away from the known facts that in low-incidence areas, it is cattle movement rather than, as I was being asked by Janet Finch-Saunders, badger-driven spread of the disease that lies behind additional outbreaks.
Llywydd, fe ddywedaf i eto ar gyfer y cofnod fod ffurflenni adroddiadau asesu clefydau yn dangos bod wyth o bob 10 achos a gadarnhawyd mewn ardaloedd TB isel—ac ardaloedd TB isel y gofynnwyd i mi amdanyn nhw—i'w priodoli yn bennaf i symudiadau gwartheg. Felly, mae'n bwysig rhoi hynny ar y cofnod hefyd.
Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am ei gwestiwn, er hynny, gan ei fod yn caniatáu i mi ddweud bod ffermwyr yng Nghymru, wrth gwrs, yn gweithio'n galed iawn yn wir drwy'r cyfundrefnau bioddiogelwch a roddwyd ar waith ganddyn nhw i geisio diogelu eu buchesau rhag TB. Ac mae angen iddyn nhw barhau i wneud hynny, ac mae angen iddyn nhw barhau i wneud hynny ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru a phopeth yr ydym ni wedi ei roi ar waith er mwyn parhau i ymladd pla TB mewn gwartheg, y niwed y mae'n ei wneud i'r anifeiliaid eu hunain, ond hefyd yr effaith wirioneddol y mae dal TB mewn buches o wartheg yn ei chael ar y rhai hynny sydd wedi gweithio mor galed yn aml iawn i ddatblygu'r buchesau hynny, ac i ofalu amdanyn nhw. Ni all dim o hynny dynnu oddi wrth y ffeithiau hysbys mai symud gwartheg, mewn ardaloedd lle na cheir llawer o achosion, yn hytrach na lledaenu'r clefyd gan foch daear, sydd y tu ôl i achosion ychwanegol, fel y gofynnwyd i mi gan Janet Finch-Saunders.
First Minister, the distress of that statement is that you identified farmers as being part of the problem. You know and I know that the regulations that are in place from the Welsh Government require that all cattle, prior to movement, have to undergo a TB test, and that test is valid for 60 days. So, the farmers themselves are doing all they can, along with the Welsh Government, in fairness, with the regulations that they've put in place. We will disagree about the overall campaign that the Government are undertaking here in Wales, but that I hope you will recognise that was a deeply distressing statement to make by yourself as First Minister, given that there is pre-movement testing of all bovine animals in Wales and animals that come into Wales from England. So, will you apologise today for that distress that you have caused by that statement to the farming community, accepting that we do have policy differences about how TB should be tackled?
Prif Weinidog, gofid y datganiad hwnnw yw eich bod wedi nodi bod ffermwyr yn rhan o'r broblem. Rydych chi'n gwybod ac rwyf innau'n gwybod bod y rheoliadau sydd ar waith gan Lywodraeth Cymru yn mynnu bod yn rhaid i'r holl wartheg, cyn eu symud, gael prawf TB, a bod y prawf hwnnw yn ddilys am 60 diwrnod. Felly, mae'r ffermwyr eu hunain yn gwneud popeth o fewn eu gallu, ynghyd â Llywodraeth Cymru, a bod yn deg, gyda'r rheoliadau y maen nhw wedi eu rhoi ar waith. Byddwn ni'n anghytuno ynglŷn â'r ymgyrch gyffredinol y mae'r Llywodraeth yn ymgymryd â hi yma yng Nghymru, ond rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cydnabod ei fod yn ddatganiad gofidus iawn i'w wneud gennych chi fel Prif Weinidog, o gofio bod pob anifail buchol yng Nghymru ac anifeiliaid sy'n dod i Gymru o Loegr yn cael eu profi cyn eu symud. Felly, a wnewch chi ymddiheuro heddiw am y gofid hwnnw yr ydych chi wedi ei achosi drwy'r datganiad hwnnw i'r gymuned ffermio, gan dderbyn bod gennym ni wahaniaethau polisi ynghylch sut y dylid mynd i'r afael â TB?
Llywydd, let me put it like this. It was never my intention to cause distress to anybody in the statement that I made. What I was pointing to was that the question I was asked sought to place the blame for rises in TB in north Wales in low-incidence areas and say that they would best be dealt with by badger culling. I make no apologies for repeating the fact that that is not the policy of the Government, nor would it be the right response.
Farmers themselves do have responsibilities. They have responsibilities for cattle movement, and they have responsibilities for discharging the testing regime, and I'm happy to repeat again that I know the enormous efforts that farmers make to keep their herds safe and to comply with those regimes. Where things break down, and we have undoubtedly seen rises in TB incidence in the Conwy valley, in Denbighshire and in the Pennal area, then it is right that the causes of that should be investigated and investigated with an open mind. That involves all the players who have a part to play in keeping those herds safe and reducing TB in those areas.
Llywydd, gadewch imi ei roi fel hyn. Nid oedd erioed yn fwriad gennyf i beri gofid i neb yn y datganiad a wnes i. Yr hyn yr oeddwn i'n cyfeirio ato oedd bod y cwestiwn a ofynnwyd i mi wedi ceisio rhoi'r bai ar foch daear am y cynnydd mewn TB yn y gogledd mewn ardaloedd lle nad oedd llawer o achosion gan ddweud mai'r ffordd orau o ymdrin â hynny fyddai drwy ddifa moch daear. Nid wyf yn ymddiheuro am ailadrodd y ffaith nad dyna yw polisi'r Llywodraeth, ac nid dyna fyddai'r ymateb cywir ychwaith.
Mae gan ffermwyr eu hunain gyfrifoldebau. Mae ganddyn nhw gyfrifoldebau dros symud gwartheg, ac mae ganddyn nhw gyfrifoldebau dros gyflawni'r drefn brofi, ac rwy'n hapus i ailadrodd unwaith eto fy mod i'n gwybod am yr ymdrechion enfawr y mae ffermwyr yn eu gwneud i gadw eu buchesau'n ddiogel ac i gydymffurfio â'r cyfundrefnau hynny. Pan fo pethau'n dirywio, ac rydym yn ddiau wedi gweld cynnydd yn nifer yr achosion o TB yn nyffryn Conwy, yn sir Ddinbych ac yn ardal Pennal, yna mae'n iawn y dylid ymchwilio i'r achosion am hynny ac ymchwilio iddyn nhw gyda meddwl agored. Mae hynny'n cynnwys yr holl chwaraewyr sydd â rhan i'w chwarae o ran cadw'r buchesau hynny yn ddiogel a lleihau TB yn yr ardaloedd hynny.
Well, I regret the fact that you are unable to put an apology on the record, First Minister, but I'm grateful for your more detailed explanation around the sentiments of your comments some two weeks ago.
If I could address, in my third question to you, the change of policy within 72 hours around the Llandeilo bypass, which I appreciate was a policy agreed with Plaid Cymru in a budget deal in 2017. I happen to believe that there does need to be a bypass for Llandeilo, and I also believe there are other towns that require bypasses as well, such as Dinas Powys in my own electoral region, which has been campaigning for some 50 years. But what I have struggled to find out—. But where I have struggled to find consistency is in the remarks of the Minister on his feet here in the Chamber, who said,
'I think it would look very odd if we'd left Llandeilo out of the whole-Wales review and I would have certainly raised some questions.'
So, why, in 72 hours, did the policy position change or is this just pork-barrel politics?
Wel, mae'n flin gennyf na allwch chi ymddiheuro ar y cofnod, Prif Weinidog, ond rwy'n ddiolchgar am eich esboniad manylach ynghylch yr hyn a oedd y tu ôl i'ch sylwadau ryw bythefnos yn ôl.
Pe gallwn i fynd i'r afael, yn fy nhrydydd cwestiwn i chi, â'r newid polisi o fewn 72 awr o ran ffordd osgoi Llandeilo, a oedd, rwy'n gwerthfawrogi, yn bolisi y cytunwyd arno gyda Phlaid Cymru mewn cytundeb cyllideb yn 2017. Rwyf i'n digwydd credu bod angen ffordd osgoi ar gyfer Llandeilo, ac rwy'n credu hefyd fod trefi eraill y mae angen ffyrdd osgoi arnyn nhw, megis Dinas Powys yn fy rhanbarth etholiadol fy hun, sydd wedi bod yn ymgyrchu ers rhyw 50 mlynedd. Ond yr hyn yr wyf wedi'i chael yn anodd ei ddarganfod—. Ond lle'r wyf i wedi cael trafferth dod o hyd i gysondeb yw yn sylwadau'r Gweinidog ar ei draed yma yn y Siambr, a ddywedodd,
'Rwy'n credu y byddai'n edrych yn rhyfedd iawn pe byddem wedi hepgor Llandeilo o'r adolygiad Cymru gyfan a byddwn i yn sicr wedi codi rhai cwestiynau.'
Felly, pam, mewn 72 awr, y newidiodd safbwynt y polisi neu ai gwleidyddiaeth ariannu prosiectau lleol Gweinidogion yn unig yw hyn?
Well, Llywydd, the Minister set out, subsequent to his statement on the floor of the Senedd, the position of the Welsh Government. Let me be clear: when this Government strikes an agreement with another party, it is our intention to honour that agreement. We had an agreement with Plaid Cymru in a previous budget round. That involved a bypass at Llandeilo, and the roads review, which is a very important policy and will be carried out in accordance with the transport hierarchy that we set out at the end of the last Senedd term, will honour the agreement that we made.
Wel, Llywydd, nododd y Gweinidog, yn dilyn ei ddatganiad ar lawr y Senedd, safbwynt Llywodraeth Cymru. Gadewch i mi fod yn glir: pan fydd y Llywodraeth hon yn taro cytundeb gyda phlaid arall, ein bwriad yw anrhydeddu'r cytundeb hwnnw. Bu gennym gytundeb gyda Phlaid Cymru mewn cylch cyllideb blaenorol. Roedd hynny'n cynnwys ffordd osgoi yn Llandeilo, a bydd yr adolygiad o ffyrdd, sy'n bolisi pwysig iawn ac a gaiff ei gynnal yn unol â'r hierarchaeth drafnidiaeth a bennwyd gennym ar ddiwedd tymor diwethaf y Senedd, yn anrhydeddu'r cytundeb a wnaethom.
Arweinydd Plaid Cymru dros dro, Rhun ap Iorwerth.
Interim leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mae adroddiad diweddaraf y Sefydliad Bevan a gafodd ei gyhoeddi heddiw yn ddigon i sobri unrhyw un. Dwi'n gobeithio y gwnaiff o ddeffro'r Llywodraeth yma i weld dyfnder effaith tlodi ar ein cymunedau ni—problemau sydd wedi dod yn fwy amlwg, wrth gwrs, yn ystod y pandemig yma. Mae o'n dangos yn glir iawn yr anghydraddoldebau dwfn iawn sydd yn ein cymdeithas ni: un o bob 10 cartref heb sicrwydd am ddyfodol y to uwch eu pen nhw; 80,000 wedi cael clywed yn y pandemig bod yn rhaid iddyn nhw ddod o hyd i gartref newydd. Ond o yfory, mi fydd y polisi 'no evictions' yn dod i ben. O ystyried canfyddiadau'r adroddiad yma, a wnewch chi ailystyried hynny?
Thank you very much, Llywydd. The latest report of the Bevan Foundation, published today, is sobering for anyone. I hope it will awaken this Government to see the impact of poverty on our communities—issues that have come to the fore during the pandemic. It shows clearly the very deep inequality in our society: one in every 10 homes without certainty regarding the future of the roof above their heads; 80,000 having heard during the pandemic that they have to find new homes. And from tomorrow, the 'no evictions' policy will come to an end. Considering the findings of this report, will you reconsider that?
Well, Llywydd, of course I agree with what the Member has said about the way in which the pandemic has exaggerated the inequalities that were already far too evident in our society, and this Government continues to do everything we can to press against the rising tide of inequality here in Wales. But it is a tide that is rising because of the actions that are taken elsewhere.
When I met the Chancellor of the Exchequer some weeks ago, I took the opportunity to press on him the need not to row back on the £20 a week that families in receipt of universal credit have in Wales, as a response to the pandemic. The Chancellor extended that in his March budget to the end of September, but those weeks are ticking away, and once again those families face the none-too-distant prospect of losing £1,000 in a year—£1,000 that really makes an enormous difference every single week to the children who live in those families. I pressed that point as powerfully as I could with the Chancellor.
As far as evictions are concerned, let me just explain to the Chamber—and this will be set out in greater detail by my colleague Julie James—that the regulations that have suspended evictions are coronavirus regulations. They have to be justified in law on the grounds of the pandemic, and as other parts of our society see greater normality restored, then greater normality has to be restored in other parts of Welsh life. Had we not done so, I think there is no doubt at all that the Welsh Government would have been challenged in the courts by landlords who have a legitimate interest in defending their own interests in the bargain between a landlord and a tenant.
Now, we have done an enormous amount during the pandemic to strengthen the support that is available to tenants: extending notice periods, providing additional discretionary housing payments, funding the private rented sector debt helpline and the citizens advice bureaux, as well as the very significant millions and millions of pounds that we have spent through local authorities to go on dealing with problems of homelessness and stabilising people's housing situation. As the time comes when those regulations have to be lifted, the Minister will set out further assistance that we will provide to tenants in that position in order to minimise the risks that people run of becoming homeless and having to be rehoused in other ways by statutory authorities.
Wel, Llywydd, wrth gwrs fy mod i'n cytuno â'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud am y ffordd y mae'r pandemig wedi gwaethygu anghydraddoldebau a oedd eisoes yn llawer rhy amlwg yn ein cymdeithas, ac mae'r Llywodraeth hon yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu i bwyso yn ôl yn erbyn llif cynyddol anghydraddoldeb yma yng Nghymru. Ond mae'n llanw sy'n codi oherwydd y camau sy'n cael eu cymryd mewn mannau eraill.
Pan gyfarfûm â Changhellor y Trysorlys rai wythnosau yn ôl, achubais ar y cyfle i bwyso arno am yr angen i beidio â gostwng yr £20 yr wythnos y mae teuluoedd sy'n derbyn credyd cynhwysol yn ei gael yng Nghymru, mewn ymateb i'r pandemig. Estynnodd y Canghellor hynny yn ei gyllideb ym mis Mawrth hyd at ddiwedd mis Medi, ond mae'r wythnosau hynny yn prysur ddiflannu, ac unwaith eto mae'r teuluoedd hynny yn wynebu'r posibilrwydd, yn y dyfodol agos o golli £1,000 mewn blwyddyn—£1,000 sy'n gwneud gwahaniaeth enfawr bob wythnos i'r plant sy'n byw yn y teuluoedd hynny. Pwysleisiais y pwynt hwnnw mewn modd mor rymus ag y gallwn gyda'r Canghellor.
O ran troi allan, gadewch i mi egluro i'r Siambr—a chaiff hyn ei nodi'n fanylach gan fy nghyd-Weinidog Julie James—mai rheoliadau coronafeirws yw'r rheoliadau sydd wedi atal troi allan. Mae'n rhaid eu cyfiawnhau yn ôl y gyfraith ar sail y pandemig, ac wrth i rannau eraill o'n cymdeithas weld mwy o normalrwydd yn cael ei adfer, yna mae'n rhaid adfer mwy o normalrwydd mewn rhannau eraill o fywyd Cymru. Pe na byddem wedi gwneud hynny, rwy'n credu nad oes amheuaeth o gwbl y byddai Llywodraeth Cymru wedi cael ei herio yn y llysoedd gan landlordiaid sydd â buddiant dilys mewn amddiffyn eu buddiannau eu hunain yn y cytundeb rhwng landlord a thenant.
Nawr, rydym ni wedi gwneud llawer iawn yn ystod y pandemig i gryfhau'r cymorth sydd ar gael i denantiaid: ymestyn cyfnodau rhybudd, darparu taliadau tai dewisol ychwanegol, ariannu llinell gymorth dyledion y sector rhentu preifat a'r canolfannau cyngor ar bopeth, yn ogystal â'r miliynau ar filiynau sylweddol iawn o bunnoedd yr ydym ni wedi'u gwario drwy awdurdodau lleol i fynd ati i ymdrin â phroblemau digartrefedd a sefydlogi sefyllfa tai pobl. Wrth i'r amser ddod pan fo rhaid dileu'r rheoliadau hynny, bydd y Gweinidog yn nodi rhagor o gymorth y byddwn ni yn ei roi i denantiaid yn y sefyllfa honno er mwyn lleihau'r risgiau sydd gan bobl o fod yn ddigartref a gorfod cael eu hailgartrefu mewn ffyrdd eraill gan awdurdodau statudol.
First Minister, one word struck me there: 'normal', 'normality'—something we all are looking forward to, in many ways, in the context of this pandemic. But poverty has become far too normal; child poverty has become far too normal, from way before the days of the pandemic. The Children's Commissioner for Wales yesterday said that children's poverty is the biggest challenge facing your Government. It was true before this pandemic. As we've argued for many months, the children's commissioner is arguing that free school meals should now be extended. You could speed up your review of that, you could just do what we've been calling for and extend free school meals to children in every family in receipt of universal credit. Given the sobering message in that Bevan Foundation report today, why don't you just do that?
Prif Weinidog, fe'm trawyd gan un gair yn y fan yna: 'normal', 'normalrwydd'—rhywbeth yr ydym ni i gyd yn edrych ymlaen ato, mewn sawl ffordd, yng nghyd-destun y pandemig hwn. Ond mae tlodi wedi mynd yn rhy normal o lawer; mae tlodi plant wedi mynd yn llawer rhy normal, ymhell cyn dyddiau'r pandemig. Dywedodd Comisiynydd Plant Cymru ddoe mai tlodi plant yw'r her fwyaf sy'n wynebu eich Llywodraeth chi. Roedd hynny'n wir cyn y pandemig hwn. Fel yr ydym ni wedi dadlau ers misoedd lawer, mae'r comisiynydd plant yn dadlau y dylid ymestyn prydau ysgol am ddim yn awr. Gallech chi gyflymu eich adolygiad o hynny, gallech chi wneud yr hyn yr ydym ni wedi bod yn galw amdano ac ymestyn prydau ysgol am ddim i blant ym mhob teulu sy'n derbyn credyd cynhwysol. O gofio'r neges sobreiddiol yn yr adroddiad hwnnw gan Sefydliad Bevan heddiw, pam na wnewch chi yn union hynny?
Well, Llywydd, if only it were just that simple that the Welsh Government could conjure out of the air the many, many millions of pounds that would be required to bring about such a policy, with all the other opportunities to do important things in the life of children in Wales and other Welsh citizens that would have to be forgone by doing so. I'm afraid being in Government is a matter of choices, not of magic solutions where you simply say, 'Why not find £100 million to do something?' as though that had no cost to anything else that the Welsh Government could do. Nor is it possible, in the way that the Member suggested, to accelerate the collection of data that we need to carry out the review. The pupil-level annual school census data will become available and it will become available in the normal way. The Welsh Government doesn't have an ability simply to issue an instruction that would magic that data out of thin air either.
In the meantime, Llywydd, it's important to put some facts on the record as well. In the month prior to the pandemic, so when things were—to use the Member's word—normal, prior to the global pandemic, 66,000 children in Wales were in receipt of free school meals. Last month, the figure was 105,000, so that's nearly 40,000 extra children in receipt of free school meals in Wales in just over a year. Of course this Government wants to increase the number of children in Wales who are able to take up that offer, but we will have to do it in a way that is informed by the latest data and that is negotiated through the budget round, in which there will be many, many very important needs that his party and other Members of this Senedd will advocate for, and that, in the end, we will have to weigh up against one another and do the best that we can from the inevitably limited resources that will be available to us.
Wel, Llywydd, oni fyddai mor syml â hynny y gallai Llywodraeth Cymru gonsurio allan o'r awyr y miliynau lawer iawn o bunnoedd y byddai eu hangen i gyflwyno polisi o'r fath, gyda'r holl gyfleoedd eraill i wneud pethau pwysig ym mywyd plant yng Nghymru a dinasyddion eraill Cymru y byddai'n rhaid eu hepgor drwy wneud hynny. Mae arnaf i ofn bod bod mewn Llywodraeth yn fater o ddewisiadau, nid atebion hud a lledrith pan eich bod yn dweud, 'Beth am ddod o hyd i £100 miliwn i wneud rhywbeth?' fel pe na byddai hynny yn costio dim i unrhyw beth arall y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud. Nid yw'n bosibl ychwaith, yn y ffordd yr awgrymodd yr Aelod, i gyflymu'r broses o gasglu data y mae eu hangen arnom ni i gynnal yr adolygiad. Bydd data'r cyfrifiad ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion ar gael a byddant ar gael yn y ffordd arferol. Nid oes gan Lywodraeth Cymru ychwaith y gallu i roi cyfarwyddyd a fyddai'n rhoi'r data hynny i ni o'r pedwar gwynt.
Yn y cyfamser, Llywydd, mae'n bwysig rhoi rhai ffeithiau ar y cofnod hefyd. Yn y mis cyn y pandemig, felly pan oedd pethau—i ddefnyddio gair yr Aelod—yn normal, cyn y pandemig byd-eang, roedd 66,000 o blant yng Nghymru yn cael prydau ysgol am ddim. Y mis diwethaf, y ffigur oedd 105,000, felly mae hynny bron i 40,000 o blant ychwanegol yn derbyn prydau ysgol am ddim yng Nghymru mewn ychydig dros flwyddyn. Wrth gwrs, mae'r Llywodraeth hon eisiau cynyddu nifer y plant yng Nghymru sy'n gallu manteisio ar y cynnig hwnnw, ond bydd yn rhaid i ni wneud hynny mewn ffordd sy'n cael ei llywio gan y data diweddaraf ac sy'n cael ei negodi drwy gylch y gyllideb, pryd y bydd llawer iawn o anghenion pwysig iawn y bydd ei blaid ef ac Aelodau eraill y Senedd hon yn dadlau drostyn nhw, ac y bydd yn rhaid i ni, yn y pen draw, eu pwyso a'u mesur yn erbyn ei gilydd a gwneud y gorau y gallwn ni o'r adnoddau hyn, sy'n anochel yn gyfyngedig, a fydd ar gael i ni.
That was a very long list of excuses as to why the Government hasn't taken the action, in over 20 years, that could at least show us that Wales is serious about tackling child poverty. But, from child poverty to the housing injustice that I was talking about, from economic injustice to lower wages in Wales—universal credit, then, has been a disaster to families in Wales. Devolution can and should be a line of defence between Westminster and Wales, if used to its maximum potential. But, given the catalogue of economic and social injustices that I have just mentioned—there are many more—as a result of Wales being tied to Westminster, compounded, yes, by the inaction of successive Labour Governments, can you honestly stand by your comments back in April that the benefits system is part of the glue that holds the United Kingdom together? And, in reality, can you genuinely say that there is no alternative to the continued entrenching of poverty that we are seeing for Wales as part of the UK?
Roedd honna'n rhestr hir iawn o esgusodion ynghylch pam nad yw'r Llywodraeth wedi cymryd y camau, mewn dros 20 mlynedd, a allai o leiaf ddangos i ni fod Cymru o ddifrif ynghylch mynd i'r afael â thlodi plant. Ond, o dlodi plant i'r anghyfiawnder tai yr oeddwn yn sôn amdano, o anghyfiawnder economaidd i gyflogau is yng Nghymru—mae credyd cynhwysol, felly, wedi bod yn drychineb i deuluoedd yng Nghymru. Gall datganoli fod a dylai fod yn llinell amddiffyn rhwng San Steffan a Chymru, pe byddai'n cael ei ddefnyddio hyd eithaf ei botensial. Ond, o gofio'r gyfres o anghyfiawnderau economaidd a chymdeithasol yr wyf newydd eu crybwyll—mae llawer mwy ohonyn nhw—o ganlyniad i'r ffaith fod Cymru wedi ei chlymu i San Steffan, wedi'i dwysáu, ie, drwy ddiffyg gweithredu Llywodraethau Llafur olynol, a allwch chi wir ddal at eich sylwadau yn ôl ym mis Ebrill bod y system fudd-daliadau yn rhan o'r glud sy'n dal y Deyrnas Unedig gyda'i gilydd? Ac, mewn gwirionedd, a allwch chi ddweud o ddifrif nad oes dewis arall yn hytrach na pharhau i ymwreiddio'r tlodi yr ydym yn ei weld yng Nghymru wrth fod yn rhan o'r DU?
Well, Llywydd, of course there are alternatives to the policies that entrench poverty, and my party has consistently advocated for those policies. Devolution is the line of defence against the worst impacts of those policies. Our policies are supplementing the social wage of families here in Wales—all the things that we collectively provide, which otherwise people would have to find from their own pockets. Free prescriptions is just a single example of that.
We've forgotten what it's like in Wales to have to weigh up which of three prescriptions you can afford to pay for because you cannot afford to pay for them all, because families in Wales no longer face that dilemma. Families in Wales are up to £2,000 every year better off because of that string of decisions that successive Governments have made here in Wales that leaves money in people's pockets.
That's a real defence. That's a real defence that, every single day, families in Wales feel, because they have money to do things that, in other circumstances—were it not for the actions that the Senedd has taken, that money would not be there for them to make those decisions. So, I don't think that it helps anybody to act as though devolution had been no help to anybody, because it has been an enormous help, year in and year out, to families in every part of Wales.
Llywydd, I do believe that, properly run, the benefits system should be part of what binds the United Kingdom together. The fact that pensions are paid in Wales in the way that they are does not depend for a moment on Wales alone. It depends upon that far bigger pool of risks that are placed into that pool, and then rewards shared out between us. That's just one example of the way in which a UK-wide benefits system continues to be to the advantage of Welsh people.
It could be far more to our advantage, of course, if there was a Government with a genuine commitment to redistribution, to using the engine of redistribution that the social security system should be. But, the fact that a temporary occupation of Government by a single party doesn't deliver that should not be mistaken for the potential that that system has to deliver those benefits for Welsh people.
Wel, Llywydd, wrth gwrs mae dewisiadau amgen i'r polisïau sy'n ymwreiddio tlodi, ac mae fy mhlaid i wedi dadlau'n gyson dros y polisïau hynny. Datganoli yw'r llinell amddiffyn yn erbyn effeithiau gwaethaf y polisïau hynny. Mae ein polisïau yn ychwanegu at gyflog cymdeithasol teuluoedd yma yng Nghymru—yr holl bethau yr ydym yn eu darparu ar y cyd, y byddai'n rhaid i bobl ddod o hyd iddyn nhw fel arall o'u pocedi eu hunain. Dim ond un enghraifft o hynny yw presgripsiynau am ddim.
Rydym wedi anghofio sut beth yw gorfod pwyso a mesur pa un o dri phresgripsiwn y gallwch fforddio talu amdano oherwydd na allwch fforddio talu amdanyn nhw i gyd, oherwydd nad yw teuluoedd yng Nghymru bellach yn wynebu'r cyfyng-gyngor hwnnw. Mae teuluoedd yng Nghymru hyd at £2,000 bob blwyddyn yn well eu byd oherwydd y gyfres honno o benderfyniadau y mae Llywodraethau olynol wedi'u gwneud yma yng Nghymru sy'n gadael arian ym mhocedi pobl.
Mae hwnnw'n amddiffyniad gwirioneddol. Mae hwnnw'n amddiffyniad gwirioneddol y mae teuluoedd yng Nghymru yn ei deimlo, oherwydd bod ganddyn nhw arian na fyddai ganddyn nhw mewn amgylchiadau eraill—oni bai am y camau y mae'r Senedd wedi'u cymryd, ni fyddai'r arian hwnnw yno iddyn nhw allu gwneud y penderfyniadau hynny. Felly, nid wyf i'n credu ei fod yn helpu neb i weithredu fel pe na byddai datganoli wedi bod o gymorth i neb, oherwydd mae wedi bod o gymorth enfawr, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i deuluoedd ym mhob rhan o Gymru.
Llywydd, rwy'n credu y dylai'r system fudd-daliadau, o gael ei rhedeg yn briodol, fod yn rhan o'r hyn sy'n rhwymo'r Deyrnas Unedig gyda'i gilydd. Nid yw'r ffaith fod pensiynau yn cael eu talu yng Nghymru yn y ffordd y maen nhw yn dibynnu am eiliad ar Gymru yn unig. Mae'n dibynnu ar y gronfa lawer mwy honno o risgiau sy'n cael eu rhoi yn y gronfa honno, ac yna gwobrau yn cael eu rhannu rhyngom. Dim ond un enghraifft yw honno o'r ffordd y mae system fudd-daliadau ledled y DU yn parhau i fod er budd pobl Cymru.
Gallai fod yn llawer mwy manteisiol i ni, wrth gwrs, pe byddai Llywodraeth gydag ymrwymiad gwirioneddol i ailddosbarthu, i ddefnyddio'r peiriant ailddosbarthu y dylai'r system nawdd cymdeithasol fod. Ond, ni ddylid camgymryd y ffaith fod un blaid mewn Llywodraeth dros dro yn methu â chyflawni hynny am y potensial sydd gan y system honno i sicrhau'r manteision hynny i bobl Cymru.
3. Pa gefnogaeth ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru am ei rhoi i gymunedau fedru cael mynediad at well gwasanaeth bandeang? OQ56711
3. What additional support will the Welsh Government provide to enable communities to access better broadband services? OQ56711
Diolch yn fawr, Llywydd, i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Nid yw cyfrifoldeb dros wasanaethau band eang wedi ei ddatganoli i Gymru. Er hynny, mae’r Llywodraeth hon yn parhau i fuddsoddi mewn mynediad gwell drwy ein cronfa band eang lleol, ein cynllun Allwedd Band Eang Cymru a'n cynllun ffeibr.
I thank Llyr Gruffydd for that question. Responsibility for broadband services is not devolved to Wales. However, this Government continues to invest in better access through our local broadband fund, our Access Broadband Cymru scheme and our fibre roll-out.
Diolch ichi am yr ymateb hwnnw. Byddwn i'n falch petaech chi'n cadarnhau bod y cronfeydd yna i gyd yn agored ac yn fyw ar hyn o bryd. Dwi wedi cael cyswllt gan rai cymunedau, yn cynnwys cyngor Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch a chyngor Cyffylliog yn sir Ddinbych, sydd wedi cytuno i weithio gyda chwmni i ddod â band eang ffeibr i’r ardal, a chymryd mantais, wrth gwrs, o’r cyllido sydd a’r gael o Lywodraeth y Deyrnas Unedig, a’r bwriad wedyn o fanteisio ar yr ariannu ychwanegol sy’n dod o gyfeiriad Llywodraeth Cymru. Cyn yr etholiad mi ddywedwyd bod yr ariannu hwnnw yn dod i ben oherwydd y cyfnod etholiadol. Ers hynny, maen nhw'n dal i aros am sicrwydd bod y cronfeydd hynny bellach ar agor unwaith eto. Mae hynny, wrth gwrs, fel y gallwch chi ei ddychmygu, yn destun rhwystredigaeth, oherwydd mae yna dros 1,000 o gartrefi yn yr ardal dwi’n sôn amdani hi—y rhan fwyaf ohonyn nhw â mynediad sâl at fand eang. Ac rŷn ni'n gwybod am ardaloedd eraill ar hyd a lled Cymru, sydd yn bennaf, wrth gwrs, mewn ardaloedd gwledig, sy’n wynebu yr un sefyllfa. Felly, allwch chi gadarnhau pryd fydd y cymunedau hyn yn cael cadarnhad fod ariannu ar gael er mwyn taclo problem sydd, wrth gwrs, yn dal i fod yn broblem yn fwy na fyddai unrhyw un ohonom ni yn ei ddymuno?
Thank you for that response. I would be very pleased if you could confirm that those funds are all open and live at the moment. I have been contacted by some communities, including Llanrhaeadr-yng-Nghinmeirch and Cyffylliog in Denbighshire, who have agreed to work with a company to bring fibre broadband to the area, taking advantage of the funding that is available from the UK Government, and the intention then of benefiting from the additional funds that come from the Welsh Government. Before the election it was said that that funding would come to an end because of the electoral period. Since then, they're still awaiting assurance that those funds are open again, and that, of course, as you can imagine, is the cause of some frustration, because there are over 1,000 homes in the area I'm talking about—the majority of them have poor access to broadband. And we know about other areas in Wales, mostly in rural areas, that are facing the same situation. So, can you confirm when these communities will have confirmation that funds are available to tackle a problem that continues to be a problem that is more than any one of us would have wished?
Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn ychwanegol yna. Y broblem yw bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi newid y cynllun sydd gyda nhw. Maen nhw newydd lansio sgîm newydd i helpu pobl yn y sefyllfa y mae Llyr Gruffydd wedi cyfeirio ato. Rŷn ni wedi cytuno nawr gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y cynllun newydd, ac rŷn ni’n dal i fod yn benderfynol i roi arian ychwanegol ar ben cynllun y Deyrnas Unedig i bobl yma yng Nghymru. Dwi’n meddwl, heddiw, fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi cyhoeddi datganiad sy’n rhoi mwy o fanylion am y cynllun newydd ac yn cadarnhau y bydd yr arian sydd wedi dod o’r blaen o’r Llywodraeth yma yng Nghymru—£3,000 i unigolion, £7,000 i fusnesau—yn parhau. Dwi ddim cweit yn siŵr pryd bydd cynllun y Deyrnas Unedig yn agor i bobl, ond o beth dwi wedi'i weld heddiw, fydd hwnnw ddim yn rhy bell nawr.
I'd like to thank Llyr Gruffydd for that supplementary question. The problem is that the UK Government has changed the programme that they have in place. They've just launched a new scheme to help people in the position that Llyr Gruffydd made reference to. We have agreed with the UK Government on that new plan, and we are still determined to provide additional funding over and above the UK programme for people here in Wales. I think, today, the UK Government has published a statement that provides more details about the new scheme and does confirm that the funding provided in the past from the Government here in Wales—which is £3,000 for the individuals and £7,000 for businesses—will remain in place. I'm not quite sure when the UK scheme will open for individuals, but from what I've seen today, that isn't too far away now.
Brif Weinidog, amcangyfrifir bod tua 75,000 o bobl hŷn yng Nghymru wedi nodi eu bod yn teimlo'n unig bob amser neu'n aml, ac mae'n amlwg bod yn rhaid ystyried unigrwydd ac arwahanrwydd fel blaenoriaeth iechyd cyhoeddus. Felly, i bobl hŷn, mae mynediad at wasanaeth band eang gweddus yn hollbwysig. Mae hyn wedi helpu pobl i aros yn gysylltiedig â theulu a ffrindiau a chael mynediad at wasanaethau ar-lein defnyddiol, yn enwedig yn ystod y pandemig. Brif Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu i gynyddu cynhwysiant digidol ledled y wlad? A sut mae'r Llywodraeth yn sicrhau bod gan bobl hŷn, ym mhob rhan o Gymru, fynediad at wasanaethau band eang priodol er mwyn diogelu iechyd meddwl a lles pobl hŷn?
First Minister, it is estimated that around 75,000 older people in Wales have noted that they feel lonely almost all of the time or often, and it’s clear that we have to consider isolation as a priority for public health. So, for older people, access to broadband is vital. This has helped people to stay in touch with family and friends and to access online services that are useful for them, particularly during the pandemic. So, what is the Welsh Government doing to help to increase digital inclusivity nationwide? How will the Government ensure that older people, in all parts of Wales, have access to suitable broadband services to safeguard their mental health and their well-being?
Diolch i Paul Davies hefyd am y cwestiwn. Gwelais i'r ymchwil roedd e'n cyfeirio ato am yr effaith mae'r pandemig wedi'i gael ar bobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain ac ar yr henoed yn enwedig. Rŷn ni'n bwrw ymlaen gyda'r buddsoddiadau rŷn ni wedi'u rhoi fel Llywodraeth. Fel y dywedais i yn yr ymateb gwreiddiol, nid ein cyfrifoldeb ni yw e i roi gwasanaethau band eang yma yng Nghymru, ond rŷn ni wedi buddsoddi miliynau o bunnoedd i helpu i ddosbarthu y gwasanaethau yna i bobl ym mhob cwr o Gymru. O ran pwysigrwydd ei wneud e, mae'r pandemig wedi rhoi golau ar hynny. Rŷn ni'n mynd i fwrw ymlaen gyda phob cynllun sydd gyda ni a rhoi mwy o arian i wneud hynny hefyd. Ar ben yr arian rŷn ni'n mynd i'w roi i helpu pobl sy'n mynd ar ôl cynllun newydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, rŷn ni'n bwrw ymlaen gyda chronfa leol sy'n rhoi £10 miliwn i awdurdodau lleol a busnesau i'w helpu nhw. Bydd mwy o arian ar gyfer y rhaglen sydd wedi dod ar ôl Superfast Cymru. Bwriad y Llywodraeth yw adeiladu ar bopeth rŷn ni wedi'i wneud yn barod, a'i wneud e mewn ffordd sy'n helpu pobl ym mhob cwr o Gymru, ac yn canolbwyntio ar bobl sydd ddim wedi cael band eang ac sy'n byw ar eu pennau eu hunain yn y dyfodol.
I’d also like to thank Paul Davies for that supplementary question. I saw the research that he referred to on the impact of the pandemic on those living alone and on older people in particular. We are driving forward with the investments that we have provided as a Government. As I said in my original response, it isn’t our responsibility to provide broadband services here in Wales, but we have invested millions of pounds in order to provide access to those services in all parts of Wales. The pandemic has shed light on the importance of this. We will continue with all programmes that we have in place and will provide additional funding for that. In addition to the funding that we’ll provide to help people who will pursue the new UK Government scheme, we are proceeding with a local fund that provides £10 million to local authorities and businesses to help them. There will be more funding for the Superfast Cymru successor programme. It's the Government's intention to build on everything that we have done in the past, and to do it in a way that assists people in all parts of Wales, and focuses on people who've not had access to broadband and who live alone.
A gaf i anfon dymuniadau gorau i'r Prif Weinidog a'i deulu hefyd?
May I send my best wishes to the First Minister and his family?
In a survey at the beginning of this month, more than 50 per cent of respondents from rural areas in Wales felt that the internet was not fast and reliable, particularly people in Pembrokeshire, Ceredigion and Carmarthenshire. Only 36 per cent of people in rural areas had superfast broadband, compared to 67 per cent in urban areas. I wonder if the First Minister could just comment on the roll-out of superfast broadband, just helping us all, as well, to be clear about the responsibility for the roll-out of superfast broadband. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Mewn arolwg ddechrau'r mis hwn, roedd mwy na 50 y cant o ymatebwyr o ardaloedd gwledig yng Nghymru yn teimlo nad oedd y rhyngrwyd yn gyflym ac yn ddibynadwy, yn enwedig pobl yn sir Benfro, Ceredigion a sir Gaerfyrddin. Dim ond 36 y cant o bobl mewn ardaloedd gwledig oedd â band eang cyflym iawn, o'i gymharu â 67 y cant mewn ardaloedd trefol. Tybed a allai'r Prif Weinidog wneud sylw am gyflwyno band eang cyflym iawn, gan ein helpu ninnau i gyd, hefyd, i fod yn glir ynglŷn â'r cyfrifoldeb dros gyflwyno band eang cyflym iawn. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i Jane Dodds, Llywydd, a diolch am beth ddywedodd hi i ddechrau.
I'd like to thank Jane Dodds and thank her for her opening remarks.
In terms of responsibility, it is completely clear that this is not a devolved matter; it is the responsibility of the UK Government. In the fashion that you would expect, given their ideological predilections, they thought that they could rely on the market to provide a service of this sort. Clearly, the market has failed, and the market will always fail in those places to which Jane Dodds has referred. The market will take care of densely populated areas where there's money to be made and will never provide a service in remote and rural Wales, where the cost of delivering fast broadband to a particular property will always exceed the money that is to be recouped from the people who live there. That is why the Welsh Government stepped in. That is why we were part of Superfast Cymru in the previous Senedd term—over £200 million invested and 733,000 premises provided with fast, reliable broadband.
Access to full fibre broadband, at 21 per cent of premises in Wales, is higher than in England or in Scotland. It was, I think, disappointing that the UK Government's plans, which were to provide gigabit broadband to all premises in the UK by 2025, have since been scaled back. Instead of it being a 100 per cent commitment, as first announced, it's now been reduced to 85 per cent, and the problem is, as Jane Dodds was suggesting, I think, that those extra 15 per cent will continue to be those people in those rural and remoter parts of Wales where the costs involved are very significant. We will go on, with our successor programme to Superfast Cymru, and with the other programmes that I have outlined in my earlier answers, Llywydd, to supplement what is available from the UK Government, spending Welsh money where UK money ought to be more generously invested, in order to go on trying to find ways of providing the sort of high-speed, reliable broadband connections that we've all learnt to be so important over the last 15 months, and which are particularly significant in those rural communities.
O ran cyfrifoldeb, mae'n gwbl glir nad yw hwn yn fater sydd wedi'i ddatganoli; cyfrifoldeb Llywodraeth y DU ydyw. Yn y modd y byddech yn ei ddisgwyl, o gofio eu hoffterau ideolegol, yr oedden nhw'n credu y gallen nhw ddibynnu ar y farchnad i ddarparu gwasanaeth o'r math hwn. Yn amlwg, mae'r farchnad wedi methu, a bydd y farchnad bob amser yn methu yn y lleoedd hynny y mae Jane Dodds wedi cyfeirio atyn nhw. Bydd y farchnad yn gofalu am ardaloedd poblog lle mae arian i'w wneud ac ni fydd byth yn darparu gwasanaeth yn y Gymru anghysbell a gwledig, lle bydd y gost o ddarparu band eang cyflym i eiddo penodol bob amser yn fwy na'r arian sydd i'w adennill oddi wrth y bobl sy'n byw yno. Dyna pam y camodd Llywodraeth Cymru i mewn. Dyna pam yr oeddem ni'n rhan o Cyflymu Cymru yn nhymor blaenorol y Senedd—dros £200 miliwn wedi ei fuddsoddi a band eang cyflym a dibynadwy wedi ei ddarparu i 733,000 o adeiladau.
Mae mynediad at fand eang ffeibr llawn, ar 21 y cant o safleoedd yng Nghymru, yn uwch nag yn Lloegr ac yn yr Alban. Roedd yn siomedig, rwy'n meddwl, fod cynlluniau Llywodraeth y DU, a oedd i ddarparu band eang gigabit i bob safle yn y DU erbyn 2025, wedi eu cwtogi ers hynny. Yn hytrach na'i fod yn ymrwymiad o 100 y cant, fel y cyhoeddwyd ar y cychwyn, mae bellach wedi ei ostwng i 85 y cant, a'r broblem yw, fel yr oedd Jane Dodds yn awgrymu, rwy'n credu, y bydd y 15 y cant ychwanegol hwnnw yn parhau i fod y bobl hynny yn y rhannau gwledig a mwy anghysbell hynny o Gymru lle mae'r costau dan sylw yn sylweddol iawn. Byddwn ni'n parhau, gyda'n rhaglen olynol i Cyflymu Cymru, a chyda'r rhaglenni eraill yr wyf i wedi eu hamlinellu yn fy atebion cynharach, Llywydd, i ategu'r hyn sydd ar gael gan Lywodraeth y DU, gan wario arian Cymru lle y dylid buddsoddi arian y DU yn fwy hael, er mwyn parhau i geisio dod o hyd i ffyrdd o ddarparu'r math o gysylltiadau band eang cyflym a dibynadwy yr ydym i gyd wedi dysgu eu bod mor bwysig yn ystod y 15 mis diwethaf, ac sy'n arbennig o arwyddocaol yn y cymunedau gwledig hynny.
4. Beth yw asesiad cyfredol y Prif Weinidog o ledaeniad amrywiolyn Delta yn Ne Clwyd? OQ56670
4. What is the First Minister's current assessment of the spread of the Delta variant in Clwyd South? OQ56670
I thank the Member for that question, Llywydd. The delta variant is now widespread both in Clwyd South and elsewhere in Wales. Our vaccination programme continues to offer the best means of combating the spread.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae'r amrywiolyn delta bellach yn gyffredin yn Ne Clwyd ac mewn mannau eraill yng Nghymru. Mae ein rhaglen frechu yn parhau i gynnig y ffordd orau o fynd i'r afael â lledaeniad.
Thank you, First Minister. Being fully vaccinated against COVID is clearly a citizen's best defence against this terrible virus and the many variants of it. Could you just outline how, in addition to being amongst the world's very best performing nations in terms of the first dose, Wales is so successfully accelerating the roll-out of the second dose of the vaccination?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Mae'n amlwg mai cael eich brechu yn llawn yn erbyn COVID yw amddiffyniad gorau dinasyddion rhag y feirws ofnadwy hwn a'r amrywiolion niferus ohono. A wnewch chi amlinellu sut, yn ogystal â bod ymhlith y gwledydd sy'n perfformio orau yn y byd o ran y dos cyntaf, y mae Cymru mor llwyddiannus wrth gyflymu'r broses o gyflwyno ail ddos y brechiad?
I thank Ken Skates for that. He makes an important point, of course—that one dose is not a sufficient protection against coronavirus, particularly the new delta variant. We're in a very good position in Wales, Llywydd, because we completed our offer of the first dose of vaccine to all adults in Wales well ahead of our original plans, and well ahead of other parts of the United Kingdom. This means that we've been able to switch the focus of our programme even more now to accelerating the take-up of second doses of the vaccine, and the figures are very encouraging here in Wales. We have over nine out of 10 people already having a second dose of the vaccine amongst care home residents, people aged over 80, people aged over 70, healthcare workers, and, as from tomorrow, I believe, we will go above 90 per cent for everybody in their 60s as well.
Today's figures show that 87 per cent of people aged 55 to 59 already have both doses of the vaccine in Wales, and what we are doing with the 0.5 million doses of the vaccine that we will provide over the four weeks before we next review the coronavirus restrictions is to reduce the length of time between first and second doses of the vaccine to no longer than eight weeks for everybody aged over 40. That means that by the time we come to review our regulations, people over 40 in Wales will be very well placed indeed to have the full protection that vaccination provides.
And I'll echo what Ken Skates said, Llywydd, about the importance of that, and our central motto here in Wales, that it's never too late to come forward for vaccination in Wales. Whether that is a first dose, or whether you've missed out on a second dose, all you have to do is to contact your local health board and arrangements will be made for you to catch up on what you have missed out on. And that's very important for the individual, but it's very important because the more people we have vaccinated in a double dose, the greater protection we all have from the virus and for any future variants that it may throw our way.
Diolch i Ken Skates am hynny. Mae e'n gwneud pwynt pwysig, wrth gwrs—nad yw un dos yn amddiffyniad digonol rhag coronafeirws, yn enwedig yr amrywiolyn delta newydd. Rydym ni mewn sefyllfa dda iawn yng Nghymru, Llywydd, oherwydd cwblhawyd ein cynnig o'r dos cyntaf o frechlyn i bob oedolyn yng Nghymru yn llawer cynt na'n cynlluniau gwreiddiol, ac yn llawer cynt na rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae hyn yn golygu ein bod wedi gallu newid pwyslais ein rhaglen hyd yn oed yn fwy erbyn hyn i gyflymu'r broses o roi'r ail ddos o'r brechlyn, ac mae'r ffigurau'n galonogol iawn yma yng Nghymru. Mae gennym ni dros naw o bob 10 o bobl eisoes yn cael ail ddos o'r brechlyn ymhlith preswylwyr cartrefi gofal, pobl dros 80 oed, pobl dros 70 oed, gweithwyr gofal iechyd, ac, o yfory ymlaen, credaf y byddwn yn mynd dros 90 y cant o ran pawb yn eu 60au hefyd.
Mae ffigurau heddiw yn dangos bod 87 y cant o bobl rhwng 55 a 59 oed wedi cael y ddau ddos o'r brechlyn yng Nghymru eisoes, a'r hyn yr ydym yn ei wneud gyda'r 0.5 miliwn o ddosau o'r brechlyn y byddwn yn eu darparu dros y pedair wythnos cyn i ni adolygu'r cyfyngiadau coronafeirws nesaf yw lleihau'r amser rhwng y dos cyntaf a'r ail ddos i ddim mwy nag wyth wythnos i bawb sydd dros 40 oed. Mae hynny'n golygu, erbyn i ni ddod i adolygu ein rheoliadau, y bydd pobl dros 40 oed yng Nghymru mewn sefyllfa dda iawn yn wir i gael yr amddiffyniad llawn y mae brechu yn ei ddarparu.
A byddaf yn adleisio'r hyn a ddywedodd Ken Skates, Llywydd, am bwysigrwydd hynny, a'n harwyddair canolog yma yng Nghymru, nad yw hi byth yn rhy hwyr i ddod ymlaen i gael brechiad yng Nghymru. Pa un a yw hwnnw'n ddos gyntaf, neu eich bod heb gael yr ail ddos, y cyfan y mae'n rhaid i chi ei wneud yw cysylltu â'ch bwrdd iechyd lleol a gwneir trefniadau i chi ddal i fyny â'r hyn nad ydych chi wedi ei gael. Ac mae hynny'n bwysig iawn i'r unigolyn, ond mae'n bwysig iawn oherwydd po fwyaf o bobl yr ydym wedi'u brechu â dos dwbl, y mwyaf yw'r amddiffyniad sydd gennym ni i gyd rhag y feirws ac unrhyw amrywiolyn yn y dyfodol y gallai ei daflu tuag atom.
Thank you, First Minister, for your response to Mr Skates there. May I join you and the Member for Clwyd South in the encouragement for everybody to get hold of this vaccine as quickly as possible because, as you say, it makes such a difference to everybody? I recently had the privilege of visiting a community pharmacy in my region, in which there was a COVID clinic and they were administering the COVID vaccine to those who were able to access the community pharmacy. And it struck me while I was there that, actually, community pharmacies have such an important role to play, and perhaps a bigger role to play in the future in administration of the COVID-19 vaccine.
So, in your desire, and all of our desires, to see the acceleration of the vaccine, both in Clwyd South and across Wales as a whole, will you commit to working with community pharmacies to see how they can play a bigger part in supporting the acceleration of the vaccine in Wales?
Diolch, Prif Weinidog, am eich ymateb i Mr Skates. A gaf i ymuno â chi a'r Aelod dros Dde Clwyd i annog pawb i gael gafael ar y brechlyn hwn cyn gynted ag y bo modd oherwydd, fel y dywedwch, mae'n gwneud cymaint o wahaniaeth i bawb? Cefais y fraint yn ddiweddar o ymweld â fferyllfa gymunedol yn fy rhanbarth i, lle yr oedd clinig COVID ac yr oedden nhw'n rhoi'r brechlyn COVID i'r rhai a oedd yn gallu cael mynediad i'r fferyllfa gymunedol. Ac fe'm trawodd tra'r oeddwn i yno fod gan fferyllfeydd cymunedol, mewn gwirionedd, ran mor bwysig i'w chwarae, ac efallai rhan fwy i'w chwarae yn y dyfodol wrth weinyddu'r brechlyn COVID-19.
Felly, yn eich dyhead, a dyhead bob un ohonom, i weld cyflwyno'r brechlyn yn cyflymu, yn Ne Clwyd a ledled Cymru gyfan, a wnewch chi ymrwymo i weithio gyda fferyllfeydd cymunedol i weld sut y gallan nhw chwarae fwy byth o ran wrth helpu i gyflymu'r gwaith o roi'r brechlyn yng Nghymru?
Well, Llywydd, I certainly agree with the Member about the part that community pharmacies have played in the whole vaccination effort. It's been the strength of the way we've done things in Wales that we've had a multidimensional way of delivering the vaccine, through primary care, through community pharmacies, through mass vaccination centres, through mobile vaccination centres.
What we've tried to do is two things, I think. One is to calibrate the delivery mechanism to the geography of a particular part of Wales, and then, secondly, to calibrate the delivery to the different age groups that we are targeting, and to provide opportunities for vaccination in a way that meets the life circumstances of different age groups. And in that, community pharmacy has played a very important part, and will, I know, be part of the mixed repertoire of vaccine provision for the future as we look to go on making sure that we provide offers of vaccination in a way that is the most convenient, the most easily accessible, and the most readily available to people in order—and, again, I thank the Member for what he said, and echo what he said—in order that we get the maximum number of people possible vaccinated in Wales.
Wel, Llywydd, rwyf i'n sicr yn cytuno â'r Aelod ynglŷn â'r rhan y mae fferyllfeydd cymunedol wedi ei chwarae yn yr holl ymdrech frechu. Cryfder y ffordd yr ydym wedi gwneud pethau yng Nghymru yw ein bod ni wedi cael ffordd aml-ddimensiwn o ddarparu'r brechlyn, drwy ofal sylfaenol, drwy fferyllfeydd cymunedol, drwy ganolfannau brechu torfol, drwy ganolfannau brechu symudol.
Yr hyn yr ydym ni wedi ceisio ei wneud yw dau beth, rwy'n credu. Un ohonyn nhw yw graddnodi'r mecanwaith cyflawni i ddaearyddiaeth rhan benodol o Gymru, ac yna, yn ail, graddnodi'r ddarpariaeth i'r gwahanol grwpiau oedran yr ydym yn eu targedu, a darparu cyfleoedd i frechu mewn ffordd sy'n bodloni amgylchiadau bywyd gwahanol grwpiau oedran. Ac yn hynny o beth, mae fferylliaeth gymunedol wedi chwarae rhan bwysig iawn, a gwn y bydd yn rhan o'r repertoire cymysg o ddarparu brechlynnau ar gyfer y dyfodol wrth i ni geisio parhau i sicrhau ein bod yn darparu cynigion brechu mewn ffordd sydd fwyaf cyfleus, fwyaf hygyrch, ac yn fwyaf rhwydd i bobl mewn trefn—ac, unwaith eto, rwy'n diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd, ac ategaf yr hyn a ddywedodd—er mwyn i ni sicrhau bod y nifer fwyaf posibl o bobl yn cael eu brechu yng Nghymru.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch ar drenau yn ystod y pandemig? OQ56708
5. Will the First Minister make a statement on safety on trains during the pandemic? OQ56708
Wel, diolch yn fawr i Siân Gwenllian, Llywydd. Mae'r pandemig COVID wedi creu heriau mawr i bob gweithredwr trenau. Mae diogelwch staff a theithwyr yn hollbwysig. Mae cydbwyso galw, capasiti a diogelwch yn her ddyddiol, wrth i gymdeithas ddod mas o lefelau blaenorol o gyfyngiadau.
Thank you very much to Siân Gwenllian, Llywydd. The COVID pandemic has posed major challenges for all train operators. Safety for staff and passengers is a key concern. Balancing demand, capacity and safety is a daily challenge, as society emerges from previous levels of restrictions.
Mae etholwyr yn Arfon yn deall pam bod caffis a llefydd bwyta yn gofalu bod eu cwsmeriaid yn cadw pellter cymdeithasol ac yn cadw at brotocolau olrhain a chysylltu. Ac mae hynny wrth gwrs yn ofynnol o dan y gyfraith, er mwyn atal lledaeniad COVID. Ond dydy fy etholwyr i ddim yn deall pam nad oes canllawiau tebyg ar drenau Trafnidiaeth Cymru, lle does yna ddim pellhau cymdeithasol ar gerbydau, a dim track and trace ar waith, ac felly mae yna berygl gwirioneddol bod y feirws yn cael ei ledaenu ar draws y wlad. Fedrwch chi gynnig esboniad am y gwahaniaeth yma, os gwelwch yn dda?
Constituents in Arfon understand why cafes and restaurants are concerned that their customers maintain social distancing and adhere to test and trace protocols. And that of course is a requirement under the law, to prevent the spread of COVID. But my constituents don't understand why similar guidance aren't provided for Transport for Wales trains, where there is no social distancing on carriages, and no track and trace in force, so there is a genuine risk that the virus is being spread across the nation. Could you give an explanation about this difference, please?
Wel, fe allaf i dreial, wrth gwrs. Achos mae'r cyd-destun yn wahanol. Ac mae'r pethau y mae Siân Gwenllian wedi eu codi am y profiadau y mae pobl yn Arfon wedi eu cael, wrth gwrs dwi'n ymwybodol o hynny—dwi wedi gweld beth sydd wedi digwydd. Ac mae'r rhain yn heriau ymarferol anodd iawn. Mae teithwyr ar drenau yn gyfnewidiol iawn, gyda theithwyr yn ymuno ac yn gadael y trên ym mhob gorsaf, ac mae hwnna'n hollol wahanol i gaffis, onid yw e? A beth mae'r bobl sy'n rhedeg y system yn treial ei wneud yw asesu nifer o bethau sy'n creu risg yn y system. Fe fyddai hi'n bosibl i redeg rhagor o drenau, a thrwy hynny leihau gorlenwi, ond byddai hynny yn golygu gorfod cwtogi ar y drefn lanhau bresennol, sydd ei hun yn lleihau'r risg o heintio, yn enwedig gyda'r staff sy'n gweithio ar y trenau. So, does dim atebion syml. A beth dwi'n siŵr amdano yw, mae pob un sy'n gweithio yn y maes yn gweithio bob dydd i dreial rhedeg y system mewn ffordd sy'n cadw pobl yn ddiogel—pobl sy'n gweithio yn y maes, pobl sy'n teithio ar drenau hefyd, a'i wneud e mewn sefyllfa sy'n heriol iawn, pan dŷn ni'n treial ailagor cymdeithas. Ni'n treial ffeindio mwy o bosibiliadau i bobl, a phan fydd pobl yn teithio mewn niferoedd sy'n codi, mae hynny'n heriol i bobl sy'n rhedeg y systemau sydd gyda ni.
Well, I could attempt to do so, of course. Because the context is different. And those issues that Siân Gwenllian has raised, and those experiences that people have had, of course I'm aware of that, and I have seen what's been happening. But these are difficult practical challenges. Passengers on trains do enter and leave trains in every station, which is utterly different to the situation in a cafe of course. And what the people running the system are endeavouring to do is to assess a number of different factors that could lead to risks within the system. It would be possible to run more trains, and in so doing reduce overcrowding. But that would mean that we would have to cut down on the current hygiene regime, which in itself reduces the risk of infection, particularly for the staff working on those trains. So, there are no simple solutions to these problems. What I am convinced of is that everyone working in this area is working every day to try and run the system in a way that keeps people safe—those working on the railways and those train passengers too. And they're doing it in a scenario that is very challenging indeed, when we are trying to reopen society. We are trying to find more possibilities for people, and when they do travel in increasing numbers, then that's going to be challenging for the people running the systems that we have in place.
First Minister, I want to just agree with you on exactly what you said—that I commend all of the transport operators who have been working under such difficult circumstances. But I also welcome the announcement that Transport for Wales is to receive £70 million to help in meeting operating costs during the pandemic. It comes on top of the £153 million of emergency funding provided to TfW last year. Could you advise me, First Minister, how much of this funding was and is required for safety measures on trains, such as social distancing, new notices, extra cleaning and sanitisation? And also, First Minister, when do you expect to know how much additional funding TfW will require to meet operating costs as restrictions ease in 2021-22? Thank you.
Prif Weinidog, hoffwn gytuno â chi ar yr union beth a ddywedasoch—fy mod yn cymeradwyo'r holl weithredwyr trafnidiaeth sydd wedi bod yn gweithio o dan amgylchiadau mor anodd. Ond rwyf hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad y bydd Trafnidiaeth Cymru yn cael £70 miliwn i helpu i dalu costau gweithredu yn ystod y pandemig. Mae'n ychwanegol i'r £153 miliwn o gyllid brys a ddarparwyd i Trafnidiaeth Cymru y llynedd. A allech chi ddweud wrthyf, Prif Weinidog, faint o'r cyllid hwn oedd ac sydd ei angen ar gyfer mesurau diogelwch ar drenau, megis ymbellhau cymdeithasol, hysbysiadau newydd, glanhau a glanweithdra ychwanegol? A hefyd, Prif Weinidog, pryd ydych chi'n disgwyl gwybod faint o arian ychwanegol y bydd ei angen ar Trafnidiaeth Cymru i dalu costau gweithredu wrth i gyfyngiadau leihau yn 2021-22? Diolch.
Thank you very much for that important supplementary question, and indeed for pointing to the millions of pounds that have had to be invested, not simply to keep the train system safe, but to keep the train system running at all. If during the last 15 months, the train system had had to rely simply on the fare box, as it's called—the amount of money that it raises from the travelling public—then there wouldn't have been a train running anywhere in Wales. And yet we know how vital public transport is to so many of our fellow citizens. So that, I think it's £177 million that was made available last year to keep the railways working, and the Member is right that there is another £70 million set out in the first supplementary budget that we will provide to go on supporting the system, through until the autumn. And it is exactly as the Member said. Of course, it supports all those safety measures that are taken every day, but it also supports a simple revenue base of the system, while passenger numbers are still suppressed because of the public health emergency.
I think the Member is right as well, Llywydd, that beyond the autumn we are likely to have to provide further assistance to our public transport system—trains and buses—to allow them to expand the number of passengers they are able to carry safely and to go on operating under the continued restrictions that coronavirus will bring. We'll work on that together with the industry, and we'll bring forward further proposals later during the year. In the meantime, the system does have the confidence that comes with knowing that additional funding has been identified that will help them to continue to operate from now right through until the autumn.
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol pwysig yna, ac yn wir am dynnu sylw at y miliynau o bunnau y bu'n rhaid eu buddsoddi, nid yn unig i gadw'r system trenau yn ddiogel, ond i gadw'r system trenau yn rhedeg o gwbl. Pe byddai'r system trenau, yn ystod y 15 mis diwethaf, wedi gorfod dibynnu ddim ond ar y derbyniadau—yr arian y mae'n ei gael gan y cyhoedd sy'n teithio—yna ni fyddai trên wedi bod yn rhedeg yn unman yng Nghymru. Ac eto, gwyddom pa mor hanfodol yw cludiant cyhoeddus i gynifer o'n cyd-ddinasyddion. Felly, rwy'n credu mai £177 miliwn a ddarparwyd y llynedd i gadw'r rheilffyrdd i weithio, ac mae'r Aelod yn iawn fod £70 miliwn arall wedi ei nodi yn y gyllideb atodol gyntaf y byddwn yn ei darparu i barhau i gefnogi'r system, hyd at yr hydref. Ac mae'n union fel y dywedodd yr Aelod. Wrth gwrs, mae'n cefnogi'r holl fesurau diogelwch hynny sy'n cael eu gweithredu bob dydd, ond mae hefyd yn cefnogi sylfaen refeniw syml y system, tra bod nifer y teithwyr yn dal i gael ei gyfyngu oherwydd yr argyfwng iechyd y cyhoedd.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn hefyd, Llywydd, y bydd hi'n yn debygol y bydd yn rhaid i ni ddarparu cymorth ychwanegol i'n system cludiant cyhoeddus—trenau a bysiau—y tu hwnt i'r hydref i ganiatáu iddyn nhw ehangu nifer y teithwyr y gallan nhw eu cario yn ddiogel a pharhau i weithredu o dan y cyfyngiadau parhaus a ddaw yn sgil coronafeirws. Byddwn yn gweithio ar hynny gyda'r diwydiant, a byddwn yn cyflwyno cynigion pellach yn ddiweddarach yn ystod y flwyddyn. Yn y cyfamser, mae gan y system yr hyder sy'n dod drwy wybod bod cyllid ychwanegol wedi ei nodi a fydd yn eu helpu i barhau i weithredu o nawr hyd at yr hydref.
First Minister, I recently met with Transport for Wales to discuss the Treherbert line service. I know how difficult it's been for commuters and Transport for Wales staff with reduced services and the need to keep a social distance. I left the meeting feeling optimistic. There are plans to increase the number of carriages and services from September. So, last weekend, I was really disappointed to receive complaints from Rhondda residents who were stranded in Cardiff due to services being cancelled with no alternative transport provided back home. Will the First Minister meet with me and Transport for Wales to address the problems on the Treherbert line, and to discuss future plans for the Pentre Barracks site recently acquired by Transport for Wales?
Prif Weinidog, cyfarfûm yn ddiweddar â Trafnidiaeth Cymru i drafod gwasanaeth rheilffordd Treherbert. Rwy'n gwybod pa mor anodd y bu hi i gymudwyr a staff Trafnidiaeth Cymru gyda llai o wasanaethau a'r angen i gadw pellter cymdeithasol. Gadewais y cyfarfod yn teimlo'n optimistaidd. Mae cynlluniau ar y gweill i gynyddu nifer y cerbydau a'r gwasanaethau o fis Medi ymlaen. Felly, y penwythnos diwethaf, roeddwn yn siomedig iawn o dderbyn cwynion gan drigolion y Rhondda a oedd wedi eu gadael yng Nghaerdydd oherwydd bod gwasanaethau'n cael eu canslo heb ddarparu cludiant arall yn ôl adref. A wnaiff y Prif Weinidog gyfarfod â mi a Trafnidiaeth Cymru i fynd i'r afael â'r problemau ar reilffordd Treherbert, ac i drafod cynlluniau ar gyfer safle Barics Pentre a gaffaelwyd yn ddiweddar gan Trafnidiaeth Cymru?
Well, Llywydd, I thank the Member for what she said about the meeting that she had had and the plans that Transport for Wales does indeed have for additional services. The additional services, including services to Treherbert, are planned to begin at the end of August, so that they are in place prior to the restart of the school term in September.
Look, I completely understand the frustration of people who were caught up in what was a signal failure around Cardiff Central station late last Saturday night, but it was just one of those technical things. A signal failed, trains weren't able to run, and, while Transport for Wales made efforts to find at absolutely short notice replacement bus services, only two of the 16 buses they had originally ordered were able to turn up at the time when people needed to travel further afield, and by the time further buses arrived many people had made their own way home, and I know that TfW has apologised to people who were affected as a result of what was an unforeseeable technical issue.
I'm very glad that the Member has mentioned the purchasing by Transport for Wales of the Pentre Barracks site. That will enable the closure of the level crossing there, which has been assessed to be one of the highest risk crossings on the Wales route, and the Pentre Barracks site will also now be able to be used as a construction compound for the continuation of the metro transformation programme. And I'll certainly ask the Minister responsible for Transport for Wales to meet with the Member to explore further some of those developments and the issues that she's identified in her question this afternoon.
Wel, Llywydd, diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am y cyfarfod yr oedd hi wedi'i gael a'r cynlluniau sydd gan Trafnidiaeth Cymru mewn gwirionedd ar gyfer gwasanaethau ychwanegol. Bwriedir i'r gwasanaethau ychwanegol, gan gynnwys gwasanaethau i Dreherbert, ddechrau ddiwedd mis Awst, fel eu bod ar waith cyn ailddechrau'r tymor ysgol ym mis Medi.
Edrychwch, rwy'n deall yn iawn y rhwystredigaeth a deimlwyd gan bobl a gafodd eu dal yn yr hyn a oedd yn fethiant signalau o amgylch gorsaf Caerdydd Canolog yn hwyr nos Sadwrn diwethaf, ond un o'r pethau technegol hynny ydoedd. Methodd signal, nid oedd trenau'n gallu rhedeg, ac, er bod Trafnidiaeth Cymru wedi ymdrechu i ddod o hyd i wasanaethau bysiau newydd ar rybudd byr iawn, dim ond dau o'r 16 bws yr oedden nhw wedi eu harchebu yn wreiddiol oedd yn gallu cyrraedd ar yr adeg pan oedd angen i bobl deithio ymhellach i ffwrdd, ac erbyn i fwy o fysiau gyrraedd roedd llawer o bobl wedi gwneud eu ffordd eu hunain adref, a gwn fod Trafnidiaeth Cymru wedi ymddiheuro i bobl yr effeithiwyd arnynt o ganlyniad i'r hyn a oedd yn fater technegol na ellir ei ragweld.
Rwy'n falch iawn bod yr Aelod wedi sôn am Trafnidiaeth Cymru yn prynu safle Barics Pentre. Bydd hynny'n galluogi cau'r groesfan reilffordd yno, yr aseswyd ei bod yn un o'r croesfannau risg uchaf ar lwybr Cymru, a bydd safle Barics Pentre hefyd nawr yn gallu cael ei ddefnyddio fel iard adeiladu ar gyfer parhau â'r rhaglen trawsnewid y metro. A byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am Trafnidiaeth Cymru gyfarfod â'r Aelod i ymchwilio ymhellach i rai o'r datblygiadau hynny a'r materion y mae hi wedi eu nodi yn ei chwestiwn y prynhawn yma.
Yn olaf, cwestiwn 6. Peredur Owen Griffiths.
Finally, question 6, Peredur Owen Griffiths.
6. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru'n ei ddarparu i fusnesau y mae ymbellhau cymdeithasol wedi effeithio arnynt yn ystod y pandemig? OQ56712
6. What support is the Welsh Government providing to businesses affected by social distancing during the pandemic? OQ56712
Well, I thank the Member for that, Llywydd. Throughout the pandemic, we have provided £5.7 million of funding to support town centre businesses directly in carrying out adaptations to meet social distancing requirements.
Wel, diolch i'r Aelod am hynny, Llywydd. Drwy gydol y pandemig, rydym wedi darparu £5.7 miliwn o gyllid i gefnogi busnesau canol trefi yn uniongyrchol i wneud addasiadau i fodloni gofynion ymbellhau cymdeithasol.
Diolch, First Minister. Many businesses have reopened following the last lockdown. They have done so with a reduced capacity. This invariably means a reduced income. I've had representations from a yoga studio in South Wales East that has reopened in the last couple of months, but can only welcome a third of their usual clients through the door. Their overheads remain the same. They received a bounce-back loan last year, and they received Government support in March of this year. As a result of all this, they are on the brink of closure, with only £100 in their business account at the end of last week. Places that encourage an active and healthy lifestyle are vital for well-being and good physical and mental health. How will the Government support businesses like the yoga studio in my region to survive the economic challenges posed by social distancing?
Diolch, Prif Weinidog. Mae llawer o fusnesau wedi ailagor yn dilyn y cyfyngiadau symud diwethaf. Maen nhw wedi gwneud hynny gyda llai o gapasiti. Mae hyn yn ddieithriad yn golygu llai o incwm. Rwyf wedi cael sylwadau gan stiwdio ioga yn Nwyrain De Cymru sydd wedi ailagor yn ystod yr ychydig fisoedd diwethaf, ond dim ond traean o'u cleientiaid arferol maen nhw'n gallu eu croesawu drwy'r drws. Mae eu gorbenion yn aros yr un fath. Cawsant fenthyciad adfer y llynedd, a chawsant gymorth gan y Llywodraeth ym mis Mawrth eleni. O ganlyniad i hyn i gyd, maen nhw ar fin cau, gyda dim ond £100 yn eu cyfrif busnes ddiwedd yr wythnos diwethaf. Mae lleoedd sy'n annog ffordd iach ac egnïol o fyw yn hanfodol ar gyfer llesiant ac iechyd corfforol a meddyliol da. Sut y bydd y Llywodraeth yn cefnogi busnesau fel y stiwdio ioga yn fy rhanbarth i, i oroesi'r heriau economaidd a ddaw yn sgil ymbellhau cymdeithasol?
Well, Llywydd, can I absolutely recognise the challenges that are caused to businesses unable to operate in the way that they would have done if it were not for the need to protect their users from the risks that coronavirus provides to staff and to users alike? I'm glad that the business was able to benefit from some Welsh Government support. Members will have seen that the economy Minister has announced a further sum of money specifically to help those businesses who continue either not to be able to operate at all, or operate in the circumstances that Mr Griffiths has just outlined. And there will be more help from the Welsh Government while this emergency persists and while businesses are trying to get back to being able to trade in the way that they once were able. In the meantime, to go back to the Member's original question, all that additional investment that the Welsh Government has provided does mean that, through those physical adaptations—the outdoor seating, the awnings, the street-front adaptations, the outdoor serveries, the electrical connections—all those many things that we have been able to assist businesses with in Wales, including in the Member's own region, do mean that businesses have been able to adapt to those new circumstances and at least trade to the maximum extent that is commensurate with the ongoing dangers that coronavirus provides.
Wel, Llywydd, a gaf i gydnabod yn llwyr yr heriau sy'n cael eu hachosi i fusnesau na allant weithredu yn y ffordd y bydden nhw wedi'i wneud oni bai am yr angen i amddiffyn eu defnyddwyr rhag y risgiau y mae'r coronafeirws yn eu hachosi i staff ac i ddefnyddwyr fel ei gilydd? Rwy'n falch bod y busnes wedi gallu elwa ar rywfaint o gefnogaeth gan Lywodraeth Cymru. Bydd yr Aelodau wedi gweld bod Gweinidog yr Economi wedi cyhoeddi swm ychwanegol o arian yn benodol i helpu'r busnesau hynny sy'n parhau naill ai i beidio â gallu gweithredu o gwbl, neu i weithredu dan yr amgylchiadau y mae Mr Griffiths newydd eu hamlinellu. A bydd mwy o help gan Lywodraeth Cymru wrth i'r argyfwng hwn barhau ac wrth i fusnesau geisio dychwelyd at allu masnachu yn y ffordd yr oedden nhw'n gallu'i wneud ar un adeg. Yn y cyfamser, i fynd yn ôl at gwestiwn gwreiddiol yr Aelod, mae'r holl fuddsoddi ychwanegol hwnnw y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu yn golygu, drwy'r addasiadau ffisegol hynny—y seddi awyr agored, yr awniadau, yr addasiadau ar y stryd, y llefydd gweini awyr agored, y cysylltiadau trydanol—yr holl bethau niferus hynny yr ydym wedi gallu cynorthwyo busnesau â nhw yng Nghymru, gan gynnwys yn rhanbarth yr Aelod ei hun, yn golygu bod busnesau wedi gallu addasu i'r amgylchiadau newydd hynny ac o leiaf fasnachu i'r graddau mwyaf posibl sy'n gymesur â'r peryglon parhaus y mae'r coronafeirws yn eu darparu.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Business Minister, it's all very well the education Minister announcing a seismic change in education's handling of the biggest crisis that they've faced to the press first—announcing this massive shift in responsibility and any chance of blame for getting rid of the masks, bubbles and social distancing to individual schools. Could the Minister ask the Minister to please make an urgent statement on this floor of the Chamber, rather than to a press briefing, outlining how exactly he is going to ensure that there is now not going to be a postcode lottery in regard to the provision of education in Wales?
And on the back of that announcement also, Llywydd, may I ask the relevant Minister for urgent clarity on mask wearing, and with a particular emphasis on the stance on masks in classrooms, where the Government's own scientific advisers have said that they do more harm than good? How can this Government tell everyone you're being a 100 per cent led by science, and then shift accountability for decision making on something you claim to be so important, such as wearing a mask, to people not privy to the same scientific advice? This is not fair to the headteachers of our schools. And I would also warn that this sends a confusing message to the public of Wales, as to whether the scientific advice actually needs to be adhered to. Can I urge the Minister for some clarity from the Minister on this change on this floor in this Chamber? Thank you.
Gweinidog busnes, mae'n ddigon hawdd i'r Gweinidog addysg gyhoeddi, i'r wasg yn gyntaf, newid seismig yn y ffordd y mae addysg yn ymdrin â'r argyfwng mwyaf iddynt orfod ei wynebu—gan gyhoeddi'r newid enfawr hwn o ran cyfrifoldeb ac unrhyw gyfle o gael y bai am gael gwared ar y masgiau, y swigod a'r pellter cymdeithasol i ysgolion unigol. A allai'r Gweinidog ofyn i'r Gweinidog wneud datganiad brys ar lawr y Siambr hon, yn hytrach na briff i'r wasg, yn amlinellu sut yn union y bydd yn sicrhau na fydd loteri cod post yn digwydd nawr o ran darparu addysg yng Nghymru?
Ac yn sgil y cyhoeddiad hwnnw hefyd, Llywydd, a gaf i ofyn i'r Gweinidog perthnasol am eglurder brys ynghylch gwisgo masgiau, gyda phwyslais arbennig ar y safiad ar fasgiau mewn ystafelloedd dosbarth, lle mae cynghorwyr gwyddonol y Llywodraeth ei hun wedi dweud eu bod yn gwneud mwy o niwed nag o les? Sut y gall y Llywodraeth hon ddweud wrth bawb eich bod yn cael eich arwain 100 y cant gan wyddoniaeth, ac yna'n symud atebolrwydd o ran gwneud penderfyniadau ar rywbeth yr ydych chi'n honni ei fod mor bwysig, fel gwisgo masg, i bobl nad ydynt yn ymwybodol o'r un cyngor gwyddonol? Nid yw hyn yn deg i benaethiaid ein hysgolion. Ac fe fyddwn i hefyd yn rhybuddio bod hyn yn anfon neges ddryslyd i'r cyhoedd yng Nghymru, ynghylch a oes gwir angen cadw at y cyngor gwyddonol. A gaf i annog y Gweinidog i gael rhywfaint o eglurder gan y Gweinidog ynglŷn â'r newid hwn ar y llawr hwn yn y Siambr hon? Diolch.
I think the press conferences—and you referred to the Minister for Education and the Welsh Language's press conference yesterday—have been very good in getting information out to the public, the people who are most affected by the COVID-19 pandemic, and the regulations that we've brought in place, and the Minister comes before this Chamber most weeks in relation to his portfolio.
In relation to masks in classrooms, again, as a Government, we haven't just given out the decisions that we've taken; we have made sure that people are aware why we've taken those decisions, and I'm sure the leader of the opposition will be aware. I know you've had meetings with our chief scientific adviser and our chief medical officer when we've made those decisions, and the science behind them. So, that evidence and that science is absolutely available.
Rwy'n credu bod y cynadleddau i'r wasg—ac fe wnaethoch chi gyfeirio at gynhadledd Gweinidog y Gymraeg ac Addysg i'r wasg ddoe—wedi bod yn dda iawn o ran rhoi gwybodaeth i'r cyhoedd, y bobl y mae'r pandemig COVID-19 yn effeithio fwyaf arnynt, a'r rheoliadau yr ydym ni wedi'u rhoi ar waith, ac mae'r Gweinidog yn dod gerbron y Siambr hon y rhan fwyaf o wythnosau mewn cysylltiad â'i bortffolio.
O ran masgiau mewn ystafelloedd dosbarth, unwaith eto, fel Llywodraeth, nid yn unig rydym wedi cyflwyno'r penderfyniadau a wnaed; rydym wedi sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r rhesymau pam y gwnaed y penderfyniadau hynny, ac rwy'n siŵr y bydd arweinydd yr wrthblaid yn ymwybodol o hynny. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi cael cyfarfodydd gyda'n prif gynghorydd gwyddonol a'n prif swyddog meddygol pan ydym wedi gwneud y penderfyniadau hynny, a'r wyddoniaeth y tu ôl iddyn nhw. Felly, mae'r dystiolaeth honno a'r wyddoniaeth honno yn bendant ar gael.
Hoffwn i godi mater y bydd y Trefnydd yn gyfarwydd ag ef yn ei rôl weinidogol. Dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf, mae Gweinidogion tebyg iddi hi yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon wedi gweithio gyda phartneriaid yn y sector i greu rhaglen dal a rhyddhau—catch and release—ar gyfer y tiwna glas, yr Atlantic bluefin tuna, sydd wedi dod yn fwyfwy amlwg yn y moroedd o gwmpas sir Benfro a Cheredigion yn ddiweddar, sydd yn newyddion da, wrth gwrs. Mae rhaglenni tebyg sy'n cyfuno gwyddoniaeth forol a physgota masnachol wedi dod â buddion deublyg o ran casglu data ar y naill law a chreu hwb economaidd i gymunedau arfordirol ar y llaw arall. Mae cynlluniau tebyg eisoes mewn grym mewn llefydd fel Sweden, Denmarc a Gweriniaeth Iwerddon. Yn anffodus, yng Nghymru rŷn ni ar ei hôl hi, ac mae'n ymddangos bod swyddogion Llywodraeth Cymru yn gadael partneriaid pwysig fel Ffederasiwn Pysgotwyr Môr Cymru allan o'r drafodaeth a allai ddod ag arbenigedd a gwybodaeth bwysig pe bydden nhw'n cael eu cyfle i gyfrannu. Felly, er fy mod i wedi ysgrifennu y bore yma at y Gweinidog yn amlinellu'r achos yn fwy manwl, a gaf i ar frys ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru cyn yr haf ar eu cynlluniau i gyflwyno rhaglen dal a rhyddhau a thagio—CHART—yng Nghymru? Gyda thymor y tiwna yn dechrau ym mis Awst, dŷn ni ddim am i'r llong hon hwylio ar draws y Deyrnas Unedig gyda Chymru'n cael ei gadael ar y lan, yn colli allan ar fuddion a allai fod yn enfawr i'n cymunedau glan môr. Diolch yn fawr.
I'd like to raise a matter that the Trefnydd will be familiar with in her ministerial role. Over the past few weeks and months, her counterparts in Scotland, Northern Ireland and England have worked with partners in the sector to create a catch-and-release programme for Atlantic bluefin tuna, which has become prominent in the seas around the Pembrokeshire and Ceredigion coasts, which is good news, of course. Similar programmes, which combine marine science and commercial fishery, have brought dual benefits in terms of gathering data on the one hand and an economic boost for coastal communities on the other. Similar programmes are already in place in countries such as Sweden, Denmark and the Republic of Ireland. Unfortunately, in Wales, we are a little bit behind on this, and it appears that Welsh Government officials have not included in discussions important partners, such as the Welsh Federation of Sea Anglers, who could provide expertise and important information if they had an opportunity to contribute. So, even though I wrote this morning to the Minister outlining the case in greater detail, may I ask, as a matter of urgency, for a statement from the Government before the summer on their plans to introduce a similar catch-and-release tagging—CHART—programme in Wales? With the tuna season starting in August, we don't want this ship to sail across the UK with Wales left behind onshore, losing out on the benefits that could be significant for our coastal communities. Thank you.
Diolch. I haven't had sight of the letter that you wrote to me this morning, but I do know there is some advice sitting on my desk upstairs that I will certainly clear before the end of this week, and I will ensure that I write to the Member with a response to his letter, with my decision.
Diolch. Nid wyf wedi gweld y llythyr y gwnaethoch ei ysgrifennu ataf i y bore yma. Ond rwy'n gwybod bod rhywfaint o gyngor yn aros amdanaf ar fy nesg i fyny'r grisiau y byddaf i'n sicr yn ei glirio cyn diwedd yr wythnos hon, a byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n ysgrifennu at yr Aelod gydag ymateb i'w lythyr, gyda fy mhenderfyniad.
Can I ask for an urgent Government statement on cladding on buildings? In Swansea East and the SA1 area, there are several buildings with cladding and a large number of very concerned individuals, regarding the cost of removal and making it safe. I know this problem is replicated in other constituencies, including Swansea West and including Cardiff—I'm not going to make a list of them because I'll probably get some wrong. But people require help and an answer to dealing with this problem. People are having sleepless nights. We often talk about people's mental health being damaged. When you find you've got a £100,000 or £150,000-building and you find that it's now worth nothing and you're still paying for it, I can't think of anything worse to affect your mental health. So, I think it really is important that we get a statement of what the Welsh Government can do, what negotiations they're having with Westminster about it, because there are a lot of people who are very, very worried.
A gaf i ofyn am ddatganiad brys gan y Llywodraeth ynghylch cladin ar adeiladau? Yn Nwyrain Abertawe ac ardal SA1, mae cladin gan sawl adeilad ac mae nifer fawr o unigolion yn bryderus iawn am y gost o gael gwared arno a gwneud yr adeiladau'n ddiogel. Rwy'n gwybod bod y broblem hon hefyd yn bodoli mewn etholaethau eraill, gan gynnwys Gorllewin Abertawe a Chaerdydd—nid wyf eisiau eu rhestru oherwydd mae'n debyg y byddaf yn cael rhywfaint ohonynt yn anghywir. Ond mae angen help ac ateb ar bobl i ymdrin â'r broblem hon. Mae pobl yn cael nosweithiau di-gwsg. Rydym ni'n sôn yn aml am y niwed i iechyd meddwl pobl. Os oes gennych chi adeilad gwerth £100,000 neu £150,000 ac rydych yn sylweddoli nad yw'n werth dim bellach ac rydych yn dal i dalu amdano, ni allaf feddwl am unrhyw beth gwaeth i effeithio ar eich iechyd meddwl. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cael datganiad o'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, a pha drafodaethau y maen nhw'n eu cael â San Steffan, oherwydd mae yna lawer o bobl sy'n poeni'n fawr iawn am hyn.
The Member raises a very important point, and, of course, this Government wants to ensure high-rise buildings are well equipped to protect life and limb if we have the unfortunate event of a fire. Of course, cladding is not the only concern for high-rise residential buildings. What we're doing as a Government is we're advocating a holistic approach to remediation of buildings, and that also includes fire alert, evacuation and suppression systems. I know my colleague the Minister for Climate Change and her officials are working to develop a funding programme that is designed to target the right support in a very complex issue, but a very important matter.
In relation to your question around the UK Government, I know, as a Government, we've already committed £32 million this financial year, but I know the Minister for Finance and Local Government is continuing to press the UK Government for any consequential funding following their recent announcement.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn ac, wrth gwrs, mae'r Llywodraeth hon eisiau sicrhau bod adeiladau uchel mewn sefyllfa dda i amddiffyn bywydau os, yn anffodus, y bydd tân yn digwydd. Wrth gwrs, nid cladin yw'r unig bryder ynghylch adeiladau preswyl uchel. Yr hyn a wnawn ni fel Llywodraeth yw argymell dull cyfannol o adfer adeiladau, ac mae hynny hefyd yn cynnwys systemau rhybuddio am dân, gwacáu adeiladau a llethu tân. Rwy'n gwybod bod fy nghyd-Weinidog y Gweinidog Newid Hinsawdd a'i swyddogion yn gweithio i ddatblygu rhaglen ariannu sydd wedi'i chynllunio i dargedu'r gefnogaeth gywir ar gyfer mater cymhleth ond pwysig iawn.
O ran eich cwestiwn ynghylch Llywodraeth y DU, rwy'n ymwybodol, fel Llywodraeth, ein bod ni eisoes wedi ymrwymo £32 miliwn yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ond rwy'n gwybod bod y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU am unrhyw gyllid canlyniadol yn dilyn eu cyhoeddiad diweddar.
I'd just like to start by declaring my interest as a county councillor on Conwy County Borough Council. Minister, as you'll be aware, north Wales has an exceptional reputation for delivering world-class events and being a world-class destination. Over the past few years, Conwy County Borough Council has developed an innovative new culture strategy that places culture at the heart of all economic developments and regeneration, harnessing all that culture has to offer. I'm sure like you, I was delighted to see that Conwy County Borough Council are bidding to become the UK City of Culture in 2025, and this bid will make connections across Conwy and across north Wales, between rural and urban communities, between older and younger generations, and between both our mountains and the sea. With Conwy at the helm and working with partners across north Wales, achieving the UK City of Culture award would deliver long-lasting benefits for all of Wales and would, again, put our country on the international radar for all the right reasons. I would welcome a statement from the Government outlining their support for Conwy's bid to secure the UK City of Culture title and to hear how the Government would work with the local authority to ensure that we are successful in this bid. Diolch yn fawr iawn.
Hoffwn i ddechrau drwy ddatgan fy muddiant fel cynghorydd sir ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy. Gweinidog, fel y gwyddoch chi, mae gan y gogledd enw eithriadol o dda am ddarparu digwyddiadau o'r radd flaenaf a bod yn gyrchfan o'r radd flaenaf. Yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy wedi datblygu strategaeth ddiwylliant arloesol newydd sy'n rhoi diwylliant wrth wraidd yr holl ddatblygiadau economaidd ac adfywio, gan fanteisio ar bopeth y mae gan y diwylliant hwnnw i'w gynnig. Yn sicr, fel chi, roeddwn i wrth fy modd o weld bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn gwneud cais i fod yn Ddinas Diwylliant y DU yn 2025, a bydd y cais hwn yn creu cysylltiadau ledled Conwy a ledled y gogledd, rhwng cymunedau gwledig a threfol, rhwng cenedlaethau hŷn ac iau, a rhwng ein mynyddoedd a'r môr. Gyda Chonwy wrth y llyw ac yn gweithio gyda phartneriaid ledled y gogledd, byddai ennill gwobr Dinas Diwylliant y DU yn sicrhau manteision hirdymor i Gymru gyfan a byddai, unwaith eto, yn rhoi ein gwlad ar y radar rhyngwladol am y rhesymau iawn. Byddwn i'n croesawu datganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu ei chefnogaeth i gais Conwy i sicrhau teitl Dinas Diwylliant y DU ac i glywed sut y byddai'r Llywodraeth yn gweithio gyda'r awdurdod lleol i sicrhau ein bod ni'n llwyddiannus yn y cais hwn. Diolch yn fawr iawn.
Diolch. Well, knowing the history of the events that Conwy council have managed to produce over the past few years, they've certainly been exceptional, and I will certainly ask the Minister for Economy to bring forward a written statement.
Diolch. Wel, o wybod hanes y digwyddiadau y llwyddodd cyngor Conwy i'w cyflwyno yn ystod y blynyddoedd diwethaf, maen nhw'n bendant wedi bod yn eithriadol ac, yn sicr, byddaf yn gofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Dau gais sydd gen i i'r Llywodraeth, yn ymwneud â'r un pwnc, a dweud y gwir. Yn y lle cyntaf, buaswn yn gofyn yn garedig i'r Trefnydd i sicrhau bod y Prif Weinidog yn ysgrifennu at Gymdeithas Bêl-droed Cymru i longyfarch carfan pêl-droed cenedlaethol Cymru ar yr hyn maen nhw wedi ei gyflawni yn yr Ewros. Mae yna wastad ychydig o rwystredigaeth, efallai, y gallem ni, ar ddiwrnod arall, fod wedi mynd ychydig yn bellach yn y gystadleuaeth, ond pan fyddwn ni'n gweld rhai o'r timau honedig fawr sydd hefyd wedi mynd allan yn yr un rownd â ni, dwi'n meddwl ein bod ni mewn cwmni da, ac mae hynny'n ein hatgoffa ni, efallai, o ba mor dda mae'r garfan wedi gwneud a'n bod ni i gyd, wrth gwrs, yn falch iawn o'r hyn maen nhw wedi ei gyflawni.
A gaf i hefyd ofyn i'r Llywodraeth ysgrifennu at UEFA i ofyn iddyn nhw beidio â mabwysiadu'r un fformat mewn cystadlaethau yn y dyfodol, oherwydd mae wedi creu annhegwch y tro yma—y ffaith, wrth gwrs, fod rhai gwledydd wedi gorfod teithio miloedd lawer o filltiroedd i gyflawni eu gemau nhw, tra bod yna wledydd eraill, wrth gwrs, wedi teithio dim o gwbl gan eu bod nhw wedi chwarae eu gemau grŵp i gyd gartref? Mae hynny wedi rhoi mantais annheg i rai gwledydd ac wedi creu anfantais annheg i wledydd eraill, ac mae hynny yn erbyn ysbryd y gystadleuaeth, yn fy marn i. Mi fyddai llythyr gan y Llywodraeth at UEFA yn mynegi hynny ar ran, efallai, y Senedd yma ac yn sicr ar ran cefnogwyr pêl-droed Cymru a charfan bêl-droed Cymru, yn rhywbeth y buasem ni'n ei werthfawrogi.
I have two requests to Government, related to the same issue. First of all, I would kindly ask the Trefnydd to ensure that the First Minister writes to the Football Association of Wales to congratulate the national squad on what they've achieved at the Euros. There's always some frustration, perhaps, that, on another day, we could have gone a little further in the competition, but when we see some of the major teams, as they're known, who have gone out in the same round as us, I think we're in good company, and that reminds us just how well the squad has done and just how proud we are of what they've achieved.
May I also ask Government to write to UEFA to to ask them not to adopt the same format for future competitions, because it has created some unfairness on this occasion—the fact that some nations have had to travel many thousands of miles to play their matches whilst other nations haven't travelled at all because they've played all their group games at home? That's given an unfair advantage to some nations and has put other nations at a disadvantage, and that is contrary to the spirit of the competition in my view. A letter from Government to UEFA expressing that point on behalf of this Senedd, and certainly on behalf of Welsh football supporters and the Welsh football squad, would be something we would appreciate.
Yes, I absolutely agree with you around the achievements of the Welsh squad in getting to the final 16 for the second time—I've waited all my life for them to get to a major tournament for the first time, only for them to do it twice. And if somebody had told me a couple of weeks ago that we would go out the same time as France, I would have thought that we'd have at least got to the semi-final. So, I think, as you say, they did a great job. And it was very frustrating on Saturday, but we all enjoyed the journey to the last 16 that took us up to last Saturday. So, I will certainly ask the First Minister, if he hasn't already done so, to write to the FAW.
I think your second point around the unfairness—. Certainly, when you have a tournament that goes around 11 countries, I don't see why any country, personally, should play in their home country. And, as you said, it was very unfair that some countries—and ones playing tonight—went no miles, and our country went, I think, 5,500 miles. So, certainly, if UEFA are going to take it out of more than one country, I think there needs to be some equality that we certainly didn't see this time.
Ydw, rwy'n cytuno'n llwyr â chi ynghylch cyflawniadau sgwad Cymru o ran cyrraedd yr 16 olaf am yr eildro—rwyf wedi aros erioed i'r sgwad gyrraedd twrnamaint mawr am y tro cyntaf, dim ond iddyn nhw wneud hynny ddwywaith. A phe byddai rhywun wedi dweud wrthyf ychydig wythnosau'n ôl y byddem ni'n mynd allan o'r twrnamaint yr un pryd â Ffrainc, byddwn i wedi credu y byddem o leiaf wedi cyrraedd y rownd gynderfynol. Felly, rwy'n credu, fel y dywedwch chi, eu bod nhw wedi gwneud gwaith gwych. Ac roedd yn rhwystredig iawn ddydd Sadwrn, ond fe wnaethom ni i gyd fwynhau'r daith i gyrraedd yr 16 olaf hyd at ddydd Sadwrn diwethaf. Felly, yn sicr, byddaf i'n gofyn i'r Prif Weinidog ysgrifennu at Gymdeithas Bêl-droed Cymru, os nad yw eisoes wedi gwneud hynny.
Rwy'n credu bod eich ail bwynt ynghylch yr annhegwch—. Yn sicr, pan fydd gennych chi dwrnamaint sy'n mynd o gwmpas 11 o wledydd, nid wyf i'n bersonol yn gweld pam y dylai unrhyw wlad chwarae gartref. Ac, fel y dywedoch, roedd yn annheg iawn nad oedd rhai gwledydd wedi teithio o gwbl—rhai a oedd yn chwarae heno—ac fe deithiodd ein gwlad ni, rwy'n credu, 5,500 milltir. Felly, yn sicr, os yw UEFA yn mynd i'w gymryd i fwy nag un wlad, rwy'n credu bod angen rhywfaint o gydraddoldeb na welwyd y tro hwn, yn bendant.
Trefnydd, I very much welcome yesterday's announcement that, if you've been vaccinated in Wales, you can download a Welsh COVID pass online to demonstrate to whoever needs to know that you are protected by two jabs. And this seems to me a really good example of how we use artificial intelligence and online data to ensure that we're not tying up the resources of health professionals on something that can be done electronically. So, that's an excellent thing. I wondered if we could have a statement from the health Minister about the arrangements for vaccination certificates for those who've had one jab in Wales and another in England. There are many, many of my constituents who, for example, study in Cardiff but reside in England or elsewhere, and we need to ensure that they're not put off having the vaccination at the quickest possible time without having the complication of not being able to demonstrate they've had that. So, that would be great, if we could have that statement—a written statement would be fine.
Secondly, the pandemic hasn't gone away, and there continue to be many restrictions on freedom of movement. I'm not talking about the Home Office aversion to asylum seekers, but about the public health emergency that requires us to control the freedom of movement from one country to another. But language schools in my constituency have been hugely impacted, obviously, by the inability of foreign students to come and study English here. They simply have no customers whatsoever, which they had before, so I wondered if we could ask the economy Minister to consider that, instead of handing out grants to an organisation that's simply unable to operate under the normal model of business, they could be commissioned to deliver services to people in this country who need English-for-speakers-of-other-languages classes—for example, people who have recently been given refugee status—so that they can become much more economically effective members of our community. Similarly, I think you could have the same analogy for, say, musicians, for whom it simply isn't viable financially to run concerts, because of the restrictions on numbers in any given place, but who obviously have wonderful skills that we could be commissioning them to deliver services in schools or in care homes or elsewhere.
Trefnydd, rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad ddoe, os ydych chi wedi cael eich brechu yng Nghymru, y gallwch chi lawrlwytho pàs COVID Cymru ar-lein er mwyn dangos, i bwy bynnag sydd angen gwybod, eich bod chi wedi eich diogelu gan ddau bigiad. Ac mae hyn yn ymddangos i mi yn enghraifft dda iawn o sut yr ydym ni'n defnyddio deallusrwydd artiffisial a data ar-lein i sicrhau nad ydym yn defnyddio adnoddau gweithwyr iechyd proffesiynol ar gyfer rhywbeth y mae modd ei wneud yn electronig. Felly, mae hynny'n beth ardderchog. Tybed a oes modd inni gael datganiad gan y Gweinidog iechyd ar y trefniadau ar gyfer tystysgrifau brechu i'r rhai sydd wedi cael un pigiad yng Nghymru a'r llall yn Lloegr. Mae llawer iawn o fy etholwyr i sydd, er enghraifft, yn astudio yng Nghaerdydd ond yn byw yn Lloegr neu rywle arall, ac mae angen inni sicrhau nad ydynt yn gyndyn o gael y brechiad cyn gynted â phosibl am eu bod yn wynebu'r cymhlethdod o fethu â gallu dangos eu bod wedi cael dau bigiad. Felly, byddai hynny'n wych, os gallem gael y datganiad hwnnw—byddai datganiad ysgrifenedig yn iawn.
Yn ail, nid yw'r pandemig wedi diflannu, ac mae llawer o gyfyngiadau o hyd ar y rhyddid i symud. Nid wyf i'n sôn am wrthwynebiad y Swyddfa Gartref i geiswyr lloches, ond am yr argyfwng iechyd cyhoeddus sy'n ei gwneud yn ofynnol inni reoli'r rhyddid i symud o un wlad i'r llall. Mae ysgolion iaith yn fy etholaeth i wedi cael eu heffeithio’n fawr, yn amlwg, gan anallu myfyrwyr tramor i ddod i astudio Saesneg yma. Nid oes ganddyn nhw unrhyw gwsmeriaid o gwbl, ac roedd ganddyn nhw rai o'r blaen. Felly tybed a gawn ni ofyn i Weinidog yr economi ystyried, yn hytrach na rhoi grantiau i sefydliad na all weithredu dan y model busnes arferol, y byddai modd eu comisiynu i ddarparu gwasanaethau i bobl yn y wlad hon y mae angen Saesneg arnyn nhw, dosbarthiadau ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill—er enghraifft, pobl sydd wedi cael statws ffoadur yn ddiweddar—fel y gallan nhw ddod yn aelodau llawer mwy effeithiol yn economaidd o'n cymuned. Yn yr un modd, rwy'n credu y gallech chi gael yr un gyfatebiaeth ar gyfer cerddorion, dyweder, nad yw'n hyfyw yn ariannol iddynt gynnal cyngherddau, oherwydd y cyfyngiadau ar niferoedd mewn unrhyw le penodol, ond sydd yn amlwg yn meddu ar sgiliau gwych ac y gallem fod yn eu comisiynu i ddarparu gwasanaethau mewn ysgolion neu mewn cartrefi gofal neu rywle arall.
Thank you, Jenny, for those two points. In relation to your first point around the ability to get the certification online, I think, as you say, it's very welcome. And as you know, the Minister for health does a weekly update in relation to the COVID-19 pandemic, so I will certainly ask her to consider updating Members in her next weekly update.
In relation to your question around English as a second language and language schools, it's been an incredibly difficult and uncertain time, as you say, for businesses and obviously the English language teaching industry as a whole. We do support businesses who are—. Obviously, a business like that would be eligible to access business rate relief, for instance, and any associated grants to which you refer, and, of course, we've got the economic resilience fund, which is unique to Wales. Any businesses with a turnover of less than £85,000 who meet the eligibility for the latest round of ERF—and it's a good opportunity to say this today—it's the closing date for applications tomorrow, so it could be that they could be encouraged to apply by tomorrow and, alternatively, we do have funds from the Development Bank of Wales that they can access also. I should also point to the EU transition portal and the Business Wales portal for advice as well.
Diolch, Jenny, am y ddau bwynt hynny. O ran eich pwynt cyntaf ynglŷn â'r gallu i gael yr ardystiad ar-lein, rwy'n credu, fel yr ydych chi'n ei ddweud, fod croeso mawr iddo. Ac fel y gwyddoch chi, mae'r Gweinidog iechyd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf yn wythnosol o ran pandemig COVID-19, felly byddaf yn gofyn iddi ystyried rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn ei diweddariad wythnosol nesaf.
O ran eich cwestiwn ynghylch Saesneg fe ail iaith ac ysgolion iaith, mae wedi bod yn gyfnod eithriadol o anodd ac ansicr, fel yr ydych chi'n ei ddweud, i fusnesau ac yn amlwg i'r diwydiant addysgu Saesneg yn ei gyfanrwydd. Rydym yn cefnogi busnesau sydd—. Yn amlwg, byddai busnes fel hwnnw'n gymwys i gael rhyddhad ardrethi busnes, er enghraifft, ac unrhyw grantiau cysylltiedig yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, ac, wrth gwrs, mae gennym ni'r gronfa cadernid economaidd, sy'n unigryw i Gymru. I unrhyw fusnesau sydd â throsiant o lai na £85,000 sy'n gymwys ar gyfer y rownd ddiweddaraf o'r gronfa gadernid economaidd—ac mae'n gyfle da i ddweud hyn heddiw—mae'r dyddiad cau ar gyfer ceisiadau yfory, felly efallai y byddai modd eu hannog i wneud cais erbyn yfory ac, fel arall, mae gennym ni arian gan Fanc Datblygu Cymru y gallan nhw fanteisio arno hefyd. Fe ddylwn i dynnu sylw at borth pontio'r UE a phorth Busnes Cymru ar gyfer cyngor hefyd.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for Climate Change on measures to encourage people to switch to electric vehicles here in Wales? The UK Government's grant scheme for electric cars, vans and trucks has been updated to target less expensive models and reflect a greater range of affordable vehicles to people. This allows the scheme's funding to go further and help more people make the switch to an electric vehicle. From 18 March, the UK Government will provide grants of up to £2,500 for electric vehicles or cars priced under £35,000. The plug-in car grant was introduced 10 years ago to stimulate the early market for zero-emission vehicles. Could we therefore have a statement from the Minister on what plans the Welsh Government has to encourage people here in Wales to switch to electric vehicles? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar fesurau i annog pobl i newid i gerbydau trydan yma yng Nghymru? Mae cynllun grant Llywodraeth y DU ar gyfer ceir, faniau a thryciau trydan wedi'i ddiweddaru i dargedu modelau llai costus ac adlewyrchu amrywiaeth ehangach o gerbydau fforddiadwy i bobl. Mae hyn yn caniatáu i gyllid y cynllun fynd ymhellach a helpu mwy o bobl i newid i gerbyd trydan. O 18 Mawrth, bydd Llywodraeth y DU yn darparu grantiau o hyd at £2,500 ar gyfer cerbydau trydan neu geir sy'n costio dan £35,000. Cafodd y grant ceir trydan ei gyflwyno 10 mlynedd yn ôl i ysgogi'r farchnad gynnar ar gyfer cerbydau di-allyriadau. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i annog pobl yma yng Nghymru i newid i gerbydau trydan? Diolch.
Thank you. I know the Minister for Climate Change—and certainly, in the last term of Government, the Minister for economy and transport—had some significant funding going forward to make sure the infrastructure is in place, because, of course, we don't need people to switch to electric cars without having that infrastructure in place, so that is where some significant Welsh Government funding has gone. I'm unaware if we are looking to replicate the scheme that you referred to by the UK Government, but I will certainly ask the Minister to update the Member if so.
Diolch. Rwy'n gwybod bod gan y Gweinidog Newid Hinsawdd—ac yn sicr, yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth—rywfaint o gyllid sylweddol wrth symud ymlaen i sicrhau bod y seilwaith ar waith, oherwydd, wrth gwrs, nid oes angen i bobl newid i geir trydan heb gael y seilwaith hwnnw ar waith, felly mae cyllid sylweddol wedi mynd gan Lywodraeth Cymru tuag at hynny. Nid wyf yn gwybod a ydym yn ceisio efelychu'r cynllun y gwnaethoch chi gyfeirio ato gan Lywodraeth y DU, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod os felly.
Minister, Neath Port Talbot Council is looking to enlist £5 million from its reserves into the local area as we build out of the pandemic. We all know that councils across Wales have shown local leadership and innovation during the pandemic, and, as we now emerge from it, would the Minister arrange a statement for the Senedd to examine how the capacity of local government working more closely together could be further harnessed to drive our economic recovery? Thank you.
Gweinidog, mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn ceisio sicrhau £5 miliwn o'i gronfeydd wrth gefn ar gyfer yr ardal leol, wrth inni ddod allan o'r pandemig. Rydym ni i gyd yn gwybod bod cynghorau ledled Cymru wedi dangos arweiniad ac arloesedd lleol yn ystod y pandemig, ac, wrth inni ddod allan ohono nawr, a fyddai'r Gweinidog yn trefnu datganiad i'r Senedd archwilio sut y byddai modd manteisio ar gapasiti llywodraeth leol i gydweithio'n agosach er mwyn sbarduno ein hadferiad economaidd? Diolch.
Thank you, and I absolutely agree with the Member that local authorities have worked incredibly hard and in partnership with Welsh Government, not just during the pandemic, but prior to the pandemic, but really stepped up to the plate to help us with our test, trace, protect and our deliveries of food parcels. The Minister for Finance and Local Government is in the Chamber and has heard your request and is happy to provide a further statement.
Diolch, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod fod awdurdodau lleol wedi gweithio'n eithriadol o galed ac mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru, nid yn unig yn ystod y pandemig, ond cyn y pandemig. Ac maent wedi camu ymlaen i'n helpu ni gyda'n profi, olrhain, diogelu a dosbarthu parseli bwyd. Mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol yn y Siambr ac mae wedi clywed eich cais ac mae'n fodlon darparu datganiad arall.
Diolch i'r Trefnydd. Dyma ni, felly, yn cyrraedd diwedd yr eitem yna, ac fe fyddwn ni nawr yn cynnal egwyl fer er mwyn gwneud newidiadau yn y Siambr.
I thank the Trefnydd. That concludes that item, and we will now take a short break in order to allow for changeovers in the Chamber.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:05.
Plenary was suspended at 15:05.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:16, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:16, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Prif Weinidog: diwygio ein hundeb. Galwaf ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.
The next item is a statement by the First Minister: reforming our union. I call on the First Minister, Mark Drakeford.
Wel, Dirprwy Lywydd, rydw i'n ddiolchgar am y cyfle i wneud y datganiad hwn heddiw. Rydym ni'n cyhoeddi dogfen 'Diwygio ein Hundeb' ar ei newydd wedd, dogfen sy'n cynnwys ein cynigion ymarferol ar gyfer llywodraethu ar y cyd yn y Deyrnas Unedig. Cafodd hon ei chyhoeddi yn gyntaf gennym yn 2019.
Rydw i wedi dweud sawl gwaith cyn hyn, yn ystod yr etholiad y mis diwethaf, ac wedi hynny, fod y Llywodraeth Cymru hon yn credu mewn undeb cryf a llwyddiannus. Mae uniad gwirfoddol o wledydd sy'n gweithio gyda’i gilydd mewn partneriaeth yn dda i Gymru. Ar yr un pryd, mae'r Deyrnas Unedig ar ei hennill fod Cymru yn un o'r partneriaid hynny sy'n rhan ohoni hi. Mae ein dinasyddion ni'n cael budd go iawn o'r bartneriaeth honno. Rydym ni'n elwa ar rannu adnoddau ac ar ein hanes cyffredin o gynnydd cymdeithasol. Mae'r Deyrnas Unedig wedi bod yn beiriant pwerus ar gyfer ailddosbarthu adnoddau, a gall fod eto.
Well, Dirprwy Lywydd, I am grateful for the opportunity to make this statement today, as we publish an updated version of 'Reforming our Union', our practical proposals for shared governance in the United Kingdom, which we first issued in 2019.
As I have said repeatedly, before, during, and after last month's election, this Welsh Government believes in a strong and durable union. A voluntary association of nations working together in partnership is good for Wales. At the same time, the United Kingdom is better for having Wales as one of the partners within it. Our citizens derive tangible benefits from that partnership. We benefit from the pooling of resources and from our common history of social progress. The United Kingdom has been a powerful engine of the redistribution of resources, and it can be again.
Now, Dirprwy Lywydd, when the union acts in that way—creating the NHS, implementing the minimum wage, passing the equal marriage Act—it strengthens the bonds that bind us together. Sadly, the present UK Government fails every day to help make the case for a union of solidarity between the peoples of this multinational state and the benefits it can all bring to us. The result, as Sir David Lidington, former deputy Prime Minister only two years ago, said in a lecture last month, is that the union, he said,
'is in greater peril than at any moment in my lifetime.'
Now, Llywydd, that position makes the case for the re-publication of 'Reforming our Union' even more significant.
During this Senedd term, Members here will have to grapple with a series of constitutional questions, from the impact of the Northern Ireland protocol, to the declared intention of the Scottish Government to hold another referendum on Scottish independence. Now, Dirprwy Lywydd, I have been told forever that nobody ever raises these issues on the doorstep, and that is true in terms of pure constitutional theory, but as a matter of practical consequence, it certainly does matter and it makes a difference every day to each of our fellow citizens, whether that is Welsh food producers trying to export to Northern Ireland or families seeking justice in a court system that the former Lord Chief Justice Lord Thomas concluded was letting them down. And that means that there is a leadership challenge for every party and every single Member of this Senedd to grapple seriously with these complex and challenging issues.
Nawr, Dirprwy Lywydd, pan fydd yr undeb yn gweithredu yn y ffordd honno—creu'r GIG, sefydlu isafswm cyflog, pasio Deddf priodas gyfartal—mae hynny'n cryfhau'r berthynas sy'n ein rhwymo ni gyda'n gilydd. Yn anffodus, mae Llywodraeth bresennol y DU yn feunyddiol yn methu o ran helpu i gyflwyno'r achos dros undeb o undod rhwng pobloedd y wladwriaeth amlwladol hon a'r holl fanteision y gall yr undeb eu cynnig i ni. Canlyniad hynny, fel y dywedodd Syr David Lidington, y cyn ddirprwy Brif Weinidog ddwy flynedd yn ôl, mewn darlith fis diwethaf, yw bod yr undeb, meddai ef,
'mewn mwy o berygl nawr nag ar unrhyw adeg arall yn ystod fy oes i.'
Nawr, Llywydd, mae'r sefyllfa honno'n gwneud yr achos dros ailgyhoeddi 'Diwygio ein Hundeb' yn fwy arwyddocaol byth.
Yn ystod tymor hwn y Senedd, fe fydd yn rhaid i'r Aelodau fynd i'r afael â chyfres o gwestiynau cyfansoddiadol, fel effaith protocol Gogledd Iwerddon, a bwriad datganedig Llywodraeth yr Alban i gynnal refferendwm arall ar annibyniaeth i'r Alban. Nawr, Dirprwy Lywydd, fe ddywedir byth a beunydd wrthyf i nad oes neb yn codi'r materion hyn ar garreg y drws, ac mae hynny'n wir o ran theori gyfansoddiadol bur, ond fel mater o ganlyniad ymarferol, mae'n sicr yn bwysig eu hystyried ac mae'n gwneud gwahaniaeth i bob un o'n cyd-ddinasyddion ni bob dydd, boed hynny'n gynhyrchwyr bwyd yng Nghymru sy'n ceisio allforio i Ogledd Iwerddon neu'n deuluoedd sy'n ceisio cyfiawnder mewn system llysoedd y mae'r cyn Arglwydd Brif Ustus Arglwydd Thomas wedi dod i'r casgliad ei bod yn achos siomiant iddynt. Ac mae hynny'n golygu fod yna her o ran arweinyddiaeth i bob plaid a phob Aelod unigol o'r Senedd hon wrth fynd i'r afael o ddifrif â'r materion cymhleth a heriol hyn.
Simplistic assertions that independence offers a magic solution by which all problems will be resolved just don't meet that challenge. But those who have nothing more to offer beyond flag-waving renditions of the British song are even more culpable. The United Kingdom will not be saved by that sort of vacuous symbolism. Still less can it be secured by the deliberate provocations of the United Kingdom Internal Market Act 2020, the removal of powers and funds, the repeated overriding of the Sewel convention, the whole destructive repertoire of the aggressive unilateralism that is too often the hallmark of the present UK Government.
But, Dirprwy Lywydd, it does not have to be like this, as 'Reforming our Union' demonstrates. It revisits and restates our propositions for a successful, strong and durable United Kingdom. It casts these arguments in the new context created by events since its original publication in October 2019: the leaving of the European Union, a general election, the experience of navigating a global pandemic, the work of the radical federalism group, the establishment of a constitutional convention to be led by former Prime Minister Gordon Brown, and our own Welsh election in May of this year. And despite the complex and contested arena into which it is launched, at heart, 'Reforming our Union' sets out a formula for a union that can thrive and prosper, not in spite of devolution, but because of devolution.
It proceeds from the radical but simple proposition that, nearly 25 years into the devolution project, sovereignty is now dispersed amongst the four elected legislatures of the United Kingdom. That the United Kingdom can go on existing, not because there is a single sovereign body at Westminster, capable of overturning anything and everything that peoples in the four nations have decided for themselves, but because, as that highly distinguished constitutional reform group suggests, the peoples of the United Kingdom have chosen to continue to pool their sovereignty and to protect the social and economic rights that citizens in all parts of the United Kingdom have won—and hard won—for themselves.
Now, once this central proposition is grasped much flows from it: the permanency of devolution, other than by the decision, in our case, of the Welsh people; the redrawing of the reserved, devolved border; the codification and reduction in the scope of the Sewell convention; the reform and entrenchment of new machinery of government to bring the four nations together for common purposes; and a replacement of the Barnett formula with new arrangements, based on need and stripped of the arbitrary power of the Treasury that continues to mar the current settlement.
Dirprwy Lywydd, I want to say again today, as I did in 2019, that the 20 proposals set out in our document are not put forward on the basis that they contain all the answers. Publication is our contribution to a debate, a debate that is unavoidable and urgently needed. Here, the Welsh Government will set out before the summer recess how we will go about engaging directly with civil society and Welsh citizens on these matters, and 'Reforming our Union' will now be available in its updated form to inform that debate.
Nid yw haeriadau syml bod annibyniaeth yn cynnig ateb hud a lledrith i ddatrys pob problem yn ddigonol i ateb yr her honno. Ond mae'r rheini nad oes ganddynt fwy i'w gynnig na chwifio'r faner a chanu'r anthem Brydeinig yn fwy euog byth. Ni chaiff y Deyrnas Unedig ei hachub gan symbolaeth wag fel hyn. A llai byth y gellir ei diogelu gan gythruddion bwriadol Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, trwy ddileu pwerau a chronfeydd, diystyru confensiwn Sewel dro ar ôl tro, na mynd trwy'r holl bethau dinistriol sy'n deillio o'r ymddygiad unochrog ymosodol sy'n aml yn nodwedd rhy amlwg o Lywodraeth bresennol y DU.
Ond, Dirprwy Lywydd, nid oes raid iddi fod fel hyn, fel y dengys 'Diwygio ein Hundeb'. Mae'r ddogfen hon yn ailedrych ar ein cynigion ni ar gyfer Teyrnas Unedig lwyddiannus a chadarn ac yn eu mynegi nhw o'r newydd. Mae'n rhoi'r dadleuon hyn yn y cyd-destun newydd a ddaeth i fodolaeth oherwydd digwyddiadau ers ei chyhoeddiad gwreiddiol ym mis Hydref 2019: ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, etholiad cyffredinol, y profiad o ddelio â phandemig byd-eang, gwaith y grŵp ffederaliaeth radical, sefydlu confensiwn cyfansoddiadol i'w lywyddu gan y cyn-Brif Weinidog Gordon Brown, a'n hetholiad ni yng Nghymru ym mis Mai eleni. Ac er gwaethaf y llwyfan cymhleth a chystadleuol ar gyfer ei lansiad, yn ei hanfod, mae 'Diwygio ein Hundeb' yn nodi fformiwla ar gyfer undeb a all dyfu a ffynnu, nid er gwaethaf datganoli, ond oherwydd datganoli.
Mae'n cychwyn o'r cynnig radical ond syml fod sofraniaeth, bron 25 mlynedd ers dechreuad prosiect datganoli, wedi cael ei gwasgaru erbyn hyn ymysg pedair deddfwrfa etholedig y Deyrnas Unedig. A bod y Deyrnas Unedig yn gallu parhau i fodoli, nid oherwydd bod un corff sofran yn San Steffan, sy'n gallu gwrthdroi popeth y mae pobl yn y pedair gwlad yn penderfynu arno, ond oherwydd, fel mae'r grŵp diwygio cyfansoddiadol hynod nodedig hwnnw'n ei awgrymu, bod pobloedd y Deyrnas Unedig wedi dewis parhau i gronni eu sofraniaeth a diogelu'r hawliau cymdeithasol ac economaidd y mae dinasyddion ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig wedi eu hennill—wedi brwydr galed—iddyn nhw eu hunain.
Nawr, pan gaiff y cynnig canolog hwn ei amgyffred fe fydd yna lawer yn deillio o hynny: sefydlogrwydd datganoli, ac eithrio drwy benderfyniad gan bobl Cymru yn ein hachos ni; ail-lunio'r ffin ddatganoledig, neilltuedig; codio a lleihau cwmpas confensiwn Sewell; diwygio ac ymwreiddio peirianwaith newydd gan lywodraeth i ddod â'r pedair gwlad at ei gilydd at ddibenion cyffredin; a threfniadau newydd yn lle fformiwla Barnett, yn seiliedig ar angen a dirymu gallu mympwyol y Trysorlys sy'n llesteirio'r setliad presennol o hyd.
Dirprwy Lywydd, fe hoffwn i ddweud eto heddiw, fel y gwneuthum yn 2019, nad yw'r 20 cynnig a nodir yn ein dogfen ni'n cael eu cyflwyno ar y sail eu bod yn cynnwys yr atebion i gyd. Cyhoeddi'r ddogfen yw ein cyfraniad ni i'r ddadl, dadl na ellir ei hosgoi ac sydd ag angen dirfawr amdani. Yn hyn o beth, bydd Llywodraeth Cymru yn nodi cyn toriad yr haf sut rydym am fynd ati i ymgysylltu'n uniongyrchol â chymdeithas sifil a dinasyddion Cymru ynglŷn â'r materion hyn, ac fe fydd 'Diwygio ein Hundeb' ar gael bellach ar ei ffurf ddiweddaraf i lywio'r ddadl hon.
Dirprwy Lywydd, hoffwn orffen ar nodyn gobeithiol. Rydw i wedi fy argyhoeddi yn ddi-os ei bod hi'n bosibl adnewyddu ac adfywio ein hundeb mewn ffyrdd a fydd yn caniatáu iddo ffynnu ar gyfer y tymor hwy. I wneud hynny, bydd angen meddwl yn ofalus, defnyddio ein dychymyg a chydweithio. Rhaid inni weithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth, a rhaid inni barchu ein gilydd, pob un.
Ni ddylai'r rhai sy'n credu ym manteision yr undeb ei gymryd yn ganiataol. Mae'n rhaid cyflwyno'r achos cadarnhaol dros y Deyrnas Unedig, a'i gyflwyno unwaith eto, dro ar ôl tro. Dylai'r achos hwnnw fod yn seiliedig ar gapasiti ar gyfer diwygio, a rhaid edrych tua'r dyfodol. Rhaid inni beidio â chamu nôl i'r gorffennol, na gwneud y camsyniad amlwg fod y system bresennol yn gweithio'n dda. Mae'r achos cadarnhaol hwnnw yn cael ei gyflwyno yn y ddogfen rydym ni'n ei chyhoeddi heddiw. Rydw i'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn ymateb iddi yn yr un ysbryd. Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr.
Dirprwy Lywydd, I want to end on an optimistic note. I am convinced that it is possible to renew and revitalise our union in ways that will allow it to thrive and prosper for the longer term. Doing so requires careful thought, the use of our imagination and co-operation. We have to work together in partnership, and we have to treat each other with mutual respect.
Those who believe in the benefits of the union cannot take it for granted. A positive case for the United Kingdom has to be made, and remade time after time. That case should be based on a capacity for reform and we must look to the future. We must not retreat into the past or the manifestly misguided belief that the existing system works well. That positive case is set out in this document that we have published today, and I very much hope that Members will respond to the document in that same spirit. Thank you very much.
Arweinydd y Ceidwadwyr.
Leader of the Conservatives.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, thank you for your statement this afternoon. I do find it slightly ironic that, when I woke up this morning and looked at the headlines on WalesOnline and the BBC website, the Welsh Government were accusing the UK Government of aggressively ignoring the Welsh Parliament, when today I look at the order paper and there's no education statement here, despite, obviously, the press conference that was held yesterday by the education Minister, and there has been no statement from the health Minister about tackling waiting times, which are the big issues that people want to talk to me about, as a Member of this Senedd. I think that those are the issues that we should be focused on, rather than a constitutional debate and discussion only six weeks after the election—or seven weeks after the election.
But, you are the Government, and it is your right to table the business of the day, and we discuss and debate the business of the day. It is a fact that, time and time again, the Welsh Labour Government talk about powers that have been stolen. I would be grateful to understand what powers you think have been stolen from this institution since the Brexit referendum and debate. I, for one, haven't heard a Minister come forward and say what's been stolen.
I'd also be grateful to understand why, in your written statement, you talk about tea towel-waving Tories of the 2021 intake. Is that really helping the debate? I find common ground with you on the Supreme Court, the House of Lords, and inter-governmental relations, but I don't find common ground when insults like that are thrown around.
The argument for the union constantly has to be made and debated and discussed. The vaccination programme, the investment of £8.2 billion, two Government of Wales Acts that have come forward: all of these are positive developments in the constitutional debate. But, we don't accept that there is a need for criminal justice and policing to be devolved. Indeed, when the Silk commission looked at this, they said that it would come in with a £100 million price tag. Can you update us on what the price tag would be if these powers were devolved to the Welsh Government, because that figure is nearly 10 years old now?
I want to have a constructive debate with the Welsh Government when it comes to constitutional change and development. But, as I said in my opening remarks, I do think that it is important that we focus on the day-to-day issues of the health service, the education and the economy of our great country. I passionately believe that the union is better by having a strong Wales within that union, and I do believe that, as I said, there is a debate around the Supreme Court, the House of Lords, and inter-governmental relations. But, this Government here in Cardiff Bay will not achieve success when it talks about towel-waving Union Jack—or tea towel-waving Tories—which I notice the First Minister didn't use in his address to the Parliament today, but it is in his written statement. So, I'd be grateful for answers on those questions that I have put to him.
But, I can confirm, from these benches, that we are proud of, and passionate about, our great nation of Wales within the United Kingdom and we will argue constantly for its place within the United Kingdom, in a strong union of nations, equal and respected. We do not believe that the argument that the Welsh Government is prosecuting when it comes to criminal justice is one that is current and is one that the people of Wales want to see happen, but we do believe that there can be progress in other areas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, diolch am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Mae'n eironig, braidd, pan ddihunais i y bore yma ac edrych ar y penawdau ar WalesOnline a gwefan y BBC, a gweld bod Llywodraeth Cymru yn cyhuddo Llywodraeth y DU o anwybyddu Senedd Cymru mewn dull ymosodol, ac wrth imi edrych heddiw ar drefn y cyfarfod a gweld nad oes datganiad addysg yma, er gwaethaf, yn amlwg, y gynhadledd i'r wasg a gynhaliwyd ddoe gan y Gweinidog addysg, ac nid oes datganiad wedi bod gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â mynd i'r afael ag amseroedd aros. Y rhain yw'r materion mawr y mae pobl yn awyddus i siarad â mi amdanynt, fel Aelod o'r Senedd hon. Rwyf i o'r farn mai'r rhain yw'r materion y dylem ni fod yn canolbwyntio arnynt, yn hytrach nag ar ddadl gyfansoddiadol a thrafodaeth chwe wythnos yn unig ar ôl yr etholiad—neu saith wythnos ar ôl yr etholiad.
Ond, chi yw'r Llywodraeth, a chi sydd â'r hawl i bennu busnes y dydd, ac rydym ni'n trafod ac yn dadlau yn ôl busnes y dydd. Mae'n ffaith bod Llywodraeth Lafur Cymru, dro ar ôl tro, yn sôn am bwerau sydd wedi cael eu dihysbyddu. Fe fyddwn i'n falch o gael gwybod pa bwerau sydd wedi cael eu dwyn oddi ar y sefydliad hwn, yn eich barn chi, wedi refferendwm a dadl Brexit. Nid wyf i fy hunan erioed wedi clywed Gweinidog yn dod ymlaen ac yn dweud beth sydd wedi ei ddwyn.
Fe fyddwn i'n falch o gael deall pam hefyd, yn eich datganiad ysgrifenedig, yr ydych yn sôn am Dorïaid o blith y rhai a ddaeth i mewn i'r Senedd yn 2021 yn chwifio llieiniau sychu llestri. A yw hynny'n helpu'r ddadl mewn gwirionedd? Rwy'n cytuno â chi o ran y Goruchaf Lys, Tŷ'r Arglwyddi, a chysylltiadau rhynglywodraethol, ond nid wyf yn cytuno â chi pan gaiff rhywbeth sarhaus ei fynegi fel hyn.
Mae'n rhaid i'r ddadl o blaid yr undeb gael ei mynegi a'i dadlau a'i thrafod trwy'r amser. Y rhaglen frechu, y buddsoddiad o £8.2 biliwn, dwy Ddeddf Llywodraeth Cymru: mae'r rhain yn ddatblygiadau cadarnhaol yn y ddadl gyfansoddiadol. Ond, nid ydym yn derbyn bod angen datganoli cyfiawnder troseddol a phlismona. Yn wir, pan edrychodd comisiwn Silk ar hynny, roedd yn dweud y byddai hynny'n costio £100 miliwn. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y gost pe byddai'r pwerau hyn yn cael eu datganoli i Lywodraeth Cymru, oherwydd mae'r ffigur hwnnw bron yn 10 mlwydd oed erbyn hyn?
Rwy'n awyddus i gael dadl adeiladol gyda Llywodraeth Cymru o ran newid cyfansoddiadol a datblygu. Ond, fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, rwy'n credu ei bod yn bwysig inni ganolbwyntio ar faterion ynglŷn â'r gwasanaeth iechyd, addysg a'r economi yn ein gwlad wych ni o ddydd i ddydd. Rwy'n credu'n angerddol fod yr undeb yn well undeb o fod â Chymru gref yn rhan o'r undeb hwnnw, ac rwy'n credu, fel y dywedais i, fod yna ddadl i'w chael ynghylch y Goruchaf Lys, Tŷ'r Arglwyddi, a chysylltiadau rhynglywodraethol. Ond, ni fydd y Llywodraeth hon yma ym Mae Caerdydd yn llwyddo wrth siarad am chwifio Jac yr Undeb ar lieiniau—neu Dorïaid yn chwifio llieiniau sychu llestri—nodaf na wnaeth y Prif Weinidog ddefnyddio'r ymadrodd hwnnw yn ei anerchiad i'r Senedd heddiw, ond mae yno yn ei ddatganiad ysgrifenedig. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar am atebion i'r cwestiynau hyn a ofynnais iddo.
Ond, gallaf gadarnhau, o'r meinciau hyn, ein bod ni'n ymfalchïo yng Nghymru, ein cenedl wych ni, o fewn y Deyrnas Unedig ac yn angerddol yn ei chylch, ac fe fyddwn ni'n dadlau'n gyson o blaid ei lle hi o fewn y Deyrnas Unedig, mewn undeb cryf o genhedloedd, sy'n gyfartal ac yn uchel eu parch. Nid ydym ni o'r farn fod y ddadl y mae Llywodraeth Cymru yn ei herlyn o ran mater cyfiawnder troseddol yn un sy'n gyfredol nac yn un y mae pobl Cymru yn dymuno ei gweld yn digwydd, ond rwy'n credu y gellir gweld cynnydd mewn meysydd eraill.
I thank the leader of the opposition for his contribution. He starts by saying that the people of Wales would rather us be talking about education and the health service, and yet, I notice that when he had the opportunity to ask me questions, he chose not to deal with either of those matters. Indeed, I cannot help but notice that in the weeks that have now gone by since the election, he's not chosen once to ask me a question about the global pandemic in which Wales is still gripped. So, we all make choices, and the leader of the opposition makes his.
I don't agree with him in his general suggestion that we shouldn't be focused on constitutional matters. We have no choice but to be focused on them. We're dealing with them every day. When I meet, as I do every week, with Michael Gove and the leaders of the other Parliaments in the UK, I see absolutely close up the stresses and strains that there are in Northern Ireland, and the impact that the Northern Ireland protocol is having on relations between the Government there and the Government in the United Kingdom.
The Scottish Government was elected on a platform of another referendum on Scottish independence. If that happens, it will happen during this Senedd term. How can we not grapple with those issues here if we are not serious about them? I'm sure the leader of the opposition is serious about his commitment to the continuation of the United Kingdom. The point I'm trying to make this afternoon is that we won't be able to make that case if we don't spend some time now thinking about what that case should be. We have to persuade people in every part of the United Kingdom that it is in their best interests to remain part of the United Kingdom. We won't do that without having the arguments that convince them of that, and that's what our document is designed to do. It's designed to show that there is a different way of organising the United Kingdom, which I think would add up to a compelling case for its continuation. You don't make that case by taking decisions away from the Senedd that was elected to make them.
If the Member can't think of any, let me just give him these three. The UK Government decided to take away from us the powers that we have to design a compensation scheme for fishers here in Wales. That's been devolved to us since the very beginning of devolution, and yet, in the post-Brexit era, instead of us being able to design a system that would fit Wales, and then using the funding to implement that scheme, the UK Government decided that it will make the scheme for Wales, and it avoided any scrutiny here in the Senedd by doing so. The UK Government regularly threatens—the Secretary of State was at it again only last week—to impose a free port on Wales without the agreement of the Welsh Government. And just to be clear, the Welsh Government has always said we will be prepared to agree a free port on the terms that we set out in our letter of February of last year, a letter to which we have never received a reply.
And here's a third example for him: the overriding of the expressed view of this Senedd when it comes to the Sewel convention—not just now in relation to major matters of state. While I don't agree with the UK Government's use of the Sewel convention, I could at least understand why it felt it needed to do that in those circumstances. But during our election, we had an example where a most routine matter, where this Senedd ought to have been able to be asked for its consent—because it was convenient to a UK Government, they just went ahead and did it anyway without that ever coming to Members here as the constitutional settlement required. That is a casual level of disrespect for the devolution settlement, which has got into the way of thinking of the current UK Government. It's bad for devolution, it's bad for the United Kingdom.
There is a better way. It's set out in our document, not because we have all the answers, but because we believe in a serious debate. I was heartened by some of the things that the leader of the opposition said about his commitment to that serious debate. I didn't make the remarks that he repeated several times in his questions, because every statement a Government Minister makes says 'check against delivery' at the end of it. The Member was checking, and yet he didn't think that he would follow what I had said rather than a document that I didn't follow. I didn't do it for some of the reasons that he himself outlined.
Let's hope that, across the Chamber, we are able to go on having these absolutely necessary discussions—those of us who believe that there is a case for the United Kingdom that's there to be made but can only be made on the basis of a different sort of future, a future that regards our collective interests as a voluntary association—I'm quoting Mrs May, his previous Conservative Prime Minister—of nations, where we stay together because we know that the case for doing so is compelling.
Rwy'n diolch i arweinydd yr wrthblaid am ei gyfraniad ef. Dechreuodd drwy ddweud y byddai'n well gan bobl Cymru inni siarad am addysg a'r gwasanaeth iechyd, ac eto i gyd, rwy'n nodi, pan gafodd ef gyfle i ofyn cwestiynau i mi, ei fod ef wedi dewis peidio ag ymdrin â'r naill fater na'r llall. Yn wir, ni allaf i ond nodi, yn ystod yr wythnosau sydd wedi mynd heibio ers yr etholiad erbyn hyn, nad yw wedi dewis gofyn cwestiwn imi am y pandemig byd-eang sy'n parhau i ddal ei afael ar Gymru. Felly, gwneud dewisiadau yr ydym ni i gyd, ac mae arweinydd yr wrthblaid yn gwneud ei ddewisiadau yntau.
Nid wyf i'n cytuno ag ef o ran ei awgrym cyffredinol na ddylem ni ganolbwyntio cymaint ar faterion cyfansoddiadol. Nid oes gennym ni ddewis ond canolbwyntio arnyn nhw. Rydym ni'n ymdrin â nhw bob dydd. Pan fyddaf i'n cyfarfod, fel y gwnaf i'n wythnosol, â Michael Gove ac arweinwyr y Seneddau eraill yn y DU, rwy'n gweld gyda mwy o fanylder pa mor fawr yw'r straen sydd ar Ogledd Iwerddon, a'r effaith y mae protocol Gogledd Iwerddon yn ei chael ar y berthynas rhwng y Llywodraeth yno a'r Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig.
Fe etholwyd Llywodraeth yr Alban ar gynsail refferendwm arall ar annibyniaeth i'r Alban. Pe byddai hynny'n digwydd, fe fyddai'n digwydd yn ystod tymor y Senedd hon. Sut allem ni beidio â mynd i'r afael â'r materion hynny yn y fan hon os ydym ni o ddifrif yn eu cylch nhw? Rwy'n siŵr bod arweinydd yr wrthblaid o ddifrif yn ei ymrwymiad ef i barhad y Deyrnas Unedig. Y pwynt yr wyf i'n ceisio ei wneud y prynhawn yma yw na fyddwn ni'n gallu cyflwyno'r achos hwnnw os na threuliwn ni rywfaint o amser nawr yn ystyried sylwedd yr achos hwnnw. Fe fydd yn rhaid inni berswadio pobl ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig ei bod er eu lles nhw i barhau i fod yn perthyn i'r Deyrnas Unedig. Ni fyddwn ni'n gwneud hynny heb gynnal y dadleuon i'w hargyhoeddi nhw o hynny, ac i'r diben hwnnw y cynlluniwyd ein dogfen ni. Fe'i cynlluniwyd i ddangos bod yna ffordd arall o drefnu'r Deyrnas Unedig a fyddai, yn fy marn i, yn meithrin achos cymhellol dros ei pharhad hi. Ni fyddwch chi'n meithrin yr achos hwnnw drwy ddwyn penderfyniadau oddi ar y Senedd a etholwyd i'w gwneud nhw.
Os na all yr Aelod feddwl am un, gadewch imi roi'r tri hyn iddo. Fe benderfynodd Llywodraeth y DU ein dihysbyddu ni o'r pwerau sydd gennym i lunio cynllun iawndal ar gyfer pysgotwyr yma yng Nghymru. Cafodd hynny ei ddatganoli inni ers dechrau datganoli, ac eto, yn ystod y cyfnod ar ôl Brexit, yn hytrach na'n bod yn gallu cynllunio system a fyddai'n addas i Gymru, ac yna'n defnyddio cyllid i weithredu'r cynllun hwnnw, fe benderfynodd Llywodraeth y DU mai hi sy'n llunio'r cynllun i Gymru, ac roedd hynny'n osgoi unrhyw graffu yma yn y Senedd drwy weithredu felly. Mae Llywodraeth y DU yn aml yn bygwth—roedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn gwneud hynny dim ond yr wythnos diwethaf—gorfodi porthladd rhydd ar Gymru heb unrhyw gytundeb gan Lywodraeth Cymru. Ac i fod yn glir, mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi dweud y byddwn ni'n barod i gytuno ar borthladd rhydd ar y telerau a nodir gennym ni yn ein llythyr dyddiedig fis Chwefror y llynedd, llythyr na chafwyd ateb iddo byth.
A dyma'r drydedd enghraifft iddo: anwybyddu barn ddiamwys y Senedd hon o ran confensiwn Sewel—nid dim ond nawr o ran materion gwladol pwysig. Er nad wyf i'n cytuno â defnydd Llywodraeth y DU o gonfensiwn Sewel, gallaf o leiaf ddeall pam mae'n teimlo bod angen iddi wneud felly yn yr amgylchiadau hynny. Ond yn ystod ein hetholiad ni yma, fe welsom enghraifft o fater arferol iawn, pryd y dylid bod wedi gofyn i'r Senedd hon am ei chydsyniad—gan fod hynny'n gyfleus i Lywodraeth y DU fe aeth ati a gweithredu beth bynnag, heb i hynny gael ei roi gerbron yr Aelodau yn y fan hon fel sy'n ofynnol yn y setliad cyfansoddiadol. Dyna ddiffyg parch i'r setliad datganoli heb falio dim, sydd wedi mynd yn nodwedd o feddylfryd Llywodraeth bresennol y DU. Mae hyn yn difrodi datganoli, mae'n difrodi'r Deyrnas Unedig.
Mae yna well ffordd na honno. Mae ein dogfen ni'n ei nodi, nid am fod yr holl atebion gennym eisoes, ond am ein bod ni'n credu mewn dadl sy'n ddifrifol. Fe gefais fy nghalonogi gan rai o'r pethau a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid am ei ymrwymiad ef i'r ddadl ddifrifol honno. Ni fynegais i'r sylwadau a ailadroddodd ef sawl gwaith yn ei gwestiynau, oherwydd mae pob datganiad y mae Gweinidog yn y Llywodraeth yn ei wneud yn nodi 'gwiriwch yn ôl y traddodi' ar ei ddiwedd. Roedd yr Aelod yn gwirio, ac eto i gyd nid oedd wedi ystyried y byddai'n dilyn yr hyn a ddywedais yn hytrach na dogfen nad oeddwn i wedi ei defnyddio. Fe benderfynais i ymatal rhag defnyddio'r ymadrodd hwnnw am rai o'r rhesymau a amlinellodd ef ei hun.
Gadewch inni obeithio, ar draws y Siambr, y gallwn ni barhau i gael y trafodaethau hollol angenrheidiol hyn—y rhai ohonom ni sy'n credu bod achos i'w ddadlau o blaid y Deyrnas Unedig ond ni ellir gwneud hynny heb ei fod ar sail dyfodol amgen i ni, dyfodol sy'n ystyried ein buddiannau cyfunol ni mewn cymdeithas wirfoddol o genhedloedd—rwy'n dyfynnu Mrs May, ei Brif Weinidog Ceidwadol blaenorol ef—lle'r ydym ni'n aros gyda'n gilydd gan ein bod ni'n gwybod fod yr achos dros wneud hynny mor rymus.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. First Minister, thank you for your statement, but let me tell you where I think this plan of yours starts to unravel. To me, it's in the very first sentence of the foreword. The question you ask in that first sentence is this: how can our union be made strong and durable? Surely, the key question a First Minister of Wales should be asking is how can the interests of Wales and the interests of the people of Wales be best served in future, how can we build a nation that can best fulfil the aspirations of the people of Wales, that can plan for a fairer, more just, more open, more prosperous future. To insist, whatever the arguments you put forward around the edges, that our future must be best served as part of this United Kingdom, come what may—this UK of entrenched inequalities, of COVID corruption, of Eton elitism—and that preservation of this UK has to be at the heart of all constitutional solutions, quite apart from failing to grasp the current state of the debate on Wales's future, ignores the ample evidence that UK Governments, of whatever colour, will never put Wales's interests first, or indeed will barely take them into account when making some key decisions.
You describe your rejection of what you call this UK Government's aggressive unilateralism. But whilst this particular UK Government, yes, may well be more explicitly jingoistic, more eager than many Governments before to herald some sort of rebirth of empire, the truth is that even as devolution, the process itself, blossomed, UK Government always had that ultimate power to take back unilateral control. We've seen that now in the way this Conservative Government at Westminster is systematically trying to undermine Wales's national Parliament and Government. And to the Conservatives here, saying they'd rather be talking about health and education than focusing on constitutional affairs, apart from reminding you that you chose to spend an hour last week talking about a Brexit referendum of five years ago, I'll remind you that it's because we want to be able to take better decisions on health and education and jobs that we need to be having the best platforms on which we build this new nation.
First Minister, your report gives us the context—your guiding principles, if you like. You say that you've always believed in solidarity between the people of the constituent nations of the UK. I also believe in the power of that solidarity, in many, many ways. But that solidarity can come in many forms. An independent Wales could also—and I dare say would want to, I'm sure—be part of a wider association of countries within these islands, and beyond for that matter, choosing to co-operate and support each other, in a host of voluntary ways. People like me are often called separatists, but I'm not driven by wanting to separate anything, I'm not driven by wanting to break things up, I'm interested in wanting to build things: to build a new Wales and, in so doing, to build new relationships between the countries of these islands and beyond.
We need to have a proper blinkers-off debate. It's true on both sides of the independent discussion. No-one should pretend that taking ultimate control of our own destiny will be a walk in the park from day one. Most serious changes come with serious challenges. But if you, as First Minister, are serious about strengthening Wales's hand, you have to embrace all options too—blinkers off—even if, as we know, your instinct is to try to preserve the union.
What we have in this report is a rewriting of previous Labour proposals, and you have every right to do that. There are elements of what you propose that we in Plaid Cymru have been encouraging for many years as a means to strengthen devolution in the short term. But surely, at this point in our national journey, and with such a real and present threat from this UK Government to the integrity of our nation's democracy, we can't let this be a substitute for the kind of debates that I know we, as a nation, are mature enough to have. So, let's not tinker, and as we collectively offer to contribute towards redesigning what we now know as the UK, in all our interests, let me ask you this: why not place a discussion on the potential of an independent, agile, fair, aspirational Wales as a priority, not merely settle for the preservation of the UK come what may?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad, ond gadewch imi ddweud wrthych yn fy marn i ble fydd y cynllun hwn sydd gennych yn dechrau dadfeilio. I mi, ym mrawddeg gyntaf un y rhagair y mae hynny. Y cwestiwn yr ydych chi'n ei ofyn yn y frawddeg gyntaf honno yw hwn: sut mae gwneud ein hundeb ni'n gryf ac yn gadarn? Siawns mai'r cwestiwn allweddol y dylai Prif Weinidog Cymru fod yn ei ofyn yw sut y gellir gwasanaethu buddiannau Cymru a buddiannau pobl Cymru yn y ffordd orau i'r dyfodol, sut y gallwn ni feithrin cenedl a all gyflawni dyheadau pobl Cymru yn y ffordd orau, a all gynllunio ar gyfer dyfodol tecach, mwy cyfiawn, mwy agored a mwy llewyrchus. Beth bynnag fo'r dadleuon a gyflwynwyd gennych chi ar yr ymylon, mae mynnu mai'r ffordd orau o wasanaethu ein dyfodol ni yw fel rhan o'r Deyrnas Unedig hon, doed a ddelo—y DU hon o anghydraddoldebau sefydledig, llwgrwobrwyo COVID, elitiaeth coleg Eton—a bod yn rhaid cadw'r DU hon wrth wraidd pob ateb cyfansoddiadol, ar wahân i fethu â deall cyflwr presennol y ddadl ar ddyfodol Cymru, yn anwybyddu'r dystiolaeth eglur na fydd Llywodraethau'r DU, o ba liw bynnag, byth yn rhoi buddiannau Cymru yn gyntaf, neu'n wir prin y byddan nhw'n eu hystyried nhw wrth wneud rhai penderfyniadau allweddol.
Rydych yn dweud eich bod yn gwrthod yr hyn yr ydych chi'n ei alw yn ymddygiad unochrog ymosodol Llywodraeth y DU. Ond er y gallai'r Llywodraeth arbennig hon yn y DU, ie, fod yn fwy amlwg ei jingoistiaeth, ac yn fwy awyddus na llawer o Lywodraethau blaenorol i ddatgan rhyw fath o enedigaeth o'r newydd i'r ymerodraeth, y gwir amdani yw, hyd yn oed wrth i ddatganoli, y broses ei hun, flodeuo, fod gan Lywodraeth y DU y pŵer terfynol hwn bob amser i ymaflyd yn yr awenau yn unochrog. Rydym ni wedi gweld bod y Llywodraeth Geidwadol hon yn San Steffan bellach yn ceisio tanseilio Senedd a Llywodraeth genedlaethol Cymru mewn dull systematig. Ac i'r Ceidwadwyr yn y fan hon, mae dweud y byddai'n well ganddyn nhw fod yn siarad am iechyd ac addysg na chanolbwyntio ar faterion cyfansoddiadol, ar wahân i'ch atgoffa chi eich bod wedi dewis treulio awr yr wythnos diwethaf yn siarad am y refferendwm Brexit bum mlynedd yn ôl, rwy'n eich atgoffa chi mai'r rheswm am hyn yw ein bod ni'n dymuno gallu gwneud penderfyniadau gwell o ran iechyd ac addysg a swyddi y mae angen inni fod â'r seiliau gorau i adeiladu'r genedl newydd hon arnyn nhw.
Prif Weinidog, mae eich adroddiad chi'n rhoi'r cyd-destun i ni—eich egwyddorion arweiniol, fel petai. Rydych chi'n dweud eich bod wedi credu bob amser yn undod pobl gwledydd cyfansoddol y DU. Rwyf innau hefyd yn credu yng ngrym yr undod hwnnw, mewn llawer ffordd. Ond fe all yr undod hwnnw fod ar sawl ffurf. Fe allai Cymru annibynnol hefyd—ac rwy'n meiddio dweud y byddai'n dymuno, rwy'n siŵr—fod yn rhan o gymdeithas ehangach o wledydd yr ynysoedd hyn, a'r tu hwnt o ran hynny, gan ddewis cydweithredu a chefnogi ei gilydd, mewn llu o ffyrdd gwirfoddol. Mae pobl fel fi'n cael eu galw'n ymneilltuwyr yn aml, ond nid dyhead i ymneilltuo oddi wrth unrhyw beth sy'n fy sbarduno i, nid wyf i'n cael fy ngyrru gan ddyhead i dorri pethau i fyny. Rwy’n ymddiddori mewn adeiladu pethau: meithrin Cymru newydd ac, wrth wneud hynny, meithrin perthynas newydd rhwng gwledydd yr ynysoedd hyn a thu hwnt.
Mae angen inni gael dadl wirioneddol sydd heb fod yn gibddall. Mae hynny'n wir o ran dwy ochr y drafodaeth ar annibyniaeth. Ni ddylai unrhyw un dwyllo ei hun y bydd cymryd rheolaeth derfynol o'n tynged ni ein hunain yn beth hawdd iawn o'r cychwyn cyntaf. Fe geir heriau difrifol yn gysylltiedig â'r newidiadau mwyaf difrifol. Ond os ydych chi, Prif Weinidog, o ddifrif ynghylch meithrin awdurdod Cymru, mae'n rhaid ichi gofleidio pob dewis hefyd—a pheidio â bod yn gibddall—hyd yn oed os mai eich greddf chi, fel y gwyddom ni, yw ceisio cadw'r undeb.
Yr hyn sydd gennym ni yn yr adroddiad hwn yw ailysgrifennu cynigion blaenorol Llafur, ac mae gennych chi bob hawl i wneud hynny. Mae elfennau o'r hyn a gynigiwch yn gynigion yr ydym ni ym Mhlaid Cymru wedi bod yn eu hybu ers blynyddoedd lawer fel modd i atgyfnerthu datganoli yn y byrdymor. Ond yn sicr, ar yr adeg hon yn ein taith genedlaethol, a chyda bygythiad mor wirioneddol â'r bygythiad o du Llywodraeth y DU i gywirdeb democratiaeth ein cenedl ni, ni allwn ganiatáu i hyn ddisodli'r math o ddadleuon y gwn i ein bod ni, fel cenedl, yn ddigon aeddfed i'w cynnal. Felly, gadewch inni beidio â thincera, a chan ein bod ni'n cynnig cyfrannu gyda'n gilydd at ailgynllunio'r hyn yr ydym yn ei adnabod nawr fel y DU, er ein lles ni i gyd, gadewch imi ofyn hyn i chi: beth am gael trafodaeth ar botensial Cymru annibynnol, hyblyg, deg ac uchelgeisiol yn flaenoriaeth inni, ac nid dim ond setlo i gadw'r DU doed a ddelo?
I thank Rhun ap Iorwerth for that. I am not going to criticise the Member for making the case of his party. He has made it eloquently this afternoon, and he's got every possible right to do that. But what I have to say to him is this: he asked me why not find this moment as the moment to place in discussion the prospect that he set out. I just have to say to him that we had that moment; we had that moment only a short number of weeks ago. In studio after studio I stood alongside his party leader while he placed the prospect that he has just outlined in front of the Welsh people. Time after time, at the very centre of that party's campaign was the prospect and the prospectus we have just heard. That was the point at which it was discussed, and we saw the verdict of Welsh people.
That is why I think this is not the moment to go on thinking that we should spend the next five years talking about a proposition that won't be in front of the Welsh people. What we should be talking about is how we make the best of the arrangements we have, and that's what the document aims to do. It is a fundamentally different prospectus to the one that Rhun ap Iorwerth set out. He talks about the power of solidarity, but I suppose I have never myself believed that the way to demonstrate the power of solidarity is by leaving something. I think you demonstrate the power of solidarity by staying and by crafting a future in which we can go on demonstrating the things that unite us, rather than the things that can divide us one from another. That is more difficult and it is more urgent, because of the Government that we have.
The Plaid Cymru spokesperson said that UK Governments had always had the ability to take back to themselves decisions that had been devolved to Wales, Scotland and Northern Ireland, and he will see in our proposition that we say that that should not be the case, that that right should now be given up. But until this Government, all previous Governments had acted with a self-denying ordinance as far as that was concerned. Every Labour Government in the first decade of devolution provided more powers, more responsibilities for the Senedd, and never took a single power away and never once acted against a motion passed by this Senedd under the Sewel convention. Even when Mrs May was Prime Minister, we were able to come to an agreement with the UK Government in negotiations led by David Lidington, in fact, in a way that avoided some of the dangers that we could both see there if the UK Government used the powers that it had. It is only since December 2019 that we have seen a Government intent on using those powers, and that’s why publishing our document becomes so important, because it does offer us a different prospect to the one that the Member set out, and which, as I say, was very directly rehearsed in front of Welsh people only weeks ago and very directly rejected by them.
I think there are different conversations to be had. I know there will be Members of his party who will be willing to have them. Not because it gets them to where they would like to be, but because they recognise that there is still ground to be gained in the interim. For them, that will be an interim position; for others it will be something more permanent. But I still think that a conversation is one to which anybody in this Senedd who has a serious interest in the future of the Senedd, its place in the United Kingdom—anybody with a serious interest would want to commit themselves to having that conversation.
Rwy'n diolch i Rhun ap Iorwerth am hynny. Nid wyf i am feirniadu'r Aelod am ddadlau achos ei blaid ef ei hun. Mae wedi gwneud hynny'n huawdl y prynhawn yma, ac mae ganddo bob hawl bosibl i wneud hynny. Ond yr hyn sydd gennyf i i'w ddweud wrtho ef yw hyn: fe ofynnodd pam nad ydym ni'n gweld y foment hon yn foment i ddechrau trafod y posibilrwydd a nododd ef. Mae'n rhaid imi ddweud wrtho ein bod ni newydd gael y foment honno; dim ond ychydig iawn o wythnosau yn ôl y daeth y foment honno. O stiwdio i stiwdio roeddwn i'n sefyll yn ymyl arweinydd ei blaid ef wrth i hwnnw roi'r posibilrwydd sydd newydd gael ei amlinellu gerbron pobl Cymru. Dro ar ôl tro, wrth wraidd ymgyrch y blaid honno oedd y posibilrwydd a'r prosbectws yr ydym ni newydd ei glywed. Honno oedd y foment i drafod hynny, ac fe gawsom ni ddyfarniad ar hynny gan bobl Cymru.
Dyna pam rwy'n credu nad hon yw'r foment i barhau i feddwl y dylem ni dreulio'r pum mlynedd nesaf yn siarad am gynnig na chaiff ei roi gerbron pobl Cymru. Yr hyn y dylem ni fod yn sôn amdano yw sut rydym am wneud y mwyaf o'r trefniadau sydd gennym, a dyna'r hyn y mae'r ddogfen hon yn ceisio ei wneud. Mae hwn yn brosbectws sylfaenol wahanol i'r un a nodwyd gan Rhun ap Iorwerth. Mae ef yn sôn am rym undod, ond mae'n debyg nad wyf i erioed wedi credu mai'r ffordd orau o arddangos grym undod yw drwy ymadael â rhywbeth. Rwyf i o'r farn eich bod yn dangos grym undod drwy aros ynddo a thrwy lunio dyfodol lle gallwn barhau i arddangos y pethau sy'n ein huno ni â'n gilydd, yn hytrach na'r pethau a all ein gwahanu ni. Mae hwnnw'n fater anos sydd â thaer ofyn amdano, oherwydd y Llywodraeth sydd gennym ni.
Fe ddywedodd llefarydd Plaid Cymru fod Llywodraethau'r DU bob amser wedi bod â'r gallu i ddadwneud penderfyniadau a ddatganolwyd i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Fe wêl yn ein cynnig ni ein bod ni'n dweud na ddylai hyn ddigwydd, y dylid rhoi'r gorau i ymarfer yr hawl honno nawr. Ond hyd nes i'r Llywodraeth hon fod mewn grym, roedd pob Llywodraeth flaenorol wedi gweithredu gyda deddfiad ymataliol yn y cyswllt hwn. Rhoddodd pob Llywodraeth Lafur yn ystod degawd cyntaf datganoli fwy o bwerau, a mwy o gyfrifoldebau i'r Senedd, ac ni chymerwyd yr un pŵer yn ôl ac ni weithredwyd erioed yn erbyn unrhyw gynnig a basiwyd gan y Senedd hon dan gonfensiwn Sewel. Hyd yn oed pan oedd Mrs May yn Brif Weinidog, roeddem ni'n gallu dod i gytundeb â Llywodraeth y DU mewn trafodaethau dan arweiniad David Lidington, mewn ffordd a oedd yn osgoi rhai o'r peryglon y gallai'r ddau ohonom ni eu dirnad pe bai Llywodraeth y DU yn defnyddio'r pwerau a oedd yn ei meddiant. Dim ond ers mis Rhagfyr 2019 yr ydym ni wedi gweld Llywodraeth sy'n benderfynol o ddefnyddio'r pwerau hynny, a dyna pam mae cyhoeddi ein dogfen ni mor bwysig, oherwydd mae'n cynnig gobaith gwahanol i'r un a nodwyd gan yr Aelod, ac a oedd, fel y dywedais, wedi ei roi'n uniongyrchol iawn gerbron pobl Cymru ychydig wythnosau yn ôl ac wedi cael ei wrthod yn uniongyrchol iawn ganddyn nhw hefyd.
Rwyf i o'r farn fod yna sgyrsiau amgen i'w cael. Fe wn i y bydd yna Aelodau o'i blaid ef yn fodlon cael hynny. Nid oherwydd y cânt eu cludo i'r man delfrydol yn eu golwg nhw, ond am eu bod nhw'n cydnabod bod tir eto i'w ennill yn y cyfamser. Iddyn nhw, fe fydd honno'n sefyllfa dros dro; i eraill fe fydd yn rhywbeth mwy parhaol. Ond rwy'n dal i gredu bod y sgwrs yn un y byddai unrhyw un yn y Senedd hon sydd â diddordeb difrifol yn nyfodol y Senedd, ei lle hi yn y Deyrnas Unedig—unrhyw un sydd â diddordeb gwirioneddol yn dymuno ymrwymo i gael y sgwrs honno.
I would like to be able to ensure that everyone who's put their name down is able to speak, so can I remind you all you have one minute? And in that minute ask your questions, don't go beyond the minute, please. Mike Hedges.
Fe hoffwn i allu gwneud yn siŵr bod pawb sydd wedi rhoi eu henwau i lawr yn cael cyfle i siarad, felly a gaf i eich atgoffa mai un munud sydd gennych chi? Ac yn y munud hwnnw gofynnwch eich cwestiynau, a pheidiwch â mynd dros eich munud, os gwelwch chi'n dda. Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome the statement. I have three comments and two questions. A union of four parts cannot work with England being between five and six times larger than the other three combined. Devolution has to be the same for every devolved nation and region, as it is with American states and German Länder, but devolution must not stop at Cardiff.
The only people up to now with consistent policies are Plaid Cymru with independence and Abolish with ending the Senedd, and both want that to be the only choice. I have long been a supporter of devo-max, and I know what I mean by that, but I am sure others have different definitions, but I think it’s something we need to start discussing.
The two questions are: firstly, what powers need to be reserved to Westminster? And can a full list and an end point to devolution be produced for discussion? As Northern Ireland has shown, different powers can be devolved at different times.
Secondly, what discussion have you had with regional mayors in England? Should we also involve the leaders of large English counties so that we can have a coherent devolution discussion, so that devolution is not just about a very large England and three other very small places?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r datganiad. Mae gennyf i dri sylw a dau gwestiwn. Ni all undeb o bedair rhan weithio pan yw Lloegr rhwng pump a chwe gwaith yn fwy o faint na'r tair arall gyda'i gilydd. Mae'n rhaid i ddatganoli fod yr un fath ar gyfer pob gwlad a rhanbarth datganoledig, fel y mae yn achos taleithiau America a Länder yr Almaen, ond mae'n rhaid i ddatganoli beidio â diweddu yng Nghaerdydd.
Yr unig bobl hyd yma sydd â pholisïau cyson yw Plaid Cymru o ran annibyniaeth ac Abolish o ran dod â'r Senedd i ben, ac mae'r ddwy blaid am i hynny fod yn unig ddewis. Rwyf i wedi bod yn cefnogi 'devo-max' ers tro byd, ac rwy'n gwybod beth mae hynny'n ei olygu yn fy meddwl i, ond rwy'n siŵr bod gan eraill ddiffiniadau gwahanol o hynny, ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth y mae angen inni ddechrau ei drafod.
Y ddau gwestiwn yw: yn gyntaf, pa bwerau y mae angen eu cadw ar gyfer San Steffan? Ac a ellir cynhyrchu rhestr lawn a phwynt terfyn ar gyfer datganoli er mwyn eu trafod? Fel y dangoswyd gan Ogledd Iwerddon, fe ellir datganoli gwahanol bwerau ar wahanol adegau.
Yn ail, pa drafodaeth a gawsoch chi gyda meiri rhanbarthol yn Lloegr? A ddylem ni hefyd gynnwys arweinwyr siroedd mawr Lloegr fel y gallwn gael trafodaeth gydlynol ar ddatganoli, fel nad yw datganoli'n ymwneud â dim ond Lloegr fawr iawn a thri lle bach iawn arall?
Well, Dirprwy Lywydd, I offer my view on the first of Mike Hedges’s questions, but it’s my view, and others will have others. I think that the conduct of foreign affairs is best done by member states, as it would have been in the European Union. I think defence and the maintenance of armed forces is best done on a pan-UK basis. And as I set out in an earlier answer this afternoon, I think that a social security system that moves money and resources around the United Kingdom to where need is greatest is also something that’s best discharged in that way. So, there are three examples, and others may have others or more.
As far as regional mayors in England are concerned, I have had a recent meeting with by far the majority of regional mayors. I think Mike Hedges makes an important point: devolution is not about Scotland, Northern Ireland and Wales. It is about England as well. To grapple with the English question and how people in England see themselves within this union is a necessary and very important part of that conversation.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n cynnig fy marn i ar gwestiwn cyntaf Mike Hedges, ond fy marn i yw honno, ac fe fydd pobl eraill yn amrywio. Rwyf i o'r farn mai aelod-wladwriaethau sydd fwyaf cymwys i gynnal materion tramor, fel y byddai wedi bod yn yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n credu mai'r ffordd orau o amddiffyn a chynnal y lluoedd arfog yw ar sail y DU gyfan. Ac fel y nodais i mewn ateb cynharach y prynhawn yma, rwy'n credu bod system nawdd cymdeithasol sy'n symud arian ac adnoddau o amgylch y Deyrnas Unedig i'r lle y mae'r angen mwyaf yn rhywbeth sy'n cael ei weithredu orau yn y ffordd honno. Felly, dyna dair enghraifft, ac efallai y bydd gan bobl eraill rai eraill neu fwy na hynny.
O ran meiri rhanbarthol yn Lloegr, rwyf wedi cael cyfarfod diweddar gyda'r mwyafrif o bell ffordd o feiri rhanbarthol. Rwy'n credu bod Mike Hedges yn gwneud pwynt pwysig: nid ymwneud â'r Alban, Gogledd Iwerddon a Chymru yn unig y mae datganoli. Mae'n ymwneud â Lloegr hefyd. Mae mynd i'r afael â mater Lloegr a sut mae pobl yn Lloegr yn eu gweld nhw eu hunain o fewn yr undeb hwn yn rhan angenrheidiol a phwysig iawn o'r sgwrs hon.
Another week passes, our economy is under pressure, NHS waiting lists are under pressure, our education sector is under pressure, and still the Welsh Government want to waste crucial time to talk about further reform to the union. I am sorry, but my constituents, this Senedd and the Welsh Government have got far more pressing issues to deal with. Over the years, more and more powers have been devolved to this place, in an effort to improve the lives of the people of Wales and make decision making closer to home. Demanding more powers and reform to the union, in my opinion, is a grave mistake.
The Government need to address the issues I highlighted earlier, because that's what the people want us to get on with doing. The people of Wales are becoming sick and tired of all these constitutional games, and bringing forward debates like this, and statements, are a smokescreen for your Government's failings. So, First Minister, will you and your Government now commit to taking this utopian pipe dream off the table?
Aeth wythnos arall heibio, mae ein heconomi ni dan bwysau, mae rhestrau aros y GIG dan bwysau, mae ein sector addysg ni dan bwysau, ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yn awyddus i wastraffu amser hanfodol yn siarad am ddiwygio pellach i'r undeb. Mae'n ddrwg gennyf i, ond mae gan fy etholwyr i, y Senedd hon a Llywodraeth Cymru faterion llawer pwysicach i ymdrin â nhw. Dros y blynyddoedd, mae mwy a mwy o bwerau wedi cael eu datganoli i'r lle hwn, mewn ymdrech i wella bywydau pobl Cymru a gwneud penderfyniadau yn nes adref. Mae mynnu mwy o bwerau a diwygio'r undeb, yn fy marn i, yn gamgymeriad difrifol.
Mae angen i'r Llywodraeth fynd i'r afael â'r materion y tynnais i sylw atynt yn gynharach, oherwydd dyna mae'r bobl yn dymuno inni fwrw ymlaen â'i wneud. Mae pobl Cymru wedi cael llond bol ar y gemau cyfansoddiadol hyn, ac mae cyflwyno dadleuon fel hyn, a datganiadau, yn llen fwg i fethiannau eich Llywodraeth chi. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi a'ch Llywodraeth ymrwymo nawr i dynnu'r freuddwyd gwrach hon oddi ar y bwrdd?
The answer is 'no', Dirprwy Lywydd.
Yr ateb yw 'na wnawn', Dirprwy Lywydd.
I welcome this paper—thank you very much, First Minister. I welcome this paper because it is about business, it is about trade deals that are made without our input that affect our farmers and our businesses. It is about health and how we work together in order to ensure that this pandemic is brought under control. It is about Wales and it is about the future of Wales, and that's why it's important.
What I would just ask, First Minister, is that you look at a programme of engagement with the people of Wales. I agree with you, in the last Senedd elections, the majority of people voted against independence, but many did not, particularly young people. We had huge numbers of people, through Yes Cymru, who wanted to look at independence, who are indy-curious, and so I would welcome the opportunity to engage with a wide range of people in order to ensure that we have a strong, healthy Wales that is within the UK. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf i'n croesawu'r papur hwn—diolch yn fawr iawn i chi, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu'r papur hwn am ei fod yn ymwneud â busnes, yn ymwneud â bargeinion masnach sy'n effeithio ar ein ffermwyr a'n busnesau sy'n cael eu gwneud heb unrhyw fewnbwn oddi wrthym ni. Mae'r papur yn ymwneud ag iechyd a sut rydym ni'n gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y pandemig hwn yn cael ei reoli. Mae'n ymwneud â Chymru ac mae'n ymwneud â dyfodol Cymru, a dyna pam mae'n bwysig.
Yr hyn yr wyf i am ei ofyn, Prif Weinidog, yw eich bod chi'n ystyried rhaglen o ymgysylltu â phobl Cymru. Rwy'n cytuno â chi, yn yr etholiadau diwethaf i'r Senedd, fod y rhan fwyaf o bobl wedi pleidleisio yn erbyn annibyniaeth, ond ni wnaeth llawer ohonyn nhw, yn enwedig y bobl ifanc. Roedd niferoedd mawr o bobl, yn sgil Yes Cymru, yn awyddus i roi ystyriaeth i annibyniaeth, neu â diddordeb yn hynny, ac felly fe fyddwn i'n croesawu'r cyfle i ymgysylltu ag ystod eang o bobl i sicrhau bod gennym Gymru gref a holliach o fewn y DU. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr i Jane Dodds.
Deputy Presiding Officer, I thank Jane Dodds.
It was a pleasure to hear a serious contribution to this debate. And my colleague Mick Antoniw will come forward with further proposals as to how we are to take forward our commitment to a Wales constitutional conversation. Because I completely agree with what Jane Dodds said, that this conversation must go beyond political parties, it must go beyond those people who are already part of the conversation, and it must reach out into the wider Welsh society where I think people are interested in these things. I think it is desperately dismissive, as the previous questioner did, to dismiss people in Wales as though they were not capable of taking an interest in their own constitutional future. People in many, many walks of life, in many organisations and, as Jane Dodds said, particularly our young people, understand the significance of what is at stake here, and I look forward very much to a conversation that involves them in a powerful way in helping us to think about these very important issues and what it means for their futures as well as ours.
Pleser oedd clywed cyfraniad difrifol i'r ddadl hon. Ac fe fydd fy nghyd-Weinidog Mick Antoniw yn cyflwyno cynigion pellach ynghylch sut y byddwn ni'n bwrw ymlaen â'n hymrwymiad ni i gael sgwrs gyfansoddiadol ar gyfer Cymru. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Jane Dodds, sef bod yn rhaid i'r sgwrs hon fynd y tu hwnt i bleidiau gwleidyddol, mae'n rhaid iddi fynd y tu hwnt i'r bobl hynny sy'n rhan o'r sgwrs eisoes, ac mae'n rhaid iddi estyn allan i gymdeithas ehangach Cymru lle mae gan bobl ddiddordeb yn y pethau hyn. Rwyf i o'r farn mai diystyriol iawn, fel y gwnaeth yr holwr blaenorol, yw amddifadu pobl yng Nghymru fel pe na baent yn ddigon atebol i gymryd diddordeb yn eu dyfodol cyfansoddiadol eu hunain. Mae pobl o lawer o gefndiroedd, mewn llawer o sefydliadau ac, fel y dywedodd Jane Dodds, ein pobl ifanc ni hefyd, yn deall arwyddocâd yr hyn sydd yn y fantol yma, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at sgwrs sy'n eu cynnwys nhw mewn ffordd rymus i'n helpu ni i feddwl am y materion pwysig iawn hyn a'r hyn y maen nhw'n ei olygu i'w dyfodol nhw yn ogystal â'n dyfodol ni.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog, am eich cynllun chi.
Thank you, First Minister, for setting out your plan.
I don't doubt at all your sincerity, and the Counsel General's sincerity, yet your pleas for home rule will be rejected by the Westminster Government, a Government obsessed by centralising powers. Throughout the centuries and throughout the continent, Westminster has ignored the cries of home rule until it's too late and the inevitable happens—independence—the de facto position of nations in the world now independent. And I echo the words of my colleague Jane Dodds that independence was not rejected on the ballot paper. First Minister, you'll be aware of candidates within your own party who are in favour of independence. The First Minister will be aware, walking around Cardiff West, of houses with a Yes Cymru poster and a Labour poster up on their window, and Jane Dodds's comment about a lot of young people being interested. This plan doesn't go far enough, First Minister. It should consider welfare and it should also consider what happens when the inevitable happens and the Conservative Government refuses your plan. Could you please consider that? Diolch yn fawr.
Nid wyf yn amau eich didwylledd chi o gwbl, na didwylledd y Cwnsler Cyffredinol, ond eto i gyd cael eu gwrthod a wnaiff eich galwadau chi am hunanlywodraeth gan y Llywodraeth yn San Steffan, Llywodraeth sydd ag obsesiwn ynglŷn â chanoli pwerau. Drwy'r canrifoedd a thros y cyfandir, mae San Steffan wedi anwybyddu'r alwad am hunanlywodraeth nes ei bod yn rhy hwyr a hynny'n digwydd yn anochel—annibyniaeth—sefyllfa de facto y cenhedloedd yn y byd sy'n annibynnol erbyn hyn. Ac rwy'n ategu geiriau fy nghyd-Aelod Jane Dodds sef na chafodd annibyniaeth ei wrthod ar y papur pleidleisio. Prif Weinidog, rydych chi'n ymwybodol o ymgeiswyr yn eich plaid chi eich hun sydd o blaid annibyniaeth. Mae'r Prif Weinidog yn ymwybodol, wrth gerdded o amgylch Gorllewin Caerdydd, o dai sydd â phosteri Yes Cymru yn ogystal â rhai Llafur ar eu ffenestri, ac o sylw Jane Dodds am lawer o bobl ifanc sydd â diddordeb yn hynny. Nid yw'r cynllun hwn yn mynd yn ddigon pell, Prif Weinidog. Fe ddylai ystyried lles ac fe ddylai ystyried yr hyn a fydd yn digwydd yn anochel sef y bydd y Llywodraeth Geidwadol yn gwrthod eich cynllun. A wnewch chi ystyried hynny, os gwelwch chi'n dda? Diolch yn fawr.
Wel, diolch i Rhys ab Owen hefyd.
Well, I thank Rhys ab Owen too.
Look, he makes an important point about how this plan can be further developed, what more could be added to it, and I look forward to hearing from him further on those things. I don't think he will further his own cause, however, if he's not prepared to face up to the very direct choice that was put to the people of Wales back in May, and in my view, it was the most clearly-put choice in the whole history of devolution. As I said, I stood in tv studios, and on one side of me was a man who wanted to argue for the abolition of devolution altogether, to abolish the whole Assembly, and he made his case to Welsh people. On the other side of me was somebody who wanted to persuade people that Wales should be taken out of the United Kingdom altogether, and he put that case front and centre in his campaign. And Plaid Cymru lost ground—it didn't gain ground, it lost ground in this election, and I don't think I could have been clearer, time after time after time, in broadcasts, in leaflets, in every chance I had, to say that the Labour Party stood for powerful devolution in a successful United Kingdom. And in the end, that is where people in Wales made their choice, and I think people in Plaid Cymru too need to be willing to—. 'Blinkers off', said Rhun ap Iorwerth. Well, in a blinkers-off world, then I think some thought has to be given to that as well.
Wel, mae e'n gwneud pwynt pwysig ynglŷn â sut y gellir datblygu'r cynllun hwn ymhellach, beth arall y gellid ei ychwanegu ato, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed ymhellach ganddo am y pethau hynny. Nid wyf yn credu, serch hynny, y bydd yn hyrwyddo ei achos ef ei hun os nad y'n barod i wynebu'r dewis uniongyrchol iawn a roddwyd i bobl Cymru yn ôl ym mis Mai, ac yn fy marn i, dyma'r dewis mwyaf amlwg yn holl hanes datganoli. Fel y dywedais i, fe fûm i'n sefyll mewn stiwdios teledu, ac ar y naill law imi roedd yno rywun yn dadlau dros ddiddymu datganoli yn gyfan gwbl, a diddymu'r Cynulliad yn gyfan gwbl, ac fe ddadleuodd ef ei achos i bobl Cymru. Ar y llaw arall imi roedd yno rywun a oedd yn ceisio perswadio pobl y dylid tynnu Cymru allan o'r Deyrnas Unedig yn gyfan gwbl, ac fe roddodd yr achos hwnnw wrth galon ei ymgyrch ef. Ac fe gollodd Plaid Cymru dir—nid ennill tir, fe gollodd dir yn yr etholiad hwn, ac nid wyf i'n credu y gallaswn i fod yn fwy eglur, dro ar ôl tro, mewn darllediadau, mewn taflenni, ar bob cyfle a gefais, i ddweud bod y Blaid Lafur yn sefyll dros ddatganoli grymus oddi mewn i Deyrnas Unedig lwyddiannus. Ac yn y pen draw, dyna oedd dewis pobl yng Nghymru, ac rwy'n credu bod angen hefyd i bobl ym Mhlaid Cymru fod yn barod i—. 'Agwedd gibddall', meddai Rhun ap Iorwerth. Wel, mewn byd cibddall, yna rwy'n credu bod rhaid rhoi rhywfaint o ystyriaeth i hynny hefyd.
Whatever our individual views in this Chamber, whether it's status quo, independence, devo-max, radical reform of the union, you cannot doubt that this is a major intervention by an elected Government in the debate around constitutional reform here in Wales, but also how it impacts on the wider UK. And there are some radical proposals within this. Even though it doesn't go as far as some and it goes further than others would want to go, these are serious proposals that I don't have time to list in full, but a new independent oversight body for funding; devolution becoming a permanent feature that cannot be undone without the will of the people of Wales or Scotland or Northern Ireland; House of Lords as a senate, reflecting the geographic parts of the UK, and Welsh Ministers having a say in international relations and trade. But let me simply ask, in my one question: we look forward to details of the civil society engagement in Wales, but what about the engagement with the House of Lords as it currently is, and their constitutional-interested parties up there? Because whilst the UK Government might not currently wish to listen, Deputy Presiding Officer, they might well want to listen and to help shape the future of the UK, as well as Wales, on a reform agenda.
Beth bynnag yw ein barn ni, yr unigolion sydd yn y Siambr hon, boed hynny'n status quo, annibyniaeth, devo-max, diwygiad radical o'r undeb, nid oes unrhyw amheuaeth fod hwn yn ymyriad enfawr gan Lywodraeth etholedig yn y ddadl ynghylch diwygio cyfansoddiadol yma yng Nghymru, ond o ran sut y byddai hynny'n effeithio ar y DU yn ehangach hefyd. Ac fe geir rhai cynigion radical yn hyn o beth. Er nad yw'n mynd mor bell ag y byddai rhai'n ei ddymuno ac yn mynd yn rhy bell ym marn eraill, mae'r rhain yn gynigion difrifol nad oes gennyf i amser i'w rhestru'n llawn, ond corff goruchwylio annibynnol newydd ar gyfer cyllid; datganoli yn nodwedd barhaol na ellir ei dadwneud heb ewyllys pobl Cymru na'r Alban na Gogledd Iwerddon; Tŷ'r Arglwyddi i fod yn senedd, yn adlewyrchu rhannau daearyddol o'r DU, a Gweinidogion Cymru yn cael dweud eu dweud o ran cysylltiadau a masnach ryngwladol. Ond gadewch imi ofyn, yn fy unig gwestiwn i: rydym ni'n edrych ymlaen at fanylion ymgysylltiad y gymdeithas sifil yng Nghymru, ond beth am yr ymgysylltu â Thŷ'r Arglwyddi yn ei sefyllfa gyfredol, a'r pleidiau sydd â diddordeb cyfansoddiadol yn y fan honno? Oherwydd er nad yw Llywodraeth y DU yn awyddus i wrando ar hyn o bryd, Dirprwy Lywydd, mae'n ddigon posibl y byddan nhw'n dymuno gwrando a helpu i lunio dyfodol y DU, yn ogystal â Chymru, ar agenda o ddiwygio.
Dirprwy Lywydd, I thank Huw Irranca-Davies for what he said about the seriousness of the document. I referred in my statement to the constitutional reform group. That is largely populated by Members of the House of Lords, and I must say, some very, very serious work is being done by select committees in the House of Commons, as well as in the House of Lords. The Government may not yet be listening, but this Government will itself have to face the realities of what it has done in terms of Northern Ireland, of where the Scottish Government will wish to take its mandate in relation to a referendum. And when it has to face those realities, at least it will find that there is a reservoir of work, including the work done here in Wales, but also the work that's being done in the House of Lords, and, as I say, outside Government in the House of Commons, and I agree very much with what Huw Irranca-Davies said about us being prepared to engage in those conversations as well, and publication of the document is part of that. That's why we've done it: so that there is something there that is updated and represents the current state of thinking of the Welsh Government; that those other parts of our constitutional machinery who are prepared to take a serious interest in all of that can at least know what we are thinking, and make that part of their considerations as they come to contribute to the pool of ideas that we so badly need.
Dirprwy Lywydd, rwy'n diolch i Huw Irranca-Davies am yr hyn a ddywedodd ef am ddifrifoldeb y ddogfen. Fe gyfeiriais i yn fy natganiad at y grŵp diwygio cyfansoddiadol. Aelodau Tŷ'r Arglwyddi yw aelodau'r grŵp hwnnw i raddau helaeth, ac mae'n rhaid imi ddweud, mae yna waith difrifol iawn, iawn yn cael ei wneud gan bwyllgorau dethol yn Nhŷ'r Cyffredin, yn ogystal ag yn Nhŷ'r Arglwyddi. Efallai nad yw'r Llywodraeth yn gwrando eto, ond fe fydd yn rhaid i'r Llywodraeth hon wynebu gwirionedd yr hyn a wnaeth o ran Gogledd Iwerddon, a phryd y bydd Llywodraeth yr Alban yn dymuno cymryd ei mandad o ran cynnal refferendwm. A phan fydd yn rhaid iddi wynebu'r gwirioneddau hynny, o leiaf fe fydd yn gweld bod yna gronfa o waith. Mae hyn yn cynnwys y gwaith a wneir yma yng Nghymru, ond y gwaith sy'n cael ei wneud yn Nhŷ'r Arglwyddi hefyd, ac, fel y dywedais i, y tu allan i'r Llywodraeth yn Nhŷ'r Cyffredin. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Huw Irranca-Davies am ein parodrwydd ni i gymryd rhan yn y sgyrsiau hynny hefyd, ac mae cyhoeddi'r ddogfen hon yn rhan o hynny. Dyna pam rydym ni wedi gwneud hyn: er mwyn cael rhywbeth yno sydd wedi'i ddiweddaru ac sy'n cynrychioli cyflwr presennol meddylfryd Llywodraeth Cymru; a gall y rhannau eraill hynny o'n peirianwaith cyfansoddiadol ni sy'n barod i gymryd diddordeb difrifol yn hynny i gyd o leiaf wybod beth rydym ni'n ei feddwl, a sicrhau bod hynny'n rhan o'u hystyriaethau nhw wrth iddynt ddod i gyfrannu at y gronfa o syniadau y mae arnom ni eu hangen yn fawr iawn.
First Minister, in your written edition of your oral statement today, you referred to the flying of the union flag by some of my colleagues in this Senedd as 'vacuous symbolism'. The direct quote was:
'The United Kingdom will not be saved by the sort of vacuous symbolism which has, sadly, been evident even in our own proceedings—the tea towel Tories of 2021'—
you said. First Minister, people, right across Wales, fly the union flag because of what it symbolises: a pride in the country that we live in, and that's no different to my colleagues in the Senedd to do that same. I know, in your answer to Andrew R.T. Davies, you tried to distance yourself from the written edition of your oral statement, but that was a document sent out in your name by your Government, and so you're responsible for its contents. So, therefore, can I ask you, First Minister, whether you've reflected on these comments and whether you think that those ordinary people in communities across Wales who also feel pride in the union flag are also engaging in vacuous symbolism?
Prif Weinidog, yn y fersiwn ysgrifenedig o'ch datganiad llafar chi heddiw, fe wnaethoch gyfeirio at chwifio baner yr undeb gan rai o'm cyd-Aelodau yn y Senedd hon yn 'symbolaeth wag'. Y dyfyniad uniongyrchol oedd:
'Ni fydd y Deyrnas Unedig yn cael ei hachub gan y math o symbolaeth wag sydd, yn anffodus, wedi bod yn amlwg hyd yn oed yn ein trafodion ni ein hunain—Torïaid llieiniau sychu llestri 2021'—
meddech chi. Prif Weinidog, mae pobl ledled Cymru yn chwifio baner yr undeb oherwydd yr hyn y mae'n arwydd ohono: balchder yn y wlad yr ydym ni'n byw ynddi, ac nid yw hynny'n wahanol i'm cyd-Aelodau yn y Senedd yn gwneud yr un peth. Fe wn i, yn eich ateb chi i Andrew R.T. Davies, eich bod wedi ceisio ymbellhau oddi wrth fersiwn ysgrifenedig eich datganiad llafar, ond dogfen oedd honno a anfonwyd yn eich enw chi gan eich Llywodraeth chi, ac felly y chi sy'n gyfrifol am ei chynnwys. Felly, a gaf i ofyn i chi, Prif Weinidog, a ydych chi wedi myfyrio ar y sylwadau hyn ac a ydych chi o'r farn fod y bobl gyffredin hynny mewn cymunedau ledled Cymru sy'n teimlo balchder ym maner yr undeb yn ymhél â symbolaeth wag hefyd?
Well, Llywydd, I don't want to spend my afternoon having to give elementary lessons to new members of the opposition about the way in which the Senedd works. I am responsible for what I say and what lies on the Record of the Senedd. If you want to know what I say, that's where you must go. Members have the privilege of having advance copies of what I might say, and it says at the bottom that you should check that against what I actually say. Now, I think—. I hope I don't need to repeat that again, because it's a very elementary lesson in the way that this place operates.
I'll repeat what I actually said: that this is a Government that seems devoted to the emptiness of symbols, that believes that by flying flags and persuading people that choruses of the British song will somehow cement the union—. Well, I think it did succeed at least in uniting people in a sense of derision for that idea that this is the level of seriousness that they've been able to summon up as a Government charged with those responsibilities.
Wel, Llywydd, dydw i ddim eisiau treulio fy mhrynhawn yn gorfod rhoi gwersi elfennol i aelodau newydd o'r wrthblaid am y ffordd y mae'r Senedd yn gweithio. Rwy'n gyfrifol am yr hyn yr wyf yn ei ddweud a'r hyn sydd ar Gofnod y Senedd. Os ydych chi eisiau gwybod beth yr wyf yn ei ddweud, dyna lle mae'n rhaid i chi fynd. Caiff Aelodau y fraint o gael copïau ymlaen llaw o'r hyn y gallwn i ei ddweud, ac mae'n dweud ar y gwaelod y dylech wirio hynny yn erbyn yr hyn a ddywedaf mewn gwirionedd. Nawr, rwy'n credu—. Gobeithio na fydd angen i mi ailadrodd hynny eto, oherwydd mae'n wers elfennol iawn ar y ffordd y mae'r lle hwn yn gweithredu.
Fe wnaf ailadrodd yr hyn a ddywedais mewn gwirionedd: mai Llywodraeth yw hon sy'n ymddangos ei bod yn ymroi i wacter symbolau, sy'n credu, drwy chwifio baneri a pherswadio pobl y bydd corws o'r gân Brydeinig rywsut yn cadarnhau'r undeb—. Wel, rwy'n credu i hynny lwyddo o leiaf i uno pobl mewn ymdeimlad o ddirmyg tuag at y syniad hwnnw, mai dyma lefel y difrifoldeb y maen nhw wedi gallu ei fagu fel Llywodraeth sydd i fod i ysgwyddo'r cyfrifoldebau hynny.
Diolch, Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf yw datganiad gan Weinidog yr Economi—gwarant i bobl ifanc. Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Minister for Economy—young person's guarantee. I call on the Minister for Economy, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. People and businesses across Wales have faced one of the most difficult years in peacetime. As the economy Minister for Wales, my priority is to ensure that in the recovery we provide the right support to both individuals and businesses to help all of us to build a fairer, greener and more prosperous Wales.
Within that, we need to give young people hope for the future and to ensure that they are not left behind. It is more important than ever that we support young people to gain the skills and experiences that they will need to succeed, whether that’s in employment, education or starting their own business.
Our programme for government commits to delivering a young person’s guarantee. This will be an ambitious programme that is intended to provide everyone under 25 across Wales with an offer of support into work, education, training or self-employment. With this guarantee, I want to ensure that there is no lost generation here in Wales.
The young person's guarantee is a key part of our efforts to help young people enter and navigate their way into and through the world of work. I'm committed to giving young people the support that they need to start and change their story, supporting their journey as they leave school, as they move into or leave college or university, and supporting those that are facing unemployment or even redundancy.
I want to recognise and thank the many businesses, training and education providers who already do a fantastic job in supporting our young people into and through the world of work. This includes their work with us and others to deliver programmes such as Jobs Growth Wales, traineeships, apprenticeships, Business Wales, Big Ideas Wales, ReAct, Kickstart, Restart and the Work and Health Programme. We already have many of the much-needed components in place to provide us with the basis for a successful young person's guarantee. However, a commitment to all of our 16 to 24-year-olds will require a renewed focus on co-ordination of opportunity, both locally and nationally.
So, today, I want to share and set out the initial steps I intend to take to ensure that we do develop a successful young person's guarantee. And it is important to note that these are just the first steps that we will be taking. I will, of course, keep Members up to date as this programme evolves.
Firstly, I'm launching a call to action across the Welsh public sector, the third sector, the private sector, education and training sectors, and with partners in the Department for Work and Pensions. It is essential that we all work together to ensure that we all play our part in supporting young people across Wales, in ensuring that we deliver the best possible offer for our young people.
We want young people’s voices to be at the heart of the development of our guarantee. That's why, over the summer, I will hold a national conversation with young people and commence a consultation with young people and stakeholders.
Thirdly, I have asked Working Wales to become the gateway into our young person's guarantee, to build on their already strong and successful model of delivering careers guidance and signposting support. From 30 September this year, they will have a team in place to start to track and monitor our offer as it develops and supports young people.
I recognise the changing landscape of employment opportunities. We need to inspire and support more of our young entrepreneurs. That is why part of our offer is to support young people with an ambition to start their own business. We'll provide these young people with access to the right support to help them to overcome barriers to start up and increase the sustainability of new ventures. Business Wales, with tailored help through Big Ideas Wales, will provide young people with this support.
And Working Wales will begin a new job-matching pilot. This pilot will assist young people supported by Working Wales with securing employment and help employers to fill their vacancies. Now, this pilot has already started on an initial basis in north Wales and Cardiff, and I'd encourage all employers with vacancies in these areas to get in touch with Working Wales.
We know that our young people hold the key to Wales's future success. It's their talents, skills and creativity that are essential to ensure our country’s growth and competitiveness. As a nation, we still face huge challenges now and when the pandemic is finally over. I'm proud to lead the work on the young person's guarantee, and I hope the parties across the Chamber will support this Government’s aim to ensure that there really is no lost generation here in Wales. Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae pobl a busnesau ledled Cymru wedi wynebu un o'r blynyddoedd anoddaf yn ystod cyfnod o heddwch. Yn fy swydd o fod yn Weinidog economi Cymru, fy mlaenoriaeth yw sicrhau ein bod, yn yr adferiad, yn rhoi'r cymorth cywir i unigolion a busnesau i helpu pob un ohonom i adeiladu Cymru decach, wyrddach a mwy ffyniannus.
O fewn hynny, mae angen i ni roi gobaith i bobl ifanc ar gyfer y dyfodol a sicrhau nad ydyn nhw'n cael eu gadael ar ôl. Mae'n bwysicach nag erioed ein bod ni'n cefnogi pobl ifanc i ennill y sgiliau a'r profiadau y bydd eu hangen arnyn nhw i lwyddo, boed hynny mewn cyflogaeth, addysg neu drwy ddechrau eu busnes eu hunain.
Mae ein rhaglen lywodraethu wedi ymrwymo i ddarparu gwarant i bobl ifanc. Bydd hon yn rhaglen uchelgeisiol sydd â'r bwriad o roi cynnig o gymorth i bawb o dan 25 oed ledled Cymru i'w helpu gyda gwaith, addysg, hyfforddiant neu hunangyflogaeth. Gyda'r warant hon, rwyf eisiau sicrhau nad oes cenhedlaeth goll yma yng Nghymru.
Mae gwarant i bobl ifanc yn rhan allweddol o'n hymdrechion i helpu pobl ifanc i fynd i mewn i fyd gwaith a llywio'u ffordd drwyddo. Rwyf wedi ymrwymo i roi'r gefnogaeth sydd ei hangen ar bobl ifanc i ddechrau a newid eu stori, gan gefnogi eu taith wrth iddyn nhw adael yr ysgol, wrth iddyn nhw symud i, neu adael, coleg neu brifysgol, a chefnogi'r rhai sy'n wynebu diweithdra neu hyd yn oed ddiswyddiadau.
Hoffwn gydnabod a diolch i'r llu o fusnesau, darparwyr hyfforddiant ac addysg sydd eisoes yn gwneud gwaith gwych yn cefnogi ein pobl ifanc i fyd gwaith a thrwy'r byd gwaith. Mae hyn yn cynnwys eu gwaith gyda ni ac eraill i gyflwyno rhaglenni fel Twf Swyddi Cymru, hyfforddeiaethau, prentisiaethau, Busnes Cymru, Syniadau Mawr Cymru, ReAct, Kickstart, Ailgychwyn a'r Rhaglen Gwaith ac Iechyd. Mae gennym eisoes lawer o'r cydrannau y mae mawr eu hangen i roi'r sail i ni ar gyfer gwarant llwyddiannus i bobl ifanc. Fodd bynnag, bydd ymrwymiad i bob un o'n pobl ifanc 16 i 24 oed yn gofyn am ganolbwyntio o'r newydd ar gydgysylltu cyfleoedd, yn lleol ac yn genedlaethol.
Felly, heddiw, rwyf i eisiau rhannu a nodi'r camau cychwynnol y bwriadaf eu cymryd i sicrhau ein bod yn datblygu gwarant llwyddiannus i bobl ifanc. Ac mae'n bwysig nodi mai dim ond y camau cyntaf y byddwn yn eu cymryd yw'r rhain. Byddaf, wrth gwrs, yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth i'r rhaglen hon esblygu.
Yn gyntaf, rwy'n lansio galwad i weithredu ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, y trydydd sector, y sector preifat, y sectorau addysg a hyfforddiant, a chyda phartneriaid yn yr Adran Gwaith a Phensiynau. Mae'n hanfodol ein bod i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod i gyd yn chwarae ein rhan i gefnogi pobl ifanc ledled Cymru, i sicrhau ein bod yn darparu'r cynnig gorau posibl i'n pobl ifanc.
Rydym eisiau i leisiau pobl ifanc fod wrth wraidd datblygiad ein gwarant. Dyna pam, dros yr haf, y byddaf yn cynnal sgwrs genedlaethol gyda phobl ifanc ac yn dechrau ymgynghori â phobl ifanc a rhanddeiliaid.
Yn drydydd, rwyf wedi gofyn i Cymru'n Gweithio fod yn borth i'n gwarant i bobl ifanc, i adeiladu ar eu model cryf a llwyddiannus eisoes o ddarparu cyfarwyddyd gyrfaoedd a chymorth cyfeirio. O 30 Medi eleni ymlaen, bydd ganddyn nhw dîm ar waith i ddechrau olrhain a monitro ein cynnig wrth iddo ddatblygu a chefnogi pobl ifanc.
Rwyf yn cydnabod tirwedd newidiol cyfleoedd cyflogaeth. Mae angen i ni ysbrydoli a chefnogi mwy o'n hentrepreneuriaid ifanc. Dyna pam y mae rhan o'n cynnig yn cefnogi pobl ifanc sydd ag uchelgais i ddechrau eu busnes eu hunain. Byddwn yn sicrhau bod y bobl ifanc hyn yn cael gafael ar y cymorth cywir i'w helpu i oresgyn rhwystrau i ddechrau a chynyddu cynaliadwyedd mentrau newydd. Bydd Busnes Cymru, gyda chymorth wedi'i deilwra drwy Syniadau Mawr Cymru, yn rhoi'r cymorth hwn i bobl ifanc.
A bydd Cymru'n Gweithio yn dechrau cynllun arbrofol newydd i baru swyddi. Bydd y cynllun arbrofol hwn yn helpu pobl ifanc a gefnogir gan Cymru'n Gweithio i sicrhau cyflogaeth ac yn helpu cyflogwyr i lenwi eu swyddi gwag. Nawr, mae'r cynllun arbrofol hwn eisoes wedi dechrau ar sail gychwynnol yng ngogledd Cymru a Chaerdydd, a byddwn yn annog pob cyflogwr sydd â swyddi gwag yn yr ardaloedd hyn i gysylltu â Cymru'n Gweithio.
Gwyddom fod ein pobl ifanc yn allweddol i lwyddiant Cymru yn y dyfodol. Mae eu doniau, eu sgiliau a'u creadigrwydd yn hanfodol i sicrhau twf a chystadleurwydd ein gwlad. Fel gwlad, rydym yn dal i wynebu heriau enfawr nawr a phan fydd y pandemig ar ben o'r diwedd. Rwy'n falch o arwain y gwaith ar warant i bobl ifanc, ac rwy'n gobeithio y bydd y pleidiau ar draws y Siambr yn cefnogi nod y Llywodraeth hon i sicrhau nad oes cenhedlaeth goll yma yng Nghymru. Diolch.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
The Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and can I thank the Minister for his statement this afternoon? I broadly welcome the Welsh Government's intention to provide everyone under 25 in Wales with the offer of work, education, training or self-employment, and I welcome the Minister's comment about ensuring that no generation is lost post pandemic and agree that it's vital that young people have the skills and experience they need for the jobs of today and, indeed, for the future.
Now, in order to start to address the scale of this challenge, it's important that the Welsh Government engages with stakeholders and skills providers right across Wales, and I'm pleased to see a call to action across all sectors, though perhaps the Minister can tell us a bit more about this call to action and what sort of engagement will be taking place over the coming months to ensure that all sectors are working together to deliver the best possible offer for our young people.
Today's statement makes it clear that there needs to be a culture of collaboration with skills providers and employers in developing the young person's guarantee, and that's why the Government has to commit to a comprehensive consultation with those who could make this scheme a success.
Now, today's statement also confirms that Working Wales will become the gateway into this guarantee, and I welcome their role as a central co-ordinating organisation for the guarantee. I'm pleased to see the job-matching pilot under way in north Wales and Cardiff, and I look forward to hearing more about the outcomes of those pilots, as it's vital that Working Wales connects with businesses to ensure that there's a genuine buy-in into the scheme. Therefore, I hope the Minister will tell us a bit more about how the young person's guarantee will be made attractive to businesses in all parts of Wales and how the Welsh Government intends to encourage more employers to take part in the programme in the future.
Now, we know that the COVID-19 pandemic continues to have a disproportionate economic effect on young people across Wales, and a recent report by Public Health Wales showed that there are serious concerns for young people in terms of job prospects and the potential to be paying more tax in the future to cover for the financial support schemes introduced by the Government during the pandemic. Indeed, latest statistics show that around 11,000 16 to 18-year-olds and 36,000 19 to 24-year-olds are not in employment, education or training in Wales. So, whilst the aim to offer all young people training or employment is laudable, in reality it may be quite difficult to achieve, and therefore it's crucial that the young person's guarantee is sufficiently funded to address the scale of the challenge.
Today's statement doesn't give us an indication of the level of resources that the Welsh Government is allocating to the guarantee, but it's vital that that information is forthcoming so that we can scrutinise that expenditure. So, perhaps the Minister can tell us exactly how much funding will be allocated to ensure that this scheme is a success.
Dirprwy Lywydd, key to ensuring the scheme's success is regular monitoring and reviewing of the effectiveness of the guarantee, so I hope the Minister will commit today on how he intends to monitor the progress of the scheme in the future and how regularly he intends to publish data and information about the outcomes and take-up of the scheme by young people and by businesses across Wales. Now, we've seen a young person's guarantee in action in Scotland and there's good work that I'm sure can be learnt from that, particularly in relation to how the Scottish Government is engaging with the business community and how they're ensuring that young people's views are heard in developing the guarantee, and perhaps the Minister could tell us what lessons he's learnt from the Scottish model and how that's informed the development of the young person's guarantee here in Wales.
Of course, one difference between the Scottish and Welsh model is the Welsh Government's inclusion of self-employment in the young person's guarantee. Data from Companies House shows that over 19,000 new Welsh firms were created in 2020 as an increasing number of individuals decided to set up their own businesses, and it's crucial that the Welsh Government looks at ways of boosting and supporting entrepreneurship across Wales. Now, today's statement talks about the role of Business Wales and the Big Ideas Wales scheme in order to provide support, though I'd be grateful if the Minister could tell us a bit more about his plans to support young entrepreneurs and increase the sustainability of new ventures.
It's important that the reach of the young person's guarantee is felt right across Wales, and I know from representing a constituency that often feels neglected by the Welsh Government that not all Government schemes are taken up across the country. Today's statement talks about a national conversation with young people, and so perhaps the Minister could tell us a little bit more about the consultation and how he's going to ensure that the views of young people in all parts of Wales are heard, and maybe he can confirm whether information will be collected at a local authority level so that, if areas are not engaging, further measures then can be taken.
In closing, Dirprwy Lywydd, can I thank the Minister for the statement and say again that I hope the young person's guarantee is a success? We share the same ambition here, and that's to deliver for our young people and ensure they have access to employment and training opportunities as we move out of the pandemic. But there has to be a co-ordinated collaboration between the Welsh Government, education and skills providers and the business community to make the young person's guarantee a success, and the guarantee has to be inclusive and responsive to the needs of young people living in all parts of Wales today. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Yn gyffredinol, rwy'n croesawu bwriad Llywodraeth Cymru i ddarparu'r cynnig o waith, addysg, hyfforddiant neu hunangyflogaeth i bawb o dan 25 oed yng Nghymru, ac rwy'n croesawu sylw'r Gweinidog am sicrhau na chollir cenhedlaeth yn dilyn y pandemig a chytunaf ei bod yn hanfodol bod gan bobl ifanc y sgiliau a'r profiad sydd eu hangen arnyn nhw ar gyfer swyddi heddiw ac yn wir, ar gyfer y dyfodol.
Nawr, er mwyn dechrau mynd i'r afael â maint yr her hon, mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â rhanddeiliaid a darparwyr sgiliau ledled Cymru, ac rwy'n falch o weld galwad i weithredu ar draws pob sector, er efallai y gall y Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym am yr alwad hon i weithredu a pha fath o ymgysylltu fydd yn digwydd dros y misoedd nesaf i sicrhau bod pob sector yn cydweithio er mwyn darparu'r cynnig gorau posibl i'n pobl ifanc.
Mae'r datganiad heddiw yn ei gwneud yn glir bod angen diwylliant o gydweithio â darparwyr sgiliau a chyflogwyr wrth ddatblygu gwarant i bobl ifanc, a dyna pam y mae'n rhaid i'r Llywodraeth ymrwymo i ymgynghoriad cynhwysfawr â'r rhai a allai wneud y cynllun hwn yn llwyddiant.
Nawr, mae'r datganiad heddiw hefyd yn cadarnhau mai Cymru'n Gweithio fydd y porth i'r warant hon, a chroesawaf eu swyddogaeth fel sefydliad cygysylltu canolog ar gyfer y warant. Rwy'n falch o weld bod y cynllun paru swyddi arbrofol wedi cychwyn yng ngogledd Cymru a Chaerdydd, ac rwy'n edrych ymlaen at glywed mwy am ganlyniadau'r cynlluniau arbrofol hynny, gan ei bod yn hanfodol bod Cymru'n Gweithio yn cysylltu â busnesau i sicrhau bod y cynllun yn cael ei gefnogi o ddifrif. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn dweud ychydig mwy wrthym ni am sut y bydd gwarant i bobl ifanc yn cael ei gwneud yn ddeniadol i fusnesau ym mhob rhan o Gymru a sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu annog mwy o gyflogwyr i gymryd rhan yn y rhaglen yn y dyfodol.
Nawr, gwyddom fod pandemig COVID-19 yn parhau i gael effaith economaidd anghymesur ar bobl ifanc ledled Cymru, a dangosodd adroddiad diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru fod pryderon difrifol am bobl ifanc o ran rhagolygon swyddi a'r posibilrwydd o orfod talu mwy o dreth yn y dyfodol i dalu am y cynlluniau cymorth ariannol a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yn ystod y pandemig. Yn wir, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod oddeutu 11,000 o bobl ifanc 16 i 18 oed a 36,000 o bobl ifanc 19 i 24 oed nad ydynt mewn cyflogaeth, addysg na hyfforddiant yng Nghymru. Felly, er bod y nod o gynnig hyfforddiant neu gyflogaeth i bob person ifanc yn ganmoladwy, mewn gwirionedd gall fod yn eithaf anodd ei gyflawni, ac felly mae'n hanfodol bod gwarant i bobl ifanc yn cael ei hariannu'n ddigonol i fynd i'r afael â maint yr her.
Nid yw'r datganiad heddiw yn rhoi syniad i ni o lefel yr adnoddau y mae Llywodraeth Cymru yn ei neilltuo i'r warant, ond mae'n hanfodol bod y wybodaeth honno ar gael fel y gallwn graffu ar y gwariant hwnnw. Felly, efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym faint yn union o arian a fydd yn cael ei neilltuo i sicrhau bod y cynllun hwn yn llwyddiant.
Dirprwy Lywydd, yr hyn sy'n allweddol i sicrhau llwyddiant y cynllun yw monitro ac adolygu effeithiolrwydd y warant yn rheolaidd, felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn ymrwymo heddiw ynghylch sut y mae'n bwriadu monitro cynnydd y cynllun yn y dyfodol a pha mor rheolaidd y mae'n bwriadu cyhoeddi data a gwybodaeth am ganlyniadau a'r nifer sy'n manteisio ar y cynllun ymhlith pobl ifanc a busnesau ledled Cymru. Nawr, rydym wedi gweld gwarant i bobl ifanc ar waith yn yr Alban ac mae gwaith da yr wyf yn siŵr y gellir ei ddysgu o hynny, yn enwedig o ran sut mae Llywodraeth yr Alban yn ymgysylltu â'r gymuned fusnes a sut y mae'n sicrhau bod barn pobl ifanc yn cael ei chlywed wrth ddatblygu'r warant, ac efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym pa wersi y mae wedi eu dysgu o fodel yr Alban a sut mae hynny wedi llywio datblygiad y warant i bobl ifanc yma yng Nghymru.
Wrth gwrs, un gwahaniaeth rhwng model yr Alban a'r un yng Nghymru yw'r ffaith fod Llywodraeth Cymru wedi cynnwys hunangyflogaeth yn y warant i bobl ifanc. Mae data gan Dŷ'r Cwmnïau yn dangos bod dros 19,000 o gwmnïau newydd o Gymru wedi'u creu yn 2020 wrth i nifer cynyddol o unigolion benderfynu sefydlu eu busnesau eu hunain, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar ffyrdd o hybu a chefnogi entrepreneuriaeth ledled Cymru. Nawr, mae'r datganiad heddiw yn sôn am swyddogaeth Busnes Cymru a chynllun Syniadau Mawr Cymru er mwyn darparu cymorth, er y byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym am ei gynlluniau i gefnogi entrepreneuriaid ifanc a chynyddu cynaliadwyedd mentrau newydd.
Mae'n bwysig bod cyrhaeddiad y warant i bobl ifanc yn cael ei deimlo ledled Cymru, a gwn o gynrychioli etholaeth sy'n aml yn teimlo ei bod wedi ei hesgeuluso gan Lywodraeth Cymru nad yw holl gynlluniau'r Llywodraeth yn cael eu datblygu ledled y wlad. Mae'r datganiad heddiw yn sôn am sgwrs genedlaethol gyda phobl ifanc, ac felly efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni am yr ymgynghoriad a sut y mae'n mynd i sicrhau bod barn pobl ifanc ym mhob rhan o Gymru yn cael ei chlywed, ac efallai y gwnaiff gadarnhau pa un a fydd gwybodaeth yn cael ei chasglu ar lefel awdurdod lleol fel y gellir cymryd camau pellach wedyn, os nad yw ardaloedd yn ymgysylltu.
Wrth gloi, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad a dweud unwaith eto fy mod i'n gobeithio bod y warant i bobl ifanc yn llwyddiant? Rydym yn rhannu'r un uchelgais yn y fan yma, a hynny yw cyflawni ar gyfer ein pobl ifanc a sicrhau eu bod yn gallu manteisio ar gyfleoedd cyflogaeth a hyfforddiant wrth i ni symud allan o'r pandemig. Ond mae'n rhaid cael cydweithrediad cydgysylltiedig rhwng Llywodraeth Cymru, darparwyr addysg a sgiliau a'r gymuned fusnes i wneud y warant i bobl ifanc yn llwyddiant, ac mae'n rhaid i'r warant fod yn gynhwysol ac yn ymatebol i anghenion pobl ifanc sy'n byw ym mhob rhan o Gymru heddiw. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you for the series of questions. I'm sure the Member will understand that, given the number of questions he's asked, I won't be able to deal with them all in one sitting, otherwise no other speaker will have an opportunity to contribute, and I will try the patience of the Chair.
On your broader points about—[Interruption.] On your broader points about stakeholders and stakeholders' engagement, actually, this is one of the things that I think is a real opportunity in the summer, so making an early statement is partly about setting it on the record for those stakeholders to engage more formally with us. We've actually already seen a number of businesses who are very enthusiastic about the potential for the guarantee already getting in touch prior to me making an offer, and I think that's really encouraging, actually. We've already had ColegauCymru—the further education sector see that they definitely have a role; they want to engage on what they can do to build on what they already provide—and a range of stakeholders from local government to the National Union of Students and, of course, to young people themselves.
But part of the reason I mentioned the Department of Work and Pensions is that they already have a role in providing some opportunities for people to enter the world of work, and what I want to ensure is that we have an approach that doesn't provide a contradictory approach, where we're doing things that cut across things they're doing and vice versa as well. And actually, the Department of Work and Pensions are looking to get more into the space of employability again, so I want to make sure we have a complementary approach. So, officials get on very well and we need to make sure that the right answers are provided to help people into the world of work.
And on your point about the job-matching pilot, yes, I'm looking for that pilot to help us about national roll-out, because this is a genuine national offer. Working Wales have a genuine national footprint; they'll be able to help us across the whole country with other partners too. But, actually, we need to understand the pilot and then see if we need to improve it further to roll out in every part of the country, including of course in west Wales; other parts of Wales need not fear that they will be left out.
And I think there's something here about building on what we're going to do to help people to enter the world of work and what we can already do. So, we already have a programme with young apprentices, where employers already get additional support for taking on younger apprentices. We already have our ReAct plus programme; we actually provide a wage subsidy in the first year for people taken on as well. So, we have a number of levers and opportunities that we already use, and it's how we build on those successfully to make sure that we don't simply tolerate the numbers of young people outside the world of education and training. It's why we'll need to work alongside people who are working before people are ready to either re-enter the world of education, training or work as well.
On your broad points about the budget, there's resource that's already been put into this area within each department in any event. As we go through the summer and have a more fully formed offer that I'll be able to outline more in the autumn, including your point on how we monitor success, I'll be able to say more about how we're committing different parts of budgets, not just within my department, but in other parts of the Welsh Government too, to make this a success, and so that people are able to see transparently how we'll monitor that success as well.
My officials have regular conversations with Governments across the UK, including the Scottish Government, and I'm sure that the SNP will be delighted to have a Welsh Tory praise some of their work. We are looking at how they've done some of this, to learn from what works, and that's the point: not to be worried about the ideological difference, but to understand what works, and how to we do that in making sure there is a meaningful conversation with young people. That will need to be based around the institutions that already exist, so it would be odd if we didn't ask the Welsh Youth Parliament what their view was, for example, but also to do some bespoke engagement with young people in different parts of the country to understand some of the different challenges, because young people here in Cardiff who I might represent might face a different context to people who live, for example, on the Llŷn peninsula, or in the Member's part of Wales as well.
Finally, just on that point about consultation, I expect this to be not done in a traditional way, asking people to respond to a consultation and send in written notes, but about how we do more in the way we've got used to having to work when we're not all in the same place, but also online too, as well, to encourage people to express views to help us to deliver the right sort of outcomes. I do welcome his broadly positive support for a young person's guarantee and ensuring there is no lost generation.
Diolch am y gyfres o gwestiynau. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn deall, o ystyried nifer y cwestiynau y mae wedi eu gofyn, na fyddaf yn gallu ymdrin â phob un ohonyn nhw mewn un eisteddiad, neu fel arall ni fydd unrhyw siaradwr arall yn cael cyfle i gyfrannu, a byddaf yn trethu amynedd y Cadeirydd.
O ran eich pwyntiau ehangach am—[Torri ar draws.] O ran eich pwyntiau ehangach am randdeiliaid ac ymgysylltu â rhanddeiliaid, mewn gwirionedd, dyma un o'r pethau sydd, yn fy marn i, yn gyfle gwirioneddol yn yr haf, felly mae gwneud datganiad cynnar yn ymwneud yn rhannol â'i gofnodi er mwyn i'r rhanddeiliaid hynny ymgysylltu'n fwy ffurfiol â ni. Rydym eisoes wedi gweld nifer o fusnesau sy'n frwdfrydig iawn ynghylch potensial y warant yn cysylltu cyn i mi wneud cynnig, ac rwy'n credu bod hynny'n galonogol iawn, mewn gwirionedd. Rydym eisoes wedi cael ColegauCymru—mae'r sector addysg bellach yn gweld bod ganddyn nhw yn bendant ran i'w chwarae; maen nhw eisiau ymgysylltu ar yr hyn y gallan nhw ei wneud i adeiladu ar yr hyn y maen nhw eisoes yn ei ddarparu—ac amrywiaeth o randdeiliaid o lywodraeth leol i Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ac, wrth gwrs, i'r bobl ifanc eu hunain.
Ond rhan o'r rheswm y soniais am yr Adran Gwaith a Phensiynau yw bod ganddyn nhw swyddogaeth eisoes o ran darparu rhai cyfleoedd i bobl fynd i fyd gwaith, a'r hyn yr wyf eisiau ei sicrhau yw bod gennym ni ddull nad yw'n darparu dull anghyson, gan olygu ein bod yn gwneud pethau sy'n torri ar draws pethau y maen nhw yn eu gwneud ac i'r gwrthwyneb hefyd. Ac mewn gwirionedd, mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn awyddus i wneud mwy ym maes cyflogadwyedd unwaith eto, felly rwyf eisiau sicrhau bod gennym ni ddull cydnaws. Felly, mae swyddogion yn cyd-dynnu'n dda iawn ac mae angen i ni sicrhau bod yr atebion cywir yn cael eu darparu i helpu pobl i fyd gwaith.
Ac ar eich pwynt am y cynllun paru swyddi arbrofol, ydw, rwy'n gobeithio y bydd y cynllun arbrofol hwnnw yn ein helpu i gyflwyno'n genedlaethol, oherwydd mae hwn yn gynnig cenedlaethol gwirioneddol. Mae gan Cymru sy'n Gweithio ôl troed cenedlaethol gwirioneddol; byddan nhw'n gallu ein helpu ar draws y wlad gyfan gyda phartneriaid eraill hefyd. Ond, mewn gwirionedd, mae angen i ni ddeall y cynllun arbrofol ac yna gweld a oes angen i ni ei wella ymhellach i'w gyflwyno ym mhob rhan o'r wlad, gan gynnwys wrth gwrs yn y gorllewin; nid oes angen i rannau eraill o Gymru ofni cael eu hanwybyddu.
Ac rwy'n credu bod rhywbeth yn y fan yma ynghylch adeiladu ar yr hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud i helpu pobl i fynd i fyd gwaith a'r hyn y gallwn ei wneud eisoes. Felly, mae gennym raglen eisoes gyda phrentisiaid ifanc, lle mae cyflogwyr eisoes yn cael cymorth ychwanegol i gyflogi prentisiaid iau. Mae gennym ni eisoes ein rhaglen ReAct a mwy; rydym mewn gwirionedd yn darparu cymhorthdal cyflog yn y flwyddyn gyntaf i bobl sy'n cael eu derbyn hefyd. Felly, mae gennym ni nifer o ysgogiadau a chyfleoedd yr ydym eisoes yn eu defnyddio, ac mae'n ymwneud â sut yr ydym yn adeiladu ar y rheini yn llwyddiannus i sicrhau nad ydym ond yn goddef nifer y bobl ifanc y tu allan i fyd addysg a hyfforddiant. Dyna pam y bydd angen i ni weithio ochr yn ochr â phobl sy'n gweithio cyn i bobl fod yn barod i ailymuno â byd addysg, hyfforddiant neu waith hefyd.
O ran eich pwyntiau bras am y gyllideb, mae adnoddau eisoes wedi eu rhoi yn y maes hwn ym mhob adran beth bynnag. Wrth i ni fynd drwy'r haf a bod gennym gynnig wedi ei ffurfio'n llawnach, byddaf yn gallu ei amlinellu yn well yn yr hydref, gan gynnwys eich pwynt ar sut yr ydym yn monitro llwyddiant, byddaf yn gallu dweud mwy am sut yr ydym yn ymrwymo gwahanol rannau o gyllidebau, nid yn unig o fewn fy adran i, ond mewn rhannau eraill o Lywodraeth Cymru hefyd, i wneud hyn yn llwyddiant, ac fel bod pobl yn gallu gweld yn dryloyw sut y byddwn yn monitro'r llwyddiant hwnnw hefyd.
Mae fy swyddogion yn cael sgyrsiau rheolaidd â Llywodraethau ledled y DU, gan gynnwys Llywodraeth yr Alban, ac rwy'n siŵr y bydd yr SNP yn falch iawn o gael Torï Cymreig i ganmol peth o'u gwaith. Rydym yn edrych ar sut maen nhw wedi gwneud rhywfaint o hyn, i ddysgu o'r hyn sy'n gweithio, a dyna'r pwynt: peidio â phoeni am y gwahaniaeth ideolegol, ond deall beth sy'n gweithio, a sut, a byddwn yn gwneud hynny drwy sicrhau y ceir sgwrs ystyrlon gyda phobl ifanc. Bydd angen i hynny fod yn seiliedig ar y sefydliadau sy'n bodoli eisoes, felly byddai'n rhyfedd pe na byddem ni'n gofyn i Senedd Ieuenctid Cymru beth oedd eu barn, er enghraifft, ond hefyd i wneud rhywfaint o ymgysylltu pwrpasol â phobl ifanc mewn gwahanol rannau o'r wlad i ddeall rhai o'r gwahanol heriau, oherwydd gallai pobl ifanc yma yng Nghaerdydd y gallwn i fod yn eu cynrychioli, wynebu cyd-destun gwahanol i bobl sy'n byw, er enghraifft, ar benrhyn Llŷn, neu yn rhan yr Aelod o Gymru hefyd.
Yn olaf, ar y pwynt hwnnw am ymgynghori, rwy'n disgwyl i hyn beidio â chael ei wneud mewn ffordd draddodiadol, gan ofyn i bobl ymateb i ymgynghoriad ac anfon nodiadau ysgrifenedig, ond yn hytrach yn y ffordd yr ydym ni wedi arfer gorfod gweithio pan nad ydym i gyd yn yr un lle, ond hefyd ar-lein, i annog pobl i fynegi barn i'n helpu i gyflawni'r math cywir o ganlyniadau. Rwyf yn croesawu ei gefnogaeth gadarnhaol ar y cyfan i'r warant i bobl ifanc gan sicrhau nad oes cenhedlaeth goll.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd. There's a lot to welcome in today's statement. It's very similar to the Plaid Cymru offer during the election. We look forward to seeing the detail, and we'll be keeping an eye on its implementation to ensure it delivers for young people in Wales.
It's positive to know that the Welsh Government is looking at other examples, not just in the UK, hopefully, but in the EU as well. I often say—and it's quite hard for us to admit sometimes—that when we have a good idea, the likelihood is someone's already come up with that idea, so it's always good to learn from others' experiences, so we don't fall into the same traps.
When similar schemes were implemented in Europe, local staff working on the implementation acknowledged that internships and work placements were not always of the highest standards. While measures were taken to ensure quality, it was not always possible for local staff to systematically monitor placements. Can the Minister confirm that, as part of Working Wales's role, they'll be ensuring that job quality meets agreed standards? The Organisation for Economic Co-operation and Development's assessment of similar schemes was a lack of reliable data, and indicators were difficult to come across. Difficulties collecting data and indicators were obvious both at the national level and local level in terms of target population, services and outcomes. How will the Welsh Government obtain data on the proportions of young people directed to each possible option of the scheme? Further to this as well, how does the Welsh Government intend to be able to report on those who obtain secure employment as a result of taking part in the scheme?
If I could also move on to young workers' rights for a moment, the Wales TUC is calling on the Welsh Government to work with unions to ensure that the Welsh economic recovery focuses on good-quality jobs and empowering young workers, and in fact, actually, they have launched a new campaign to drive up union membership among young workers. A Wales TUC and YouGov survey has demonstrated that tens of thousands of workers are facing unfair treatment and a lack of opportunity at work. How will the Welsh Government ensure that young workers can avoid the poor-quality and insecure jobs that characterise the recovery from the last recession?
Finally, on the green recovery, we have a real chance to help both our young people and our planet by ensuring that these jobs are helping contribute to our green economic recovery. So, does the Welsh Government intend to use the guarantee to be a key part of our rapid recovery in Wales, which could prioritise greener homes, better public transport, renewable energy and high-speed broadband? Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae llawer i'w groesawu yn y datganiad heddiw. Mae'n debyg iawn i gynnig Plaid Cymru yn ystod yr etholiad. Edrychwn ymlaen at weld y manylion, a byddwn yn cadw llygad ar ei weithrediad er mwyn sicrhau ei fod yn cyflawni ar gyfer pobl ifanc yng Nghymru.
Mae'n gadarnhaol gwybod bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar enghreifftiau eraill, nid yn unig yn y DU, gobeithio, ond yn yr UE hefyd. Rwyf yn dweud yn aml—ac mae'n eithaf anodd i ni gyfaddef weithiau—pan fo gennym syniad da, mai'r tebygolrwydd yw bod rhywun eisoes wedi meddwl am y syniad hwnnw, felly mae bob amser yn dda dysgu o brofiadau pobl eraill, fel nad ydym yn syrthio i'r un trapiau.
Pan weithredwyd cynlluniau tebyg yn Ewrop, cydnabu staff lleol sy'n gweithio ar y gweithredu nad oedd interniaethau a lleoliadau gwaith bob amser o'r safonau uchaf. Er bod mesurau'n cael eu cymryd i sicrhau ansawdd, nid oedd bob amser yn bosibl i staff lleol fonitro lleoliadau mewn modd systematig. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau, yn rhan o swyddogaeth Cymru'n Gweithio, y byddan nhw'n sicrhau bod ansawdd swyddi yn bodloni safonau y cytunwyd arnyn nhw? Roedd asesiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd o gynlluniau tebyg yn amlygu diffyg data dibynadwy, ac roedd yn anodd dod ar draws dangosyddion. Roedd anawsterau wrth gasglu data a dangosyddion yn amlwg ar lefel genedlaethol ac ar lefel leol o ran y boblogaeth darged, gwasanaethau a chanlyniadau. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cael data ar gyfrannau'r bobl ifanc sy'n cael eu cyfeirio at bob dewis posibl yn y cynllun? Hefyd, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu adrodd ar y rhai sy'n cael gwaith diogel o ganlyniad i gymryd rhan yn y cynllun?
Os caf i hefyd symud ymlaen at hawliau gweithwyr ifanc am eiliad, mae TUC Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag undebau i sicrhau bod adferiad economaidd Cymru yn canolbwyntio ar swyddi o ansawdd da a grymuso gweithwyr ifanc, ac mewn gwirionedd, maen nhw wedi lansio ymgyrch newydd i godi aelodaeth undebau ymhlith gweithwyr ifanc. Mae arolwg TUC Cymru a YouGov wedi dangos bod degau o filoedd o weithwyr yn wynebu triniaeth annheg a diffyg cyfle yn y gwaith. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y gall gweithwyr ifanc osgoi'r swyddi ansicr ac o ansawdd gwael sy'n nodweddu'r adferiad o'r dirwasgiad diwethaf?
Yn olaf, o ran yr adferiad gwyrdd, mae gennym ni gyfle gwirioneddol i helpu ein pobl ifanc a'n planed drwy sicrhau bod y swyddi hyn yn helpu i gyfrannu at ein hadferiad economaidd gwyrdd. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio'r warant i fod yn rhan allweddol o'n hadferiad cyflym yng Nghymru, a allai flaenoriaethu cartrefi gwyrddach, gwell cludiant cyhoeddus, ynni adnewyddadwy a band eang cyflym? Diolch yn fawr.
I thank the Member for his comments and questions. On your first broad point about the quality of opportunities that are provided, we've been through some of this before, both in the creation of Jobs Growth Wales, about the rates of pay that are available, and about the quality of the work provided, but also in what we already do to monitor the outcomes in apprenticeships. We've actually had good feedback from apprentices themselves, but also businesses that have helped to take them on.
In the visits I've been able to do, I've met a series of apprentices in both large companies, when I visited both Airbus in north Wales, but also I've been to Toyota, seeing some of their apprentices, and what they are doing to invest in more apprentices. That's really good news. They were potentially looking at a different future, but they are continuing to invest in high numbers of apprentices, and that's a very sought-after provision in a large employer like that, but for smaller businesses too as well. It's why when you look at the work that we've done on a range of things, for example, twenty-first century schools, it doesn't just deliver high-quality learning facilities. But because of the way we've worked on community benefits, we almost always have young workers and new apprentices coming through in those build projects as well, and having a career in a sector that we know is actually in a good place to deliver good-quality, above average wages of work for the future.
So, we do take that seriously, and it's the same in traineeships where you look at providing people who are under the age of 18 with opportunities to undertake more experience in the world of work, even if they then go on to opt for options into training as opposed to entering the world of work directly at that point in time.
So, yes, I do expect us to be able to match and understand the quality of what happens. That's both in, if you like, the system's point of view, but also in the direct feedback from individuals themselves as well. And you'll be aware that many of our providers already have well-developed systems to understand the feedback about their provisions, and whether it's actually making a difference with and for the young people who are taking up those opportunities.
When it comes to the broader tracking of outcomes, that's why I mentioned Working Wales and what they're going to do from the end of September, because that tracking will help us to understand more of what's being done, both with what we've already started with to build on and what we're then starting off and improving as well, because it is important that we understand the impact of what we're doing. Otherwise, if we're just carrying on with what we already do, then we're not really adding to what we already provide and not really meeting the scale of the challenge that we know exists.
And it goes, I think, on to your point about the Wales TUC and their campaign, because the world of work has already changed. It was changing before the pandemic and there's been a lot of acceleration in the change in the world of work as a result of it. That obviously means that trade unions need to change the way that they organise, and we've seen successes in that, for example, GMB and their recognition within Uber, but there are many other parts of our economy that have changed significantly since I was a genuinely young person as opposed to the point in my life I find myself now.
But this is all part of an agenda that we recognise, because we've seen an acceleration in the world of online retail, for example, how we have that alongside physical premises on our high streets, and young people seeing careers—lots of young people work in retail, hospitality and others and they are not necessarily just seasonal jobs. They can be good-quality jobs for a longer and proper career as well. And we recognise the agenda on fair work in each part of our economy. So, you can expect Ministers in more than one part of the Government to keep on not just talking about fair work, but Members will be scrutinising how we take that forward in a number of departments. And you'll see that, for example, in the social partnership and procurement Bill, but also the work that my colleague Jane Hutt will continue to take an interest in as well.
Interestingly—I'll finish on this, Deputy Presiding Officer, this point—on the point about the challenge of the environment and the opportunities to have greener jobs and growth areas, that's a big part of what we already see. So, in my visits and the announcement today about battery technology, I was talking to Yuasa Battery in Ebbw Vale about what they are doing, and that's a big opportunity for our renewable sector as well, and the number of workers they have there in that one plant and what that will mean for other parts of our economy. And when I met young people on a previous visit to Careers Wales just last week, they were very clear that they understood the impact of the way that we generate power, the way that we move and get around our world already, and the prospects for their future and for the children they've yet to have as well. So, actually, young people are very well attuned to the way the world works now and what it means for the future of the planet, and want a different sort of future.
Diolch i'r Aelod am ei sylwadau a'i gwestiynau. O ran eich pwynt cyffredinol cyntaf am ansawdd y cyfleoedd a ddarperir, rydym ni wedi bod drwy rywfaint o hyn o'r blaen, o ran creu Twf Swyddi Cymru, am y cyfraddau cyflog sydd ar gael, ac am ansawdd y gwaith a ddarperir, ond hefyd yn yr hyn a wnawn eisoes i fonitro'r canlyniadau mewn prentisiaethau. Rydym mewn gwirionedd wedi cael adborth da gan brentisiaid eu hunain, ond hefyd busnesau sydd wedi helpu i'w derbyn.
Yn yr ymweliadau yr wyf wedi gallu eu gwneud, rwyf wedi cwrdd â chyfres o brentisiaid yn y ddau gwmni mawr, pan ymwelais ag Airbus yn y gogledd, ond hefyd rwyf wedi bod yn Toyota, yn gweld rhai o'u prentisiaid, a gweld yr hyn y maen nhw'n ei wneud i fuddsoddi mewn mwy o brentisiaid. Mae hynny'n newyddion da iawn. Roedden nhw o bosibl yn edrych ar ddyfodol gwahanol, ond maen nhw'n parhau i fuddsoddi mewn niferoedd uchel o brentisiaid, ac mae hynny'n ddarpariaeth yr ydym yn awyddus iawn i'w weld mewn cyflogwr mawr o'r math hwnnw, ond mewn busnesau llai hefyd. Dyna pam, pan fyddwch yn edrych ar y gwaith yr ydym ni wedi ei wneud ar amrywiaeth o bethau, er enghraifft, ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, nid yw hynny'n darparu cyfleusterau dysgu o ansawdd uchel yn unig. Ond oherwydd y ffordd yr ydym ni wedi gweithio ar fudd-daliadau cymunedol, mae gennym ni bron bob amser weithwyr ifanc a phrentisiaid newydd yn dod drwodd yn y prosiectau adeiladu hynny hefyd, ac yn cael gyrfa mewn sector y gwyddom ei fod mewn lle da i ddarparu cyflogau gwaith o ansawdd da sy'n uwch na'r cyfartaledd ar gyfer y dyfodol.
Felly, rydym ni'n cymryd hynny o ddifrif, ac mae'r un peth yn wir mewn hyfforddeiaethau pan fyddwch yn ystyried rhoi cyfleoedd i bobl sydd o dan 18 oed i ymgymryd â mwy o brofiad ym myd gwaith, hyd yn oed os ydyn nhw wedyn yn mynd ymlaen i ddewis opsiynau hyfforddiant yn hytrach na mynd i fyd gwaith yn uniongyrchol bryd hynny.
Felly, ydw, rwy'n disgwyl i ni allu paru a deall ansawdd yr hyn sy'n digwydd. Mae hynny oddi mewn, os hoffech chi, i safbwynt y system, ond hefyd yn yr adborth uniongyrchol gan unigolion eu hunain hefyd. A byddwch yn ymwybodol bod gan lawer o'n darparwyr systemau datblygedig i ddeall yr adborth am eu darpariaethau eisoes, a pha un a yw'n gwneud gwahaniaeth i'r bobl ifanc sy'n manteisio ar y cyfleoedd hynny.
O ran olrhain canlyniadau yn ehangach, dyna pam y soniais am Cymru'n Gweithio a'r hyn y mae'n mynd i'w wneud o ddiwedd mis Medi, oherwydd bydd y tracio hwnnw yn ein helpu i ddeall mwy am yr hyn sy'n cael ei wneud, gyda'r hyn yr ydym eisoes wedi ei ddechrau i adeiladu arno a'r hyn yr ydym wedyn yn ei ddechrau ac yn ei wella hefyd, oherwydd mae'n bwysig ein bod yn deall effaith yr hyn yr ydym ni'n ei wneud. Fel arall, os ydym ni ddim ond yn parhau â'r hyn yr ydym yn ei wneud eisoes, yna nid ydym mewn gwirionedd yn ychwanegu at yr hyn yr ydym eisoes yn ei ddarparu ac nid ydym mewn gwirionedd yn bodloni maint yr her y gwyddom sy'n bodoli.
Ac mae'n mynd ymlaen, mi gredaf, at eich pwynt chi am TUC Cymru a'u hymgyrch, oherwydd mae'r byd gwaith eisoes wedi newid. Roedd yn newid cyn y pandemig ac mae llawer o gyflymu wedi bod yn y newid ym myd gwaith o ganlyniad iddo. Mae hynny'n amlwg yn golygu bod angen i undebau llafur newid y ffordd y maen nhw'n trefnu, ac rydym ni wedi gweld llwyddiannau yn hynny o beth, er enghraifft, GMB a'u cydnabyddiaeth o fewn Uber, ond mae llawer o rannau eraill o'n heconomi sydd wedi newid yn sylweddol ers i mi fod yn berson gwirioneddol ifanc yn hytrach na'r cyfnod o fy mywyd yr wyf yn canfod fy hun ynddo yn awr.
Ond mae hyn i gyd yn rhan o agenda yr ydym yn ei hadnabod, oherwydd rydym wedi gweld cyflymu ym myd manwerthu ar-lein, er enghraifft, sut mae gennym ni hynny ochr yn ochr ag adeiladau ffisegol ar ein strydoedd mawr, a phobl ifanc yn gweld gyrfaoedd—mae llawer o bobl ifanc yn gweithio ym maes manwerthu, lletygarwch ac eraill ac nid swyddi tymhorol yn unig ydyn nhw o reidrwydd. Gallan nhw fod yn swyddi o ansawdd da ar gyfer gyrfa hirach a phriodol hefyd. Ac rydym yn cydnabod yr agenda ar waith teg ym mhob rhan o'n heconomi. Felly, gallwch ddisgwyl i Weinidogion mewn mwy nag un rhan o'r Llywodraeth barhau nid yn unig i siarad am waith teg, ond bydd Aelodau'n craffu ar sut yr ydym yn bwrw ymlaen â hynny mewn nifer o adrannau. A byddwch yn gweld hynny, er enghraifft, yn y Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael, ond hefyd y gwaith y bydd fy nghyd-Weinidog Jane Hutt yn parhau i gymryd diddordeb ynddo hefyd.
Yn ddiddorol—byddaf yn gorffen ar hyn, Dirprwy Lywydd, y pwynt hwn—ar y pwynt am her yr amgylchedd a'r cyfleoedd i gael swyddi gwyrddach ac ardaloedd twf, mae hynny'n rhan fawr o'r hyn yr ydym eisoes yn ei weld. Felly, yn fy ymweliadau ac yn y cyhoeddiad heddiw am dechnoleg batris, roeddwn yn siarad â Yuasa Battery yng Nglynebwy am yr hyn y maen nhw'n ei wneud, ac mae hynny yn gyfle mawr i'n sector adnewyddadwy hefyd, a nifer y gweithwyr sydd ganddyn nhw yno, yn yr un ffatri honno a'r hyn y bydd hynny'n ei olygu i rannau eraill o'n heconomi. A phan gyfarfûm â phobl ifanc ar ymweliad blaenorol â Gyrfa Cymru yr wythnos diwethaf, roedden nhw’n glir iawn eu bod yn deall effaith y ffordd yr ydym yn cynhyrchu pŵer, y ffordd yr ydym eisoes yn symud ac yn mynd o amgylch ein byd, a'r rhagolygon ar gyfer eu dyfodol ac ar gyfer y plant y maen nhw eto i'w cael hefyd. Felly, mewn gwirionedd, mae pobl ifanc yn gyfarwydd iawn â'r ffordd y mae'r byd yn gweithio nawr a'r hyn y mae'n ei olygu i ddyfodol y blaned, ac maen nhw eisiau math gwahanol o ddyfodol.
The Minister just made reference to Careers Wales/Gyrfa Cymru, with particular reference to the role that they will play in delivering the young person's guarantee. How will he make sure that they're both supported, adequately resourced and their staff are properly paid to deliver this programme?
Cyfeiriodd y Gweinidog at Gyrfa Cymru, gan gyfeirio'n arbennig at y rhan y byddan nhw'n ei chwarae wrth gyflawni'r warant i bobl ifanc. Sut y bydd e'n sicrhau y byddan nhw'n cael eu cefnogi, y byddan nhw'n cael digon o adnoddau a bod eu staff yn cael eu talu'n briodol i gyflawni'r rhaglen hon?
It is one of our big challenges. I remember well talking to Ministers who've moved on to different parts of Government about the challenge it is in how we resource Careers Wales, and the really big budget challenges we've had. That's part of the reason why when it comes to the next budget round, we need to see a range of these services in their whole Government impact. And when I went to Careers Wales in Cardiff to meet people that had been supported, it was very clear about the impact that the mentors and advisers have had on helping people to make their own choices.
So, in broad terms, I can give you a commitment that we will continue to take an interest in how we resource Careers Wales to meet the ambitions we have for them, and their role in delivering the guarantee. And we'll, of course, work alongside them as they will need to meet their obligations as an employer. If the Member has more specific points, I'll happily meet him outside the Chamber to discuss those.
Mae'n un o'n heriau mawr ni. Rwy'n cofio'n dda siarad â Gweinidogion sydd wedi symud ymlaen i wahanol rannau o'r Llywodraeth, am yr her honno, sef sut yr ydym am sicrhau adnoddau ar gyfer Gyrfa Cymru, a'r heriau cyllidebol mawr iawn yr oedd yn rhaid i ni eu hwynebu. Dyna ran o'r rheswm pam, o ran cylch nesaf y gyllideb, y mae angen i ni weld yn yr ystod o wasanaethau hyn, eu heffaith o ran y Llywodraeth gyfan. A phan euthum i Gyrfa Cymru yng Nghaerdydd i gwrdd â phobl a oedd wedi cael eu cefnogi, roedd yr effaith y mae'r mentoriaid a'r cynghorwyr wedi ei chael ar helpu pobl i wneud eu dewisiadau eu hunain yn glir iawn.
Felly, yn gyffredinol, gallaf roi ymrwymiad i chi y byddwn yn parhau i gymryd diddordeb yn y ffordd yr ydym yn darparu adnoddau ar gyfer Gyrfa Cymru i gyflawni'r uchelgeisiau sydd gennym ni ar eu cyfer, a'u rhan hwy mewn cyflawni'r warant. A byddwn, wrth gwrs, yn gweithio ochr yn ochr â nhw gan y bydd angen iddyn nhw gyflawni eu rhwymedigaethau fel cyflogwr. Os oes gan yr Aelod bwyntiau mwy penodol, byddaf yn hapus i gwrdd ag ef y tu allan i'r Siambr i drafod y rheini.
Thank you, Minister, for your statement. The Working Wales job-matching pilot sounds really positive in terms of integrating supply and demand. How can Welsh Government ensure, though, that vacancies offered are good-quality jobs for the future, and also that employment opportunities in communities like Cynon Valley are grown and nurtured so that we don't see people from the Valleys having to travel to cities to access opportunities?
Finally, I welcome the comments around supporting young people to become entrepreneurs. It seems to me that there could be additional opportunities to support similar types of enterprise through co-operative or social enterprise models. Will you also look at how these could be integrated and supported into the offer?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae cynllun paru swyddi arbrofol Cymru'n Gweithio yn swnio'n gadarnhaol iawn o ran integreiddio'r cyflenwad a'r galw. Sut y gall Llywodraeth Cymru sicrhau, serch hynny, fod swyddi gwag a gynigir yn swyddi o ansawdd da ar gyfer y dyfodol, a hefyd bod cyfleoedd cyflogaeth mewn cymunedau fel Cwm Cynon yn cael eu hehangu a'u meithrin fel nad ydym yn gweld pobl o'r Cymoedd yn gorfod teithio i ddinasoedd er mwyn gallu manteisio ar gyfleoedd?
Yn olaf, rwy'n croesawu'r sylwadau ynghylch cefnogi pobl ifanc i ddod yn entrepreneuriaid. Mae'n ymddangos i mi y gallai fod cyfleoedd ychwanegol i gefnogi mathau tebyg o fentergarwch drwy fodelau cydweithredol neu fentrau cymdeithasol. A wnewch chi hefyd edrych ar sut y gellid integreiddio'r rhain a'u cefnogi yn y cynnig?
Yes. On your first point, about making sure that we do have a proper view of the quality of jobs and the wages that are being paid and what it means for people going into the world of work, that's part of the point I was trying to make in response to Luke Fletcher as well, about the fact that we do take an interest in the quality of what we provide. This can't simply be about funnelling people into poor-quality jobs that don't have a longer term future, because actually that isn't going to provide people with the experience of the world of work we want, and it won't help us to build the fairer, greener, more prosperous economy that all of us want to see, and that includes in a range of Valleys communities.
I was very pleased to visit you in Cynon Valley and see some of the work that is being done to bring people back into the world of education and training with people who aren't succeeding in mainstream education and actually what that does in preparing them to go into the world of work successfully. That is both about creating jobs within local communities, as well as providing access to other employment centres, and I also think that, of course, improving transport around the country will mean that there are opportunities for businesses to grow with a different cost base outside of some of our cities as well. And that's part of the reason that I'm interested in business start-ups, because we do know that we don't have the same level of business start-ups in Wales, or indeed not just the growth of those businesses but how many of those businesses survive through their first year. So, it is a key challenge for us to see more businesses grow to survive, to be successful, and then the growth of those businesses to become medium-sized employers, and if they become large employers, how many of those will still be in Welsh ownership at the end, to think about what the future economy will look like. This is a big opportunity to help change the way the world of work currently works, and not to simply be on the receiving end of a changing world around us.
Ie. O ran eich pwynt cyntaf, ynglŷn â sicrhau bod gennym ni olwg briodol ar ansawdd y swyddi a'r cyflogau sy'n cael eu talu a'r hyn y mae'n ei olygu i bobl sy'n mynd i fyd gwaith, mae hynny'n rhan o'r pwynt yr oeddwn i'n ceisio ei wneud mewn ymateb i Luke Fletcher hefyd, ynglŷn â'r ffaith ein bod yn cymryd diddordeb yn ansawdd yr hyn yr ydym yn ei ddarparwn. Ni all hyn ymwneud â sianelu pobl i swyddi o ansawdd gwael nad oes ganddyn nhw ddyfodol yn y tymor hwy, oherwydd mewn gwirionedd nid yw hynny'n mynd i roi profiad o'r byd gwaith yr ydym ni eisiau i bobl ei gael, ac ni fydd yn ein helpu i adeiladu'r economi decach, wyrddach a mwy ffyniannus y mae pob un ohonom ni eisiau ei gweld, ac mae hynny'n cynnwys ystod o gymunedau'r Cymoedd.
Roeddwn i'n falch iawn o ymweld â chi yng Nghwm Cynon a gweld rhywfaint o'r gwaith sy'n cael ei wneud i ddod â phobl yn ôl i fyd addysg a hyfforddiant gyda phobl nad ydyn nhw'n llwyddo mewn addysg brif ffrwd a'r hyn y mae hynny'n ei wneud mewn gwirionedd wrth eu paratoi i fynd i fyd gwaith yn llwyddiannus. Mae hynny'n ymwneud â chreu swyddi mewn cymunedau lleol, yn ogystal â darparu mynediad i ganolfannau cyflogaeth eraill, ac rwyf hefyd yn credu, wrth gwrs, y bydd gwella trafnidiaeth ledled y wlad yn golygu bod cyfleoedd i fusnesau dyfu gyda sylfaen gostau wahanol y tu allan i rai o'n dinasoedd hefyd. Ac mae hynny'n rhan o'r rheswm pam y mae gennyf ddiddordeb mewn busnesau newydd, oherwydd gwyddom nad oes gennym ni yr un lefel o fusnesau newydd yng Nghymru, ac nid yn unig twf y busnesau hynny ond faint o'r busnesau hynny sy'n goroesi y tu draw i'w blwyddyn gyntaf. Felly, mae'n her allweddol i ni weld mwy o fusnesau yn tyfu i oroesi, i fod yn llwyddiannus, ac yna i'r busnesau hynny sy'n tyfu i ddod yn gyflogwyr canolig eu maint, ac os byddant yn tyfu i fod yn gyflogwyr mawr, faint o'r rheini a fydd yn dal i fod ym mherchnogaeth Cymry ar y diwedd, i feddwl sut y bydd economi'r dyfodol yn edrych. Mae hwn yn gyfle mawr i helpu i newid y ffordd y mae'r byd gwaith yn gweithio ar hyn o bryd, ac nid dim ond gorfod derbyn byd sy'n newid o'n cwmpas.
Ac yn olaf, Buffy Williams.
And finally, Buffy Williams.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Minister, having worked and volunteered in education and communities for the last 20 years, I have always said that if you give young people a chance, either through employment or volunteering, it's amazing what they can achieve. I was proud to stand on a manifesto that included a young person's guarantee, either of work, education, training or self-employment. Today's statement from the Minister will be welcome news to young people in Rhondda. Talent comes in many forms, and a young person's guarantee will let our young people shine and allow them to make a positive contribution to our communities. Will the Minister meet with me to discuss how the young person's guarantee will benefit young people in Rhondda?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, ar ôl gweithio a gwirfoddoli mewn addysg a chymunedau yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, rwyf i bob amser wedi dweud, os rhowch chi gyfle i bobl ifanc, naill ai drwy gyflogaeth neu wirfoddoli, ei bod yn rhyfeddol beth y gallan nhw ei gyflawni. Roeddwn i'n falch o sefyll ar faniffesto a oedd yn cynnwys gwarant i bobl ifanc, naill ai gwaith, addysg, hyfforddiant neu hunangyflogaeth. Bydd y datganiad heddiw gan y Gweinidog yn newyddion da i bobl ifanc yn y Rhondda. Mae talent yn dod ar sawl ffurf, a bydd gwarant i bobl ifanc yn gadael i'n pobl ifanc ddisgleirio ac yn caniatáu iddyn nhw wneud cyfraniad cadarnhaol i'n cymunedau. A wnaiff y Gweinidog gyfarfod â mi i drafod sut y bydd y warant i bobl ifanc yn llesol i bobl ifanc yn y Rhondda?
Yes, I'll be happy to meet with her individually to talk about the Rhondda. I know that there's interest from other constituency Members around her to have a conversation about what this will mean for the Valleys, and I'm really interested in the opportunities we can create for people in their own communities, as well as in communities in the broader travel-to-work area. So, I'll be very happy to do that and arrange it with my office.
Gwnaf, byddaf yn hapus i gwrdd â hi yn unigol i siarad am y Rhondda. Gwn fod diddordeb gan Aelodau etholaethol eraill o'i chwmpas i gael sgwrs am yr hyn y bydd hyn yn ei olygu i'r Cymoedd, ac mae gennyf i ddiddordeb mawr yn y cyfleoedd y gallwn ni eu creu ar gyfer pobl yn eu cymunedau eu hunain, yn ogystal ag mewn cymunedau yn yr ardal teithio i'r gwaith ehangach. Felly, byddaf yn hapus iawn i wneud hynny a'i drefnu gyda'm swyddfa.
Diolch, Weinidog. Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych yn gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dau funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.
Thank you, Minister. We will now suspend proceedings temporarily to allow changeovers in the Siambr. If you're leaving the Siambr, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members arriving after a changeover should wait until then before entering the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:28.
Plenary was suspended at 16:28.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:38, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:38, with the Llywydd in the Chair.
Yr eitem nawr i'w thrafod yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol ar hybu cydraddoldeb LGBTQ+ yng Nghymru. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei datganiad—Hannah Blythyn.
The next item is a statement by the Deputy Minister for Social Partnership on advancing LGBTQ+ equality in Wales. I call on the Deputy Minister to make her statement—Hannah Blythyn.
Diolch, Llywydd. June is recognised in places around the world as Pride Month: a chance to reflect on how far we have come and what we have achieved together, to celebrate our LGBTQ+ communities, and to pay tribute to the trailblazers who came before us—the activists and allies that have made what once seemed impossible possible. It's also a time to take stock and redouble our efforts to create a more equal Wales, where everyone is safe and supported and feels free to simply be themselves.
This Pride Month, I want to take the opportunity to reaffirm the commitment and determination of this Welsh Government to advancing LGBTQ+ equality in Wales. The last time a Pride parade took place through our capital city, I was proud to join our First Minister at the front of the parade. The Welsh Government has supported Pride in the past, but now we are putting this support on a firmer footing, to help with long-term planning and sustainability—not just for a single event, but in recognising the role that Pride plays as a grass-roots movement. We will be making £25,000 of new funding available for Pride Cymru this year and will be embedding this support, and substantially more, in the future.
Importantly, alongside this, we will also be establishing a new Wales-wide Pride fund to support grass-roots events across the country. We will support smaller movements to thrive and to help ensure that every LGBTQ+ person can take part in what Prides have to offer. Further information about the new funding will be published as soon as possible, and I will share that information with Members and organisations when available. This builds on our record of support for the LGBTQ+ community here in Wales, from pushing forward with curriculum reform that embeds LGBTQ+ education, to establishing a gender identity service and becoming the first nation in the UK to offer pre-exposure prophylaxis free in the NHS. During COVID-19 we set up a bespoke LGBTQ+ venue grant and, just this month, our First Minister donated blood side by side with a gay activist who until this point had been prohibited from doing so.
In the past few years alone we have made remarkable progress, but there is still work to be done and minds to be won. We know all too well that LGBTQ+ people still face very real challenges against disadvantage, inequality, discrimination and hate. In January this year we established an independent expert panel to help set out and shape the next steps for advancing LGBTQ+ equality. In March, this panel presented their report, which included 61 recommendations under six main themes: human rights and recognition, safety, home and communities, health and social care, education, and the workplace. The work of this expert panel has been used to develop an action plan for advancing LGBTQ+ equality in Wales, and this ambitious, cross-Government plan will set out the concrete steps we will take to improve the lives of LGBTQ+ people, to tackle discrimination, and to ultimately make Wales the most LGBTQ+ friendly nation in Europe.
This plan will go out for consultation at the end of July, but ahead of this I wanted to share a few key points. We will formally establish an LGBTQ+ expert panel to help put our plan into action and hold the Government to account on progress. As set out in the programme for government, we intend to seek the devolution of powers in relation to gender recognition and actively explore the best approach to enable us to ban conversion therapy in Wales, regardless of any UK Government delays. We will also appoint a national Pride co-ordinator to support all our work in this area, the details of which will be scoped in the coming months. We know that issues being faced by the LGBTQ+ community, like others, are often multidimensional, and so this action plan will have an unprecedented focus on intersectionality and align with our work to advance human rights, including the strategic equality plan, the gender equality plan, the framework for action on disability and, of course, our pioneering race equality action plan.
Almost 52 years ago to this day, on 28 June 1969, what is now known as the Stonewall riots took place. Trans people were at the forefront of these protests, yet today still face significant prejudice, hate and discrimination. The trans community stood up for the rights of everyone in our movement then, paving the way for people like me to be able to be ourselves, and today we stand with the trans community. The expansion of the rights of one group does not mean the erosion in rights of another. We are always stronger together. On the anniversary of the Stonewall riots in June 1970, the first Pride parade took place. Pride was born out of protest, and whilst it is right we recognise and celebrate how far we have come, progress is not inevitable, and Pride remains as central today as it was half a century ago. As this Pride Month draws to a close, let’s remember that together we can continue to create change and progress, with a renewed collective ambition to realise a more equal Wales. Diolch.
Diolch, Llywydd. Adnabyddir mis Mehefin mewn lleoedd ledled y byd fel Mis Pride: cyfle i fyfyrio ar ba mor bell yr ydym ni wedi dod a'r hyn yr ydym ni wedi ei gyflawni gyda'n gilydd, i ddathlu ein cymunedau LHDTC+, ac i dalu teyrnged i'r arloeswyr a ddaeth o'n blaenau—y gweithredwyr a'r cynghreiriaid sydd wedi gwneud yr hyn a ymddangosai unwaith yn amhosibl. Mae hefyd yn amser i bwyso a mesur a chynyddu ein hymdrechion i greu Cymru fwy cyfartal, lle mae pawb yn ddiogel ac yn cael eu cefnogi ac yn teimlo'n rhydd i fod yn nhw eu hunain.
Y Mis Pride hwn, rwyf am achub ar y cyfle i ailddatgan ymrwymiad a phenderfyniad Llywodraeth Cymru i hybu cydraddoldeb LHDTC+ yng Nghymru. Y tro diwethaf i orymdaith Pride gael ei chynnal drwy strydoedd ein prifddinas, yr oeddwn yn falch o ymuno â'n Prif Weinidog ar flaen yr orymdaith. Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi Pride yn y gorffennol, ond nawr rydym yn rhoi'r gefnogaeth hon ar sylfaen fwy cadarn, i helpu gyda chynllunio a chynaliadwyedd hirdymor—nid yn unig ar gyfer un digwyddiad, ond wrth gydnabod y rhan y mae Pride yn ei chwarae fel mudiad ar lawr gwlad. Byddwn yn sicrhau bod £25,000 o gyllid newydd ar gael i Pride Cymru eleni a byddwn yn ymgorffori'r cymorth hwn, a llawer mwy, yn y dyfodol.
Yn bwysig, ochr yn ochr â hyn, byddwn hefyd yn sefydlu cronfa Pride newydd ledled Cymru i gefnogi digwyddiadau ar lawr gwlad ledled y wlad. Byddwn yn cefnogi mudiadau llai i ffynnu ac i helpu i sicrhau y caiff pob unigolyn LHDTC+ gymryd rhan yn yr hyn sydd gan Pride i'w gynnig. Bydd rhagor o wybodaeth am y cyllid newydd yn cael ei chyhoeddi cyn gynted â phosibl, a byddaf yn rhannu'r wybodaeth honno gydag Aelodau a sefydliadau pan fydd hi ar gael. Mae hyn yn adeiladu ar ein hanes o gefnogaeth i'r gymuned LHDTC+ yma yng Nghymru, o fwrw ymlaen â diwygio'r cwricwlwm sy'n ymgorffori addysg LHDTC+, i sefydlu gwasanaeth hunaniaeth rhywedd a dod y genedl gyntaf yn y DU i gynnig proffylacsis cyn-gysylltiad am ddim yn y GIG. Yn ystod COVID-19 sefydlwyd grant lleoliad LHDTC+ pwrpasol a, dim ond yn ystod y mis hwn, rhoddodd ein Prif Weinidog waed ochr yn ochr ag actifydd hoyw a oedd hyd at yr adeg hon wedi ei wahardd rhag gwneud hynny.
Yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn unig rydym wedi gwneud cynnydd rhyfeddol, ond mae gwaith i'w wneud o hyd a llawer o feddyliau i'w newid. Gwyddom yn iawn fod pobl LHDTC+ yn dal i wynebu heriau gwirioneddol, anfantais, anghydraddoldeb, gwahaniaethu a chasineb. Ym mis Ionawr eleni sefydlwyd panel arbenigol annibynnol i helpu i nodi a llunio'r camau nesaf ar gyfer hybu cydraddoldeb LHDTC+. Ym mis Mawrth, cyflwynodd y panel hwn ei adroddiad, a oedd yn cynnwys 61 o argymhellion o dan chwe phrif thema: hawliau dynol a chydnabyddiaeth, diogelwch, cartref a chymunedau, iechyd a gofal cymdeithasol, addysg, a'r gweithle. Defnyddiwyd gwaith y panel arbenigol hwn i ddatblygu cynllun gweithredu ar gyfer hybu cydraddoldeb LHDTC+ yng Nghymru, a bydd y cynllun uchelgeisiol, traws-Lywodraethol hwn yn nodi'r camau pendant y byddwn yn eu cymryd i wella bywydau pobl LHDTC+, i fynd i'r afael â gwahaniaethu, ac i wneud Cymru y wlad fwyaf ystyriol o LHDTC+ yn Ewrop yn y pen draw.
Bydd y cynllun hwn yn destun ymgynghoriad ddiwedd mis Gorffennaf, ond cyn hynny roeddwn eisiau rhannu ychydig o bwyntiau allweddol. Byddwn yn sefydlu panel arbenigol LHDTC+ yn ffurfiol i helpu i roi ein cynllun ar waith a dwyn y Llywodraeth i gyfrif o ran cynnydd. Fel y nodir yn y rhaglen lywodraethu, rydym yn bwriadu ceisio datganoli pwerau mewn cysylltiad â chydnabod rhywedd ac archwilio'r dull gorau o weithredu i'n galluogi i wahardd therapi trosi yng Nghymru, ni waeth beth fo'r oedi gan Lywodraeth y DU. Byddwn hefyd yn penodi cydgysylltydd Pride cenedlaethol i gefnogi ein holl waith yn y maes hwn, a bydd y manylion yn cael eu cwmpasu yn ystod y misoedd nesaf. Gwyddom fod materion sy'n wynebu'r gymuned LHDTC+, fel eraill, yn aml-ddimensiwn yn aml, ac felly bydd y cynllun gweithredu hwn yn canolbwyntio'n ddigynsail ar groestoriadedd ac yn cyd-fynd â'n gwaith i hybu hawliau dynol, gan gynnwys y cynllun cydraddoldeb strategol, y cynllun cydraddoldeb rhywiol, y fframwaith gweithredu ar gyfer anabledd ac, wrth gwrs, ein cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol arloesol.
Bron i 52 mlynedd yn ôl i heddiw, ar 28 Mehefin 1969, digwyddodd yr hyn a elwir bellach yn derfysgoedd Stonewall. Roedd pobl draws ar flaen y gad yn y protestiadau hyn, ac eto maen nhw heddiw yn dal i wynebu rhagfarn, casineb a gwahaniaethu sylweddol. Safodd y gymuned draws dros hawliau pawb yn ein mudiad bryd hynny, gan baratoi'r ffordd i bobl fel fi allu bod yn ni ein hunain, a heddiw rydym ni'n sefyll gyda'r gymuned draws. Nid yw ehangu hawliau un grŵp yn golygu erydu hawliau un arall. Rydym bob amser yn gryfach gyda'n gilydd. Ar ben-blwydd terfysgoedd Stonewall ym mis Mehefin 1970, digwyddodd yr orymdaith Pride gyntaf. Ganed Pride allan o brotest, ac er ei bod yn iawn i ni gydnabod a dathlu pa mor bell yr ydym wedi dod, nid yw cynnydd yn anochel, ac mae Pride yn parhau i fod mor ganolog heddiw ag yr oedd hanner canrif yn ôl. Wrth i'r Mis Pride hwn ddirwyn i ben, gadewch i ni gofio y gallwn, gyda'n gilydd, barhau i greu newid a chynnydd, gydag uchelgais gyfunol o'r newydd i wireddu Cymru fwy cyfartal. Diolch.
I would like to thank the Deputy Minister for her statement this afternoon and say how much we welcome the steps she has taken in support of the LGBTQ+ community. We need to do more to ensure that Wales is not just a safe place to live, but one where we celebrate diversity in all its forms, so I welcome the financial support that the Welsh Government has today announced, especially for grass-roots initiatives.
As a party, we firmly believe that everyone in the United Kingdom should be free to live their lives and fulfil their potential, regardless of their sex or gender identity. One of my biggest concerns is the level of hate crime and abuse that people face. According to a report published by Galop, eight out of 10 respondents had experienced anti-LGBT+ hate crime and hate speech online in the last five years. Furthermore, five in 10 respondents had experienced online abuse 10 or more times. This appalling behaviour must stop.
It is vital that the Welsh Government work with the LGBTQ+ community to ensure Wales remains a safe place for everyone, regardless of sexuality or gender orientations. It is deeply concerning that, since 2017, hate crime based on sexual orientations have risen by 13 per cent while hate crimes against trans people have more than doubled. Furthermore, almost one in four LGBT people have experienced a hate crime or incident due to their sexual orientations and/or gender identity in the past 12 months. I look forward to seeing more of the Minister's proposals to combat hate crime in particular, as I believe that we as a nation could show real leadership in this vital area.
In your statement, you set out some key areas for delivery as part of the action plan for advancing LGBTQ+ equality in Wales, and I look forward to the results of the consultation exercise once it has been completed. Whilst I welcome the formal creation of the LGBTQ+ expert panel to hold the Government to account on progress, I would also expect the Government to be open to the Senedd in accounting for progress too. Will the Minister commit to an annual debate on the delivery of the plan, to ensure that the whole Senedd can explore what has worked and how progress is being secured? Will the Minister also publish, as part of the plan, a set of key milestones to be reached and how they will be delivered, so that the the LGBTQ+ community can have confidence that you are going in the right direction? Will the Minister also outline what early discussions she has had with our public services, particularly the NHS and local government, about the importance of the workplace? Discrimination takes different forms, and the public sector, as the major employer in Wales, has a key role to play. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad y prynhawn yma a dweud cymaint yr ydym yn croesawu'r camau y mae hi wedi eu cymryd i gefnogi'r gymuned LHDTC+. Mae angen i ni wneud mwy i sicrhau nad dim ond lle diogel i fyw ynddo yw Cymru, ond lle yr ydym yn dathlu amrywiaeth o bob math, felly rwy'n croesawu'r cymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru wedi'i gyhoeddi heddiw, yn enwedig ar gyfer mentrau ar lawr gwlad.
Fel plaid, rydym yn credu'n gryf y dylai pawb yn y Deyrnas Unedig fod yn rhydd i fyw eu bywydau a chyflawni eu potensial, ni waeth beth fo'u rhyw neu eu hunaniaeth rhywedd. Un o'm pryderon mwyaf yw lefel y troseddau casineb a'r cam-drin y mae pobl yn eu hwynebu. Yn ôl adroddiad a gyhoeddwyd gan Galop, roedd wyth o bob 10 ymatebydd wedi profi troseddau casineb gwrth-LHDT+ ac iaith casineb ar-lein yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Hefyd, roedd pump o bob 10 ymatebydd wedi eu cam-drin ar-lein 10 gwaith neu fwy. Mae'n rhaid i'r ymddygiad gwarthus hwn ddod i ben.
Mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r gymuned LHDTC+ i sicrhau bod Cymru yn parhau i fod yn lle diogel i bawb, ni waeth beth fo'u rhywioldeb neu eu cyfeiriadedd rhywiol. Mae'n destun pryder mawr fod troseddau casineb, er 2017, yn seiliedig ar gyfeiriadedd rhywiol wedi cynyddu gan 13 y cant tra bod troseddau casineb yn erbyn pobl draws wedi mwy na dyblu. Hefyd, mae bron i un o bob pedwar o bobl LHDT wedi profi trosedd neu ddigwyddiad casineb oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol a/neu eu hunaniaeth rhywedd yn ystod y 12 mis diwethaf. Edrychaf ymlaen at weld mwy o gynigion y Gweinidog i fynd i'r afael â throseddau casineb yn arbennig, gan fy mod yn credu y gallem ni fel cenedl ddangos arweiniad gwirioneddol yn y maes hollbwysig hwn.
Yn eich datganiad, fe wnaethoch chi nodi rhai meysydd allweddol i'w cyflawni yn rhan o'r cynllun gweithredu ar gyfer hybu cydraddoldeb LHDTC+ yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at ganlyniadau'r ymarfer ymgynghori ar ôl iddo gael ei gwblhau. Er fy mod i'n croesawu creu'r panel arbenigol LHDTC+ yn ffurfiol i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am gynnydd, byddwn hefyd yn disgwyl i'r Llywodraeth fod yn agored i'r Senedd wrth roi cyfrif am gynnydd hefyd. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i ddadl flynyddol ar gyflawni'r cynllun, er mwyn sicrhau y gall y Senedd gyfan archwilio'r hyn sydd wedi gweithio a sut y mae cynnydd yn cael ei sicrhau? A wnaiff y Gweinidog hefyd gyhoeddi, yn rhan o'r cynllun, gyfres o gerrig milltir allweddol i'w cyrraedd a sut y byddan nhw'n cael eu cyflawni, fel y gall y gymuned LHDTC+ fod yn ffyddiog eich bod yn mynd i'r cyfeiriad iawn? A wnaiff y Gweinidog amlinellu hefyd pa drafodaethau cynnar y mae wedi eu cael gyda'n gwasanaethau cyhoeddus, yn enwedig y GIG a llywodraeth leol, am bwysigrwydd y gweithle? Mae gwahaniaethu yn digwydd mewn gwahanol ffurfiau, ac mae gan y sector cyhoeddus, fel y prif gyflogwr yng Nghymru, ran allweddol i'w chwarae. Diolch.
Can I thank the Member for his contributions and for his support? I think, you know, this is an area, as it should be, that we can rise above party political lines on and all strive together in the pursuit of equality, and to make Wales a safe place for everybody.
I'm pleased I was able to meet you previously, with the Minister for Social Justice, and to talk about the work, and we very much want to involve you in terms of actually taking forward the LGBTQ+ action plan, when we publish it in the summer. And I certainly take away the points you made in terms of the importance of this institution, this Senedd, in monitoring that progress as well, and I think it's certainly something myself and my colleagues can come back on in terms of actually how we can do that. And I would very much welcome that continued—the role of the Senedd, to hold our feet to the fire, to make sure that action plans become actual action and start to make a difference to people's lives and to build on the work that we've already done. And the Member touches very much on the unfortunate and sad reality that too many people still face hate and hate crime just for being who they are, for walking down the street, going about their daily business, being at work, just being outside their home. And I know that my colleague the Minister for Social Justice, in her previous role, has been in contact with the UK Government in terms of what is being done at a UK level to tackle hate crime, and it will certainly be an integral part of our LGBTQ+ action plan.
And the final point, I think, the Member made was around the role of the public sector and workplaces in terms of leading the way, in terms of being a safe space for people, and I think this is certainly a role in terms of our trade union colleagues. And when we talk about fair work and becoming a fair-work nation, actually, to be able to be yourself and feel able to be yourself in work is central to that. Because it's not just about, you know, if you're in a workplace and you feel safe, then you're able to give much more of yourself to that work, and not just for your health and well-being, but in terms of the production and productive nature of that workplace as well.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniadau ac am ei gefnogaeth? Rwy'n credu, wyddoch chi, fod hwn yn faes, fel y dylai fod, y gallwn godi uwchlaw safbwyntiau gwleidyddiaeth plaid yn ei gylch ac ymdrechu gyda'n gilydd i geisio cydraddoldeb, ac i wneud Cymru yn lle diogel i bawb.
Rwy'n falch fy mod wedi gallu cwrdd â chi o'r blaen, gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, a siarad am y gwaith, ac rydym yn awyddus iawn i'ch cynnwys o ran bwrw ymlaen â'r cynllun gweithredu LHDTC+, pan fyddwn yn ei gyhoeddi yn yr haf. A byddaf yn sicr yn ystyried y pwyntiau a wnaethoch chi o ran pwysigrwydd y sefydliad hwn, y Senedd hon, wrth fonitro'r cynnydd hwnnw hefyd, ac rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth y gallaf fi a'm cyd-Weinidogion ddod yn ôl ato o ran sut y gallwn wneud hynny mewn gwirionedd. A byddwn yn croesawu parhad hynny'n fawr—swyddogaeth y Senedd, i ddal ein traed at y tân, i sicrhau bod cynlluniau gweithredu yn dod yn gamau gwirioneddol ac yn dechrau gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl ac adeiladu ar y gwaith yr ydym eisoes wedi ei wneud. Ac mae'r Aelod yn cyffwrdd â'r realiti anffodus a thrist sef bod gormod o bobl yn dal i wynebu casineb a throseddau casineb dim ond am fod yn nhw eu hunain, am gerdded i lawr y stryd, mynd o gwmpas eu busnes dyddiol, bod yn y gwaith, bod y tu allan i'w cartref. A gwn fod fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, yn ei swyddogaeth flaenorol, wedi bod mewn cysylltiad â Llywodraeth y DU o ran yr hyn sy'n cael ei wneud ar lefel y DU i fynd i'r afael â throseddau casineb, a bydd yn sicr yn rhan annatod o'n cynllun gweithredu LHDTC+ ninnau.
Ac roedd y pwynt olaf, mi gredaf, a wnaeth yr Aelod yn ymwneud â'r rhan sydd gan y sector cyhoeddus a gweithleoedd i'w chwarae o ran arwain y ffordd, o ran bod yn lle diogel i bobl, a chredaf fod hyn yn sicr yn swyddogaeth o ran ein cydweithwyr yn yr undebau llafur. A phan fyddwn ni'n sôn am waith teg a dod yn genedl o waith teg, mewn gwirionedd, mae cael bod yn chi eich hunan a theimlo y gallwch chi fod yn chi eich hunan yn y gwaith yn ganolog i hynny. Oherwydd nid yw ddim ond yn ymwneud â, wyddoch chi, os ydych chi yn y gweithle, a'ch bod yn teimlo'n ddiogel, yna gallwch roi llawer mwy ohonoch eich hun i'r gwaith hwnnw, ac nid dim ond ar gyfer eich iechyd a'ch lles, ond o ran cynhyrchu a natur gynhyrchiol y gweithle hwnnw hefyd.
Wel, mae'n bleser gwirioneddol dilyn y cyhoeddiad hwn gan y Dirprwy Weinidog y prynhawn yma, ac i siarad ar y cyfle cyntaf y mae'r Senedd hon wedi ei chael i drafod cydraddoldeb LHDTQ+ yng Nghymru, ac rwy'n diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad.
Fel llefarydd Plaid Cymru dros gyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldebau, rwy'n angerddol dros sicrhau nad ydym fel cenedl byth yn rhoi'r gorau i ymdrechu i wireddu gwir gydraddoldeb LHDTQ+, a'n bod yn rhoi cynwysoldeb wrth galon ein cymdeithas. Mae Plaid Cymru eisiau gweld Cymru lle mae lleisiau LHDTQ+ yn cael eu clywed a'u cadarnhau ym maes addysg, yn y gwaith, yn ein holl gymunedau, ac rydym yn cydsefyll gyda phob unigolyn LHDTQ+ mewn undod. Fe fyddwn yn parhau i frwydro am gynnydd ac am wir gydraddoldeb i gynnal yr hawliau a enillwyd, ac i greu dyfodol gwell i bawb lle mae pawb yn rhydd i fyw fel maen nhw'n dymuno, ac rŷn ni'n croesawu'r gefnogaeth ariannol i Pride Cymru. A bydd Plaid Cymru'n parhau i bwyso i gael yr hawl i ddeddfu ar faterion cydraddoldeb wedi'u datganoli yn llawn, fel y gallwn ni sicrhau y gall y Senedd hon roi diwedd ar ragfarn a chamwahaniaethu.
Mae'n braf gweld bod cymaint o argymhellion wedi'u gosod mas ac yn mynd i fwydo mewn i'r cynllun gweithredu. Felly, hoffwn i holi ychydig o gwestiynau pellach ar hynny. Beth yw amserlen y cynllun gweithredu? A yw'r argymhellion yn mynd i fod yn rhai sy'n para dros un tymor o Lywodraeth, neu ydyn nhw'n edrych tu hwnt i hynny i'r dyfodol o ran y meini prawf a'r cerrig milltir yr oedd Altaf Hussain yn siarad amdanyn nhw? Pa mor aml bydd y Llywodraeth—a dwi'n meddwl bod hyn yn allweddol—yn adrodd ar y cynllun, yn adolygu ac yn diweddaru'r cynllun? Rŷn ni'n gwybod, fel y soniwyd am droseddau ar-lein, fod y mathau o gamwahaniaethu yn datblygu, onid ydyn nhw, ac yn newid o flwyddyn i flwyddyn.
Mae'r argymhellion wedi'u rhannu mewn i feysydd gwahanol, er enghraifft y byd gwaith, maes addysg, iechyd ac yn y blaen. Yn ôl Cymorth i Ferched Cymru, mae 97 y cant o fenywod LHDTQ+ a ymatebodd i holiadur diweddar yn dweud eu bod nhw wedi profi aflonyddu rhywiol yn y gwaith. Os mai dyna yw'r sefyllfa, mae angen trawsnewidiad cyflym, onid oes, yn niwylliant ein gweithleoedd. Felly, sut ydych chi fel Llywodraeth yn mynd i weithredu fel un uned drawslywodraethol er mwyn mynd i'r afael â sefyllfaoedd fel hyn? Hoffwn wybod hefyd pa adnoddau ariannol sydd yn mynd i fod ar gael ar gyfer gweithredu'r cynllun, achos mae'n rhaid, wrth seilwaith, i gynnal yr egwyddorion yma.
Rwy'n croesawu'r nod o geisio datganoli grymoedd mewn perthynas â'r Ddeddf cydnabod rhywedd—rhywbeth mae Plaid Cymru wedi pwyso'n gyson amdano fe. Ydy'r Dirprwy Weinidog, felly, yn cytuno gyda ni fod yna gymaint yn fwy y gallwn ni wneud o ran dileu anghydraddoldeb petawn ni'n datganoli mwy o rymoedd dros gyfiawnder i Gymru?
Dylai Mis Pride Cymru, wrth gwrs, fod yn achlysur o lawenydd, o lawenydd yn unig, a gobeithio rhyw ddydd mai dyna fydd yr achos, yn darparu cyfle inni ddathlu ein hundod a'n hewyllys i sicrhau cydraddoldeb. Ond, yn anffodus, fel gwnaethoch chi sôn, rhaid wynebu'r anghyfiawnderau sy'n bodoli o hyd ar gyfer pobl LHDTQ+, wrth inni, yn eich geiriau chi, fyfyrio ar yr hyn sydd wedi ei gyflawni hyd yma. Felly, i orffen, pa gynlluniau neu waith sydd ar y gweill mewn ymateb i'r lleisiau gwrth-LHDTQ+ sydd ar gynnydd yma yng Nghymru ac yn rhyngwladol? Diolch.
Well, it's a genuine pleasure and privilege to speak on this statement and to speak on the first occasion that this Senedd has had to discuss LGBTQ+ equality, and I thank the Minister for her statement.
As spokesperson for social justice and equalities, I feel passionately for ensuring that we as a nation never give up on striving for true equality for the LGBTQ+ community, and that we put inclusivity at the heart of our society. Plaid Cymru wants to see a Wales where the voices of LGBTQ+ people are heard and are affirmed in education, in the workplace, in all of our communities, and we stand shoulder to shoulder with every individual. We will continue to battle for progress and for genuine equality to sustain the rights won, and create a better future for everyone where everyone is free to live as they wish, and we welcome the financial support for Pride Cymru. And Plaid Cymru will continue to press for the right to legislate on issues with regard to equality, so that they're devolved fully so that we can ensure that this Senedd can put an end to prejudice.
It's wonderful to see that there are so many recommendations set out, which will feed into the action plan. So, I'd like to ask a little bit about those recommendations. What is the timescale for the action plan, and will the recommendations be ones that last over one term of Government, or do they look beyond that, looking to the future in terms of the criteria and the milestones that Altaf Hussain mentioned? How often will the Government—and I think this is key—report, revise and update the scheme? We spoke about the online crimes and that the types of prejudice develop and change on a yearly basis.
The recommendations are distributed into different areas: education, the workplace, health and so on. According to Welsh Women's Aid, 97 per cent of LGBTQ+ women who responded to a recent survey state that they have experienced sexual harassment in the workplace. If that is the situation, then we need to transform the culture of our workplace as a matter of urgency. So, how are you as a Government going to take action as one unit across Government to get to grips with situations like this? I'd like to know too what financial resources are going to be available for implementing the action plan, because we have to have that infrastructure to sustain these principles.
I welcome the aim of trying to devolve powers with regard to the gender recognition Act—something that Plaid Cymru has urged frequently. Does the Deputy Minister agree with me, therefore, that there is so much more that we could do in terms of eradicating inequality if we were to devolve additional powers over justice for Wales?
Now, Pride Month in Wales should be a moment of joy, and hopefully that is what will be the case, providing an opportunity for us to celebrate our unity and our will to ensure equality. But, unfortunately, as you mentioned, we have to face the inequalities that exist still for LGBTQ+ people, as you, in your own words, reflect on what has been achieved to date. So, to conclude, what plans are in the pipeline to respond to the anti-LGBTQ+ voices that are increasing here in Wales and internationally? Thank you very much.
Diolch—thanks. Thank you for that contribution—a really comprehensive and passionate contribution. I welcome you to your role, which you're so clearly passionate about, and I look forward to actually being able to work with you on these areas where there's a shared ambition to see true equality and inclusion across Wales. I'll do my best to try and cover all the points and questions that you raised there.
We talked again about sexual harassment in the workplace and, absolutely, we need to foster a culture where there's zero tolerance of that, and work has been done, but obviously there's still more work to be done. And I think there's a role across Government in terms of how we use all those levers of Government to make sure that is not just the message, but what's happening in practice. As I said in a previous response, there's a role for the public sector, there's a role for—. We see a lot of organisations who actually—. If you'd said to the teenage me when I was growing up that so many corporate organisations would be very quick to put the Pride flag on their Twitter profile in Pride Month and shout it from the treetops, how they are supporting—. But it's actually about how that works in practice within the workplace, and we have come a long way because they are doing that, because you could never have imagined that 20-odd years ago. But, actually, it's about what works in practice. And I think, actually, for us, as part of the action plan and the implementation of it, how we use all the levers we do have to make a difference, whether that's through just the public sector, but also through Government funding and our equality and inclusion grants as well.
So, in terms of the LGBTQ+ action plan, the aim is to consult on it, to launch a consultation in July over the summer, and then I would be very keen to work in partnership to take that forward and to involve organisations as part of that, as well, and then perhaps come back to this Senedd following that with more detail in terms of the time frame in terms of actually how we would hope to implement many of the actions outlined in that plan. I think one of the things you could say—it's probably something that's very fluid and about having milestones and having a living, breathing document that actually is something we do need to revisit. I'm very clear it's not something to say, 'Here is our action plan and now we're going to just put it on the shelf over here and then not do anything about it.' It's really clear that, actually, we could see those actions and would be able to measure them against successes and actually share people's lived experiences as part of that, because lived experiences shaped that plan, and, actually, to know whether we are having those right outcomes by hearing from people who are living through that as well.
You talked about online abuse. It takes you back; people of a certain age in the Chamber will probably remember the saying that perhaps your mum said to you, 'Sticks and stones will break your bones, but names will never hurt you,' and I don't think that could be further from the truth. I think we have to be very mindful and I think we have a position of authority, all of us now in this Chamber, to use our position to actually not just call things out but to think before we tweet, think before we speak, and sometimes the words and some of the debates you referred to now can become very toxic on Twitter, especially on social media. I think it's a responsibility on all of us not just to call that out, but to actually think and act with compassion in how we treat each other with basic dignity as fellow human beings.
Diolch. Diolch i chi am y cyfraniad yna—cyfraniad gwirioneddol gynhwysfawr ac angerddol. Rwy'n eich croesawu i'ch swydd, yr ydych mor amlwg yn angerddol drosti, ac edrychaf ymlaen at gael gweithio gyda chi mewn gwirionedd ar y meysydd hyn lle ceir uchelgais a rennir i weld gwir gydraddoldeb a chynhwysiant ledled Cymru. Byddaf yn gwneud fy ngorau i geisio ymdrin â'r holl bwyntiau a chwestiynau a godwyd gennych.
Buom yn siarad unwaith eto am aflonyddu rhywiol yn y gweithle ac, yn sicr, mae angen i ni feithrin diwylliant lle nad oes dim goddefgarwch o hynny, ac mae gwaith wedi'i wneud, ond mae'n amlwg bod mwy o waith i'w wneud o hyd. Ac rwy'n credu bod rhan i'w chwarae ar draws y Llywodraeth o ran sut yr ydym yn defnyddio'r holl ysgogiadau hynny sydd gan Lywodraeth i sicrhau nad neges yn unig yw hon, ond yr hyn sy'n digwydd yn ymarferol. Fel y dywedais mewn ymateb blaenorol, mae rhan i'w chwarae gan y sector cyhoeddus, mae rhan i—. Rydym yn gweld llawer o sefydliadau sydd mewn gwirionedd—. Pe byddech chi wedi dweud wrthyf yn fy arddegau pan oeddwn yn tyfu i fyny y byddai cynifer o sefydliadau corfforaethol yn gyflym iawn yn rhoi baner Pride ar eu proffil Twitter yn ystod Mis Pride a gweiddi o'r uchelfannau, sut y maen nhw'n cefnogi—. Ond mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut mae hynny'n gweithio'n ymarferol yn y gweithle, ac rydym wedi dod ymhell am eu bod yn gwneud hynny, oherwydd ni allech erioed fod wedi dychmygu hynny 20 mlynedd yn ôl. Ond, mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'r hyn sy'n gweithio yn ymarferol. Ac rwy'n credu, mewn gwirionedd, i ni, fel rhan o'r cynllun gweithredu a rhan o'r broses o'i weithredu, sut yr ydym yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd gennym i wneud gwahaniaeth, boed hynny drwy'r sector cyhoeddus yn unig, neu hefyd drwy gyllid y Llywodraeth a'n grantiau cydraddoldeb a chynhwysiant hefyd.
Felly, o ran y cynllun gweithredu LHDTC+, y nod yw ymgynghori arno, lansio ymgynghoriad ym mis Gorffennaf, dros yr haf, ac yna byddwn yn awyddus iawn i weithio mewn partneriaeth i ddatblygu hynny ac i gynnwys sefydliadau yn rhan o hynny hefyd, ac yna efallai dod yn ôl i'r Senedd hon yn dilyn hynny gyda mwy o fanylion o ran yr amserlen a sut y byddem yn gobeithio cyflawni llawer o'r camau gweithredu a amlinellir yn y cynllun hwnnw. Rwy'n credu mai un o'r pethau y gallech chi ei ddweud—mae'n debyg ei fod yn rhywbeth sy'n symudol iawn ac mae'n ymwneud â bod â cherrig milltir a bod â dogfen fyw, sy'n anadlu, sy'n rhywbeth y mae angen i ni ei hailystyried mewn gwirionedd. Rwy'n glir iawn nad yw'n rhywbeth sydd ddim ond yn dweud, 'Dyma ein cynllun gweithredu a nawr rydym yn mynd i'w roi ar y silff draw yn y fan yma ac yna peidio â gwneud dim yn ei gylch.' Mae'n amlwg iawn, mewn gwirionedd, y gallem weld y camau hynny ac y byddem yn gallu eu mesur yn erbyn llwyddiannau a rhannu profiadau bywyd pobl yn rhan o hynny, oherwydd mai profiadau byw luniodd y cynllun hwnnw, ac, mewn gwirionedd, i wybod pa un a ydym yn cael y canlyniadau cywir hynny drwy glywed gan bobl sy'n byw drwy hynny hefyd.
Fe wnaethoch chi sôn am gam-drin ar-lein. Mae'n mynd â chi yn ôl; mae'n debyg y bydd pobl o oedran penodol yn y Siambr yn cofio'r dywediad a ddywedwyd wrthych gan eich mam efallai, 'Bydd ffyn a cherrig yn torri eich esgyrn, ond ni fydd geiriau byth yn eich brifo,' ac nid wyf i'n credu y gallai hynny fod ymhellach o'r gwirionedd. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ystyriol iawn ac rwy'n credu bod gennym ni sefyllfa o awdurdod, pob un ohonom ni nawr yn y Siambr hon, i ddefnyddio ein safle nid yn unig i dynnu sylw at bethau ond i feddwl cyn i ni drydar, meddwl cyn i ni siarad, ac weithiau gall y geiriau a rhai o'r dadleuon y cyfeiriasoch chi atyn nhw nawr fod yn wenwynig iawn ar Twitter, yn enwedig ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod yn gyfrifoldeb ar bob un ohonom ni nid yn unig i dynnu sylw at hynny, ond i feddwl a gweithredu mewn modd caredig yn y ffordd yr ydym yn trin ei gilydd, gyag urddas sylfaenol fel cyd-ddynion.
As a person of a certain age, I remember the way in which Peter Tatchell was hounded by the press when he stood in Bermondsey 40 years ago, just because of his sexual preferences, and I hope we have come a long way since then, but, clearly, there's much more work to do. I'm sure people will be delighted that the Welsh Government is seeking powers to ban conversion therapy in Wales, because that is one of the most appalling things—to think that people could be forced to change their views and their sexual preferences.
I'm delighted that, in my constituency, an increasing number of young people are feeling confident enough to express their sexuality as not being heterosexual and wanting to link up with other people to work on good practice in our secondary schools. I was particularly struck by a young man aged 14 who approached me, asking for advice on how to get involved in politics and how to engage with other schools on good practice around LGBT groups in school. So, that's wonderful, and I'm sure the new relationship and sexuality education will play a really important part in ensuring all schools are places where children are not discriminated against because their parents do not fit the stereotype Jack and Jill chocolate-box image of a family.
I particularly welcome your grass-roots approach to this Wales-wide Pride fund, because some people are concerned that the Pride celebrations have become far too much of a commercial, corporate-backed event rather than an attempt to ensure that all communities throughout Wales are ones where people of LGBTQI preferences can feel as comfortable as anybody else as being part of their community. So, I'd be grateful for a little bit more information about how that's going to work, to ensure that it reaches all parts of Wales.
A minnau'n rhywun o oedran arbennig, cofiaf y ffordd y cafodd Peter Tatchell ei erlid gan y wasg pan safodd yn Bermondsey 40 mlynedd yn ôl, dim ond oherwydd ei ddewisiadau rhywiol, a gobeithio ein bod wedi dod ymhell ers hynny, ond, yn amlwg, mae llawer mwy o waith i'w wneud. Rwy'n siŵr y bydd pobl wrth eu boddau bod Llywodraeth Cymru yn ceisio pwerau i wahardd therapi trosi yng Nghymru, oherwydd dyna un o'r pethau mwyaf gwarthus—i feddwl y gallai pobl gael eu gorfodi i newid eu safbwyntiau a'u dewisiadau rhywiol.
Rwy'n falch iawn bod nifer cynyddol o bobl ifanc, yn fy etholaeth i, yn teimlo'n ddigon hyderus i fynegi eu rhywioldeb fel rhai nad ydynt yn heterorywiol ac eisiau cysylltu â phobl eraill i weithio ar arferion da yn ein hysgolion uwchradd. Fe'm trawyd yn arbennig gan ddyn ifanc 14 oed a gysylltodd â mi, yn gofyn am gyngor ar sut i gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth a sut i ymgysylltu ag ysgolion eraill ar arferion da o ran grwpiau LHDT yn yr ysgol. Felly, mae hynny'n wych, ac rwy'n siŵr y bydd yr addysg perthynas a rhywioldeb newydd yn chwarae rhan bwysig iawn o ran sicrhau bod pob ysgol yn fannau lle na wahaniaethir yn erbyn plant am nad yw eu rhieni'n cyfateb i'r ddelwedd bocs siocled Siôn a Siân o deulu.
Croesawaf yn arbennig eich ymagwedd lawr gwlad at y gronfa Pride Cymru gyfan hon, oherwydd mae rhai pobl yn pryderu bod dathliadau Pride wedi dod yn ddigwyddiad sy'n rhy fasnachol, a gefnogir gan gorfforaethau yn hytrach nag yn ymgais i sicrhau bod pob cymuned ledled Cymru yn lleoedd lle gall pobl o ddewisiadau LHDTCRh deimlo mor gyfforddus ag unrhyw un arall â bod yn rhan o'u cymuned. Felly, byddwn yn ddiolchgar am ychydig mwy o wybodaeth ynghylch sut y mae hynny'n mynd i weithio, er mwyn sicrhau ei fod yn cyrraedd pob rhan o Gymru.
I thank the Member for her contribution, and I know you've got a proven record in the past as a committed ally to the LGBTQ+ community and thank you for everything that you've done. In terms of the question you make around Pride, Pride has changed significantly in the 50 years since we saw the first Pride march, and it's really important that, particularly, younger people don't feel priced out of Pride. And so, I think—. Pride, as we said, was born out of protest, and actually the support for grass-roots Pride is about recognition that it's a movement to support communities and support people in communities right across Wales.
In terms of the funding for supporting Prides right across Wales, this will be part of the LGBTQ+ action plan and be linked to future equality and inclusion funding, and I'd be keen to talk to different organisations and grass-roots organisations, Prides, to see what best would help them in terms of being able to take that forward. Because, as someone—. You talk about the value of these events in communities, and it's fantastic to see our capital city celebrating Pride, but I think you can't underestimate the impact it makes on smaller communities, rural communities, right across the country in telling people there's a safe space for them and to belong. Because, speaking personally, I've been to Cardiff Pride, I've been to London Pride, Swansea Pride, even Doncaster Pride, but none really made me as emotional as when I took part in a Pride parade through the town where I now live, where I got the bus to as a teenager to go shopping. It is a market town, a small market town, on market day, and just to see people who were just going about their normal business, doing their shopping, stopping with their children to clap and join in was something I could never imagine, and I know many others couldn't, years ago. And I think that's a recognition of how far we've come but also not to be complacent and realise there's still work to do, which this Government's very much committed to continuing.
Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad, ac rwy'n gwybod bod gennych chi hanes profedig yn y gorffennol fel cefnogwr ymroddedig o'r gymuned LHDTC+ a diolch am bopeth yr ydych chi wedi ei wneud. O ran y cwestiwn a ofynnwyd gennych ynghylch Pride, mae Pride wedi newid yn sylweddol yn y 50 mlynedd ers i ni weld gorymdaith gyntaf Pride, ac mae'n bwysig iawn nad yw pobl iau, yn enwedig, yn teimlo eu bod yn cael eu prisio allan o Pride. Ac felly, rwy'n credu—. Ganed Pride, fel y dywedasom, allan o brotest, ac mewn gwirionedd mae'r gefnogaeth i Pride ar lawr gwlad yn ymwneud â chydnabod ei fod yn fudiad i gefnogi cymunedau a chefnogi pobl mewn cymunedau ledled Cymru.
O ran y cyllid ar gyfer cefnogi Prides ledled Cymru, bydd hyn yn rhan o'r cynllun gweithredu LHDTC+ ac yn gysylltiedig â chyllid cydraddoldeb a chynhwysiant yn y dyfodol, a byddwn yn awyddus i siarad â gwahanol sefydliadau a sefydliadau ar lawr gwlad, Prides, i weld beth fyddai'n eu helpu orau o ran gallu bwrw ymlaen â hynny. Oherwydd, fel rhywun—. Rydych chi'n sôn am werth y digwyddiadau hyn mewn cymunedau, ac mae'n wych gweld ein prifddinas yn dathlu Pride, ond rwy'n credu na allwch chi danbrisio'r effaith y mae'n ei gael ar gymunedau llai, cymunedau gwledig, ledled y wlad wrth ddweud wrth bobl bod lle diogel iddyn nhw ac i fod yn gartrefol ynddo. Oherwydd, gan siarad yn bersonol, rwyf wedi bod yn Pride Caerdydd, rwyf wedi bod yn Pride Llundain, Pride Abertawe, a hyd yn oed Pride Doncaster, ond ni wnaeth yr un ohonyn nhw fy ngwneud i mor emosiynol â phan gymerais i ran mewn gorymdaith Pride drwy'r dref lle rwyf i'n byw erbyn hyn, lle yr oeddwn yn arfer mynd ar y bws iddi yn fy arddegau i siopa. Mae'n dref farchnad, yn dref farchnad fach, ar ddiwrnod y farchnad, ac roedd gweld pobl a oedd yn mynd ynghylch eu busnes arferol, yn gwneud eu siopa, yn stopio gyda'u plant i guro dwylo ac ymuno yn rhywbeth na allwn i byth ei ddychmygu, ac rwy'n gwybod na allai llawer o bobl eraill ychwaith, flynyddoedd yn ôl. Ac rwy'n credu bod hynny'n gydnabyddiaeth o ba mor bell yr ydym ni wedi dod ond hefyd i beidio â bod yn hunanfodlon a sylweddoli bod gwaith i'w wneud o hyd, ac mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo'n llwyr i barhau.
I want to thank you for your statement. It's really important that we all work together to uphold equality, and you may know that the Senedd Commission has always been proud to be an exemplar organisation when it comes to LGBTQ+ inclusion. We've worked, and continue to work, with the LGBTQ+ network, Stonewall Cymru and other partners to become a more inclusive employer, developing a culture that invites everyone to be their true selves. And that's what this is about: everyone being their true selves. So, we're proud of the journey that we've undertaken to be recognised in the top LGBTQ+ inclusive employers in Wales for a number of years, and as a top employer in the UK in 2018. And I lay this out because I feel very strongly that we have to lead by example, and I think that is an example of leading in this field.
As you've already said, Deputy Minister, this week marks the anniversary of the Stonewall riots in New York, at the end of Pride Month. So, in terms of moving forward, we have a statement, you have intent. Is it your intention to speak with both private and public sector employers to try to, if you like, copy and emulate what we have managed to achieve here with the help of others?
Hoffwn ddiolch i chi am eich datganiad. Mae'n bwysig iawn ein bod i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i gynnal cydraddoldeb, ac efallai eich bod yn gwybod bod Comisiwn y Senedd wedi bod yn falch erioed o fod yn sefydliad enghreifftiol o ran cynhwysiant LHDTC+. Rydym wedi gweithio, ac yn parhau i weithio, gyda'r rhwydwaith LHDTC+, Stonewall Cymru a phartneriaid eraill i ddod yn gyflogwr mwy cynhwysol, gan ddatblygu diwylliant sy'n gwahodd pawb i fod yn wir yn nhw eu hunain. A dyna yw ystyr hyn: pawb yn wir yn nhw eu hunain. Felly, rydym yn falch o'r daith yr ydym wedi ymgymryd â hi i gael ein cydnabod yn un o'r cyflogwyr cynhwysol LHDTC+ gorau yng Nghymru am nifer o flynyddoedd, ac fel y cyflogwr gorau yn y DU yn 2018. Ac rwy'n nodi hyn oherwydd fy mod i'n teimlo yn gryf iawn bod yn rhaid i ni arwain drwy esiampl, ac rwy'n credu bod hynny yn enghraifft o arwain yn y maes hwn.
Fel y dywedasoch eisoes, Dirprwy Weinidog, mae'r wythnos hon yn nodi pen-blwydd terfysgoedd Stonewall yn Efrog Newydd, ar ddiwedd Mis Pride. Felly, o ran symud ymlaen, mae gennym ni ddatganiad, mae gennych chi fwriad. Ai eich bwriad chi yw siarad â chyflogwyr yn y sector preifat a'r sector cyhoeddus i geisio, os hoffech, gopïo ac efelychu'r hyn yr ydym wedi llwyddo i'w gyflawni yn y fan yma gyda chymorth pobl eraill?
I thank Joyce Watson for her question and her work on this area as well, with other Members of the Senedd and the Senedd Commission too. I think, like you say, it's only right that the beacon of democracy in Wales, our Senedd, our Welsh Parliament, leads the way when it comes to creating inclusive and safe workplaces. And I think it goes back to what we said previously, that you can't underestimate the difference it would make to somebody by actually feeling they can be themselves in their place of work as well.
Just to go back to a TUC survey of just a few years ago of LGBT+ workers across the UK, it found that two in five respondents had been harassed or discriminated against by a colleague, and only a third reported it to their employer. So, whilst we don't want that to happen in the workplace, people should also feel able that, actually, if there is an incident—. I hate to use the term, because it's not banter, because a joke to somebody is harmful to somebody else, but people need to feel, if something is said, that they feel safe and comfortable in raising that with their line manager or the appropriate person. And so I think credit where credit's due for the work that the Senedd has done on that, and I think it's only right that we share those examples with other workplaces and examples elsewhere in Wales of businesses that have done the right thing and that are leading the way, and, again, working with our colleagues across the trade union movement to make sure it's not the exception, it is the norm. This is what every workplace should be like.
Diolch i Joyce Watson am ei chwestiwn a'i gwaith yn y maes hwn hefyd, gydag Aelodau eraill o'r Senedd a Chomisiwn y Senedd hefyd. Rwy'n credu, fel y dywedwch, ei bod yn iawn fod enghraifft wych o ddemocratiaeth yng Nghymru, ein Senedd, Senedd Cymru, yn arwain y ffordd o ran creu gweithleoedd cynhwysol a diogel. Ac rwy'n credu ei fod yn mynd yn ôl at yr hyn a ddywedasom o'r blaen, na allwch danbrisio'r gwahaniaeth y byddai'n ei wneud i unigolion wrth iddyn nhw deimlo y gallant fod yn nhw eu hunain yn eu lle gwaith hefyd.
Gan ddychwelyd at arolwg gan y TUC ychydig flynyddoedd yn ôl, o weithwyr LHDT+ ledled y DU, canfu fod dau o bob pum ymatebydd wedi cael eu haflonyddu neu wedi dioddef gwahaniaethu yn eu herbyn gan gydweithiwr, a dim ond traean a ddywedodd hynny wrth eu cyflogwr. Felly, er nad ydym eisiau i hynny ddigwydd yn y gweithle, dylai pobl deimlo'n abl hefyd, mewn gwirionedd, os oes digwyddiad—. Mae'n gas gennyf ddefnyddio'r term, oherwydd nid cellwair yw e, oherwydd mae rhywbeth sy'n jôc i un unigolyn yn niweidiol i rywun arall, ond mae angen i bobl deimlo, os dywedir rhywbeth, eu bod yn teimlo'n ddigon diogel a chyfforddus i godi'r mater hwnnw gyda'u rheolwr llinell neu'r unigolyn priodol. Ac felly rwy'n credu bod clod yn ddyledus am y gwaith y mae'r Senedd wedi'i wneud ar hynny, ac rwy'n credu ei bod yn iawn ein bod yn rhannu'r enghreifftiau hynny gyda gweithleoedd ac enghreifftiau eraill mewn mannau eraill yng Nghymru o fusnesau sydd wedi gwneud y peth iawn ac sy'n arwain y ffordd, ac, unwaith eto, yn gweithio gyda'n cydweithwyr ar draws y mudiad undebau llafur i sicrhau nad eithriad ydyw, ond y norm. Dyma sut y dylai pob gweithle fod.
I welcome the statement from the Deputy Minister today. Some of my best memories come from Pride events in Wales. A Pride co-ordinator and specific Pride fund will only enhance the celebrations.
I cannot believe conversion therapy is still being discussed. I absolutely support today's promise to ban all aspects of conversion therapy in Wales.
I recently attended the official opening of Loaded Burgers and Fries in Rhondda, run by Lauren Bowen, who has been nominated for the Entrepreneur of Excellence award at the National Diversity Awards 2021. I also visited Treorchy Comprehensive School to sign their wall of difference during Diversity Week. It was refreshing and heartwarming to attend a school celebrating inclusivity. Bethan Howell, a teacher at the school, speaking about her experience, has helped a number of LGBTQ+ students at the school. LGBTQ+ inclusion makes a positive difference in our schools. How will Welsh Government encourage other schools across Wales to be more LGBTQ+ inclusive?
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog heddiw. Daw rhai o'm hatgofion gorau o ddigwyddiadau Pride yng Nghymru. Ni fydd cydgysylltydd Pride a chronfa Pride benodol ddim ond yn gwella'r dathliadau.
Ni allaf gredu bod therapi trosi yn dal i gael ei drafod. Rwy'n cefnogi'n llwyr yr addewid heddiw i wahardd pob agwedd ar therapi trosi yng Nghymru.
Yn ddiweddar, roeddwn yn bresennol yn agoriad swyddogol y busnes Loaded Burgers and Fries yn y Rhondda, sy'n cael ei redeg gan Lauren Bowen, sydd wedi'i henwebu ar gyfer y wobr Entrepreneur Rhagorol yn y Gwobrau Amrywiaeth Cenedlaethol 2021. Ymwelais hefyd ag Ysgol Gyfun Treorci i lofnodi eu wal o wahaniaeth yn ystod Wythnos Amrywiaeth. Roedd yn braf ac yn galonogol bod mewn ysgol sy'n dathlu cynhwysiant. Mae Bethan Howell, athrawes yn yr ysgol, gan siarad am ei phrofiad, wedi helpu nifer o fyfyrwyr LHDTC+ yn yr ysgol. Mae cynhwysiant LHDTC+ yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol yn ein hysgolion. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn annog ysgolion eraill ledled Cymru i fod yn fwy cynhwysol o ran LHDTC+?
Can I thank the Member for her question and highlighting some of the excellent work that is happening in schools in her own constituency of the Rhondda, but also right across Wales? I think it's really important to talk about this and also share it so we can support teachers and organisations elsewhere, and my colleague the Minister for Education and the Welsh Language, Jeremy Miles recently announced that we'd be giving £100,000 to help teachers to have the right tools and support and resources and confidence to teach in this way, not just as part of relationships and sex education, but the new curriculum, so I think, you know, a shout out to those schools for everything they're doing and for the nominations and the recognition. And also you mentioned Bethan Howell for everything she's doing, the difference her talking about her experiences made—. Because I think, as we said before, visibility is important, because you can't be what you can't see, and young people need to have those role models growing up as well.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn a thynnu sylw at rywfaint o'r gwaith rhagorol sy'n digwydd mewn ysgolion yn ei hetholaeth ei hun yn y Rhondda, ond hefyd ledled Cymru? Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn siarad am hyn a'i rannu hefyd fel y gallwn ni gefnogi athrawon a sefydliadau mewn mannau eraill, a chyhoeddodd fy nghyd-Aelod Gweinidog y Gymraeg ac Addysg Jeremy Miles yn ddiweddar y byddem ni'n rhoi £100,000 i helpu athrawon i gael yr offer a'r gefnogaeth a'r adnoddau cywir a hyder i addysgu yn y ffordd hon, nid yn unig fel rhan o berthnasoedd ac addysg rhyw, ond o ran y cwricwlwm newydd, felly diolch i'r yr ysgolion hynny am bopeth maen nhw'n ei wneud ac am yr enwebiadau a'r gydnabyddiaeth. A hefyd gwnaethoch chi sôn am Bethan Howell ynghylch popeth y mae hi'n ei wneud, y gwahaniaeth a wnaeth wrth iddi siarad am ei phrofiadau hi—. Oherwydd rwy'n credu, fel yr ydym ni wedi'i ddweud o'r blaen, fod gwelededd yn bwysig, oherwydd ni allwch chi fod yr hyn na allwch chi ei weld, ac mae angen i bobl ifanc gael yr esiamplau da hynny'n wrth dyfu i fyny hefyd.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Y datganiad nesaf yw'r un gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar waith teg a'r cyflog byw gwirioneddol mewn gofal cymdeithasol. A'r Dirprwy Weinidog i wneud ei datganiad. Julie Morgan.
The next statement is a statement by the Deputy Minister for Social Services on social care fair work and real living wage, and I invite the Deputy Minister to make the statement. Julie Morgan.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to be able to outline today our approach to ensuring that the real living wage is the minimum rate paid to care workers in Wales. We've long expressed our support for the Living Wage Foundation's real living wage, and this is something we would like to see implemented across all sectors of the economy. But we recognise that additional action is needed to ensure that it is implemented in social care. That is why it is a key element of our programme for government and a key priority for this Senedd term.
During the pandemic, social care workers began to receive wider recognition for the important role that they have in providing care and support to those that need it most. However, there is no greater recognition than fair reward. We are committed to creating a stronger, better paid workforce in social care. Improving pay for care workers supports our commitment to a fairer Wales, and underpins good-quality social care services that many people rely on.
Last year, we convened the social care fair work forum. The forum is a social partnership group in which our partners have come together to look at how the working conditions of social care workers can be improved in Wales. Social partnership brings together trade unions, employers and Government to identify and implement solutions that bring about better outcomes. It's a well-established way of working in Wales. So, I will be looking to the social care fair work forum to help us take forward the real living wage commitment. This is a long-term commitment, and we must work collectively with it to ensure that it brings about long-term sustainable change.
We intend to embark early in the Senedd term; I will be asking the social care work forum for their advice on how best to take this commitment forward and how we can ensure that, in doing it, we do not destabilise this fragile and complex sector. I also want to work jointly with the forum to understand how we might maximise the impact of this funding.
Fair work is about more than pay. The definition of fair work that we have adopted in Wales covers six characteristics, with equality and inclusion as a common thread throughout all of these. The characteristics include, for example, employee voice and collective representation, security and flexibility, growth and progression, and safe, healthy and inclusive working environments. We need to be confident that public funds will mean workers are better off and the sector stronger, and that public funds will be a catalyst and a lever for employers introducing a wider range of benefits and fair work practices for workers.
Social care workers deserve fair reward, and there is a sense of urgency in ensuring that happens, and I want to see a first group of workers receiving the payment early in this term of Government.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o allu amlinellu heddiw ein dull o sicrhau mai'r cyflog byw gwirioneddol yw'r gyfradd isaf a gaiff ei dalu i weithwyr gofal yng Nghymru. Rydym ni wedi mynegi ein cefnogaeth ers tro byd i gyflog byw gwirioneddol y Sefydliad Cyflog Byw, ac mae hyn yn rhywbeth yr hoffem ni ei weld yn cael ei weithredu hyd a lled pob sector o'r economi. Ond rydym ni'n cydnabod bod angen cymryd camau ychwanegol i sicrhau ei fod yn cael ei weithredu ym maes gofal cymdeithasol. Dyna pam y mae'n elfen allweddol o'n rhaglen lywodraethu ac yn flaenoriaeth allweddol ar gyfer tymor y Senedd hon.
Yn ystod y pandemig, dechreuodd gweithwyr gofal cymdeithasol gael cydnabyddiaeth ehangach am y rhan bwysig sydd ganddyn nhw yn darparu gofal a chymorth i'r rhai sydd ei angen fwyaf. Fodd bynnag, nid oes mwy o gydnabyddiaeth na gwobr deg. Rydym ni wedi ymrwymo i greu gweithlu cryfach sy'n cael eu talu'n well ym maes gofal cymdeithasol. Mae gwella cyflogau gweithwyr gofal yn cefnogi ein hymrwymiad i Gymru decach, ac yn sail i wasanaethau gofal cymdeithasol o ansawdd da y mae llawer o bobl yn dibynnu arnyn nhw.
Y llynedd, gwnaethom ni gynnal y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol. Mae'r fforwm yn grŵp partneriaeth cymdeithasol lle mae ein partneriaid wedi dod at ei gilydd i ystyried sut y mae modd gwella amodau gwaith gweithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru. Mae partneriaeth gymdeithasol yn dwyn ynghyd undebau llafur, cyflogwyr a'r Llywodraeth i nodi a gweithredu atebion sy'n arwain at well ganlyniadau. Mae'n ffordd sefydledig o weithio yng Nghymru. Felly, byddaf i'n disgwyl i'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol ein helpu ni i ddatblygu'r ymrwymiad cyflog byw gwirioneddol. Mae hwn yn ymrwymiad hirdymor, a rhaid i ni weithio gyda'n gilydd gydag ef i sicrhau ei fod yn arwain at newid cynaliadwy hirdymor.
Rydym ni'n bwriadu cychwyn yn gynnar yn nhymor y Senedd; byddaf i'n gofyn i'r fforwm gwaith gofal cymdeithasol am eu cyngor ar y ffordd orau o ddatblygu'r ymrwymiad hwn a sut y gallwn ni sicrhau, wrth wneud hynny, nad ydym ni'n ansefydlogi'r sector bregus a chymhleth hwn. Rwyf i hefyd eisiau gweithio ar y cyd â'r fforwm i ddeall sut y gallem ni sicrhau bod y cyllid hwn yn cael yr effaith fwyaf posibl.
Mae gwaith teg yn ymwneud â mwy na thâl. Mae'r diffiniad o waith teg yr ydym ni wedi'i fabwysiadu yng Nghymru yn cynnwys chwe nodwedd, gyda chydraddoldeb a chynhwysiant yn llinyn cyffredin ym mhob un o'r rhain. Mae'r nodweddion yn cynnwys, er enghraifft, llais gweithwyr a chynrychiolaeth gyfunol, diogelwch a hyblygrwydd, twf a dilyniant, ac amgylcheddau gwaith diogel, iach a chynhwysol. Mae angen i ni fod yn hyderus y bydd arian cyhoeddus yn golygu bod gweithwyr yn well eu byd a'r sector yn gryfach, ac y bydd arian cyhoeddus yn gatalydd ac yn sbardun i gyflogwyr sy'n cyflwyno amrywiaeth ehangach o fudd-daliadau ac arferion gwaith teg i weithwyr.
Mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn haeddu gwobr deg, ac mae ymdeimlad o frys wrth sicrhau bod hynny'n digwydd, ac yr wyf i eisiau gweld grŵp cyntaf o weithwyr yn cael y taliad yn gynnar yn nhymor hwn y Llywodraeth.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
However, it is a complex sector, and we know that long-lasting change will need to be approached with a steady hand, and must be based on careful consideration. We will need to take a phased approach to implementing this commitment, which means that not all workers will receive the real living wage at the same time. This is because we recognise that employers and commissioners will need time to adjust to changes. We want to ensure that they are never rolled back.
This is a sector where there are hundreds of employers and tens of thousands of workers. The vast majority—about 85 per cent of services—are in the independent sector. A large number of independent sector providers are running just one or two small homes or services, and they are the employer. This means that pay, terms and conditions are variable across the sector. Rates of pay for care workers differ from service to service and across local authorities. We understand that a small number of employers are already paying the real living wage. Most, however, do not.
Even though we are investing public money, there are challenges in mandating employers to go further than the statutory minimum set by the UK Government. We will need to work through the commissioning arrangements to make this happen. We need to take advantage of the strong working arrangements that we have between providers and commissioners.
This commitment will help support recruitment, but it is important that, in implementing the commitment, we don't create new challenges for providers. That's why engagement with all parts of the sector, through social partnership, is so important. This illustrates the complexity of the issues that we need to work through.
I will be asking to attend a meeting of the forum in July, when I'll be asking the forum members to make recommendations to me about the best approach to ensuring that care workers in Wales enjoy fairer pay by 2024. I will be asking the forum to engage with the sector as it undertakes that work. I recognise that this commitment will have an impact on parts of the sector not directly represented at the forum, and so we will also ensure that engagement on this commitment is wider than forum membership. When I meet the forum in July, I'll be asking them to consider which part of the sector should be our starting point. I'll be asking the forum to report back to us, following which I will make a further statement on our plans for implementing this commitment.
We are committed to making social care a long-term career choice, where workers consider they are properly rewarded and supported. This is vital if we are to strengthen the workforce. Strengthening the workforce will underpin the development of social care services. It will ensure the sector can meet the changing needs of our communities. This is the foundation on which services will be become stronger. This is about delivering a fairer, stronger Wales.
Fodd bynnag, mae'n sector cymhleth, ac rydym ni'n gwybod y bydd angen ymdrin â newid hirdymor gyda llaw gadarn, a rhaid iddo fod yn seiliedig ar ystyriaeth ofalus. Bydd angen i ni fynd ati fesul cam i weithredu'r ymrwymiad hwn, sy'n golygu na fydd pob gweithiwr yn cael y cyflog byw gwirioneddol ar yr un pryd. Y rheswm dros hyn yw ein bod ni'n cydnabod y bydd angen amser ar gyflogwyr a chomisiynwyr i addasu i newidiadau. Rydym ni eisiau sicrhau nad ydyn nhw byth yn cael eu tynnu nôl.
Mae hwn yn sector lle mae cannoedd o gyflogwyr a degau o filoedd o weithwyr. Mae'r mwyafrif llethol—tua 85 y cant o wasanaethau—yn y sector annibynnol. Dim ond un neu ddau o gartrefi neu wasanaethau bach y mae nifer fawr o ddarparwyr sector annibynnol yn eu cynnal, a nhw yw'r cyflogwr. Mae hyn yn golygu bod cyflog, telerau ac amodau yn amrywio ledled y sector. Mae cyfraddau cyflog gweithwyr gofal yn amrywio o wasanaeth i wasanaeth a ledled awdurdodau lleol. Rydym ni'n deall bod nifer fach o gyflogwyr eisoes yn talu'r cyflog byw gwirioneddol. Fodd bynnag, nid felly y rhan fwyaf ohonyn nhw.
Er ein bod ni'n buddsoddi arian cyhoeddus, mae heriau o ran gorfodi cyflogwyr i fynd ymhellach na'r isafswm statudol a gafodd ei bennu gan Lywodraeth y DU. Bydd angen i ni weithio drwy'r trefniadau comisiynu i wneud i hyn ddigwydd. Mae angen i ni fanteisio ar y trefniadau gweithio cryf sydd gennym ni rhwng darparwyr a chomisiynwyr.
Bydd yr ymrwymiad hwn yn helpu i gefnogi recriwtio, ond mae'n bwysig, wrth weithredu'r ymrwymiad, nad ydym ni'n creu heriau newydd i ddarparwyr. Dyna pam y mae ymgysylltu â phob rhan o'r sector, drwy bartneriaeth gymdeithasol, mor bwysig. Mae hyn yn dangos cymhlethdod y materion y mae angen i ni weithio drwyddyn nhw.
Byddaf i'n gofyn i fod yn bresennol yn fforwm mis Gorffennaf, pan fyddaf i'n gofyn i aelodau'r fforwm wneud argymhellion i mi ynghylch y dull gorau o sicrhau bod gweithwyr gofal yng Nghymru yn mwynhau cyflog tecach erbyn 2024. Byddaf i'n gofyn i'r fforwm ymgysylltu â'r sector wrth iddo ymgymryd â'r gwaith hwnnw. Rwy'n cydnabod y bydd yr ymrwymiad hwn yn cael effaith ar rannau o'r sector nad ydyn nhw yn cael eu cynrychioli'n uniongyrchol yn y fforwm, ac felly byddwn ni hefyd yn sicrhau bod ymgysylltu ar yr ymrwymiad hwn yn ehangach nag aelodaeth y fforwm. Pan fyddaf i'n cwrdd â'r fforwm ym mis Gorffennaf, byddaf i'n gofyn iddyn nhw ystyried pa ran o'r sector ddylai fod yn fan cychwyn i ni. Byddaf i'n gofyn i'r fforwm adrodd yn ôl i ni, ac yn dilyn hynny byddaf i'n gwneud datganiad arall ar ein cynlluniau ar gyfer gweithredu'r ymrwymiad hwn.
Rydym ni wedi ymrwymo i wneud gofal cymdeithasol yn ddewis gyrfa hirdymor, lle mae gweithwyr o'r farn eu bod yn cael eu gwobrwyo a'u cefnogi'n briodol. Mae hyn yn hanfodol os ydym ni eisiau cryfhau'r gweithlu. Bydd cryfhau'r gweithlu yn sail i ddatblygu gwasanaethau gofal cymdeithasol. Bydd yn sicrhau bod y sector yn gallu diwallu anghenion newidiol ein cymunedau. Dyma'r sylfaen ar gyfer cryfhau gwasanaethau. Mae hyn yn ymwneud â darparu Cymru decach a chryfach.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies.
Conservative spokesperson, Gareth Davies.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Deputy Minister for your statement this afternoon.
It's deeply disappointing that fair pay for social care workers is such a long way off. I'd have thought, Deputy Minister, with my party pledging to pay staff in social care at least £10 per hour, and Plaid Cymru pledging to increase the pay in real terms, that introducing the real living wage would have been the bare minimum you would have done. Instead, Welsh Government have kicked it into the long grass and asked a committee to come up with recommendations—not that we should be surprised, given how the Welsh Government have treated the social care workforce during the past 15 months. Social care staff are some of the lowest paid workers, but they were expected to go above and beyond during the pandemic. We all remember only too well the £500 promised to care staff last year, which was dogged by dither and delay because the Welsh Government failed to discuss the matter with the Treasury before winging out their press release. Deputy Minister, we are grateful that you remedied this with an additional payment, but now will you apologise publicly to all those who missed out on the initial payment, and will you task the social care fair work forum with looking beyond the real living wage? Will you be asking them to look at the issue of sick pay, which was highlighted over the course of this pandemic?
A House of Lords inquiry found that care homes that relied upon those who funded their own care were able to pay staff almost double that of those homes funded by local authorities. Do you agree, Deputy Minister, that to properly fund social care staff we have to ensure that local authorities are properly funded? Will you reassure this Chamber that future local government settlements will allow our councils to pay social care staff a fair wage?
Of course, how we value our staff is not just in the amount we pay them; how we treat them and how we train them is almost as important as paying a fair wage. Unfortunately, Wales has a social care workforce that has been demotivated and demoralised for far too long. As a result, we have seen record staff turnover rates and sky-high job vacancies.
Deputy Minister, the previous Welsh Government set a target of employing 20,000 more social care staff by the end of this decade. Is it still your intention to do so and, if so, will you outline the steps you'll be taking to achieve this target? According to the latest available figures, we have 9 per cent of posts in adult social care unfilled and a staff turnover rate of 13 per cent. In domiciliary care, the turnover rate is an astronomical 30 per cent a year. Deputy Minister, do you agree that unless we tackle the demoralisation of staff, the issue of pay becomes secondary? Aside from the issue of a fair wage, how will the Welsh Government make the profession more attractive to both existing staff and those thinking of pursuing a caring profession?
I look forward to working with you, Deputy Minister, to improve the pay and conditions of staff working in social care, to ensuring care work becomes a more desirable profession, and a fair reflection of the value we place upon the amazing staff working in care. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Dirprwy Weinidog am eich datganiad y prynhawn yma.
Mae'n siomedig iawn bod cyflog teg i weithwyr gofal cymdeithasol mor bell i ffwrdd. Byddwn i wedi meddwl, Dirprwy Weinidog, gyda'n plaid ni'n addo talu o leiaf £10 yr awr i staff ym maes gofal cymdeithasol, a Phlaid Cymru yn addo cynyddu'r cyflog mewn termau real, mai cyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol fyddai'r isafswm lleiaf y byddech chi wedi'i wneud. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru wedi'i fwrw o'r neilltu ac wedi gofyn i bwyllgor lunio argymhellion—er ni ddylai hynny fod yn syndod, o ystyried sut y mae Llywodraeth Cymru wedi trin y gweithlu gofal cymdeithasol yn ystod y 15 mis diwethaf. Staff gofal cymdeithasol yw rhai o'r gweithwyr â'r cyflogau isaf, ond roedd disgwyl iddyn nhw fynd uwchlaw a thu hwnt i’w dyletswydd yn ystod y pandemig. Rydym ni i gyd yn cofio'n iawn y £500 a gafodd ei addo i staff gofal y llynedd, a gafodd ei lesteirio gan betruso ac oedi oherwydd methodd Llywodraeth Cymru â thrafod y mater gyda'r Trysorlys cyn anfon ei datganiad i'r wasg. Dirprwy Weinidog, rydym ni'n ddiolchgar i chi gywiro hyn gyda thaliad ychwanegol, ond nawr, a wnewch chi ymddiheuro'n gyhoeddus i bawb a gollodd y taliad cychwynnol, ac a wnewch chi roi'r dasg i'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol i edrych y tu hwnt i'r cyflog byw gwirioneddol? A fyddwch yn gofyn iddyn nhw edrych ar dâl salwch, a gafodd ei amlygu yn ystod y pandemig hwn?
Gwnaeth ymchwiliad gan Dŷ'r Arglwyddi ddarganfod bod cartrefi gofal a oedd yn dibynnu ar y rhai a oedd yn ariannu eu gofal eu hunain yn gallu talu staff bron ddwywaith cyflog y cartrefi hynny a oedd wedi'u hariannu gan awdurdodau lleol. A ydych chi'n cytuno, Dirprwy Weinidog, fod yn rhaid i ni sicrhau bod awdurdodau lleol yn cael eu hariannu'n briodol er mwyn ariannu staff gofal cymdeithasol yn briodol? A wnewch chi sicrhau'r Siambr hon y bydd setliadau llywodraeth leol yn y dyfodol yn caniatáu i'n cynghorau dalu cyflog teg i staff gofal cymdeithasol?
Wrth gwrs, nid wrth y swm yr ydym ni'n ei dalu iddyn nhw yn unig yr ydym ni'n gwerthfawrogi ein staff; mae sut yr ydym ni'n eu trin nhw a'r ffordd yr ydym ni'n eu hyfforddi nhw bron yr un mor bwysig â thalu cyflog teg. Yn anffodus, mae gan Gymru weithlu gofal cymdeithasol sydd wedi colli brwdfrydedd ac wedi digalonni ers amser maith. O ganlyniad, rydym ni wedi gweld y cyfraddau trosiant staff uchaf erioed a niferoedd uchel iawn o swyddi gwag.
Dirprwy Weinidog, gosododd Llywodraeth flaenorol Cymru darged o gyflogi 20,000 yn fwy o staff gofal cymdeithasol erbyn diwedd y degawd hwn. Ai eich bwriad chi o hyd yw gwneud hynny ac, os felly, a wnewch chi amlinellu'r camau y byddwch chi'n eu cymryd i gyflawni'r targed hwn? Yn ôl y ffigurau diweddaraf sydd ar gael, mae gennym ni 9 y cant o swyddi ym maes gofal cymdeithasol i oedolion heb eu llenwi a chyfradd trosiant staff o 13 y cant. Ym maes gofal cartref, mae'r gyfradd drosiant yn 30 y cant enfawr y flwyddyn. Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cytuno, oni bai ein bod ni'n mynd i'r afael â digalondid staff, bydd y mater cyflog yn eilradd? Ar wahân i fater cyflog teg, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud y proffesiwn yn fwy deniadol i staff presennol a'r rhai sy'n ystyried dilyn proffesiwn gofalu?
Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi, Dirprwy Weinidog, i wella cyflog ac amodau staff sy'n gweithio ym maes gofal cymdeithasol, i sicrhau bod gwaith gofal yn dod yn broffesiwn mwy dymunol, ac yn adlewyrchu'n deg y gwerth yr ydym ni'n ei roi ar y staff anhygoel sy'n gweithio ym maes gofal. Diolch yn fawr iawn.
I thank the Member very much for those remarks, and I'd like to reiterate our total commitment to the social care workforce. The pay issue has certainly not been kicked into the long grass. As I said in my statement, we need to do this carefully and cautiously because it is a very complex—. The care sector is very complex, and we need to do it in partnership, working with trade unions, working with employers and working with other interested parties. I think it is essential that we move forward in that sort of way, and it would be very foolish to try to rush and do that.
Nevertheless, we do want to move as quickly as we can because we recognise that social care staff have been paid a very lowly wage for a very long time. So, we do intend to implement some parts of the sector as soon as we can. I hope by April next year that we will be able to start paying some parts of the sector, but we are depending on the social care fair work forum to work with us, in the joint way that I've described, to decide who should be the first social care workers to receive the uplift. And, of course, to work with the local authorities, whom he mentioned, to make sure that we are all working together to reach a common goal, because I think what the pandemic has done is make everybody realise that we do want to ensure that social care workers do get a better deal, and they certainly don't have that now.
We are paying the real living wage and that is a priority in our programme for government and, of course, it's a rate of pay that is independently calculated every year to meet the real cost of living. And it is reviewed—the Living Wage Foundation accredits organisations that pay the living wage—and so this is really, I think, the most appropriate way to move forward. But we do know that more will be needed to be done, but I think the delivery of the real living wage will make a real difference to care workers' lives. But we do accept that it is one step forward.
I think he referred to the demoralisation of the care staff. Certainly, they've been through a huge upheaval and faced tremendous difficulties that we could never have imagined that they would have done. But I do think that the payment of the two lots of special bonuses was a great uplift to them, because many of them spoke to me and said how this did make them feel that they were being acknowledged, and that their work was being acknowledged. So, I think that was very important. We have worked very hard on trying to increase the professionalisation of the social care staff by registration. That's something that we were doing before the pandemic hit us, and I think it is something that will ensure that the social care staff have pride in their profession. So, I thank him for his remarks, but I think we are going on the right way.
Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y sylwadau yna, a hoffwn i ailadrodd ein hymrwymiad llwyr i'r gweithlu gofal cymdeithasol. Yn sicr, nid yw'r mater cyflog wedi'i fwrw ymaith. Fel y dywedais i yn fy natganiad, mae angen i ni wneud hyn yn ofalus ac yn ochelgar oherwydd ei fod yn gymhleth iawn—. Mae'r sector gofal yn gymhleth iawn, ac mae angen i ni wneud hynny mewn partneriaeth, gan weithio gydag undebau llafur, gweithio gyda chyflogwyr a gweithio gyda phartïon eraill â diddordeb. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol i ni symud ymlaen yn y math hwnnw o ffordd, a byddai'n ffôl iawn ceisio rhuthro a gwneud hynny.
Serch hynny, rydym ni eisiau symud cyn gynted ag y gallwn ni oherwydd ein bod ni'n cydnabod bod staff gofal cymdeithasol wedi cael cyflog isel iawn am gyfnod hir iawn. Felly, rydym ni'n bwriadu gweithredu rhai rhannau o'r sector cyn gynted ag y gallwn ni. Rwy'n gobeithio erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf y byddwn ni'n gallu dechrau talu rhai rhannau o'r sector, ond rydym ni'n dibynnu ar y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol i weithio gyda ni, yn y ffordd ar y cyd yr wyf wedi'i disgrifio, i benderfynu pwy ddylai fod y gweithwyr gofal cymdeithasol cyntaf i gael y cynnydd. Ac, wrth gwrs, gweithio gyda'r awdurdodau lleol, yr oedd ef wedi sôn amdanyn nhw, i sicrhau ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i gyrraedd nod cyffredin, oherwydd rwy'n credu mai'r hyn y mae'r pandemig wedi'i wneud yw gwneud i bawb sylweddoli ein bod ni eisiau sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael gwell cytundeb, ac yn sicr nid oes ganddyn nhw hynny nawr.
Rydym ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol ac mae hynny'n flaenoriaeth yn ein rhaglen lywodraethu ac, wrth gwrs, mae'n gyfradd gyflogau sy'n cael ei chyfrifo'n annibynnol bob blwyddyn i dalu gwir gostau byw. A chaiff ei adolygu—mae'r Sefydliad Cyflog Byw yn achredu sefydliadau sy'n talu'r cyflog byw—ac felly dyma'r ffordd fwyaf priodol, rwy'n credu, o symud ymlaen. Ond rydym ni'n ymwybodol y bydd angen gwneud mwy, ond rwy'n credu y bydd darparu'r cyflog byw gwirioneddol yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau gweithwyr gofal. Ond rydym ni'n derbyn ei fod yn un cam ymlaen.
Rwy'n credu iddo gyfeirio at ddigalonni'r staff gofal. Yn sicr, maen nhw wedi bod drwy newid enfawr ac wedi wynebu anawsterau aruthrol na allem ni fyth fod wedi dychmygu y bydden nhw wedi'u gwneud. Ond rwy'n credu bod talu'r ddau daliad bonws arbennig yn gynnydd mawr iddyn nhw, oherwydd siaradodd llawer ohonyn nhw â mi a dweud sut roedd hyn yn gwneud iddyn nhw deimlo eu bod yn cael eu cydnabod, a bod eu gwaith yn cael ei gydnabod. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn i geisio cynyddu'r gwaith o broffesiynoli'r staff gofal cymdeithasol drwy gofrestru. Mae hynny'n rhywbeth yr oeddem ni'n ei wneud cyn i'r pandemig ein taro ni, ac rwy'n credu ei fod yn rhywbeth a fydd yn sicrhau bod y staff gofal cymdeithasol yn ymfalchïo yn eu proffesiwn. Felly, diolchaf iddo ef am ei sylwadau, ond rwy'n credu ein bod ni'n mynd ar y ffordd iawn.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch, Dirprwy Weinidog, am y datganiad, ac mae hwn yn rhywbeth dwi'n ei groesawu fel cam i'r cyfeiriad cywir. Mae yna frawddeg yn y datganiad sy'n fy mhoeni i. Mi ddywedasoch chi yn ystod y pandemig fod gweithwyr gofal wedi dechrau derbyn y gydnabyddiaeth ehangach am y rôl bwysig maen nhw'n ei chwarae yn darparu gofal a chefnogaeth i'r bobl sydd eu hangen fwyaf. Mae hynny'n wir, wrth gwrs, ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol, fod yna ryw ddealltwriaeth newydd wedi dod o bwysigrwydd y sector yma, ond does yna byth esgus i Lywodraeth fod dim ond yn deffro rŵan, yn ystod pandemig, i werth y sector yma, a dyna pam dwi mor rhwystredig ei bod hi wedi cymryd pandemig i ni ddod at y pwynt yma lle mae yna gydnabyddiaeth yn dechrau cael ei dangos iddyn nhw o ran lefel eu cyflog.
Mae yna rywbeth y gallech chi ei wneud. Ydy, mae hi'n gorfod bod yn broses ofalus. Mi fyddwn i'n licio gweld y broses yn digwydd yn llawer cyflymach na dwi wedi'i gweld yn cael ei hamlinellu gan y Dirprwy Weinidog heddiw, ond, oes, mae yna gamau i'w dilyn. Un peth y gallai'r Llywodraeth ei wneud, felly, fyddai pan fydd y cynnydd yn cael ei gyflwyno yn y ffordd briodol, ei fod o'n cael ei 'backdate-io' i gynnwys elfennau o'r pandemig lle mae gweithwyr gofal wedi mynd ymhell tu hwnt beth fyddai unrhyw un yn ei ddisgwyl ohonyn nhw wrth ofalu am y bobl maen nhw'n gofalu amdanyn nhw.
Pam cynnig y cyflog byw gwirioneddol yn hytrach na'r £10? Nid dim ond ni a'r Blaid Geidwadol; mae undeb Unsain wedi argymell y dylai £10 fod y ffigur. Oes yna reswm pam? Achos rydych chi'n agos ato fo—rhyw £9.50 ydy'r ffigur erbyn hyn. Pam pitsio hwn yn is pan fo yna gryn waith wedi cael ei wneud ar hyn, yn cynnwys gan yr undebau llafur priodol, i benderfynu beth fyddai'r lefel? Gadewch i ni fod yn onest; dydy £10 yr awr ddim yn agos at fod yn ddigon chwaith.
Nid dim ond lefel y cyflog sydd yn bwysig. Mae cyfran llawer rhy fawr o'r gweithlu ar gytundebau sero oriau. Rydym ni ym Mhlaid Cymru wedi cynnig cynigion dro ar ôl tro yn y Senedd yma, yn gofyn, 'Plis, wnewch chi fynd i'r afael â hyn ac atal y cytundebau sero oriau o fewn y sector yma?' Mae'r Llywodraeth wedi dewis gwrthod hynny. A ydy o'n fwriad gennych chi rŵan, ochr yn ochr â'r cynnig yma o gynyddu cyflog, i fynd ar ôl y mater hwnnw?
Ac ar y bonws, yn olaf, dwi'n cyd-fynd efo llefarydd y Ceidwadwyr fod Llywodraeth Cymru wedi delio efo mater y bonws mewn ffordd gwbl shambolic, mewn difri, ac y dylid bod wedi rhoi'r hwyaid mewn rhes cyn gwneud cyhoeddiadau, ac rydym ni'n gwybod faint o oedi a fu oherwydd y blerwch, bryd hynny. Ond, hynny ydy, y Trysorlys Ceidwadol, yn y pen draw, wnaeth fethu â delio efo'r mater yn y ffordd ddifrifol yr oedd o'n ei haeddu a ffeindio datrysiad, fel bod y problemau yn gallu cael eu datrys. Ac un broblem sy'n codi dro ar ôl tro gen i ac Aelodau eraill ar y meinciau yma ydy'r bobl sydd wedi colli credyd cynhwysol wrth iddyn nhw gael cynnig y bonws. Ydy hwnnw'n rhywbeth rydych chi'n dal yn trio mynd i'r afael â fo, yn cynnwys y posibilrwydd o gynyddu'r bonws i'r rheini sydd wedi gweld eu hunain yn colli arian a fyddai wedi dod fel arall o dan y credyd cynhwysol?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you, Deputy Minister, for your statement, and this is something I welcome as a step in the right direction. There's a sentence in the statement that causes me some concern. You said that during the pandemic care workers had started to receive the broader recognition they deserve for the important role that they play in providing care and support for those who need it most. That's true, of course, for the public in general, that there is now an enhanced understanding of the importance of the sector, but there's never any excuse for a Government only now to be waking up, during a pandemic, to the value of this sector, and that's why I'm so frustrated that it's taken a pandemic for us to get to this point where there is proper recognition starting to be shown in terms of their wage level.
There is something that you can do. Yes, it does have to be done cautiously. I would like to see the process happening far more quickly than I have seen outlined by the Deputy Minister today, but, yes, there are steps that need to be taken. One thing that the Government could do would be that when changes are introduced in the appropriate manner, that it would be backdated to include elements of the pandemic when care workers have gone way beyond what anyone could have expected of them in caring for the most vulnerable people.
Why propose the real living wage rather than the £10? It's not just us and the Conservative Party; Unison have recommended that £10 should be the figure. Is there a reason? Because you're getting close to it—£9.50, I think, is the figure now. Why pitch this at that lower level when there has been a lot of work done on this, including by the relevant trade unions, to decide what the level should be? Let's be honest; £10 an hour isn't close to being enough either.
It's not just salary levels that are important. Far too large a percentage of the workforce are on zero-hours contracts. We in Plaid Cymru have brought forward motions time and time again, asking you, 'Please, tackle this issue and prevent the use of these zero-hours contracts within this sector.' But the Government has chosen to reject those proposals. Is it your intention now, along with this proposal of a salary increase, to pursue that issue too?
And on the the bonus, finally, I agree with the Conservative spokesperson that the Welsh Government dealt with the issue of the bonus in a shambolic manner, if truth be told, and that the ducks should have been in a row before announcements were made, and we know how much delay there was because of that. But it was the Conservative Treasury, ultimately, that failed to deal with the issue in the serious manner it deserved and to find a solution so that those problems could be resolved. And one problem that is raised time and time again by me and others on these benches is the people who have missed out on universal credit as they've been offered that bonus. Is that something that you are still trying to tackle, including the possibility of increasing the bonus for those who have lost out on benefits as a result?
I thank Rhun ap Iorwerth for all those points. In terms of why the real living wage rather than the £10 that he mentioned, I think I did respond to that, to the Conservative spokesperson. The real living wage provides certainty to workers that their rates of pay will be independently and fairly reviewed each year. Rather than a one-off figure, such as £10, workers can be assured it will be updated every year. The Living Wage Foundation is a very respected organisation that makes a calculation and they have come up with the £9.50, and I think it will be a great step forward when we do implement the £9.50 for all social care workers. I do acknowledge that it is a step in the right direction, but as I said, we are relying then very much on the social care fair work forum to work on all these issues with us.
And all the other points that he mentioned about the bonus, you know, I think, obviously, the fact that the UK Government continued to tax the bonus and also allowed it to affect the benefits is something that they did have the power to do, and the fact that they didn't do it does show their lack of sympathy with social care workers.
The other points he makes about the zero-hours contracts and the different recognition of social care workers, those are all things that the social care fair work forum will be considering. But I just really feel that this is a step forward and we will deliver the real living wage to all social care workers by 2024, but we will start delivering it by April next year and I think that that is a reasonable time frame.
Diolch i Rhun ap Iorwerth am yr holl bwyntiau yna. O ran pam y cyflog byw gwirioneddol yn hytrach na'r £10 y gwnaeth ef ei grybwyll, rwy'n credu i mi ymateb i hynny, i lefarydd y Ceidwadwyr. Mae'r cyflog byw gwirioneddol yn rhoi sicrwydd i weithwyr y bydd eu cyfraddau cyflog yn cael eu hadolygu'n annibynnol ac yn deg bob blwyddyn. Yn hytrach na ffigur untro, fel £10, mae modd rhoi sicrwydd i weithwyr y caiff ei ddiweddaru bob blwyddyn. Mae'r Sefydliad Cyflog Byw yn sefydliad uchel ei barch sy'n gwneud cyfrifiad ac maen nhw wedi cynnig £9.50, ac rwy'n credu y bydd yn gam mawr ymlaen pan fyddwn ni'n gweithredu'r £9.50 ar gyfer pob gweithiwr gofal cymdeithasol. Rwyf i'n cydnabod ei fod yn gam i'r cyfeiriad iawn, ond fel y dywedais i, rydym ni'n dibynnu'n fawr wedyn ar y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol i weithio ar yr holl faterion hyn gyda ni.
Ac mae'r holl bwyntiau eraill ynghylch y bonws y gwnaeth ef sôn amdanyn nhw, fe wyddoch chi, rwy'n credu, yn amlwg, y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi parhau i drethu'r bonws a hefyd yn caniatáu iddo effeithio ar y buddion yn rhywbeth yr oedd ganddyn nhw'r pŵer i'w wneud, ac mae'r ffaith nad oedden nhw wedi'i wneud yn dangos eu diffyg cydymdeimlad â gweithwyr gofal cymdeithasol.
Y pwyntiau eraill y mae ef yn eu gwneud ynghylch y contractau dim oriau a'r gydnabyddiaeth wahanol i weithwyr gofal cymdeithasol, mae'r rheini i gyd yn bethau y bydd y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol yn eu hystyried. Ond rydw i wir yn teimlo bod hwn yn gam ymlaen a byddwn ni'n darparu'r cyflog byw gwirioneddol i bob gweithiwr gofal cymdeithasol erbyn 2024, ond byddwn ni'n dechrau ei gyflawni erbyn mis Ebrill y flwyddyn nesaf ac rwy'n credu bod hynny'n amserlen resymol.
Ac yn olaf, Vikki Howells.
Finally, Vikki Howells.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Minister, for your statement. I wonder if you're able to say a little more about the definition of social care workers. It's an issue that I've had raised with me and that I have, in turn, written to you about—that some types of workers aren't included in the social care recognition scheme, for example, advocates and business support staff.
Secondly, I welcome your comments around making social care a long-term career choice. Are you able to say anything further around Welsh Government work in terms of social care and the skills agenda? We should all recognise social care as a skilled job, of course, but how can we make sure that it is actually regarded as such?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Tybed a allwch chi ddweud ychydig mwy am y diffiniad o weithwyr gofal cymdeithasol. Mae'n fater sydd wedi'i godi gyda mi ac rwyf i, yn fy nhro, wedi ysgrifennu atoch chi yn ei gylch—nad yw rhai mathau o weithwyr wedi'u cynnwys yn y cynllun cydnabod gofal cymdeithasol, er enghraifft, eiriolwyr a staff cymorth busnes.
Yn ail, rwy'n croesawu eich sylwadau ynghylch gwneud gofal cymdeithasol yn ddewis gyrfa hirdymor. A allwch chi ddweud unrhyw beth arall am waith Llywodraeth Cymru o ran gofal cymdeithasol a'r agenda sgiliau? Dylem ni i gyd gydnabod bod gofal cymdeithasol yn swydd fedrus, wrth gwrs, ond sut y gallwn ni sicrhau ei fod yn wir yn cael ei ystyried felly?
I thank Vikki Howells for those questions. The issue about who has had the recognition payment has obviously caused some issues, particularly with the people she has mentioned—advocates and business support. But the purpose of giving the bonus to social care workers was to give it to those who actually do deliver the service. And we really wish we could deliver it much wider, but of course, there is a financial limit to what we are actually able to do. So, one of the first tasks that we'll be asking of the social care fair work forum is to work with us in defining who will be the social care workers who will receive the real living wage, and that will not be easy to do. That's why I've said, really, that this is a complex process and why we don't want to rush into doing it. It's obvious that some workers are social care workers, for example, people working in residential care homes or people delivering domiciliary care, but there's a whole host of other people who have to be considered. So, that will be one of the first tasks of the social care fair work forum, and I'm really glad that we'll be doing that jointly with the unions and with employers and other organisations.
Now, in trying to encourage people to choose social care as a career choice, Social Care Wales has been very successful in terms of its registration of domiciliary workers and now it's moving on to the registration of residential care workers. The registration process does highlight the skills that so many people have, and what could be more important than caring for an elderly, vulnerable person or a vulnerable child? It is one of the most important jobs that could be done, and by their advertising—they've got an advertising process that is very well respected and has, in fact, been copied by other countries in the UK, by Scotland in particular—they have managed to attract people to apply for social care worker posts. But I absolutely agree with her that we have to put in all that we possibly can to ensure that these jobs remain successful jobs for people where they feel that they have got a career in front of them. And I think making sure that there is improvement in their pay is one of the first steps towards that.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiynau yna. Mae'n amlwg bod y mater ynglŷn â phwy sydd wedi cael y taliad cydnabod wedi achosi rhai problemau, yn enwedig gyda'r bobl y mae hi wedi sôn amdanyn nhw—eiriolwyr a chymorth busnes. Ond diben rhoi'r bonws i weithwyr gofal cymdeithasol oedd ei roi i'r rhai sydd wir yn darparu'r gwasanaeth. Ac rydym ni wir yn dymuno y gallem ni ei ddosbarthu'n llawer ehangach, ond wrth gwrs, mae terfyn ariannol i'r hyn y gallwn ni ei wneud mewn gwirionedd. Felly, un o'r tasgau cyntaf y byddwn ni'n gofyn i'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol ei gwneud, yw gweithio gyda ni i ddiffinio pwy fydd y gweithwyr gofal cymdeithasol a fydd yn cael y cyflog byw gwirioneddol, ac ni fydd hynny'n hawdd ei wneud. Dyna pam yr wyf i wedi dweud, mewn gwirionedd, fod hon yn broses gymhleth a pham nad ydym ni eisiau ei rhuthro. Mae'n amlwg bod rhai gweithwyr yn weithwyr gofal cymdeithasol, er enghraifft, pobl sy'n gweithio mewn cartrefi gofal preswyl neu bobl sy'n darparu gofal cartref, ond mae llu o bobl eraill y mae'n rhaid eu hystyried. Felly, dyna fydd un o dasgau cyntaf y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, ac rwy'n falch iawn y byddwn ni'n gwneud hynny ar y cyd â'r undebau a gyda chyflogwyr a sefydliadau eraill.
Nawr, wrth geisio annog pobl i ddewis gofal cymdeithasol fel dewis gyrfa, mae Gofal Cymdeithasol Cymru wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran cofrestru gweithwyr cartref a nawr mae'n symud ymlaen at gofrestru gweithwyr gofal preswyl. Mae'r broses gofrestru yn amlygu'r sgiliau sydd gan gynifer o bobl, a beth allai fod yn bwysicach na gofalu am unigolyn oedrannus, agored i niwed neu blentyn sy'n agored i niwed? Mae'n un o'r swyddi pwysicaf y mae modd ei gwneud, a thrwy eu hysbysebu—mae ganddyn nhw broses hysbysebu sy'n uchel ei pharch ac sydd, mewn gwirionedd, wedi cael ei hefelychu gan wledydd eraill yn y DU, gan yr Alban yn benodol—maen nhw wedi llwyddo i ddenu pobl i wneud cais am swyddi gweithwyr gofal cymdeithasol. Ond rwy'n cytuno'n llwyr â hi bod yn rhaid i ni gyfrannu popeth o fewn ein gallu i sicrhau bod y swyddi hyn yn parhau i fod yn swyddi llwyddiannus i bobl, lle maen nhw'n teimlo bod ganddyn nhw yrfa o'u blaenau. Ac rwy'n credu mai gwneud yn siŵr bod eu cyflog yn gwella yw un o'r camau cyntaf tuag at hynny.
Diolch, Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Eitem 8: Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) 2021. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig. Eluned Morgan.
Item 8: The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 13) Regulations 2021. I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion. Eluned Morgan.
Cynnig NDM7724 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 13) 2021 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Mehefin 2021.
Motion NDM7724 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 13) Regulations 2021 laid in the Table Office on 18 June 2021.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n cynnig y cynnig sydd ger ein bron ni heddiw.
Roedd Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 yn gosod y fframwaith deddfwriaethol ar gyfer y pedair lefel rhybudd a ddisgrifir yn y cynllun rheoli coronafeirws. Ers mis Chwefror, a than yn ddiweddar, roeddem ni wedi gweld y darlun yn gwella yng Nghymru. Roedd nifer yr achosion o'r coronafeirws, a nifer yr achosion o bobl a oedd yn gorfod yn mynd i'r ysbyty oherwydd y feirws, wedi bod yn gostwng. Mae hyn wedi ein galluogi i wneud newidiadau sylweddol i'r cyfyngiadau, gan ganiatáu i bobl fwynhau mwy a mwy o ryddid gyda phob adolygiad sydd wedi'i gynnal. Fel mae'r rheoliadau'n nodi, rhaid i'r cyfyngiadau gael eu hadolygu bob tair wythnos. Yn yr adolygiad ar 4 Mehefin, oherwydd y pryderon cychwynnol am ledaeniad yr amrywiolyn delta, penderfynwyd y byddai'r newidiadau i symud i lefel rybudd 1 yn cael eu gwneud cam wrth gam. Dywedom y byddem yn ailedrych ar y sefyllfa o fewn yr un cyfnod adolygu, a chafodd adolygiad ychwanegol ei gynnal bythefnos yn ddiweddarach.
Dwi eisiau ymddiheuro os yw'r araith yma yn swnio'n debyg iawn i'r drafodaeth y cawsom ni yr wythnos diwethaf. Yr wythnos diwethaf, mi roddais i ddiweddariad ar gyhoeddiadau'r Prif Weinidog. Ond, heddiw, mae yna gyfle inni dderbyn yn ffurfiol y newidiadau i'r rheoliadau yna mewn ffordd sy'n ffurfiol, a lle mae'r Senedd yn rhoi ei stamp swyddogol arnyn nhw. Fel y cyhoeddodd y Prif Weinidog ar 18 Mehefin, gan ailadrodd y neges yn ei gynhadledd i'r wasg ddydd Gwener diwethaf, rŷn ni wedi cytuno i oedi unrhyw lacio mawr tan yr adolygiad ar 15 Gorffennaf. Y rheswm am hyn yw'r cynnydd mewn achosion o'r coronafeirws ledled Cymru, a'r ansicrwydd parhaus am yr amrywiolyn delta. Mae dulliau gweithredu tebyg wedi'u mabwysiadu ledled y Deyrnas Unedig.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I move the motion before us today.
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) Regulations 2020 set out the legislative framework for the four alert levels described in the coronavirus management plan. Since February, and until recently, we have seen improvements in the situation in Wales. The number of cases of coronavirus and the number who are hospitalised as a result of the virus had been falling. This has enabled us to make substantial changes to the restrictions, allowing people to enjoy more freedoms with every review held. As the regulations note, the restrictions do have to be reviewed on a three-weekly basis. In the review on 4 June, because of initial concerns about the spread of the delta variant, a decision was taken that the decision to move to alert level 1 would be made in a phased manner. We said that we would review the situation within that same review period, and an additional review was held a fortnight later.
I want to apologise if this contribution sounds very similar to the debate that we had last week. Last week, I did provide an update on the announcement made by the First Minister. But, today, there is an opportunity for us to formally agree the changes to those regulations, in a formal manner whereby the Senedd gives them its stamp of approval. As the First Minister announced on 18 June, repeating the message in his press conference of last Friday, we have agreed to pause any major relaxations until the review on 15 July. The reason for this is the increase in coronavirus cases the length and breadth of Wales, and the ongoing uncertainty about the delta variant. Similar action plans have been adopted across the UK.
As the First Minister announced on 18 June, and reiterated in his press conference last Friday, we have agreed to pause any major relaxations until the 15 July review. This is a result of the increase in coronavirus cases across the whole of Wales, and continued uncertainty about the delta variant. Similar approaches have been adopted across the United Kingdom. This delay is important for two reasons. First, it will allow us to vaccinate more people. We will focus on second doses, which we know provide a high degree of protection against the delta variant. Secondly, it will give us more time to understand the impact of vaccination on the link between cases, hospital admissions and deaths.
While we have decided to delay the full move to alert level 1 until at least 15 July, we have made some minor adjustments to the regulations to make them easier to apply and to understand. The No. 13 amendment to the regulations before us today permits the number of people allowed to gather at a wedding or civil partnership reception or a wake to be decided according to the size of the venue. The maximum number of people attending will be determined by a risk assessment. We recognise that these are really significant moments in people's lives, and we've tried to prioritise them during the pandemic where we can. We have also clarified in the regulations that small grass-roots entertainment—such as music and comedy—venues can operate in alert level 2 or lower. This will bring them into line with the wider hospitality sector.
To do this, we have included an exception to the events restrictions, which could otherwise prevent them from opening with more than 30 people present. We have clarified our rules on the measures that must be put in place by a person responsible for a regulated premises, like a restaurant or a pub. In particular, we have clarified that a person responsible for a premises does not need to ensure 2m distancing within a group of six people. This will apply in premises outdoors or indoors and in places such as on a train or at events. We still advise people to practise social distancing where possible and refrain from hand shaking and hugging. Regulated premises will also be responsible for undertaking a risk assessment and putting into place any measures identified to minimise the chances of exposure to coronavirus at these premises. The same regulation on the measures businesses are expected to take has been redrafted to reflect the latest evidence on managing risks. This includes considering ventilation as an important mitigation. We’ve published refreshed statutory guidance to provide further explanation of these changes.
And finally, primary school children will be allowed to stay overnight in residential outdoor education centres—a crucial part of their education experience. This is going to be a phased approach but, from 21 June, children in their school contact groups or class bubbles will be allowed to stay overnight at these centres. It is important we remove restrictions as soon as they aren't proportionate, given the significant social and economic impact they have on people and businesses in Wales, and for that reason I urge Members to support these amendments. Diolch, Llywydd.
Fel y cyhoeddodd y Prif Weinidog ar 18 Mehefin, ac yna ei ailadrodd yn ei gynhadledd i'r wasg ddydd Gwener diwethaf, rydym ni wedi cytuno i oedi unrhyw lacio mawr tan yr adolygiad ar 15 Gorffennaf. Mae hyn o ganlyniad i'r cynnydd mewn achosion coronafeirws ledled Cymru gyfan, a'r ansicrwydd parhaus ynglŷn â'r amrywiolyn delta. Mae dulliau tebyg wedi'u mabwysiadu ledled y Deyrnas Unedig. Mae'r oedi hwn yn bwysig am ddau reswm. Yn gyntaf, bydd yn caniatáu i ni frechu mwy o bobl. Byddwn ni'n canolbwyntio ar ail ddosau, yr ydym ni'n gwybod eu bod yn darparu lefel uchel o ddiogelwch yn erbyn yr amrywiolyn delta. Yn ail, bydd yn rhoi mwy o amser i ni ddeall effaith brechu ar y cysylltiad rhwng achosion, derbyniadau i'r ysbyty a marwolaethau.
Er ein bod ni wedi penderfynu gohirio'r symudiad llawn i lefel rhybudd 1 tan o leiaf 15 Gorffennaf, rydym ni wedi gwneud rhai mân addasiadau i'r rheoliadau i'w gwneud yn haws eu cymhwyso a'u deall. Mae gwelliant Rhif 13 i'r rheoliadau sydd ger ein bron heddiw yn caniatáu i nifer y bobl sy'n cael ymgynnull mewn gwledd briodas neu bartneriaeth sifil neu wylnos gael ei benderfynu yn ôl maint y lleoliad. Bydd uchafswm nifer y bobl sy'n bresennol yn cael ei bennu gan asesiad risg. Rydym ni'n cydnabod bod y rhain yn adegau arwyddocaol iawn ym mywydau pobl, ac rydym ni wedi ceisio eu blaenoriaethu yn ystod y pandemig lle gallwn ni. Rydym ni hefyd wedi egluro yn y rheoliadau fod lleoliadau adloniant bach ar lawr gwlad—fel cerddoriaeth a chomedi—yn gallu gweithredu ar lefel rhybudd 2 neu'n is. Bydd hyn yn sicrhau eu bod yn cyd-fynd â'r sector lletygarwch ehangach.
I wneud hyn, rydym ni wedi cynnwys eithriad i'r cyfyngiadau digwyddiadau, a allai fel arall eu hatal rhag agor gyda mwy na 30 o bobl yn bresennol. Rydym ni wedi egluro ein rheolau ar y mesurau y mae'n rhaid i rywun sy'n gyfrifol am safle a reoleiddir, fel bwyty neu dafarn, eu rhoi ar waith. Yn benodol, rydym ni wedi egluro nad oes angen i unigolyn sy'n gyfrifol am safle sicrhau pellter cymdeithasol o 2m o fewn grŵp o chwech o bobl. Bydd hyn yn berthnasol mewn safleoedd awyr agored neu dan do ac mewn mannau fel ar drên neu mewn digwyddiadau. Rydym ni'n dal i gynghori pobl i ymarfer ymbellhau cymdeithasol lle bo hynny'n bosibl a'u bod yn ymatal rhag ysgwyd llaw a chofleidio. Bydd safleoedd a reoleiddir hefyd yn gyfrifol am gynnal asesiad risg a rhoi ar waith unrhyw fesurau sydd wedi'u nodi i leihau'r posibilrwydd o ddod i gysylltiad â choronafeirws yn y safleoedd hyn. Mae'r un rheoliad ar y mesurau y mae disgwyl i fusnesau eu cymryd wedi'u hailddrafftio i adlewyrchu'r dystiolaeth ddiweddaraf ar reoli risgiau. Mae hyn yn cynnwys ystyried awyru fel mesur lliniaru pwysig. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau statudol diwygiedig i roi esboniad ychwanegol ynghylch y newidiadau hyn.
Ac yn olaf, bydd plant ysgol gynradd yn cael aros dros nos mewn canolfannau addysg awyr agored preswyl—rhan hanfodol o'u profiad addysg. Bydd hyn yn ddull graddol ond, o 21 Mehefin, bydd plant yn eu grwpiau cyswllt ysgol neu swigod dosbarth yn cael aros dros nos yn y canolfannau hyn. Mae'n bwysig ein bod ni'n dileu cyfyngiadau cyn gynted â'u bod yn anghymesur, o ystyried yr effaith gymdeithasol ac economaidd sylweddol y maen nhw'n eu cael ar bobl a busnesau yng Nghymru, ac oherwydd y rheswm hwnnw rwy'n annog Aelodau i gefnogi'r gwelliannau hyn. Diolch, Llywydd
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Thank you, Minister, for the regulations today and bringing them forward. I can certainly say that, as Welsh Conservatives, we’ll be supporting the regulations today that have been brought forward in retrospect, because clearly they are relaxing a number of restrictions, including, as you mentioned, weddings and funerals, which, as you said, are important life moments for families. I agree with all your sentiments on that. I’m very pleased to see those in these current regulations.
I’m also very pleased—I know we’ve spoken about it previously—about outdoor educational centres and overnight stays. That’s very much welcome. The concern I have—and I hope this will be taken as perhaps a lesson to be learnt—is the lead time of these announcements, because many businesses need time to change their arrangements, and schools are already making arrangements in advance for obvious reasons. So, if there’s a short lead time, then there just won’t be time before the end of the school term in order to make use of that particular regulation. I am concerned that some schools, perhaps from England, who usually come to Wales, will go to England this year, and then they'll keep going back to England rather than coming back to Wales.
I note the amendment to regulation 16 of the principal regulations, and I see that there’s clarification there on risk assessments made by persons responsible for regulated premises, including the 2m social distancing rule. I very much welcome that particular amendment. I think that’s good and correct. I also note that premises, under the new requirement, must ensure that they have well-ventilated areas. I’d be grateful, perhaps in your summing up, if you’ve got any further details in that regard. I’m particularly thinking of business where, perhaps, due to the building structure, it’s very difficult to make changes, and if there’s any business support available to help those particular businesses. I’m sure it's not just applicable to businesses, but other public areas as well.
I’d also be grateful if you could explain your Government’s policy on the mitigation of COVID spread in schools, colleges and universities. Yesterday, I know that your colleague the Minister for education said that it will soon be up to individual premises to decide their own COVID safety rules in the future, and there will be no class bubbles or a requirement for schools to identify close contacts themselves. I know from reports yesterday that some of the unions have outlined that this policy would be impractical from their position, and that the decisions on COVID safety such as these should be decided by clinicians rather than teachers. That was the unions' view yesterday. So, I’d welcome your views and thoughts on that, in terms of do you agree with the union stance on that, or do you, of course, agree with your colleague the education Minister.
Speaking of getting back to some normality again, I can see that the UK Government has recommitted again its date of 19 July. The Scottish Government has pretty much done the same for 19 July as well, and is talking about going to level 0. I know that we've had long discussions on this in this Chamber, about having a date in stone like that. We're seeing now more infections in Wales, of course, but we're now at a point where we've seen zero COVID deaths reported by the Office for National Statistics for the first week since the pandemic. This has of course got to be extremely positive news for us to have that statistic. Also, general and acute beds occupied by COVID patients are now at their lowest level since the pandemic began all those months ago. So, I'm asking, I suppose, the questions in that regard.
Public Health Wales has recently produced figures for the delta variant, which show 117 deaths from 92,000 delta variant cases. I've got a whole range of stats here, which I won't go through, but, basically, the stats are outlining that if you've had those two vaccinations, then it's going to be extremely unlikely that you're going to be hospitalised. So, I know I'm going to sound like a bit of a broken record here, Minister, but, we're very much looking for that date. We know now—good news again—that 89 per cent of those over 18 have had their first vaccination in Wales. That's good, positive news. So, in that regard, with all this information coming together, I'm very much hoping that you'll be able to give us now some indication of when we will have that date in terms of lifting those restrictions and getting back to some degree of normality. I'm hoping that, one week when I ask that question, you will be able to give us that date.
Minister, it's not just, of course, normality for businesses as well, and education, which matters, but it's also bringing the NHS back to capacity through routine treatment and enabling it to cope with the huge backlog that we're facing in Wales. I have no doubt we'll be continuing to ask these questions throughout the course of the NHS's recovery from COVID-19. But I understand that NHS England has been steadily increasing its capacity to reduce the backlogs there, and will be working towards 115 per cent capacity during the medium term, to manage their waiting lists. It has further been able to establish COVID-lite sites across health boards over the last year, starting with cancer hubs. So, can I ask you about capacity here in Wales? Are there any capacity percentage targets that you will be working towards in that regard? What are we likely to see over this Senedd term? I also note that you've outlined, previously, your concerns about the 30,000 fewer cancer inquiries that the Welsh NHS has had—[Interruption.]—so far this year. I agree, of course—
Diolch, Gweinidog, am y rheoliadau heddiw ac am eu cyflwyno. Gallaf i ddweud yn sicr y byddwn ni, fel Ceidwadwyr Cymreig, yn cefnogi'r rheoliadau heddiw sydd wedi'u cyflwyno'n ôl-weithredol, oherwydd mae'n amlwg eu bod yn llacio nifer o gyfyngiadau, gan gynnwys, fel y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw, briodasau ac angladdau, sydd, fel yr oeddech chi wedi'i ddweud, yn adegau bywyd pwysig i deuluoedd. Rwy'n cytuno â'ch holl deimladau ynghylch hynny. Rwy'n falch iawn o weld y rheini yn y rheoliadau presennol hyn.
Rwyf i hefyd yn falch iawn—rwy'n gwybod ein bod ni wedi siarad amdano o'r blaen—ynghylch canolfannau addysgol awyr agored ac aros dros nos. Mae hynny i'w groesawu'n fawr. Y pryder sydd gennyf i—a gobeithio y caiff hyn ei gymryd fel gwers i'w dysgu efallai—yw amser paratoi'r cyhoeddiadau hyn, oherwydd mae angen amser ar lawer o fusnesau i newid eu trefniadau, ac mae ysgolion eisoes yn gwneud trefniadau ymlaen llaw oherwydd rhesymau amlwg. Felly, os oes amser paratoi byr, yna ni fydd amser cyn diwedd y tymor ysgol er mwyn defnyddio'r rheoliad penodol hwnnw. Rwy'n pryderu y bydd rhai ysgolion, efallai o Loegr, sydd fel arfer yn dod i Gymru, yn mynd i Loegr eleni, ac yna byddan nhw'n parhau i fynd i Loegr yn hytrach na dod yn ôl i Gymru.
Rwy'n nodi'r diwygiad i reoliad 16 o'r prif reoliadau, ac rwy'n gweld bod eglurhad yno ar asesiadau risg a gaiff eu gwneud gan bobl sy'n gyfrifol am safleoedd a reoleiddir, gan gynnwys y rheol cadw pellter cymdeithasol 2m. Rwy'n croesawu'r gwelliant penodol hwnnw'n fawr. Rwy'n credu bod hynny'n dda ac yn gywir. Rwy'n sylwi hefyd fod yn rhaid i safleoedd, o dan y gofyniad newydd, sicrhau bod ganddyn nhw ardaloedd sydd wedi'u hawyru'n dda. Byddwn i'n ddiolchgar, efallai wrth grynhoi, os oes gennych chi unrhyw fanylion eraill yn hynny o beth. Rwy'n meddwl yn benodol am fusnes lle efallai, oherwydd strwythur yr adeilad, mae'n anodd iawn gwneud newidiadau, ac a oes unrhyw gymorth busnes ar gael i helpu'r busnesau penodol hynny. Rwy'n siŵr ei fod nid yn unig yn berthnasol i fusnesau, ond i ardaloedd cyhoeddus eraill hefyd.
Byddwn i hefyd yn ddiolchgar pe byddai modd i chi egluro polisi eich Llywodraeth ar leihau lledaeniad COVID mewn ysgolion, colegau a phrifysgolion. Ddoe, gwn fod eich cyd-Weinidog y Gweinidog addysg wedi dweud mai, yn fuan, mater i safleoedd unigol fydd penderfynu ar eu rheolau diogelwch COVID eu hunain yn y dyfodol, ac ni fydd swigod dosbarth na gofyn i ysgolion nodi cysylltiadau agos eu hunain. Gwn o adroddiadau ddoe fod rhai o'r undebau wedi amlinellu y byddai'r polisi hwn yn anymarferol o'u safbwynt nhw, ac y dylai'r penderfyniadau ar ddiogelwch COVID fel y rhain gael eu penderfynu gan glinigwyr yn hytrach nag athrawon. Dyna oedd barn yr undebau ddoe. Felly, byddwn i'n croesawu eich barn a'ch syniadau ar hynny, o ran a ydych chi'n cytuno â safbwynt yr undeb ar hynny, neu a ydych chi, wrth gwrs, yn cytuno â'ch cyd-Weinidog y Gweinidog addysg.
A siarad am ddychwelyd at ryw normalrwydd eto, gallaf weld bod Llywodraeth y DU wedi ailymrwymo eto i'w dyddiad sef 19 Gorffennaf. Mae Llywodraeth yr Alban wedi gwneud yr un peth fwy neu lai ar gyfer 19 Gorffennaf hefyd, ac mae'n sôn ynghylch mynd i lefel 0. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi cael trafodaethau hir ar hyn yn y Siambr hon, ynglŷn â chael dyddiad pendant fel hwnnw. Erbyn hyn, rydym ni'n gweld mwy o heintiau yng Nghymru, wrth gwrs, ond rydym ni nawr ar bwynt lle nad ydym ni wedi gweld unrhyw farwolaethau COVID yn cael eu hadrodd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol am yr wythnos gyntaf ers y pandemig. Wrth gwrs mae cael yr ystadegyn hwnnw yn newyddion cadarnhaol iawn i ni. Hefyd, mae gwelyau cyffredinol ac acíwt sy'n cael eu defnyddio gan gleifion COVID nawr ar eu lefel isaf ers dechrau'r pandemig, yr holl fisoedd hynny yn ôl. Felly, rwy'n gofyn y cwestiynau mae'n debyg yn sgil hynny.
Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cynhyrchu ffigurau ar gyfer yr amrywiolyn delta yn ddiweddar, sy'n dangos 117 o farwolaethau o 92,000 o achosion o'r amrywiolyn delta. Mae gennyf i amrywiaeth eang o ystadegau yma, na fyddaf i'n mynd drwyddyn nhw, ond, yn y bôn, mae'r ystadegau'n amlinellu os ydych chi wedi cael y ddau frechiad hynny, yna mae'n mynd i fod yn annhebygol iawn y byddwch chi'n mynd i'r ysbyty. Felly, rwy'n gwybod fy mod i'n mynd i swnio'n ailadroddus yma, Gweinidog, ond, rydym ni'n dyheu yn fawr am y dyddiad hwnnw. Rydym ni'n gwybod nawr—newyddion da eto—fod 89 y cant o'r rheini dros 18 oed wedi cael eu brechiad cyntaf yng Nghymru. Mae hynny'n newyddion da, cadarnhaol. Felly, yn hynny o beth, gyda'r holl wybodaeth hon yn dod at ei gilydd, rwy'n gobeithio'n fawr y byddwch chi'n gallu rhoi rhyw syniad i ni nawr pryd y byddwn ni'n cael y dyddiad hwnnw o ran codi'r cyfyngiadau hynny a dychwelyd i ryw radd o normalrwydd. Rwy'n gobeithio, un wythnos pan fyddaf i'n gofyn y cwestiwn hwnnw, y byddwch chi'n gallu rhoi'r dyddiad hwnnw i ni.
Gweinidog, nid normalrwydd i fusnesau yn unig, wrth gwrs, ac addysg, sy'n bwysig, ond mae hefyd yn ymwneud â dod â'r GIG yn ôl i'w gapasiti drwy driniaeth reolaidd a'i alluogi i ymdopi â'r ôl-groniad enfawr sy'n ein hwynebu ni yng Nghymru. Nid oes gennyf i unrhyw amheuaeth y byddwn ni'n parhau i ofyn y cwestiynau hyn drwy gydol adferiad y GIG o COVID-19. Ond rwy'n deall bod GIG Lloegr wedi bod yn cynyddu ei gapasiti'n gyson i leihau'r ôl-groniadau yno, ac y bydd yn gweithio tuag at gapasiti o 115 y cant yn y tymor canolig, i reoli eu rhestrau aros. Mae hefyd wedi gallu sefydlu safleoedd rhydd o COVID ledled byrddau iechyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan ddechrau gyda chanolfannau canser. Felly, a gaf i eich holi chi am gapasiti yma yng Nghymru? A oes unrhyw dargedau canran capasiti y byddwch chi'n gweithio tuag atyn nhw yn hynny o beth? Beth ydym ni'n debygol o'i weld yn ystod tymor y Senedd hon? Rwy'n sylwi hefyd eich bod chi wedi amlinellu, o'r blaen, eich pryderon am y 30,000 yn llai o ymholiadau canser a gafodd GIG Cymru—[Torri ar draws.]—hyd yn hyn eleni. Rwy'n cytuno, wrth gwrs—
Come on, Russ.
Dewch ymlaen, Russ.
—with that as well. Have I gone on too long, Presiding Officer? I will come to an end there, because the new Presiding Officer in the corner there has told me that I must be going over time. I will end there, then, stand-in Presiding Officer in the corner, and ask about local health boards' plans in terms of COVID-lite hubs and routine treatment in that regard as well.
—gyda hynny hefyd. Ydw i wedi mynd ymlaen yn rhy hir, Llywydd? Dof i ben yn y fan yna, oherwydd mae'r Llywydd newydd yn y gornel fanna wedi dweud wrthyf fy mod i'n mynd dros amser. Gorffennaf yn y fan yna, felly, Llywydd wrth gefn yn y gornel, a gofyn ynghylch cynlluniau byrddau iechyd lleol o ran canolfannau sy'n rhydd o COVID a thriniaeth reolaidd yn hynny o beth hefyd.
Thank you very much, Russell George. Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Russell George. Rhun ap Iorwerth.
Eluned Morgan a gododd—
Eluned Morgan rose—
Ydy'r Gweinidog eisiau ymateb?
Does the Minister want to reply?
This is a debate, not a statement. I've been told off on my timekeeping already; I won't be told off on my understanding of Standing Orders on debates. Rhun ap Iorwerth, if you wish to contribute, then start now, I suggest.
Dadl yw hon, nid datganiad. Rwyf i wedi cael pryd o dafod am y ffordd rwy'n cadw amser yn barod; ni fyddaf i'n derbyn pryd o dafod oherwydd fy nealltwriaeth o'r Rheolau Sefydlog ar ddadleuon. Rhun ap Iorwerth, os ydych chi'n dymuno cyfrannu, rwy'n awgrymu eich bod chi'n dechrau nawr, .
It was more seeking clarification than telling you off.
Roedd yn fwy o fater o ofyn am eglurhad yn hytrach na rhoi pryd o dafod i chi.
Don't be clever now, Mr ap Iorwerth.
Peidiwch â bod yn glyfar nawr, Mr ap Iorwerth.
Diolch, Weinidog, am y datganiad o gwmpas y rheoliadau newydd yma. Mi fyddwn ni'n cefnogi'r rheoliadau yma, er mai cyd-destun y rheoliadau yma ydy penderfyniad i beidio â llacio ymhellach. Mi oedd yna gyfle yma i edrych ar ambell i elfen ac i wthio'r ffiniau o beth oedd yn bosib o gwmpas priodasau ac yn y blaen, a dwi'n sicr yn croesawu hynny fel egwyddor—y dylid bod yn chwilio am beth sy'n bosib i'w wneud yn ddiogel drwy'r amser. Felly, dwi'n croesawu hynny.
Mae gen i jest rhyw bedwar neu bump o gwestiynau yn sydyn. Rydych chi'n sôn eto am bwysigrwydd awyr iach ac awyru—dwi'n croesawu hynny yn fawr iawn. Beth am godi sbec y masgiau rydyn ni'n disgwyl i weithwyr iechyd a gofal eu gwisgo? Mae yna dal bwysau ar y Llywodraeth i fynnu gwisgo masgiau FFP3—mi fyddem ni'n gwerthfawrogi diweddariad ar hynny. Gaf i ofyn am eglurhad ar rywbeth ddywedoch chi wythnos yn ôl? Mi ddywedoch chi:
'O ran myfyrwyr, mae'n glir ei bod hi'n bosibl i bobl gerdded i mewn a chael eu brechlyn. Mae'n bwysig bod pobl yn deall hynny—dos cyntaf neu'r ail ddos hefyd.'
Mae'n gwaith ymchwil ni'n awgrymu mai dim ond dau fwrdd iechyd, Hywel Dda a Betsi Cadwaladr, sy'n cynnig walk-ins—canolfannau walk-in—mor syml â hynny heb apwyntiad. Posibl allwch chi egluro beth ydy'r sefyllfa, ac os nad ydy hyn ar gael ym mhob ardal bwrdd iechyd, ydy o'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn ei wthio, achos dwi'n meddwl ei fod o angen cael ei ddatblygu fel rhan o'r cynnig i ddod â mwy o bobl i mewn mor fuan â phosibl i gael y brechiad.
Mi wnaf i nodi yn y fan hyn anfodlonrwydd mawr, mawr ar draws y byd addysg yn dilyn cyhoeddiad y Gweinidog addysg ddoe. Fel Gweinidog iechyd, lle mae dealltwriaeth o reolau a chysondeb y ffordd mae'r rheolau'n cael eu gweithredu ar draws Cymru'n bwysig yn y frwydr yn erbyn y feirws, a fyddech chi'n galw ar y Gweinidog addysg i edrych eto ar ambell i elfen o'r hyn ddywedodd o ddoe o ran rhoi pwerau yn nwylo ysgolion unigol a'r dryswch allai ddigwydd yn sgil hynny?
Ac mae gen i gwestiwn hefyd ynglŷn â'r Gweinidog iechyd newydd yn San Steffan. Oes cyfarfod wedi digwydd yn barod, neu a ydych chi wedi ceisio cael cyfarfod efo'r Gweinidog iechyd newydd, yn benodol i ofyn ynglŷn â'i fwriad penderfynol o i wthio ymlaen, mae'n ymddangos, efo'r dyddiad i godi pob cyfyngiad ar 19 Gorffennaf yn Lloegr, ac i ystyried goblygiadau hynny i Gymru, a'r drafodaeth fydd ei hangen rhyngoch chi fel Gweinidogion iechyd ynglŷn â hynny?
Ac yn olaf, y Gymraeg—yr ap newydd sydd i alluogi pobl i ddangos tystysgrif i gadarnhau eu bod nhw wedi cael eu brechu. Mi glywsom ni'r Prif Weinidog yn dweud nad ydy o ar gael yn y Gymraeg. Mi ddylid, bob amser, beth bynnag y cyd-destun, sicrhau bod darpariaeth ar gael yn Gymraeg ac yn Saesneg ar yr un pryd. Mae hwnna'n gwestiwn, ond hefyd gaf i dynnu eich sylw chi at yr anfodlonrwydd mawr a'r ypsét sydd wedi cael ei achosi? Mae nifer o bobl sydd wedi cysylltu efo fi yn gweld eu cerdyn brechu nhw efo'r Gymraeg yn cael ei chroesi allan—yn cael ei lenwi i mewn yn Saesneg, sy'n iawn os nad ydy'r staff yn siarad Cymraeg, ond y Gymraeg yn cael ei chroesi allan. Mae cael brechiad wedi dod yn rhywbeth eithaf emosiynol i lot o bobl, ac mae gweld y Gymraeg yn cael ei thrin yn y ffordd yna wedi achosi ypsét i sawl un sydd wedi cysylltu efo fi.
Thank you, Minister, for that statement with regard to these new regulations. We'll be supporting these regulations, although the context of the regulations is a decision not to relax restrictions further. There was an opportunity here to look at a few elements and to push the boundaries of what was possible in terms of weddings and so on, and I certainly welcome that as a principle—that we should be seeking what is possible to do safely all the time. So, I do welcome that.
I just have four or five questions briefly. You mention again the importance of fresh air and ventilation—I welcome that very much. What about raising the spec of masks that we expect health and care workers to wear? There is still pressure on the Government to demand FFP3 masks—we would welcome clarity on that. And I would welcome clarity on what you said a week ago:
'In terms of students, it's clear that it is possible for people to walk in and receive their vaccine. It's important that people understand that, be it the first or second dose.'
Now, our research suggests that there are only two health boards, Hywel Dda and Betsi Cadwaladr, that are offering those walk-ins—those walk-in centres—without an appointment. Perhaps you can explain what the situation is, and if the walk-ins aren't available in every health board area, is it something that the Government is pressing, because I think it does need to be rolled out as part of the offer to bring more people in as soon as possible to have the vaccination.
I'll note here a major discontent in the world of education following the announcement of the education Minister yesterday. As the health Minister, where the understanding of rules and consistency of how rules are implemented across Wales are important in the battle against the virus, would you call upon the education Minister to look again at a few elements of what he said in terms of placing powers in the hands of individual schools and the confusion that that could cause?
And I also have a question about the new health Minister in Westminster. Has there been a meeting between you, or are you going to be seeking to meet the new health Minister, specifically to ask about his intention to press ahead, it appears, with that date to lift every restriction on 19 July in England, and to consider the implications of that for Wales, and the discussion that will be needed between you as health Ministers in that regard?
And finally, the Welsh language—the new app that will enable people to show a certificate that they have been vaccinated. We heard the First Minister say that it isn't available in Welsh. On every occasion, whatever the context, we should ensure that provision is available in Welsh and English at the same time. That is one question, but may I also draw your attention to the upset that has been caused? A number of people have contacted me seeing their vaccination cards with the Welsh language being crossed out—being filled in in English, which is fine if the staff aren't able to speak Welsh, but the Welsh is then crossed out. Having a vaccination is something that's become quite an emotional event for some people, and seeing the Welsh language being treated in that way has caused a great deal of upset for several people who have contacted me.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon. I'd like to take the opportunity to speak on what has been described by some operators as the 'forgotten sector', that being Wales's residential outdoor education centres. The industry is worth roughly £40 million to the economy, with more than 1,700 people employed. Pre-COVID, there were 44 centres in Wales, and figures in March showed that at least five have closed over the last 12 months.
In my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire, I have Morfa Bay Adventure, who I visited at the end of last month. They showed real concerns over the fact that the reopening of the sector here in Wales did not mirror that of the rest of the UK, putting their businesses at a legitimate disadvantage, as my colleague Russell mentioned earlier. In an e-mail following my visit to Morfa Bay, they wrote:
'I spoke to a school in Swindon yesterday due to visit in two weeks. They are praying they can visit, for their children, it will be their only holiday, probably, until they are old enough to leave home as adults. Some have never seen the sea or walked on the sand, and yet the Welsh Government continues to deny these children this opportunity.'
This shows the importance of these facilities and these locations to children's education, because what we learn in life is more than just what's taught to us in a classroom. I raised this issue with the education Minister following my visit, and was told that these businesses would not reopen until Wales moves fully to alert level 1. The last COVID regulation review saw Wales move not fully to alert level 1, but a bit-part move, with relaxations over certain areas. Consequently, outdoor education was not part of this review, and their continued closure at this time saw them disadvantaged still against their English counterparts. These Welsh businesses lost visits and may never claw them back, as schools decided to take their pupils to English outdoor education centres. This was despite Welsh schools being open, despite these businesses putting in safety measures to aid social distancing and allow bubbling of school groups, and despite the science and data showing the risk for our young people is incredibly low. It felt, said these businesses, that common sense was missing when the Welsh Government brought forward these COVID regulations.
While the Welsh Government provided clarification a full fortnight after the initial move to level 1 that allowed primary schools to visit these residential outdoor centres on the twenty-first of this month, this decision has been called woolly and seemingly out of sync with the rest of the UK by the industry. While it may be easy to think that these issues for this sector are now resolved, as they've been able to reopen to primary schools, that really is not the case.
Minister, I urge you, please, to work further to clarify the rules for these businesses to bring them in sync with other businesses across the UK so they are no longer disadvantaged, and also, as these businesses have been shut for longer than their English counterparts, that you work with your Cabinet colleagues to ensure that they are properly financially supported. Diolch.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle i siarad ynghylch yr hyn y mae rhai gweithredwyr yn ei ddisgrifio fel y 'sector anghofiedig', sef canolfannau addysg awyr agored preswyl Cymru. Mae'r diwydiant werth tua £40 miliwn i'r economi, gyda mwy na 1,700 o bobl yn cael eu cyflogi. Cyn COVID, roedd 44 o ganolfannau yng Nghymru, a dangosodd ffigurau ym mis Mawrth fod o leiaf pump wedi cau yn ystod y 12 mis diwethaf.
Yn fy etholaeth i, sef Gorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro, mae gennyf Antur Bae Morfa, y gwnes i ymweld â hi ddiwedd y mis diwethaf. Gwnaethon nhw ddangos pryderon gwirioneddol ynglŷn â'r ffaith nad oedd ailagor y sector yma yng Nghymru yn adlewyrchu'r ffaith bod gweddill y DU wedi ailagor, gan roi eu busnesau dan anfantais ddilys, fel yr oedd fy nghyd-Aelod Russell wedi sôn yn gynharach. Mewn e-bost yn dilyn fy ymweliad â Bae Morfa, fe wnaethon nhw ysgrifennu:
'Siaradais i ag ysgol yn Swindon ddoe a oedd i fod i ymweld mewn pythefnos. Maen nhw'n gweddïo y gallan nhw ymweld, i'w plant nhw, dyma fydd eu hunig wyliau, mae'n debyg, tan eu bod yn ddigon hen i adael eu cartrefi yn oedolion. Nid yw rhai wedi gweld y môr erioed nac wedi cerdded ar y tywod, ac eto mae Llywodraeth Cymru yn parhau i wrthod y cyfle hwn i'r plant hyn.'
Mae hyn yn dangos pwysigrwydd y cyfleusterau hyn a'r lleoliadau hyn i addysg plant, oherwydd mae'r hyn yr ydym ni'n ei ddysgu mewn bywyd yn fwy na'r hyn a gaiff ei addysgu i ni mewn ystafell ddosbarth yn unig. Codais i'r mater hwn gyda'r Gweinidog addysg yn dilyn fy ymweliad, a chefais wybod na fyddai'r busnesau hyn yn ailagor nes i Gymru symud yn llwyr i lefel rhybudd 1. Yn yr adolygiad diwethaf o reoleiddiad COVID, symudodd Cymru nid yn llwyr i lefel rhybudd 1, ond yn hytrach symudiad rhannol, gydag ymlacio mewn rhai meysydd. O ganlyniad, nid oedd addysg awyr agored yn rhan o'r adolygiad hwn, ac roedd y ffaith eu bod yn parhau ar gau yr adeg yma yn eu rhoi o dan anfantais o'u cymharu â disgyblion cyfatebol yn Lloegr. Collodd y busnesau hyn yng Nghymru ymweliadau ac efallai na fyddan nhw byth yn eu cael yn ôl, wrth i ysgolion benderfynu mynd â'u disgyblion i ganolfannau addysg awyr agored yn Lloegr. Roedd hyn er gwaethaf y ffaith bod ysgolion Cymru ar agor, er gwaethaf y ffaith bod y busnesau hyn yn cyflwyno mesurau diogelwch i gynorthwyo ymbellhau cymdeithasol a chaniatáu swigod grwpiau ysgol, ac er gwaethaf yr wyddoniaeth a'r data sy'n dangos bod y risg i'n pobl ifanc yn anhygoel o isel. Roedd yn teimlo, meddai'r busnesau hyn, fod synnwyr cyffredin ar goll pan gyflwynodd Llywodraeth Cymru y rheoliadau COVID hyn.
Er i Lywodraeth Cymru roi eglurhad bythefnos lawn ar ôl y symudiad cychwynnol i lefel 1 a oedd yn caniatáu i ysgolion cynradd ymweld â'r canolfannau awyr agored preswyl hyn ar yr unfed ar hugain o'r mis hwn, mae'r penderfyniad hwn wedi'i alw'n niwlog gan y diwydiant, ac yn ôl pob golwg nid yw'n cyd-fynd â gweddill y DU. Er y gallai fod yn hawdd meddwl bod y materion hyn ar gyfer y sector hwn bellach wedi'u datrys, gan eu bod wedi gallu ailagor i ysgolion cynradd, nid yw hynny'n wir.
Gweinidog, rwy'n eich annog chi, os gwelwch yn dda, i wneud mwy o waith i egluro'r rheolau ar gyfer y busnesau hyn i sicrhau eu bod yn cyd-fynd â busnesau eraill ledled y DU fel nad ydyn nhw o dan anfantais mwyach, a hefyd, gan fod y busnesau hyn wedi'u cau am fwy o amser na busnesau cyfatebol yn Lloegr, eich bod chi'n gweithio gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet i sicrhau eu bod nhw'n cael cymorth ariannol priodol. Diolch.
Fel y byddwch yn ymwybodol, Canolfan Iâ Cymru yw’r unig ganolfan iâ sy’n parhau ar gau ledled y Deyrnas Unedig. Mae’r ganolfan, sydd dim ond nepell o’r Senedd hon, wedi bod ar gau am 15 mis. Y gobaith oedd y byddai hyn wedi newid ar 21 Mehefin, ond penderfynwyd gohirio hyn ymhellach.
Canolfan Iâ Cymru yw’r ganolfan iâ mwyaf modern yn y Deyrnas Unedig. Mae ganddi system rheoli adeiladau fodern i reoli llif awyr iach a gwres i greu pa bynnag amodau sy'n cael eu hystyried yn ddiogel. Nid oes gan lawer o leoliadau dan do systemau o'r fath. Ar ben hynny, mae y ganolfan iâ gyda nenfwd a chyfaint aer llawer uwch na'r lleoliadau dan do sydd eisoes ar agor fel sinemâu, canolfannau bowlio ac ati.
A allaf ofyn bod ystyriaeth frys yn cael ei rhoi i’r mater hwn, gan ei fod yn cael effaith andwyol ar bawb sydd yn gysylltiedig â'r ganolfan? Mae’n ymddangos yn anghyson iawn bod ein sglefrwyr iâ ni yn medru teithio i Loegr i hyfforddi mewn canolfannau llawer llai modern, a methu â defnyddio’r un sydd yma yng Nghymru. Diolch.
As you will be aware, Ice Arena Wales is the only ice arena in the UK that remains closed. The arena, which is only a stone’s throw from this Senedd, has been closed for 15 months. Now, the hope was that this would have changed on 21 June, but a further delay was decided upon.
Ice Arena Wales is the most modern ice arena in the United Kingdom. It has a building management system to control fresh air flow and heating to create whatever conditions are considered safe. Not many indoor venues have such systems. On top of this, the ice arena has a ceiling and air volume far higher than other indoor venues that have already reopened, such as cinemas, bowling alleys and so on.
May I ask that this issue be considered as a matter of urgency, as it is having a detrimental effect on everyone connected to the arena? It appears to be counterintuitive that skaters can travel to England to train in less modern facilities, yet they cannot use the facility that we have here in Wales. Thank you.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl yna.
The Minister to respond to the debate.
Diolch yn fawr. There were quite a few issues there. I'll just try and canter through them as quickly as I can. First of all, on weddings, we've always been really concerned about weddings. I know there are a lot of people who run businesses in this sector who have genuinely suffered during this time. We're also very aware that this is exactly the kind of place where the virus could spread, where people haven't seen each other for a very long time, so we have to bear that in mind, and that's why we've had to take a very careful approach to reopening weddings. But we're really pleased that we've been able to move a little bit quicker in that space with these particular amendments.
In terms of the lead time, in an ideal world, it is a problem, isn't it? You can't just snap up a wedding overnight. People need a longer lead-in time in order to organise, and the problem we have is that we have a three-weekly review. What we haven't done in Wales is to give a long-term commitment of what's likely to happen, and that's because we've watched what's happened in England, where they've made promises and they've been broken time and time again, as the virus has just reacted and responded in a different way from what was modelled. So, we have to be aware that things can change quickly, and we are taking a much more cautious approach, because we don't want to raise expectations that then need to be dashed, which is what's happened time and time again in England.
Ventilation—we're very keen to underline the importance of that; I am glad that Rhun has underlined that. I think, in particular, in summer, it is a good time to remind people that, actually, air flow is an important factor.
In terms of the spread in schools, I think what the education Minister has said is that there will be a framework within which people will make these decisions. It is not up to every school just to randomly decide what is going to happen; there will be a framework within which they will be working and that will be developed over the next few weeks so that we're ready for coming back to schools in September with an understanding of what those different circumstances may be, because we may have some parts of the country where the virus is running rampant, and other parts where the virus is at a low level.
We don't have a terminus date in Wales. We're not going to give a terminus date in Wales. And I just thought it was really interesting that the first thing that the new health Secretary did in England was to announce, 'Right, there we are, liberation day is coming.' And I have actually written to him, I'm pleased to say, just to welcome him to his post but also to say how important it is to follow the data. And that is the approach that we've taken in Wales. We usually have weekly meetings of the four nations' health Ministers. I haven't heard that it's going to be cancelled, so I'm assuming that that will go ahead.
I am really pleased to see the very welcome figures that we're seeing in Wales in relation to the number of people in hospital now with COVID. We're down to 88 people in hospital with COVID. That's 21 per cent lower than last Tuesday. So, the signs are really looking very good, and so—. It's actually quite a difficult message, isn't it, to give to the public, to say, 'Actually, the case rates are going up, but it's levelling off in terms of hospital admissions.' So, we have to think about how we're going to deal with that in the next few weeks, and of course we'll have an opportunity to get a bit more data so that we can be absolutely clear about the situation. But it's looking very positive, I must say.
And in terms of getting the NHS back to capacity, there's a real focus on this now. It's very difficult, because the rates are increasing significantly, and there will be people who work in our NHS who will catch COVID in the community and then they will have to self-isolate. So, we've got to remember that seeing those numbers increase in the community will also have an impact in our hospitals on the people who are working there.
Diolch yn fawr. Roedd cryn dipyn o faterion yn y fan yna. Fe wnaf i geisio mynd drwyddyn nhw'n gyflym cyn gynted ag y gallaf i. Yn gyntaf oll, ar briodasau, rydym ni bob amser wedi bod yn bryderus iawn am briodasau. Rwy'n gwybod bod llawer o bobl sy'n cynnal busnesau yn y sector hwn wir wedi dioddef yn ystod y cyfnod hwn. Rydym ni hefyd yn ymwybodol iawn mai dyma'r union fath o le y gallai'r feirws ledaenu ynddo, lle nad yw pobl wedi gweld ei gilydd ers amser maith, felly mae'n rhaid i ni gadw hynny mewn cof, a dyna pam yr ydym ni wedi gorfod cymryd agwedd ofalus iawn at ailagor priodasau. Ond rydym ni'n falch iawn ein bod ni wedi gallu symud ychydig yn gyflymach yn y maes hwnnw gyda'r diwygiadau penodol hyn.
O ran yr amser paratoi, mewn byd delfrydol, mae'n broblem, onid yw? Nid oes modd trefnu priodas dros nos. Mae angen amser paratoi hwy ar bobl er mwyn trefnu, a'r broblem sydd gennym ni yw ein bod ni'n cael adolygiad tair wythnos. Yr hyn nad ydym ni wedi'i wneud yng Nghymru yw rhoi ymrwymiad hirdymor i'r hyn sy'n debygol o ddigwydd, a hynny oherwydd ein bod ni wedi gwylio'r hyn sydd wedi digwydd yn Lloegr, lle maen nhw wedi gwneud addewidion ac maen nhw wedi'u torri dro ar ôl tro, gan fod y feirws wedi adweithio ac ymateb mewn ffordd wahanol i'r hyn a gafodd ei fodelu. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn ymwybodol y gall pethau newid yn gyflym, ac rydym ni'n cymryd ymagwedd lawer mwy gofalus, oherwydd nid ydym ni eisiau codi disgwyliadau y mae angen eu chwalu wedyn, sef yr hyn sydd wedi digwydd dro ar ôl tro yn Lloegr.
Awyru—rydym ni'n awyddus iawn i danlinellu pwysigrwydd hynny; rwyf i'n falch bod Rhun wedi tanlinellu hynny. Rwy’n credu, yn arbennig, yn yr haf, ei bod yn amser da i atgoffa pobl bod llif aer, mewn gwirionedd, yn ffactor pwysig.
O ran lledaeniad mewn ysgolion, rwy'n credu mai'r hyn y mae'r Gweinidog addysg wedi'i ddweud yw y bydd fframwaith ar gyfer gwneud y penderfyniadau hyn. Nid yw'n fater i bob ysgol benderfynu ar hap yr hyn sy'n mynd i ddigwydd; bydd fframwaith y byddan nhw’n gweithio ynddo a chaiff hwnnw ei ddatblygu yn ystod yr wythnosau nesaf fel ein bod ni'n barod i ddod yn ôl i ysgolion ym mis Medi gyda dealltwriaeth o beth allai'r amgylchiadau gwahanol hynny fod, oherwydd efallai y bydd gennym ni rai rhannau o'r wlad lle mae'r feirws yn rhedeg yn wyllt, a rhannau eraill lle mae'r feirws ar lefel isel.
Nid oes gennym ni ddyddiad terfyn yng Nghymru. Nid ydym ni'n mynd i roi dyddiad terfyn yng Nghymru. Ac roeddwn i'n meddwl ei bod yn ddiddorol iawn mai'r peth cyntaf a wnaeth yr Ysgrifennydd iechyd newydd yn Lloegr oedd cyhoeddi, 'Iawn, dyna ni, mae diwrnod rhyddhau yn dod.' Ac rwyf i wedi ysgrifennu ato, rwy'n falch o ddweud, dim ond i'w groesawu i'w swydd ond hefyd i ddweud pa mor bwysig yw dilyn y data. A dyna'r dull yr ydym ni wedi'i gymryd yng Nghymru. Fel arfer, cawn gyfarfodydd wythnosol o Weinidogion iechyd y pedair gwlad. Nid wyf i wedi clywed bod hynny'n mynd i gael ei ganslo, felly rwy'n tybio y bydd hwnnw'n mynd yn ei flaen.
Rwy'n falch iawn o weld y ffigurau, sydd i'w croesawu'n fawr, yr ydym ni'n eu gweld yng Nghymru o ran y nifer y bobl yn yr ysbyty sydd â COVID erbyn hyn. Rydym ni i lawr i 88 o bobl yn yr ysbyty gyda COVID. Mae hynny 21 y cant yn is na dydd Mawrth diwethaf. Felly, mae'r arwyddion yn edrych yn dda iawn, ac felly—. Mae'n neges eithaf anodd, onid yw, i'w rhoi i'r cyhoedd, i ddweud, 'Mewn gwirionedd, mae cyfraddau'r achosion yn codi, ond maen nhw'n lefelu o ran derbyniadau i'r ysbyty.' Felly, mae'n rhaid i ni feddwl sut yr ydym ni'n mynd i ymdrin â hynny yn ystod yr wythnosau nesaf, ac wrth gwrs, byddwn ni'n cael cyfle i gael ychydig mwy o ddata fel y gallwn ni fod yn gwbl glir ynghylch y sefyllfa. Ond mae'n edrych yn gadarnhaol iawn, mae'n rhaid i mi ddweud.
Ac o ran cael y GIG yn ôl i'w gapasiti, mae pwyslais gwirioneddol ar hyn nawr. Mae'n anodd iawn, oherwydd mae'r cyfraddau'n cynyddu'n sylweddol, a bydd pobl sy'n gweithio yn ein GIG a fydd yn dal COVID yn y gymuned ac yna bydd yn rhaid iddyn nhw hunanynysu. Felly, mae'n rhaid i ni gofio y bydd gweld y niferoedd hynny'n cynyddu yn y gymuned hefyd yn cael effaith yn ein hysbytai, ar y bobl sy'n gweithio yno.
O ran pobl yn gallu cerdded i mewn, fel myfyrwyr, dwi'n gwybod yn sicr fod hynny'n bosibl yng Nghaerdydd, felly bydd yn ddiddorol i weld—. Dwi'n barod i fynd i ffwrdd a jest sicrhau bod y canllawiau'n glir ar hynny, ond dyna fy nealltwriaeth i, a gwnaf i fynd i ffwrdd a sicrhau bod pob un yn ymwybodol o hynny.
O ran tystysgrif yn Gymraeg, wrth gwrs rŷn ni'n siomedig iawn ein bod ni'n methu cael hwnna ar hyn o bryd. Nid ein system ni yw hi. Rŷn ni wedi ei wneud yn glir ers y dechrau gyda Llywodraeth Prydain ein bod ni angen cael hwn yn y Gymraeg hefyd. Mae'r system yn cymryd amser. Does gan yr Alban na Gogledd Iwerddon ddim hwn fel rhan o'u systemau nhw o gwbl eto. Mae dal wythnosau i fynd tan fod eu systemau nhw'n gallu ymuno. Dwi'n flin iawn i glywed am y Gymraeg yn cael ei chroesi allan, a gwnaf i edrych i mewn i hynny i ffeindio mas beth yn union sy'n digwydd. Ond yn sicr dyw hwnna ddim wedi dod fel canllaw oddi wrth y Llywodraeth.
On the issue of walk-ins, particularly for students, I know that that's certainly possible in Cardiff, so it would be interesting—. I am willing to go away and ensure that the guidance is clear on that, but that's my understanding and I will pursue that issue and ensure that everyone is aware of that.
In terms of the Welsh language certification, of course we're very disappointed that we can't have that at the moment. It's not our system. We've made it clear to the UK Government from the outset that we need to have this available in Welsh, too. The system does take time. Scotland and Northern Ireland don't have this as part of their system at all. They are still weeks away from that point. I'm very sorry to hear about the Welsh language being crossed out, and I will certainly look into that and find out exactly what's happening there, but I'm certain that isn't part of Government guidance.
In terms of reopening outdoor residential centres, we were pleased that we were able to open for primary school children, but it's absolutely clear that if you're going to get a big group of people together and they're going to stay overnight, the chance of the virus spreading is going to be pretty high. And that is the reason why we are taking these measures. We only allow three different households to get together at the moment; if you go way beyond that, of course—. At some point we will have to get to that point, we'll have to understand, but at this point in time I think we've been very careful. We've tried to respond to the sector by saying, 'Yes, you can take primary school children', because of the very points you made. For some of these children, this is the only holiday they're going to have this year and it's the only opportunity for them to get out of the house. We're very sensitive to that, and that's why we were keen to take that step forward. But of course, primary children, we know, if they do contract the virus, they're very unlikely to suffer in the way that the older-age children will. And we have, of course, given financial support.
O ran ailagor canolfannau preswyl awyr agored, roeddem ni'n falch ein bod ni wedi gallu agor ar gyfer plant ysgol gynradd, ond mae'n gwbl glir, os ydych chi'n mynd i gael grŵp mawr o bobl at ei gilydd a'u bod yn mynd i aros dros nos, y bydd y siawns y bydd y feirws yn lledaenu yn eithaf uchel. A dyna'r rheswm pam yr ydym ni'n cymryd y mesurau hyn. Nid ydym ni ond yn caniatáu i dair aelwyd wahanol ddod at ei gilydd ar hyn o bryd; os ewch chi ymhell y tu hwnt i hynny, wrth gwrs—. Ar ryw adeg bydd yn rhaid i ni gyrraedd y pwynt hwnnw, bydd yn rhaid i ni ddeall, ond ar hyn o bryd rwy'n credu ein bod ni wedi bod yn ofalus iawn. Rydym ni wedi ceisio ymateb i'r sector drwy ddweud, 'Gallwch, gallwch chi fynd â phlant ysgol gynradd', oherwydd yr union bwyntiau yr oeddech chi wedi'u gwneud. I rai o'r plant hyn, dyma'r unig wyliau y byddan nhw'n eu cael eleni a dyma'r unig gyfle iddyn nhw fynd allan o'r tŷ. Rydym ni'n sensitif iawn i hynny, a dyna pam yr oeddem ni'n awyddus i gymryd y cam hwnnw ymlaen. Ond wrth gwrs, plant cynradd, rydym ni'n gwybod, os ydyn nhw'n dal y feirws, eu bod yn annhebygol iawn o ddioddef yn y ffordd y bydd y plant hŷn. Ac rydym ni, wrth gwrs, wedi rhoi cymorth ariannol.
O ran y ganolfan iâ, rŷn ni wedi gofyn am gyngor penodol ar hwn ac, wrth gwrs, achos tymheredd isel yr iâ, mae'n glir bod y posibilrwydd o ledu'r feirws yn fwy, a dyna pam rŷn ni wedi cymryd yr approach rŷn ni wedi. Ond, wrth gwrs, rŷn ni'n edrych ar y posibilrwydd o sicrhau bod pobl sy'n gweithio yna'n broffesiynol, sglefrwyr iâ proffesiynol, yn gallu gweithio.
In terms of the ice arena, we have asked for specific advice on this, and because of the low temperature in the ice arena, it's clear that the possibility of spreading the virus is greater, and that is why we have adopted the approach that we have. And we are looking at the possibility of ensuring that people who work there in a professional capacity are able to work.
Diolch. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Ac felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Fydd yna ddim angen, felly, heddiw am bleidlais, sydd yn dod â fi at yr eitem olaf y prynhawn yma, sef y datganiad ar ganlyniadau'r pleidleisiau cyfrinachol ar gyfer Cadeiryddion y pwyllgorau. Mi wnaf i ddarllen y canlyniadau hynny nawr. Fe wnawn ni gychwyn gyda'r Pwyllgor Cyllid. Dyma ganlyniad, felly, y bleidlais ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid: Rhys ab Owen, 27 o bleidleisiau; Peredur Owen Griffiths, 30 o bleidleisiau; ac un wedi ymatal. Felly, mae Peredur Owen Griffiths wedi cael ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Llongyfarchiadau iddo fe.
Y Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol yw'r canlyniad nesaf—y Cadeirydd hynny. Nifer y pleidleisiau ar gyfer Heledd Fychan oedd 13, ar gyfer Delyth Jewell 44, ac yn ymatal un. Felly, mae Delyth Jewell wedi ei hethol yn Gadeirydd y pwyllgor hynny.
A'r pwyllgor olaf i'w ddatgan yw'r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, a dyma'r canlyniad ar gyfer hynny: John Griffiths, 31 o bleidleisiau; Mike Hedges, 27 o bleidleisiau; ac yn ymatal, neb. Felly, mae John Griffiths wedi ei ethol yn Gadeirydd y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Llongyfarchiadau i'r tri yna ar eu hetholiadau nhw ac i bob Cadeirydd sydd wedi cael ei ethol y prynhawn yma, a phob lwc i bawb gyda'u gwaith. Diolch yn fawr i bawb. Dyna ddiwedd ein gwaith ni am y prynhawn.
We will not need voting time, therefore, and that brings us to the final item this afternoon, which is the declaration of the results of the secret ballots for committee Chairs. I will read out those results now. We will start with the Finance Committee. This is the result of the secret ballot for the Chair of the Finance Committee: Rhys ab Owen, 27 votes; Peredur Owen Griffiths, 30 votes; and one abstention. Therefore, Peredur Owen Griffiths is elected Chair of the Finance Committee. Congratulations to him.
The Chair of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee is next. The number of votes for Heledd Fychan was 13, for Delyth Jewell 44, and one abstention. Therefore, Delyth Jewell is elected Chair of that committee.
And the final declaration is on the Local Government and Housing Committee, and the result is as follows: John Griffiths, 31 votes; Mike Hedges, 27 votes; no abstentions. Therefore, John Griffiths is elected Chair of the Local Government and Housing Committee.
Many congratulations to all three Members on their election and to all Chairs elected this afternoon. I wish them all well with their work. Thank you very much, everyone. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:01.
The meeting ended at 18:01.