National Assembly for Wales

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points: this meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

That takes us to our first item, questions to the Minister for Climate Change, and the first question is from Tom Giffard.

Mater i awdurdodau cynllunio lleol fel rhan o'u cynllun datblygu lleol yw pennu faint o dai newydd sy’n cael eu hadeiladu ac ymhle, gan adlewyrchu'r materion y maent wedi'u nodi yn unol â gofynion y polisi cynllunio cenedlaethol a 'Cymru’r Dyfodol'.

Diolch. A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hateb a'i llongyfarch ar ei phenodiad? Gan fod tai a chynllunio wedi symud i mewn i'r portffolio newid hinsawdd, rwy’n cymryd felly y bydd hyn yn arwain at ddiogelu mannau gwyrdd a'n hamgylchedd naturiol yn well mewn polisi cynllunio. Ond wrth i gynghorau weithio drwy eu cynlluniau datblygu lleol ledled Cymru, nodaf fod llawer o gynigion—. Ceir llawer o gynigion ar gyfer gwaith adeiladu sylweddol mewn mannau gwyrdd, er bod rhai ohonynt yn cael eu defnyddio a'u trysori yn ein cymunedau. Ond nodaf hefyd fod gan Lywodraeth Cymru dargedau tai newydd rydych yn gobeithio eu cyflawni. Felly, a gaf fi ofyn am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru a'r trothwy ar gyfer ymyrryd yn y meysydd hyn? Felly, lle mae'r ddau amcan yn gwrthdaro, a fyddwch yn blaenoriaethu prosiectau adeiladu tai ar draul ein mannau gwyrdd neu’n defnyddio'r pwerau sydd gennych i atal prosiectau o'r fath a gwarchod ein hamgylchedd naturiol?

Rwy'n ymrwymedig iawn i ddull datblygu wedi'i arwain gan gynllun ledled Cymru. Mae cynnal CDLl cyfredol yn hanfodol er mwyn cael sicrwydd wrth wneud penderfyniadau a darparu cartrefi, swyddi a seilwaith ar gyfer cymunedau lleol. Mae cynllun mabwysiedig yr ymgynghorwyd arno’n drylwyr yn golygu y gall awdurdodau cynllunio a chymunedau lleol lywio a dylanwadu’n gadarnhaol ar y dyfodol, a dyna union bwynt y cynllun, i ateb y cwestiwn a ofynnodd Tom Giffard i mi. Ac a gaf fi ei groesawu i'r Senedd hefyd? Nid wyf wedi siarad â chi'n uniongyrchol eto, Tom, ond llongyfarchiadau ar gael eich ethol hefyd.

Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, er enghraifft, wedi penderfynu cynnal CDLl cyfredol ar gyfer eu hardal, ac aethant ati i adolygu'r CDLl mabwysiedig ym mis Mehefin 2018. Rydym yn annog cynghorau ledled Cymru i sicrhau bod eu CDLl yn gyfredol fel y gallant ystyried 'Polisi Cynllunio Cymru' newydd a 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040' a basiwyd gan y Senedd hon yn y Senedd ddiwethaf yn gynnar eleni. Bydd y rheini’n rhoi’r offer cywir i gynghorau allu llunio eu cynllun datblygu lleol yn y fath fodd fel eu bod yn gwarchod y lleoedd y mae eu cymunedau lleol yn dymuno eu diogelu a hefyd yn cyflwyno’r mathau cywir o dir gyda’r mathau cywir o ddatblygiadau i sicrhau bod gennym dai cynaliadwy, a phrosiectau seilwaith eraill yn wir, yn y dyfodol. Mae proses y CDLlau, wrth gwrs, yn dryloyw ac mae'n cynnwys cryn dipyn o ymgysylltiad cyhoeddus â chymunedau lleol, datblygwyr a rhanddeiliaid allweddol eraill, gan gynnwys ein cynghorau cymuned, i sicrhau bod yr holl ddyheadau a phryderon yn cael eu hystyried pan gaiff y cynllun ei gyflwyno.

Congratulations on your appointment, Minister, and congratulations to the Deputy Minister, too, on his appointment.

One of the things that local authorities had to include as a core consideration in developing their local development plans was population growth forecasts provided by Government. Each of the LDPs was based on that data, reflecting those forecasts. It's since become apparent that these forecasts were entirely inaccurate; in some cases, populations have fallen rather than increased. This means that the LDPs are deficient because they are based on incorrect data. However, the LDPs, although based on the wrong information, continue to be statutory documents and are in force. Isn't it time to accept that these LDPs are incorrect and to restart the process from the beginning? Thank you.

Diolch am eich cyfarchion, a chroeso i chithau hefyd i'r Senedd ac i'ch rôl newydd. Felly, rydym yn annog—. Fel y dywedais wrth ateb y cwestiwn cyntaf, rydym yn annog awdurdodau lleol ledled Cymru i gynnal adolygiad o'u CDLl, yn dibynnu ar ei oedran a'i gwmpas. Mae llawer ohonynt eisoes wedi dechrau'r broses honno. Bellach, mae gennym broses ar waith hefyd sy'n caniatáu iddynt ddod at ei gilydd mewn cyd-bwyllgorau corfforaethol i lunio cynllun datblygu strategol ar gyfer y rhanbarth. Rydym eisoes wedi rhoi ‘Cymru’r Dyfodol' ar waith, felly bydd gennym system a arweinir yn gyfan gwbl gan gynlluniau, a fydd yn gweithio’n dda pan fydd yr elfennau hynny'n weithredol.

Mae'n ofynnol i awdurdodau lleol ddeall argaeledd tai yn yr ardal drwy'r hyn a elwir yn asesiad o'r farchnad dai leol, a maddeuwch i mi os ydych yn gwybod hyn yn barod, ond dyna maent i fod i'w wneud. Maent yn rhan allweddol o'r cynllun datblygu lleol ei hun. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda chyfres o arbenigwyr awdurdod lleol ar ddatblygu a gwella'r asesiadau rheoli tai lleol, gan gynnwys cyhoeddi offeryn newydd i gynorthwyo awdurdodau lleol i gynhyrchu'r asesiadau. Byddwn yn rhoi canllawiau, hyfforddiant a chymorth parhaus i'r awdurdodau lleol allu gwneud hynny. Yr awdurdodau lleol, wrth gwrs, sydd yn y sefyllfa orau i ddeall eu marchnad dai leol yn dda, a sicrhau bod ganddynt asesiad cadarn o'r farchnad dai leol ar waith i lywio'r penderfyniadau. Felly, mae'n debyg fy mod yn cytuno â chi i raddau. Rydym yn annog awdurdodau lleol i sicrhau bod eu CDLl yn gyfredol. Ar hyn o bryd, rydym yn gweithio gyda hwy ar offeryn newydd i asesu rheolaeth dai leol. Rydym yn disgwyl i'r awdurdodau lleol ail-wneud eu hasesiadau tai yn seiliedig ar y tir yng ngoleuni'r offeryn newydd hwnnw, ac yna, pan fydd y cynlluniau datblygu strategol yn cael eu rhoi ar waith yn rhanbarthol, rydym yn disgwyl i'r cynlluniau adlewyrchu hynny ar lawr gwlad. Felly, byddwn yn gweithio'n agos iawn gyda’r awdurdodau lleol er mwyn gwneud hynny.

Mae rhywfaint o gamddealltwriaeth ynghylch y targedau yn y rhagfynegiadau blaenorol: nid oeddent erioed yn dargedau; rhagfynegiadau oeddent o'r cychwyn. Dyna pam ein bod yn gweithio ar yr offeryn, ac edrychaf ymlaen at berthynas dda â’r awdurdodau lleol ledled Cymru wrth ddod at ein gilydd ar agenda y mae pob un ohonom yn cytuno arni, sef sicrhau bod gennym y tai iawn yn y lle iawn ar gyfer y cymunedau iawn.

Yn fy etholaeth i ym Mhen-y-bont ar Ogwr, rwy'n falch iawn ein bod wedi gweld awdurdod lleol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i ddiogelu datblygiadau tai a busnesau ym Mhorthcawl rhag effaith newid hinsawdd. Fel rhan o'r rhaglen rheoli risgiau arfordirol, mae Llywodraeth Cymru a Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi buddsoddi £6.4 miliwn ar y cyd mewn amddiffynfeydd môr a fydd yn diogelu mwy na 500 o gartrefi a dros 170 o fusnesau ar unwaith rhag perygl llifogydd. Wrth edrych tua’r dyfodol, a all y Gweinidog ddweud wrthym sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r awdurdod lleol i sicrhau bod unrhyw ddatblygiadau tai ac adfywio ym Mhorthcawl yn y dyfodol yn parhau i fod yn gynaliadwy ac yn cyflawni ein nodau ar gyfer tai carbon isel?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Sarah. Mae'n hyfryd eich gweld yn y cnawd yma yn y Senedd. Ie, cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, fel y dywedais, oedd un o’r rhai cyntaf i adolygu proses y CDLl, ac mae datblygu cynaliadwy yn ganolog iawn i broses y cynllun datblygu hwnnw. Mae’n rhaid i'r holl gynlluniau datblygu gydymffurfio â gofynion Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac mae’n rhaid iddynt gyfrannu at gyflawni'r nodau llesiant diwylliannol, economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol sy'n ofynnol o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.

Felly, mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn nodi materion sy'n ymwneud â newid hinsawdd. Mae'n nodi egwyddorion datblygu cynaliadwy, ansawdd aer, cynhyrchu cymaint â phosibl o ynni adnewyddadwy a faint o gartrefi newydd sy’n cael eu hadeiladu ac ymhle, ac yna caiff y CDLlau eu profi yn erbyn y polisïau hynny drwy broses archwilio gyhoeddus. Felly, fel y dywedais wrth ateb cwestiwn arall, mae'r asesiadau o'r farchnad dai leol yn chwarae rhan yn hynny hefyd.

Ar yr un pryd, rydym hefyd yn cyflwyno adolygiad o'n rheoliadau adeiladu. Mae’r rheoliadau adeiladu newydd—cyhoeddwyd yr ymateb i’n cynllun effeithlonrwydd ynni ym mis Mawrth y llynedd—yn nodi penderfyniad i gyflwyno gostyngiad o 37 y cant mewn allyriadau carbon ar gyfer anheddau newydd ar draws pob sector, nid tai cymdeithasol yn unig, o gymharu â’r safonau cyfredol. Bydd y safonau newydd mewn grym o 2022, felly y flwyddyn nesaf, a chredwn y byddant yn arbed oddeutu £180 y flwyddyn ar gyfartaledd ar filiau ynni i berchnogion tai. Felly, maent yn gweithio tuag at dlodi tanwydd yn ogystal â gwarchod y blaned. Bydd angen i bob cartref newydd gael ei ddiogelu at y dyfodol gyda rheiddiaduron tymheredd isel a gwell safonau ffabrig i'w gwneud yn haws i ôl-osod systemau gwresogi carbon isel yn y dyfodol wrth iddynt ddod yn fwy cyffredin ac yn haws i’w gweithredu. Mae'r gostyngiad o 37 y cant, serch hynny, yn gam tuag at y newid nesaf mewn effeithlonrwydd ynni mewn rheoliadau adeiladu yn 2025, i gyfateb i'n targedau carbon, lle bydd angen i gartrefi newydd gynhyrchu o leiaf 75 y cant yn llai o allyriadau carbon deuocsid na'r rhai a adeiladwyd yn unol â’r gofynion cyfredol.

Felly, gallwch weld ein bod yn gwneud cynnydd cynyddrannol tuag at adeiladu'r cartrefi iawn yn y lle iawn, felly mae proses y CDLlau yn adlewyrchu hynny, a'u hadeiladu hefyd yn unol â’r safonau y mae cenedlaethau'r dyfodol yn eu haeddu ac yn eu disgwyl, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi mabwysiadu'r ddwy broses honno’n gynnar.

Question 2—Altaf Hussain.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Llongyfarchiadau ar gael eich ailethol, Weinidog, ac ar eich penodiad.

Diolch yn fawr iawn am eich cyfarchion, a llongyfarchiadau i chithau hefyd. Mae ymagwedd Llywodraeth Cymru tuag at bolisi cynllunio wedi'i nodi yn 'Polisi Cynllunio Cymru' ac yn 'Cymru’r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol 2040'. Mae'r ddwy ddogfen yn ceisio hyrwyddo datblygu lleoedd yn gynaliadwy ledled Cymru.

Diolch. Weinidog, am ormod o ddegawdau, roedd ein system gynllunio’n seiliedig ar y syniad o adeiladu cymaint o gartrefi â phosibl i bobl eu meddiannu'n unig, ond heb ystyried yr hyn y byddai ei angen ar bobl i fyw yn llawn. Nod 'Polisi Cynllunio Cymru 10' yw sicrhau bod penderfyniadau cynllunio yn gwella bywydau cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol, tra bo’r cysyniad o greu lleoedd yn ychwanegu gwerth cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol at ddatblygiadau. Galwodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, yn ei 'Maniffesto y Dyfodol' a gyhoeddwyd cyn etholiadau'r Senedd, am ddatblygu gwasanaethau cymunedol i adlewyrchu'r dull o greu lleoedd wrth ddarparu gwasanaethau yn y gymuned. I ba raddau rydych yn herio gwasanaethau cyhoeddus mewn perthynas â lleoliad gwasanaethau allweddol, megis y GIG, lle gellir gwneud mwy i wella lles pobl sy'n gallu cael mynediad at wasanaethau’n haws yn agos at eu cartref? Diolch, Weinidog.

Ie, diolch yn fawr iawn. Felly, mae'n ddatblygiad o'r hyn a ddywedais wrth ateb y cwestiwn blaenorol. Felly, mae'r polisi cynllunio cenedlaethol, fel rwyf wedi dweud eisoes, yn rhoi cryn dipyn o bwyslais ar greu lleoedd a'r camau sy'n rhaid inni eu cymryd i greu lleoedd sy'n diwallu anghenion lles pawb. Mae'r polisi cynllunio cenedlaethol hefyd yn sicrhau ein bod yn meddwl sut y mae ein lleoedd yn ein gwneud yn iachach ac yn gwella ein llesiant. Rwy'n hyderus iawn y bydd y polisi cynllunio yn ein cynorthwyo i greu'r lleoedd y mae COVID wedi dangos bod arnom eu hangen ac sy'n darparu tai o ansawdd da i bawb, yn cefnogi siopau, swyddi, cyfleusterau a gwasanaethau lleol ac yn lleihau'r angen i deithio.

Ond wrth gwrs, mae gennym argyfwng hinsawdd hefyd, felly daw hyn ochr yn ochr â’r gwersi rydym wedi’u dysgu yn ystod y pandemig am bwysigrwydd lle. Mae angen inni annog pobl i ddod o hyd i ffyrdd newydd o weithio, gan gynnwys gweithio gartref neu weithio o bell mewn hybiau, i ddarparu cyfleoedd ar gyfer teithio llesol yn eich bywyd bob dydd, i greu mannau gwyrdd iach, hygyrch, a’u bod yn cael eu cefnogi gan brosesau cynllunio lleol a rhanbarthol cryf sy'n rhoi'r offer a'r grym i leoedd lleol gynorthwyo gyda’r gwaith o lunio eu dyfodol eu hunain. Felly, hanfod hyn yw sicrhau bod cymunedau yn ganolog i sut yr hoffent i'w cymuned fod, ac fel y dywedais, i adeiladu'r tai iawn yn y lleoedd iawn, i adeiladu'r seilwaith iawn yn y lleoedd iawn, ac i sicrhau y gall ein cymunedau gael mynediad at y gwasanaethau a'r cymorth sydd ei angen arnynt o fewn pellter rhesymol i’w—i ble maent yn byw, fel bod eu cymuned yn teimlo fel y dylai cymuned ‘llesiant cenedlaethau'r dyfodol’ deimlo. Drwy'r gyfres o ddogfennau rydym wedi'u cyhoeddi, rydym yn hyderus y gallwn greu’r Gymru yr hoffai pob un ohonom ei gweld.

Roeddwn yn falch iawn o weld y Gweinidog yn parhau gyda’r cyfrifoldeb am gynllunio yn ei phortffolio newydd, a phwysig iawn bellach, ac ochr yn ochr â’r Dirprwy Weinidog; roeddwn yn falch o weld y weinyddiaeth bwysig honno’n cael ei sefydlu.

Weinidog, am amryw o resymau, mae'n cymryd mwy o amser nag yr oeddent wedi'i obeithio i gynghorau gwblhau CDLlau. Mae hyn yn aml yn golygu nad oes gan gymunedau a thrigolion yr amddiffyniadau cynllunio y byddent yn dymuno eu cael. Mae'n gyfystyr â chynllunio drwy apêl i'r arolygiaeth, gyda llai o ddylanwad lleol na phe bai CDLl wedi ei gytuno. Nawr, golyga hyn fod cymunedau fel Pen-y-ffordd yn teimlo’n rhwystredig, ac fel y gwyddoch, rwy'n gweithio'n agos gyda Chyngor Cymuned Pen-y-ffordd, a byddent yn hoffi i leisiau'r preswylwyr fod yn uwch pe bai oedi cyn cyhoeddi CDLl. A gaf fi ofyn pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i uwchraddio statws y cynllun bro fel ei fod yn cael ei gydnabod yn swyddogol yn y broses gynllunio, i roi mewnbwn swyddogol i gymunedau lleol fel Pen-y-ffordd heb ddibynnu'n uniongyrchol ar eu cynnwys drwy CDLl?

Diolch, Jack, ac rwy’n hynod falch o fod yn y portffolio hwn. Roedd yn dda gweithio'n agos gyda chi yn y Senedd ddiwethaf, ac edrychaf ymlaen at wneud hynny eto. Mae'n braf iawn gweld pobl wyneb yn wyneb, mae'n rhaid imi ddweud.

Felly, ydyn, rydym yn—. Yn amlwg, y peth cyntaf i'w ddweud yw ein bod yn awyddus iawn i sicrhau bod gan bob awdurdod lleol CDLl cyfredol, eu bod yn mynd drwy'r broses yn effeithlon ac yn effeithiol ac yn sicrhau bod y broses honno’n cynnwys ymgynghoriad cymunedol mor eang ag sydd angen, a bod y cymunedau'n teimlo'n gryf iawn eu bod wedi cael dweud eu barn ar sut y dylid llunio eu cymunedau ym mhroses y CDLl. Dyna holl ddiben y broses. Ac fel y gwyddoch, rydym hefyd yn rhoi'r cynlluniau rhanbarthol strategol ar waith fel y gall y CDLl ganolbwyntio ar y materion lleol hynny. A byddwn yn gwybod eisoes sut bethau fydd y cynlluniau seilwaith rhanbarthol, ac wrth gwrs, mae'r cynllun cenedlaethol, 'Polisi Cynllunio Cymru', ‘Cymru’r Dyfodol', wedi gwneud rhai o'r dewisiadau yn genedlaethol i ni ar ôl proses ymgynghori helaeth a fydd yn caniatáu i’r prosesau hynny ddigwydd.

Ond rwy’n awyddus iawn i sicrhau, ar gyfer pob ardal leol, fod yr ardal leol yn cael dweud eu barn ynglŷn â sut beth allai cynllun bro fod—nid ydym yn eu galw'n hynny yng Nghymru. Felly, mae'n gwbl bosibl rhoi cynllun strategol ar waith ar gyfer ardal benodol, is-set o'r CDLl os mynnwch. Ar hyn o bryd, mae angen y CDLl er mwyn i hynny fod yn weithredol, ond rwy'n fwy na pharod i archwilio'r hyn y gallwn ei wneud yn y cyfnodau interim. Mae'n sefyllfa anodd iawn lle ceir oedi cyn cyhoeddi'r CDLl, fel y digwyddodd yn eich ardal chi, ac yna rydych yn llygad eich lle, mae gennym ddatblygiadau cynllunio dyfaliadol ac nid oes CDLl gennym i'w rhoi yn eu cyd-destun. Felly, rwy'n hapus iawn i weithio gyda chi ar hynny, ond byddwn yn llawer hapusach yn gweld y cyngor lleol yn cael trefn ar ei CDLl cyn gynted â phosibl yng ngoleuni’r ddogfen polisi cynllunio newydd er mwyn inni allu rhoi’r broses ar waith.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. A gaf fi achub ar y cyfle hwn i'ch llongyfarch, Weinidog? Rwyf wedi gweithio gyda chi yn y gorffennol ac edrychaf ymlaen at weithio gyda chi mewn modd cadarnhaol wrth inni geisio mynd i’r afael â’r materion sy'n wynebu ein cymunedau.

Nawr, Lywydd, ddydd Llun roedd hi'n bedair blynedd ers marwolaeth drasig 72 o bobl yn Nhŵr Grenfell. Rwy’n siŵr y bydd y Gweinidog, ac yn wir, y Senedd hon yn ymuno â mi i gydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt gan y trychineb hwn. Nawr, yn fuan ar ôl Grenfell, dywedodd ein diweddar annwyl gyd-Aelod Carl Sargeant yn gwbl briodol wrth y Senedd hon y dylem ddysgu'r gwersi a gweithredu arnynt. Fodd bynnag, hyd yma nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyflawni'r penderfyniad hwnnw'n ddigon cyflym. Fe wnaeth hyd yn oed y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau trawsbleidiol ysgrifennu’r canlynol yn gynharach eleni:

‘Ar adegau, rydym wedi teimlo'n rhwystredig yn sgil yr arafwch i ymateb i rai o’r materion allweddol a phwysig hyn.’

Mor ddiweddar â’r wythnos diwethaf, bygythiodd partner yng nghwmni cyfreithiol Watkins and Gunn ddwyn achos yn yr Uchel Lys a cheisio adolygiad barnwrol o’r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrin â chymorth ariannol i gynorthwyo'r rheini sy’n wynebu problemau diogelwch tân mewn fflatiau uchel iawn. Nid oes achosion cyfreithiol ar y gweill hyd yma, ond mae'r posibilrwydd yn tynnu sylw at yr anobaith y mae llawer o breswylwyr yn ei deimlo ledled Cymru.

Nawr, a bod yn deg, Weinidog, rydych wedi gwneud ymrwymiad clir yn y maniffesto, ac rwy’n dyfynnu, y byddwch yn

‘datblygu cronfa diogelwch tân ar gyfer adeiladau presennol.'

Mae angen ichi ofyn cwestiwn yn awr. Ni chredaf fod angen ichi ddyfynnu maniffesto’r Blaid Lafur i’r Gweinidog.

Iawn. Fe ddywedoch chi yr un peth ar 15 Chwefror 2021. Felly, a wnewch chi roi datganiad clir heddiw ynghylch yr union amserlen ar gyfer creu'r gronfa hon yng Nghymru a faint yn union o gyllid y byddwch yn ei ddarparu? Diolch.

Gwnaf, wrth gwrs, Janet, a chroeso i'ch briff newydd chithau hefyd. Ond wrth gwrs, Janet, rwy’n cydymdeimlo â holl ddioddefwyr tân Grenfell, ac yn wir, gyda phawb sy'n byw mewn adeiladau uchel iawn y mae’r materion hyn yn effeithio arnynt. Mae'n gwbl warthus fod yr adeiladau wedi cael eu codi gyda chymaint o ddiffygion. Fodd bynnag, fel y dywedais sawl gwaith yn y Senedd flaenorol, mae hyn yn hynod gymhleth o ran y ffordd y mae cyfraith tir yn gweithio, y ffordd y mae cyfraith eiddo’n gweithio, y ffordd y mae cyfraith lesddaliadol yn gweithio, y ffordd y caiff yr adeiladau eu rheoli, y ffordd y cânt eu hadeiladu ac ati. Ac yn anffodus, nid oes un ateb sy’n addas i bawb. Mae gan bob adeilad set o broblemau sy'n unigryw iddo, ac mae'n anodd iawn rhoi rhywbeth trosfwaol ar waith sy'n gweithio.

Mae Llywodraeth y DU wedi cael cryn dipyn o drafferth yn y maes hwn hefyd. Maent wedi agor nifer o gronfeydd, ond mae'r cronfeydd hynny wedi bod yn llai effeithlon nag y tybiaf y byddent wedi’i hoffi, a bod yn garedig. A hefyd, dim ond ar gyfer rhai o'r problemau cladin y gellir eu defnyddio, ond gwyddom fod gan nifer fawr iawn o'r adeiladau hyn broblemau o ran y ffordd y maent yn rhannu'n adrannau, problemau gyda diangfeydd, problemau gyda larymau a phob math o bethau eraill yn bod gyda hwy. Felly, ar hyn o bryd rydym yn ystyried dull cyfannol o unioni adeiladau, sy'n cynnwys y ffordd y mae'r adeiladau'n rhannu'n adrannau, systemau rhybudd tân, systemau gwacáu a systemau llethu tân. Hyd yn hyn, dim ond un set o gyllid canlyniadol a gawsom gan Lywodraeth y DU, er gwaethaf y symiau mawr iawn o arian a gyhoeddwyd. Cefais sicrwydd gan yr Ysgrifennydd Gwladol, drwy gymheiriaid sy'n Aelodau Seneddol, y byddwn yn cael cyllid canlyniadol, ond hyd yn hyn, nid ydym wedi’i gael, ac nid oes unrhyw syniad o gwbl faint o arian a gawn a phryd y byddwn yn ei gael. Felly, hoffwn eich cymorth i sicrhau bod yr Ysgrifennydd Gwladol yn dweud wrthym faint o arian y mae’n credu y byddwn yn ei gael fel cyllid canlyniadol, gan ei bod yn anodd iawn cynllunio heb y manylion hynny.

Serch hynny, gyda'r arian sydd gennym eisoes, rydym yn gweithio'n galed er mwyn rhoi cynllun at ei gilydd sy'n debygol o allu cynorthwyo perchnogion adeiladau—rwy'n dweud 'perchnogion adeiladau' fel term cyffredinol, felly er eglurder, nid dyna yw’r term technegol, gan fod nifer o gymhlethdodau, ond y bobl sy'n berchen ar yr adeilad—i ddeall beth sydd o'i le ar eu hadeilad, gan mai dyna'r broblem gyntaf, gan nad oes unrhyw un o'r bobl sy'n byw yno yn arbenigwyr ar hynny, ac mae hyd yn oed gofyn i bobl, 'Beth sydd o'i le ar yr adeilad hwn?' yn beth anodd iawn i'w wneud. Felly, rydym yn gweithio'n galed iawn i roi rhywbeth at ei gilydd sy'n caniatáu i bobl gael ateb cywir i 'Beth sydd o'i le ar yr adeilad hwn?' ac yna i allu asesu'r math cywir o gyllid i unioni’r broblem wedyn. Ond mae'n hynod o gymhleth, ac nid ydym yn mynd yn araf am nad ydym yn dymuno ei wneud, rydym yn mynd yn araf am ein bod am ei wneud yn iawn.

Diolch. Credaf mai'r hyn rwy'n ei geisio, a dweud y gwir, yw'r eglurder. Fel rhywun sy'n eich cysgodi yn eich portffolio, rwy'n pryderu’n fawr wrth archwilio faint yn union rydych wedi'i gael hyd yma, faint rydych yn bwriadu ei dderbyn, neu ble mae angen fy nghymorth arnoch. Mae Llywodraeth y DU eisoes wedi arwain y ffordd drwy amddiffyn cannoedd ar filoedd o lesddeiliaid rhag cost tynnu cladin anniogel ar eu cartrefi. Fis Rhagfyr y llynedd, fe ysgrifennoch chi ataf yn nodi nad yw'r £58 miliwn a gafwyd mewn cyllid canlyniadol o gyllideb y DU wedi'i glustnodi i gael ei wario at yr un diben yng Nghymru, felly rwy'n cwestiynu hynny. Rwy'n cydnabod eich bod wedi buddsoddi £10.6 miliwn yn y sector cymdeithasol i ariannu gwaith unioni yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf a bod y gyllideb yn cynnwys £32 miliwn wedi’i neilltuo ar gyfer unioni adeiladau ymhellach. Fodd bynnag, hyd y gwelaf, mae £15.4 miliwn ar goll. Felly, a wnewch chi ymrwymo i'r Siambr hon heddiw y byddwch yn gwario pob ceiniog a gewch gan Lywodraeth y DU at y diben hwnnw, er mwyn sicrhau bod camau unioni pwysig yn digwydd? Ac a wnewch chi gadarnhau heddiw, Weinidog, ble mae'r £15.4 miliwn hwnnw?

Felly, yn anffodus, Janet, nid felly y mae cyllid canlyniadol yn gweithio. Daw'r cyllid canlyniadol fel rhan o becyn ariannu i Lywodraeth Cymru, sy’n cynnwys cyllid canlyniadol negyddol yn ogystal â chyllid canlyniadol cadarnhaol. Rwyf bob amser yn dweud wrth bobl sy'n gofyn imi roi'r symiau cadarnhaol iddynt, 'Byddwch yn ofalus beth a ddymunwch, oherwydd efallai y cewch y rhai negyddol hefyd, a bydd gennych lai o arian yn y pen draw nag oedd gennych i gychwyn.' Felly, mewn gwirionedd, y peth pwysicaf yw rhoi cronfa ar waith sy’n gwneud y gwaith rydym am iddi ei wneud.

Hoffwn wybod sut olwg fyddai ar y cyllid canlyniadol i Gymru o’r biliynau a gyhoeddwyd gan Robert Jenrick, ond yn yr iteriadau blaenorol ar hyn, mae arnaf ofn ein bod wedi darganfod, pan ddaw'r cyllid canlyniadol cadarnhaol, ei fod hefyd yn golygu toriad i wariant adrannol sy'n gwrthbwyso'r cyllid canlyniadol a chawn lai o arian. Felly, mae arnaf ofn nad yw’r sefyllfa mor syml ag yr hoffech iddi fod. Carwn pe bai pethau mor syml â hynny, ond nid ydynt.

Pan gawsom y cyllid canlyniadol hwnnw gyntaf, roeddem ar ddechrau’r pandemig, ac fe wnaethom wario’r holl gyllid canlyniadol, yn gwbl briodol, ar ymladd y pandemig, gan mai honno oedd y broblem uniongyrchol a wynebem, felly gwnaethom roi’r holl arian tuag at hynny, ond yna'n araf, wrth inni ddeall sut beth oedd y pandemig ac ati, bu modd inni ryddhau cyllid i wneud rhai o'r pethau rydych newydd eu crybwyll, felly rydym eisoes wedi gwneud y gwaith o unioni adeiladau cymdeithasol ac rydym wedi rhoi £32 miliwn yn y gyllideb ar gyfer y gronfa gychwynnol i edrych ar fater diogelwch adeiladau. Mae'n anodd iawn cynllunio ar gyfer y gweddill hyd nes y gwyddom ar beth rydym yn edrych, nid yn unig o ran cyllid canlyniadol cadarnhaol, ond o ran cyllid yn gyffredinol mewn perthynas â’r adran. Rwy'n fwy na pharod i roi sesiwn friffio i'r Aelodau ar sut y mae rhai o gymhlethdodau’r mater hwn yn gweithio, a Lywydd, rwy'n fwy na pharod i gynnig hynny i Aelodau ar draws y Senedd, gan fod hyn yn rhywbeth pwysig iawn y mae angen inni sicrhau ein bod yn ei wneud yn iawn i Gymru.

Diolch. Rwyf wedi dechrau felly rwyf am orffen, ond mae'n ddigon posibl fod arnom angen i'r sgyrsiau hynny ddigwydd, ond rwyf am barhau â hyn.

Felly, mae’n hanfodol fy mod yn canolbwyntio ar yr adnoddau sydd ar gael gan eu bod yn allweddol i sicrhau cynnydd ar greu adeiladau mwy diogel yng Nghymru. Nododd ymateb y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i Bapur Gwyn 'Adeiladau Mwy Diogel yng Nghymru' mai un o'r themâu cyffredin a glywyd gan yr holl ymatebwyr oedd effaith y drefn newydd arfaethedig ar adnoddau, gan gynnwys y gwasanaethau tân ac achub, sydd wedi rhybuddio y gallai fod angen iddynt wneud llai o weithgareddau diogelwch cymunedol traddodiadol, a bod llu o'r goblygiadau i adnoddau sy'n codi o'r cynigion yn y Papur Gwyn heb gael eu trafod. Dywedodd Cofrestr Arolygwyr Cymeradwy Cyngor y Diwydiant Adeiladu y bydd angen cynnydd sylweddol yn y nifer o syrfewyr â chymwysterau priodol sy’n ymuno â'r sector hwn, ac yna wrth gwrs mae'r effaith ar lesddeiliaid gyda'r galwadau'n cael eu gwneud am eglurder llwyr ynghylch pwy fydd yn gyfrifol am dalu am bob elfen o'r cynigion hynny.

Felly, a wnewch chi egluro heddiw, os gwelwch yn dda, pa gamau rydych eisoes yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng adnoddau sydd angen inni ei oresgyn i gael cyfundrefn newydd effeithiol yng Nghymru? Hoffwn dderbyn eich cynnig i ddysgu beth yw’r ffigurau hyn yn fwy manwl, ac yna gallwn sicrhau nad yw geiriau a siaradwyd bedair blynedd yn ôl yn cael eu hanwybyddu. Diolch.

Diolch yn fawr, Janet. Mae consensws enfawr ar draws y Siambr fod angen inni roi cyfundrefn diogelwch adeiladau newydd ar waith yng Nghymru, a buom yn cydweithio'n agos iawn yn y Senedd ddiwethaf ar lunio'r cynigion ac ati. Roeddem yn awyddus iawn cyn yr etholiad, a bu pob un ohonom yn gweithio ar draws y Siambr, i sicrhau bod y diwydiant ar lawr gwlad yn sylweddoli bod holl bleidiau mawr y Senedd wedi ymrwymo i'r agenda hon, ac rwy'n ddiolchgar iawn am eich gwaith yn gwneud hynny gyda mi. Byddwn yn cyflwyno’r ymatebion ffurfiol i’r ymgynghoriad gerbron y Senedd o’r Papur Gwyn maes o law, pan fyddwn yn barod i wneud hynny, ac rwy’n fwy na pharod i gael sesiwn friffio unwaith eto ar set hynod o gymhleth o argymhellion. Fe fyddwch yn cofio’r graffiau enfawr—Lywydd, rwy'n credu eich bod wedi gallu eu rhoi ar sgrin ar un adeg, i ddangos pa mor gymhleth ydoedd, a bu ein cyn gyd-Aelod David Melding yn gofyn ystod o gwestiynau i mi. Felly, unwaith eto, hoffwn gynnig sesiwn friffio ar ein sefyllfa gyda'r Papur Gwyn a sut beth fydd y gyfundrefn newydd ar gyfer adeiladau newydd—fel y dywedaf, ni fydd yn cywiro problemau'r gorffennol—fel bod yr Aelodau'n cael y wybodaeth orau i allu ffurfio barn arni cyn y daw ger eu bron ar lawr y Senedd.

The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Thank you, Presiding Officer. Minister, I will be asking my first two questions in Welsh. May I welcome you to your new role? I look forward to being able to work with you on this vital topic.

It is clear that Wales is facing a climate emergency, and a climate emergency was declared during the fifth Senedd. But the crisis that we are facing is not just about the climate. There is also a nature and biodiversity emergency as well. Indeed, it was disappointing that there were no statutory targets on biodiversity loss in the programme for government that the First Minister published, because the situation is an emergency. Last week, 50 of the world's leading scientists said that we must solve these two emergencies together—nature and the climate—or we will not succeed in solving either of them. Surely now the Welsh Government must give the same level of attention to the nature emergency as is being given to the climate emergency.

Therefore, could I ask first whether you agree that there is a need to declare a nature emergency? And can you make a statement on the possibility of developing and introducing nature recovery targets that will reverse the deterioration in nature by 2030?

Diolch am hynny, Delyth, ac mae'n braf gweithio gyda chithau eto hefyd.

Rydym yn ei ystyried yn rhan arall o'r argyfwng hinsawdd. Mae'r argyfwng natur yn cael ei yrru gan newidiadau hinsawdd, cynefinoedd yn crebachu, a phopeth arall sy’n dod law yn llaw â'r argyfwng hinsawdd. Felly, ni chredaf fod unrhyw un ohonom yn anghytuno ein bod mewn argyfwng o'r fath. Rydym yn colli rhywogaethau a chynefinoedd ar raddfa warthus ar draws y blaned, ac yn wir yng Nghymru, ac mae'n amlwg nid yn unig fod angen inni ddiogelu’r hyn sydd gennym ar ôl, ond hefyd fod angen gwella'r hyn sydd gennym ar ôl, a cheisio ei gynorthwyo i wella. Bydd hynny'n rhan fawr o'r hyn rydym yn ceisio ei wneud fel rhan o'r portffolio newydd, a bydd fy nghyd-Aelod Lee Waters yn gwneud datganiad yn nes ymlaen heddiw i nodi rhai o'r pethau cyntaf y byddwn yn eu gwneud. Lywydd, rydym yn ceisio gwneud hyn ar y cyd, gan ei fod yn waith enfawr, a bydd y ddau ohonom yn rhannu llawer ohono, felly efallai y byddwch yn gweld y ddau ohonom yn ymdrin â rhannau ohono, Delyth, oherwydd natur eithafol yr hyn rydych newydd ei ddisgrifio.

Ar hyn o bryd, rydym yn aros am ychydig o gyngor gan sefydliadau'r byd ar hyn, felly rydym yn gobeithio y byddant yn adrodd yn ôl i ni ym mis Hydref gyda thargedau byd-eang. Byddwn yn cymryd rhan yn COP26 er mwyn dysgu gwersi o hynny, ac yna rwy’n fwy na pharod i gyflwyno ystod o gynigion i'r Senedd i'w rhoi ar waith, fel y gallwch bwyso arnom, os mynnwch, i sicrhau ein bod yn ei wneud, ond yn bwysicach fyth, i ddweud y stori wrth bobl Cymru ynglŷn â'r hyn y bydd yn rhaid i bob un ohonom gyfrannu ato, yn bersonol ac yn ein cymunedau, i sicrhau ein bod yn dilyn y wyddoniaeth. Rydym wedi dod i arfer â hynny yn ystod COVID, onid ydym? Rydym wedi dod i arfer â set o wyddonwyr yn dod ynghyd ac yn gosod set o baramedrau i ni sy'n caniatáu i lunwyr polisi wneud dewisiadau. Felly, rydym yn sicr yn gweld hynny mewn perthynas â newid hinsawdd a'r argyfwng natur sy'n gysylltiedig â hynny. Byddwn yn cyflwyno set o ddewisiadau i chi sy'n caniatáu inni ddod ynghyd fel Senedd, gan y credaf yn sicr fod hon yn agenda a rennir ledled Cymru.

Ond Lywydd, rwy’n dwyn y sylw oddi ar fy nghyd-Aelod yn awr, felly rwyf am roi’r gorau iddi yn y fan honno.

Thank you, Minister. Collaboration will be very important in this area, I'm sure, across the Government but also across the parties. I sincerely hope that there will be things that we can collaborate on. Certainly, there will be areas where I will be pushing you to go further, I'm sure. I was very pleased that you talked about the stories and how we give the narrative on climate change, and how we convey that. As you know from what we've discussed about eco-anxiety, that's something that I'm very eager to work on with you. Thank you for that. 

Moving on to the next topic, of course, if we are to tackle climate change, we will need to persuade more people to use public transport, and that brings us to a problem. People travelling across Wales have complained about feeling unsafe on public transport since the COVID travel restrictions were further relaxed. Many have complained about safety concerns on Transport for Wales services, citing dangerous overcrowding and situations that force people to sit side by side, failing to comply with social distancing measures—

I need a question by now please, Delyth Jewell. 

Could I ask you therefore, Minister, what will your Government be doing to respond to these concerns about overcrowding on public transport? 

Fy nghyd-Aelod Lee Waters a fydd yn bennaf gyfrifol am drafnidiaeth, ond hoffwn nodi, yn fyr iawn, y byddwn yn cyflwyno ystod o bethau rydym am eu dweud am drafnidiaeth gyhoeddus, o ran strwythur a diben, a rhai o'r materion rydych wedi’u codi mewn perthynas â’r ffordd y mae'r gweithrediadau cyfredol yn bodoli ochr yn ochr â’r rheoliadau COVID, sy'n broblemau anodd iawn i'w datrys. Mae pob un o'r atebion honedig yn arwain at broblemau eraill. Ond byddwn yn cyflwyno ystod o gynigion cyn bo hir i'r Senedd eu hystyried, er mwyn datrys rhai o'r anomaleddau yn y drefn bresennol, ond hefyd i nodi dyfodol llawer gwell i drafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru yn unol â'n polisi trafnidiaeth newydd i Gymru, a gyhoeddwyd gennym cyn tymor yr etholiad.

Unwaith eto, Lywydd, rwy'n poeni fy mod yn dwyn clodydd fy nghyd-Weinidog os rhoddaf ateb mwy cyflawn, ond Delyth, byddem yn fwy na pharod i weithio gyda chi ar ystod o faterion anodd iawn ynghylch nid yn unig y mater penodol iawn y sonioch amdano, ond ar ystod o faterion sy’n ymwneud â mynediad at well mathau o drafnidiaeth i bobl ar draws cymunedau Cymru.

Diolch, Weinidog. Yn olaf, hoffwn ofyn am aelodaeth Llywodraeth Cymru—neu’n hytrach, absenoldeb, mae'n debyg—o bwyllgor llywio Canolfan Ymchwil Ynni'r DU. Mae'r pwyllgor hwnnw'n cynnal adolygiad o fodelau ynni sy'n cael eu defnyddio ledled y DU gan gyrff cyhoeddus, prifysgolion a'r diwydiant ynni. Mae absenoldeb Llywodraeth Cymru o'r pwyllgor hwnnw’n nodedig, gan mai hwy fyddai'r unig un o gyrff Llywodraeth y DU nad yw’n cael ei gynrychioli. Buaswn yn falch o gael fy mhrofi'n anghywir ar hyn, ond o ystyried pwysigrwydd y mater, hoffwn ofyn: a yw Llywodraeth Cymru wedi cael gwahoddiad i fod yn aelod o'r grŵp llywio? A benderfynodd Llywodraeth Cymru beidio ag ymuno, ac os felly, pam? Ac yn olaf, pa brofiad sefydliadol, ac yn wir, pa fynediad at wybodaeth sydd wedi'i golli yn eich barn chi o ganlyniad i'r penderfyniad hwnnw i beidio â chymryd rhan yn y broses gynghori?

Mae’n rhaid imi ymateb i hynny, Delyth, drwy ddweud, 'O, rydych wedi fy nghuro’. Nid wyf yn gwybod yr ateb i hynny. Bydd yn rhaid imi ysgrifennu atoch.FootnoteLink

Question 3, to be answered by the Deputy Minister. Question 3, Sam Rowlands. 

Mae'r cyngor a'r adroddiad a gyhoeddwyd heddiw ar risgiau a chyfleoedd mewn perthynas â’r newid yn yr hinsawdd yn tanlinellu pwysigrwydd ein gwaith i sicrhau bod pob rhan o Gymru, gan gynnwys y gogledd, yn gallu gwrthsefyll y newid yn yr hinsawdd yn well.

Diolch, Ddirprwy Weinidog, am eich ymateb. Llongyfarchiadau, wrth gwrs, ar eich penodiad, ac i'r Gweinidog, Julie James, ar eich penodiad chithau. A diolch am yr ymgysylltu hyd yn hyn yn fy rôl fel Gweinidog llywodraeth leol yr wrthblaid. Hoffwn godi mater y cynnydd yn lefel y môr ac effeithiau hyn ar draws gogledd Cymru. Yn ôl astudiaeth o’r newid yn yr hinsawdd gan Climate Central, gallai rhannau helaeth o arfordir rhanbarth gogledd Cymru fod o dan ddŵr erbyn 2050 os na chaiff mesurau priodol eu rhoi ar waith. Mae'r rhagamcanion cyfredol yn dangos y gallai ardaloedd o sir y Fflint sy'n ffinio ag afon Dyfrdwy, ynghyd ag ardaloedd arfordirol fel Prestatyn, Rhyl a Llandudno, gael eu colli wrth i lefelau'r môr godi dros y 30 mlynedd nesaf. Felly, gyda nifer o opsiynau ar gael fel addasiadau, môr-lynnoedd llanw a seilwaith amddiffynfeydd môr, pa gamau penodol rydych yn eu cymryd a pha fuddsoddiad rydych yn ei ddarparu i leihau'r risg y mae’r cynnydd yn lefel y môr yn ei pheri i gymunedau fel y rhain yng ngogledd Cymru?

I gychwyn, a gaf fi ddweud yn glir fy mod am longyfarch pawb ar gael eu hailethol? Rwy'n falch iawn o weld pawb, a diolch iddynt am eu cwestiwn. Drwy ddweud hynny, efallai y gallaf osgoi dweud yr un peth bob tro y byddwn yn codi.

Clywch, clywch.

Credaf eich bod yn llygad eich lle yn tynnu sylw at y dystiolaeth newydd eto yn yr adroddiad heddiw am effaith y cynnydd yn lefel y môr a achosir yn uniongyrchol gan gynhesu byd-eang gan bobl. Mae llawer o ganlyniadau hynny yn ddiwrthdro ac mae'n rhaid inni ymdopi â hynny wrth inni geisio sicrhau ar yr un pryd nad yw'r broblem yn gwaethygu. Mae'r ffaith bod y rhan fwyaf o'n haneddiadau mawr wedi’u lleoli ar yr arfordir yng ngogledd a de ein gwlad yn amlwg yn peri heriau enfawr i ni gyda rheoli'r broses honno. Rydym wedi rhoi ystod o fesurau ar waith. Ym mis Hydref 2020 fe wnaethom gyhoeddi ein strategaeth genedlaethol ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol gan nodi cynllun ar gyfer y degawd nesaf, yn cynnwys gwersi a ddysgwyd o'r llifogydd diweddar. Rydym wedi rhoi £65 miliwn yn y gyllideb ar gyfer rheoli llifogydd ar gyfer y flwyddyn ariannol hon, sef y swm mwyaf erioed mewn un flwyddyn, ac yn ddiweddar, rydym wedi cwblhau prosiectau mawr, gan gynnwys yn Llanelwy, Borth, a Llanberis. Mae'r rhaglen lywodraethu’n ymrwymo i ariannu mesurau amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer mwy na 45,000 o gartrefi, ac yn bwysig, mesurau rheoli llifogydd ar sail natur ym mhob un o’r prif ardaloedd dalgylch afon. Mae hon yn her enfawr i bob un ohonom, ac rwy'n gobeithio y gallwn weithio ar y cyd i ddod o hyd i atebion, yn y Siambr hon ond hefyd, wrth gwrs, yn hollbwysig, gydag awdurdodau lleol, sy’n wynebu effaith uniongyrchol hyn.

Hoffwn longyfarch y Gweinidog a'r Dirprwy Weinidog. Mae gennych bortffolio enfawr, ac un diddorol iawn hefyd. A gaf fi ddechrau drwy ganmol Llywodraeth Cymru a'r gwaith y mae wedi'i wneud i sicrhau bod newid hinsawdd yn ganolog ar ei hagenda ar gyfer tymor y Senedd hon? Fel y nododd y WWF, a Delyth yn gynharach, un o effeithiau dinistriol newid hinsawdd yw colli bioamrywiaeth, gyda channoedd o rywogaethau mewn perygl o ddiflannu. Rwy’n awyddus i sicrhau bod camau'n cael eu cymryd ar bob lefel o'r Llywodraeth i ddiogelu rhywogaethau yn fy rhanbarth yng ngogledd Cymru. Gosododd Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 ddyletswydd ar awdurdodau lleol i geisio cynnal a gwella bioamrywiaeth. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael â mater colli bioamrywiaeth yng ngogledd Cymru a sicrhau bod awdurdodau lleol yn chwarae eu rôl mewn cadwraeth hefyd? Diolch.

Rwy'n cytuno bod hon yn duedd sy'n peri cryn bryder. Mae cynllun Llywodraeth Cymru wedi'i nodi yn ein cynllun gweithredu adfer natur ar gyfer rheoli colli bioamrywiaeth. Rydym wedi creu'r gronfa rhwydweithiau natur gyda'r Loteri Genedlaethol ac rydym wedi buddsoddi bron i £10 miliwn ynddi. Mae hynny eisoes yn arwain at ganlyniadau mewn cymunedau ym mhob rhan o Gymru. Yn y gogledd yn arbennig, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ariannu LIFE Afon Dyfrdwy i adfer cynefinoedd naturiol o amgylch ardaloedd cadwraeth arbennig afon Dyfrdwy a Llyn Tegid. Mae'r Aelod a minnau wedi cael trafodaeth ar y cyfryngau cymdeithasol yn ddiweddar ynglŷn â’r effaith y gall arferion torri gwair ledled Cymru ei chael ar golli bioamrywiaeth yn arbennig. Roeddwn yn falch o nodi bod y Llywydd hyd yn oed wedi ymuno gan roi awgrymiadau defnyddiol ar sut y gallem ddefnyddio'r ffordd rydym yn rheoli ein priffyrdd, ond hefyd yr awdurdodau lleol sy'n rheoli'r tir yn y gwaith. Ar ôl manteisio ar wybodaeth ac arbenigedd yr Aelod, fel cyn aelod o gabinet sir y Fflint a oedd â chyfrifoldeb am briffyrdd, mae'n amlwg fod arferion da iawn i’w cael ym mhob rhan o Gymru, ac roedd hynny'n amlwg o'r ystod o gyfranwyr i'r edefyn. Ond ymddengys bod rhywfaint o anghysondeb, ac ymddengys bod pethau y gall eraill eu dysgu o'r profiad ymarferol y maent yn ei gael. Felly, Lywydd, roeddwn yn falch iawn fod Carolyn Thomas wedi cytuno i wneud rhywfaint o waith i ni, drwy geisio casglu enghreifftiau o arferion da gan awdurdodau lleol a cheisio nodi pa rwystrau a allai fod yn eu ffordd sy'n eu hatal rhag rhoi'r arferion ar waith yn fwy cyson, a thrwy wneud set o argymhellion i mi a Julie James i weld sut y gallem fynd i'r afael â hyn a'i gyflwyno'n ehangach. Mae arloesi’n beth gwych; ei ledaenu yw'r her fwyaf bob amser. Rwy'n croesawu cymorth Carolyn Thomas yn fawr wrth geisio lledaenu arferion da.

O, fi eto. Mae'r Llywodraeth wedi ymrwymo i Ddeddf aer glân i Gymru. Mae swyddogion yn datblygu cynigion ar gyfer Bil aer glân yng ngoleuni'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn a gyhoeddwyd ym mis Ionawr 2020, a bydd y Llywodraeth yn cyhoeddi ein rhaglen ddeddfwriaethol cyn bo hir.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae llygredd aer yn llofrudd cudd sy’n cyfrannu at bron i 1,400 o farwolaethau cynamserol ac yn costio miliynau i GIG Cymru bob blwyddyn. Mae'n rhywbeth y mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef ar frys ac rwy'n llwyr gefnogi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i Ddeddf aer glân. Fodd bynnag, mae Asthma UK a British Lung Foundation Cymru yn poeni bod cynigion cyfredol yn nodi efallai na fyddem yn gweld rheoliadau newydd tan seithfed tymor y Senedd. Er mai nod y Papur Gwyn yw gwella lefelau ansawdd aer uwchlaw'r lefelau a argymhellir gan Sefydliad Iechyd y Byd, pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i gynnwys rheoleiddio lefelau llygryddion aer wrth i’r Bil symud ymlaen fel y gall trigolion rhai o'r ardaloedd yr effeithir arnynt waethaf fwynhau’r manteision cyn gynted â phosibl?

Diolch am yr her bwysig honno. Rydym wedi ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth. Yn amlwg, mae'r rhaglen lywodraethu’n ymwneud â thymor cyfan y Senedd hon, ac rydym am gyflwyno llawer o ddeddfwriaeth. Felly, mae'n mynd i gymryd amser i'r holl ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno. Yn amlwg, mae ansawdd aer yn her y mae angen inni fynd i’r afael â hi ar frys, ac ni allwn aros i ddeddfwriaeth gael ei chyflwyno cyn dechrau mynd i’r afael â hi, ac nid ydym yn gwneud hynny. Rwyf wedi cael sicrwydd gan swyddogion Llywodraeth Cymru y bydd gennym reoliadau ar waith yn nhymor y Senedd hon i roi sylw i'r agenda a amlinellwyd gan Jayne Bryant. Ond mae pa gamau y gallwn eu cymryd yn y cyfamser i fynd i'r afael â'r mater yr un mor bwysig. Rwy’n falch iawn fy mod yn dod i Gasnewydd yfory, ar Ddiwrnod Aer Glân, i edrych ar y bysiau trydan a’r llwybrau teithio llesol y mae’r awdurdod wedi buddsoddi ynddynt a’u datblygu yno. Credaf eu bod yn dangos arweinyddiaeth wych yn y gwaith a wnânt.

Mae'r ymrwymiad yn strategaeth drafnidiaeth Cymru i newid dulliau teithio yn hanfodol; mae gwaith adroddiad Burns a Chomisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru, unwaith eto, yn hanfodol. Mae'n ymwneud â denu pobl allan o geir sy'n llygru ac i mewn i fathau mwy cynaliadwy, ecogyfeillgar o drafnidiaeth, a all gael effaith wirioneddol yn y tymor byr ar ansawdd aer, yn hytrach na dim ond aros am ddeddfwriaeth, er bod ganddi ei rhan i'w chwarae. Yn y misoedd nesaf, rydym yn disgwyl argymhellion newydd gan Sefydliad Iechyd y Byd, ac rydym am sicrhau bod yr argymhellion hynny'n cael eu hymgorffori yn y ddeddfwriaeth a gyflwynwn. Rydym am wneud hynny—gadewch imi ddweud eto—ar sail drawsbleidiol os gallwn. Gwyddom fod pleidiau eraill yn y Cynulliad wedi ymrwymo i Ddeddf aer glân. Bydd yn ddiddorol deall, y tu hwnt i'r pennawd, faint o’r sylwedd y maent yn ei gefnogi o fewn hynny, gan ei bod yn haws dweud na gwneud. Mae hyn yn fy atgoffa o ddyfyniad gan Aneurin Bevan, a gyhuddodd y Prif Weinidog Ceidwadol o roi labeli crand ar fagiau gwag. Byddai'n gas gennyf weld hynny'n digwydd eto yn ymrwymiadau'r Ceidwadwyr i Ddeddf aer glân, gan y credaf ei bod yn hawdd siarad am aer glân, ond mae'r pethau anodd sydd angen i chi eu gwneud er mwyn iddo ddigwydd yn aml yn anodd ac yn ddadleuol. Byddwn yn falch iawn pe gallem eistedd gyda'n gilydd a gweld pa dir cyffredin sydd rhyngom, gan fod yr agenda hon, yn amlwg, yn bwysig i bob un ohonom.

Hoffwn longyfarch y ddau Weinidog ar eu swyddi newydd. Mae’n rhaid imi ddweud, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda'r ddau ohonoch, ac yn sicr, byddaf yn derbyn eich gwahoddiad i weithio gyda'n gilydd.

Weinidog, rwy'n croesawu eich ymrwymiad i leihau llygredd aer ac i wella ansawdd aer. Mae'n ffaith bod gan Gymru beth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU gyda lefelau uwch o PM10 yng Nghaerdydd a Phort Talbot na Birmingham a Manceinion. Mae traffig sy’n stopio ac yn ailgychwyn nid yn unig yn allyrru mwy o nwyon tŷ gwydr na thraffig sy'n llifo'n rhwydd, mae hefyd yn achosi i fwy o lygredd gronynnol gael ei allyrru. Byddai cynlluniau fel ffordd liniaru’r M4 wedi cynyddu llif y traffig, ac fel y nododd yr arolygydd annibynnol, byddai'n lleihau llygredd a darparu gwelliannau helaeth a sylweddol yn ansawdd yr aer i gymunedau sy'n byw gerllaw'r M4, fel fi. A wnewch chi gadarnhau y bydd eich strategaeth aer glân yn ystyried mesurau i wella llif y traffig ac yn cynnwys adolygiad o derfynau cyflymder ar rannau o'r M4? Diolch.

Byddwn yn dweud bod y gwaith o chwilio am gonsensws yn parhau. Mae'r materion sy'n ymwneud â'r M4 wedi cael eu hailadrodd droeon ac mae gennym farn wahanol ar hynny. Y ffordd i leihau llygredd niweidiol o geir yw cael llai o geir, nid gwneud i'r ceir fynd yn gyflymach. Credaf mai'r hyd rydym am ei weld yw pwyslais ar newid dulliau teithio yn hytrach na chreu ffyrdd ychwanegol a fyddai yn eu tro, fel y gwyddom drwy egwyddor galw ysgogedig, yn arwain at fwy o draffig a mwy o gerbydau. Felly, mae hynny, ar un ystyr, yn ateb tymor byr. Mae angen ateb hirdymor cynaliadwy i hyn, ac ni chredaf mai adeiladu traffyrdd mawr drwy wlyptiroedd gwarchodedig yw'r ffordd o gyflawni hynny. Ond yn sicr, o ran terfynau cyflymder, rwy’n fwy na pharod i gynnwys hynny yn ein trafodaethau.

Diolch. Mae'n amlwg fod angen dysgu gwersi yn dilyn y llifogydd dinistriol yn 2020, ac mae adolygiad CNC yn cydnabod hyn. Eleni, rydym yn buddsoddi'r lefelau uchaf erioed o gyllid ar gyfer rheoli perygl llifogydd. Yn 2020-21, cynyddwyd cyllid refeniw CNC £1.25 miliwn i gyfanswm o £21 miliwn, a chaiff hyn ei gynnal yn 2021-22.

Thank you for that response. It's clear from the report that staffing levels in NRW have been utterly inadequate to deal with the destructive floods of 2020, as was confirmed by the fact that 41 more staff have been working on flood risk management since then, which is still lower than the report reveals is required. Time and time again, the Welsh Government has refused to hold an independent inquiry into the floods, which would, as is clear from the NRW report, reveal totally inadequate funding for the body established by Welsh Labour to protect us from flooding.

It would also reveal, as the NRW report does, that there are too many bodies and groups that have responsibility for flood mitigation. Isn't it time now to establish a task and finish group that would include experts from across the water sector in Wales to advise the Senedd on a better way of managing surface water particularly, so that there are clearer lines of responsibility in terms of flood management and mitigation related to that?

Diolch. Rwy'n deall safbwynt yr Aelod yn sicr, ond nid yw'n wir dweud ein bod wedi bod yn tanfuddsoddi. Yn 2021-22, bydd Llywodraeth Cymru’n buddsoddi dros £65 miliwn ar gyfer rheoli perygl llifogydd, sef y swm mwyaf a fuddsoddwyd mewn un flwyddyn ers dechrau datganoli.

Yn y flwyddyn ariannol hon, rydym wedi dyrannu £21 miliwn mewn refeniw a £17.211 miliwn o gyllid cyfalaf i CNC ar gyfer gweithredu eu rhaglen rheoli perygl llifogydd. Mae hyn yn 56 y cant o gyfanswm ein cyllideb rheoli perygl llifogydd ac erydu arfordirol am y flwyddyn, felly nid ydynt yn symiau ansylweddol o arian.

Ers mis Chwefror 2020, rydym wedi cynyddu cyllideb refeniw CNC i’r lefelau refeniw uchaf erioed, gyda £21 miliwn, sy'n gynnydd o 6 y cant o'r flwyddyn cyn y llifogydd. Mae hyn bron yn 90 y cant o'r gyllideb refeniw graidd ar gyfer llifogydd am y flwyddyn.

Mae adolygiad CNC yn asesiad gonest o'u perfformiad eu hunain ac mae'n cynnwys argymhellion ar sut y gallant wella eu hymateb i lifogydd. Mae’r cyllid rheoli perygl llifogydd yn CNC wedi'i glustnodi ar gyfer y gweithgareddau hynny. Fel y dywedodd yr Aelod ei hun, ers mis Chwefror 2020, mae CNC eu hunain wedi cynyddu nifer eu staff sy'n gweithio ar reoli perygl llifogydd yn unig i 41 o swyddi cyfwerth ag amser llawn.

Ar gyfer y flwyddyn ariannol ddiwethaf, derbyniodd CNC werth dros £13.5 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer gweithgareddau rheoli perygl llifogydd, a oedd yn cynnwys £3.7 miliwn ychwanegol a ddyrannwyd yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys gwaith atgyweirio yn dilyn llifogydd, mapio, gwaith modelu a gwaith pellach ar wella'r system rybuddio am lifogydd. Yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, cyflwynodd CNC dri chais am gyllid ychwanegol yn ystod y flwyddyn, a derbyniwyd pob un ohonynt.

Mae'r Llywodraeth wedi nodi ei blaenoriaethau’n glir ar gyfer rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd yn ei strategaeth genedlaethol newydd a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2020, gan ymgorffori rhai o'r gwersi cychwynnol a ddysgwyd o’r llifogydd ym mis Chwefror. Rydym yn edrych ymlaen at adroddiad adran 19 gan Rondda Cynon Taf, fel y gallwn ddod â'r gwersi a ddysgwyd o'r llifogydd ynghyd, Lywydd, er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn i wneud yn siŵr nad oes unrhyw gymuned arall yn dioddef yr hyn y bu’n rhaid i’r cymunedau ei wynebu y llynedd yn ystod y llifogydd.

Weinidog, ar dri achlysur gwahanol dros y 14 mis diwethaf, mae tref Caerfyrddin wedi dioddef llifogydd sylweddol wrth i afon Tywi orlifo, gan effeithio ar nifer o fusnesau ar hyd y cei ac yn ardal Pensarn. Wrth edrych ar y rhaglen lywodraethu a lansiwyd ddoe gyda chryn dipyn o seremoni, nid oedd fawr o gyfeiriadau yn yr adran ar newid hinsawdd at wella amddiffynfeydd rhag llifogydd. Gyda newid hinsawdd yn debygol o arwain at ddigwyddiadau o'r fath yn fwy rheolaidd, a wnewch chi amlinellu pa gynnydd a wnaed ar ddarparu diogelwch uniongyrchol i dref Caerfyrddin rhag mwy o lifogydd o'r fath?

Fel y dywedais, rwyf newydd amlinellu amryw o gronfeydd ychwanegol rydym wedi'i roi i CNC. Mae'r cyllid hwnnw, wrth gwrs, ar gyfer Cymru gyfan, ac nid ar gyfer unrhyw gymuned benodol. Rydym hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid awdurdod lleol i sicrhau eu bod yn gwneud yr asesiadau cywir a bod gennym y math cywir o brosiectau rheoli llifogydd yn ceisio am gyllid cyfalaf. Mae gan yr awdurdodau lleol eu hunain ystod o brosiectau yn y cyswllt hwn, ac rydym yn gweithio'n agos iawn gyda hwy a CNC i sicrhau bod gennym raglen gyfannol ledled Cymru.

Yn ôl ym mis Mawrth, cyhoeddwyd rhaglen gwerth £65.415 miliwn o weithgareddau rheoli perygl llifogydd ledled Cymru ar gyfer y flwyddyn ariannol hon. Mae hynny'n cynnwys gwariant cyfalaf o £36 miliwn ar brosiectau newydd a chynnal a chadw asedau presennol. Fel y dywedais eisoes, dyma ein cyllideb gyfalaf fwyaf erioed.

Mae'r gyllideb gyfalaf ar gyfer eleni’n cynnwys £4 miliwn ar gyfer atgyweiriadau ar ôl stormydd, yn dilyn y llifogydd ym mis Rhagfyr 2020 a mis Ionawr 2021, a hyd yma, mae £1.9 miliwn ohono eisoes wedi'i ddyrannu at y diben hwnnw. Felly, mae gennym nifer o—. Felly, mae gennym—mae'n ddrwg gennyf, ni allaf wneud y cyfrif yn fy mhen—oddeutu £2 filiwn ar ôl i'w ddyrannu, a byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru i sicrhau bod gennym gynlluniau priodol ar waith. Ond gallaf roi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn gweithio'n agos iawn gyda'n partneriaid awdurdod lleol i sicrhau bod gennym y diogelwch gorau sydd ar gael ac i ddeall eu gofynion cyfalaf a refeniw ar gyfer cynlluniau atal llifogydd, a sicrhau hefyd fod gennym raglenni cynnal a chadw ar waith ar gyfer asedau amddiffyn rhag llifogydd presennol.

Hoffwn innau longyfarch y ddau Weinidog ar eu swyddi newydd. Weinidog, mae adroddiad CNC yn dilyn llifogydd 2020 yn bwysig iawn i drigolion Rhondda, yn enwedig trigolion Pentre, lle bu llifogydd mewn 169 o gartrefi a 12 o fusnesau. Cofnodwyd rheolwr ar ddyletswydd CNC ar y pryd yn dweud:

‘O'r ffotograffau a'r lluniau sydd ar gael mae'n amlwg fod deunydd coediog wedi mynd i mewn i'r cwrs dŵr ac wedi blocio'r grid.'

Yn ddiweddar, cyfarfûm ag arweinydd cyngor RhCT, Andrew Morgan, a gadarnhaodd i mi fod adroddiad adran 19 y cyngor ar fin cael ei gwblhau ac y caiff ei ryddhau yn nes ymlaen y mis hwn. Os yw'r adroddiad yn cadarnhau bod gweddillion coediog wedi cyfrannu'n sylweddol at y llifogydd ym Mhentre drwy flocio gridiau’r cwlfertau, a wnaiff y Gweinidog gyfarfod â CNC gyda mi i drafod yr effaith a'r gost i’r gymuned rwy'n ei chynrychioli?

Wel, diolch yn fawr iawn, Buffy, ac mae arnaf ofn, Lywydd, nad wyf yn rhannu tueddiad fy nghyd-Aelod Lee, i gael gwared ar yr holl gyfarchion ar unwaith. Credaf y dylem dderbyn cyfarchion lle bynnag y'u cawn—[Chwerthin.]—felly, rwy'n falch iawn o gael fy nghroesawu i fy swydd, ac mae'n braf iawn eich gweld chithau yma hefyd, Buffy.

Rwy'n cytuno gyda Lee ar hyn, mae’n rhaid imi ddweud. [Chwerthin.]

Boed iddo barhau yw'r cyfan y gallaf ei ddweud. Felly, yn sicr, i ddechrau gyda'r cwestiwn olaf: rwy'n fwy na pharod i gyfarfod â CNC i'w drafod. Hoffwn awgrymu hefyd fy mod yn trefnu sesiwn friffio ar eich cyfer chi, gydag arweinydd RhCT, i drafod rhai o'r materion ymlaen llaw, cyn inni gael yr adroddiad adran 19, fel y gallwn ddeall y sefyllfa. Rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda CNC a'r cyngor i gynhyrchu’r adroddiad adran 19. Mae'n adroddiad pwysig iawn fel y dywedais wrth Heledd yn gynharach a byddwn yn awyddus i ddysgu gwersi ohono. Felly, mae'n bwysig iawn ei gael yn iawn, a’n bod yn deall y gwersi a ddysgir ohono. Fel y dywedais, rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i awdurdodau lleol i gefnogi eu hymchwiliadau adran 19 i lifogydd 2020, ac mae RhCT y funud hon yn y broses o gwblhau eu hadroddiad ar y llifogydd dinistriol ym Mhentre y llynedd. Yn amlwg, ni allaf wneud sylwadau ar gynnwys yr adroddiad gan nad wyf wedi’i weld eto; byddai hynny'n amhriodol beth bynnag. Ond yn sicr, rydym yn wirioneddol awyddus i asesu canfyddiadau'r adroddiad yn llawn a dysgu'r gwersi y bydd yn siŵr o'u rhoi i ni.

Rwy’n llwyr gydnabod cryfder teimladau trigolion Pentre, ac yn wir, trigolion ledled Cymru, a wynebodd lifogydd sylweddol iawn. Yn sicr, os oes ffyrdd o leihau’r perygl y bydd llifogydd o’r fath yn digwydd eto, rydym yn disgwyl i’n hawdurdodau rheoli risg weithio gyda’i gilydd i’w rhoi ar waith. Ar ddiwedd y Senedd ddiwethaf, fe wnaethom gynnal ymarfer—ymarfer argyfyngau sifil—i edrych ar sut y mae ein hymateb i lifogydd yn gweithio. Byddwn yn cynnal fersiwn ohono i arweinwyr ar draws Llywodraeth Cymru, CNC ac awdurdodau lleol, i sicrhau bod pob arweinydd yn chwarae eu rôl os ydym yn wynebu digwyddiad o'r fath, a bod gennym yr ymateb cyflymaf posibl, a bod pob un ohonom yn gwybod beth rydym yn ei wneud os bydd rhywbeth o'r fath yn digwydd eto. Ond rwy'n mawr obeithio y bydd y gwersi rydym yn eu dysgu yn ein cynorthwyo i sicrhau nad yw'n digwydd eto, gan gynnwys adolygiad, er enghraifft, rydym yn ei gynnal o'r holl domenni glo, system well i reoli data, ac fe fyddwch yn gwybod, Lywydd, fod gan y Llywodraeth, yn ei maniffesto, ymrwymiad i wella diogelwch tomenni glo ledled Cymru, a fydd yn rhan fawr o'r gwaith hwnnw.

Thank you to the Minister and the Deputy Minister.

The next item is questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question is from Sam Kurtz.

Mae ystod o fesurau ar waith i gefnogi dysgu. Rydym wedi ymrwymo dros £150 miliwn mewn buddsoddiadau ychwanegol i gefnogi dysgwyr ac ymarferwyr yn y flwyddyn ariannol hon. Mae hyn yn ychwanegol at oddeutu £130 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Mae'r cyllid hwn yn cefnogi ein rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau, gan gynyddu'r capasiti i gefnogi dysgwyr.

Thank you, Minister. I've received correspondence from the parents of children with hearing difficulties in my constituency who have raised concerns that their children, because of the use of masks, can't lip read and they are facing ongoing barriers to their learning experience. In addition to losing educational time over the past 18 months because of efforts to slow the spread of the pandemic, these pupils have felt feelings of isolation. What additional support has the Welsh Government provided in order to tackle specifically the unique challenges that the past 18 months have placed on children?

I thank the Member for the additional question. In terms of face masks, we have administrative guidelines that advise schools and educational institutions to look carefully at the impact of wearing face masks on people who have hearing difficulties, and to ensure that they do understand clearly that the impact of that can be significant on people who do depend on seeing people's faces clearly to communicate. The guidelines are public; they're available on our website and they include links to a variety of other pieces of advice that can provide a context for schools to understand what to do.

And, of course, over the last year, we have provided financial support to schools in order to ensure that they can adapt the way that they work in order to ensure that they work in a way that's as inclusive as possible under very difficult circumstances of COVID.

Joyce Watson. Joyce Watson, a gawn ni—? Dyna ni. O—. A gawn ni agor y meicroffon? Iawn.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi bod yn darllen y cynigion 'Adnewyddu a diwygio' y bore yma, Weinidog, ac rwyf hefyd wedi siarad ag athrawon, a byddwn yn dweud y bydd eich penderfyniad i gadw'r 1,800 o staff tiwtora amser llawn a recriwtiwyd yn gwneud byd o wahaniaeth eleni i ddisgyblion ac athrawon. Cafodd Llywodraeth flaenorol Cymru gydnabyddiaeth ryngwladol, wrth gwrs, a gan y Sefydliad Polisi Addysg am ei hymateb i'r pandemig, yn enwedig y ffordd y gwnaethant arwain y ffordd drwy fynd ati'n gyflym i ddarparu gliniaduron a dyfeisiau Wi-Fi i ddysgwyr difreintiedig. Felly, sut y bydd y cyhoeddiad heddiw yn adeiladu ar y cymorth hwnnw sydd wedi’i dargedu ar gyfer dysgwyr difreintiedig?

Wel, diolch i Joyce Watson am ei hadolygiad cadarnhaol o'r cyhoeddiad y bore yma. Fel yr awgrymai ei chwestiwn, un o'r meysydd allweddol i’r Llywodraeth ganolbwyntio arnynt yn yr argymhellion 'Adnewyddu a diwygio', a gyhoeddwyd gennyf y bore yma yn dilyn fy natganiad yn y Siambr cyn y toriad hanner tymor, yw ffocws, yn wir, ar ddysgwyr agored i niwed a difreintiedig, gan fod popeth a wyddom o brofiad COVID yn awgrymu eu bod wedi dioddef effeithiau anghymesur o ganlyniad efallai i fod y tu allan i'r lleoliad addysgol arferol.

Ymhlith y pethau y byddwn yn awyddus i’w gwneud gyda'r cyllid a gyhoeddais y bore yma—a dylwn bwysleisio bod hyn oll wedi'i wneud ar y cyd, wrth gwrs, ag ysgolion ac addysgwyr proffesiynol; mae'n fater o gyd-gynllunio, os mynnwch, yr ymyriadau y bwriedir i'r cyllid hwn eu cefnogi. Ond boed hynny’n ymwneud ag adolygu'r defnydd o'r grant amddifadedd disgyblion i sicrhau ei fod yn cael ei dargedu yn y ffordd y gellir ei dargedu; boed hynny’n golygu darparu cymorth hyfforddi ychwanegol, rhaglenni dysgu wedi'i bersonoli; boed hynny'n gefnogi addysgwyr drwy ddysgu proffesiynol ychwanegol i gael gwell dealltwriaeth o’r ffordd orau o gynorthwyo dysgwyr difreintiedig i oresgyn effaith COVID, neu’n gyllid ychwanegol ar gyfer rhaglen y cynllun trawsnewid anghenion dysgu ychwanegol sydd gennym. Mae ystod o ffyrdd penodol y bydd y cyllid hwn yn cael ei ddefnyddio. Ac rwy'n adleisio'r pwynt a wnaeth: roeddwn yn falch iawn o glywed bod y Sefydliad Polisi Addysg wedi cydnabod yn benodol fod y cyllid y buom yn ei fuddsoddi yng Nghymru wedi cael effaith fuddiol. Fe’i cynlluniwyd i gael effaith o'r fath ar ein dysgwyr difreintiedig.

Question 2 [OQ56589] has been referred by the Government for a written answer by the Minister for health, so question 3, Delyth Jewell.

Bydd dysgu am heriau amgylcheddol a’r hinsawdd yn orfodol yn y Cwricwlwm i Gymru. Mae'r datganiadau ar yr hyn sy'n bwysig ym meysydd dysgu a phrofiad y dyniaethau a gwyddoniaeth a thechnoleg yn cynnwys cyfeiriadau penodol at yr hinsawdd a'r amgylchedd, er mwyn sicrhau bod dysgwyr yn ymdrin â heriau fel newid hinsawdd.

Thank you for that response. I'm very eager that we address climate anxiety, which is affecting more and more schoolchildren. There is a danger that we as a society are causing this concern as a result of our approach to climate change in the media, but also in the classroom—talking about climate change as an inevitable crisis and a spectre of devastation on the horizon, come what may. And studies show that people who are overly concerned, or who suffer from anxiety about a subject, may think that they're less likely to do something about that situation. So, I'm keen to see more space in the curriculum, Minister, to discuss climate change, but for those discussions to focus on what we could do to change the situation and to empower children. And I would like to see more resources and support for teachers to recognise climate anxiety and deal with it. Is that something that you'd be willing to consider introducing for children and schools?

Well, providing those resources is part of the work that's currently ongoing. I fully accept what the Member has said on the context in terms of learning about and raising awareness among children and young people of climate change, not only on the impact of climate change but also, as she said, that idea of personal agency—the ability to be part of the response to climate change in way that can open one's eyes when they're on their educational journey. The 'what matters' code in a number of different places is based on that concept of the learner as someone who can have an impact on what happens in their surroundings. And I think we have seen over the past year just how important it is for our pupils and students to have that sense of how to respond to the world around them, and not just in a way that accepts what happens but in a way that supports pupils in being innovative and flexible in doing that. So, that's one of the things I want to ensure that we will get out of the new curriculum.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy eich croesawu unwaith eto i'ch swydd, Weinidog, gan mai fi yw llefarydd addysg yr wrthblaid, ac mae hynny'n swyddogol bellach? A gaf fi ddweud fy mod yn edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda chi, gyferbyn â chi, ar y briff hynod bwysig hwn, yn enwedig ar adeg pan fyddwn yn cefnu ar bandemig, ac yn nesáu at y newid mwyaf yn y ddarpariaeth addysg ers degawdau?

Weinidog, dylai ein hysgolion a'n prifysgolion fod yn fannau ar gyfer dysgu a datblygu, nid mannau lle mae bygythiadau, camdriniaeth ac aflonyddu'n digwydd. Felly, roedd yn destun pryder mawr—ac rwy'n siŵr eich bod chi'n pryderu hefyd—fod 91 o sefydliadau addysg yng Nghymru wedi'u cynnwys ar wefan Everyone's Invited, gyda disgrifiadau o ymddygiad gwirioneddol frawychus. Rwy'n croesawu eich datganiad ysgrifenedig y bore yma y bydd Estyn yn cynnal adolygiad, ond mae'n rhaid inni beidio ag anghofio ein lleoliadau addysg uwch, gan fod yr honiadau wedi taflu goleuni ar broblem sy'n ymddangos yn systemig ar draws yr holl grwpiau oedran ledled Cymru. Ar ôl siarad â fy nghynghorau ers i'r pwnc daro'r penawdau yr wythnos diwethaf, mae'n amlwg i mi fod ysgolion a cholegau eisoes yn gweithredu, Weinidog, ac rwy'n falch y bydd eich swyddogion yn siarad yn awr, yn cysylltu â'r ysgolion hyn ac yn cynnig cymorth iddynt; rwy'n gwybod eich bod wedi bod yn gofyn am negeseuon e-bost yn barod. Ond mae angen inni ddod o hyd i ffordd o goladu'r wybodaeth hon ar lefel genedlaethol, gan fod angen inni ymdrin â hyn ar sail genedlaethol, oherwydd mae'n amlwg yn broblem systemig ym mhobman. Ac felly mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni edrych arno fel y gallwn weld a yw pethau'n gweithio a gweld a yw'r atebion a argymhellir gennych yn gweithio ai peidio. A chredaf fod hyn—

Bydd angen i chi ofyn cwestiwn yn awr, os gwelwch yn dda.

Iawn. Ac yn y tymor diwethaf, dywedais y byddai'r cwricwlwm newydd yn ffordd berffaith inni ddechrau cael y sgyrsiau hyn mewn ysgolion. Weinidog, mae eich datganiad yn amlinellu llawer iawn o gyngor, arweiniad, pecynnau cymorth sydd eisoes ar y gweill, ac eto mae'r honiadau hyn yn dal i ymddangos. Beth rydych chi'n disgwyl ei weld yn newid, Weinidog, o ganlyniad i gyhoeddi adroddiad arall, neu fwy o ganllawiau, pan fo cymaint ar gael? A sut y bwriadwch sicrhau bod y pecynnau cymorth newydd hyn yn cyrraedd lle mae angen iddynt eu cyrraedd, a bod ymddygiadau'n dechrau newid mewn gwirionedd?

Rwyf wedi bod yn amyneddgar iawn—dyna ddwy funud yn awr. Felly, credaf fod digon o gwestiynau yno i chi geisio eu hateb, Weinidog.

Diolch, Lywydd. Fe geisiaf wneud cyfiawnder â'r cwestiynau, oherwydd mae'n bwnc sensitif iawn, o ran y ffordd y gofynnir y cwestiynau. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod chi'n croesawu'r datganiad a gyhoeddwyd y bore yma. Teimlaf fod hon yn flaenoriaeth ar draws y Llywodraeth, yn yr ystyr ei bod yn ymwneud â nifer o bortffolios. Oherwydd mae rhai o achosion sylfaenol yr ymddygiadau rydym wedi'u gweld yn yr adroddiad poenus hwnnw, a rhai o'r sylwadau deifiol a'r dystiolaeth, os caf ddefnyddio'r gair hwnnw, yn adroddiad a deunydd Everyone's Invited, mae'r ymddygiadau a'r profiadau hynny'n bodoli y tu allan i leoliadau addysgol hefyd. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod gennym ddull trawslywodraethol o allu ymateb.

Wrth ofyn i Estyn gynnal adolygiad, hoffwn fod yn glir nad wyf yn awgrymu mewn unrhyw ffordd y dylid aros am ganlyniad yr adolygiad hwnnw cyn gweithredu. Felly, hoffwn fod yn berffaith glir ynglŷn â hynny. A cheir camau ymarferol, a nodais yn y datganiad, sy'n ymwneud yn gyntaf â deall a yw'r adnoddau sydd ar gael ar hyn o bryd yn ddigonol, yn ddigon hygyrch, ac os nad ydynt, yn amlwg fe fyddwn yn gwneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Mae rhai o'r adnoddau sydd eisoes wedi'u cyhoeddi, gan gynnwys rhai a gyhoeddwyd yn gymharol ddiweddar, wedi cael eu defnyddio'n dda, wedi cael eu cyrchu'n dda o leiaf, a'r hyn rwyf eisiau ei wybod yw a oes mwy y gallwn ei wneud i ddarparu hyfforddiant ar hynny i ysgolion. Fel y dywedwch yn y cwestiwn, mae cryn dipyn o ddeunydd ar gael eisoes. Rwyf eisiau sicrhau ei fod ar gael mor hawdd â phosibl, ac rwyf eisiau annog pobl i ddefnyddio'r gwahanol linellau cymorth y mae Llywodraeth Cymru ac eraill eisoes yn eu hariannu er mwyn gallu cynorthwyo pobl i rannu eu pryderon a'u straeon personol, os caf ddefnyddio'r term hwnnw.

Hoffwn ddweud fy mod yn credu bod neges glir iawn i ni yma yn y cwricwlwm newydd ynglŷn â pha mor sylfaenol yw gwneud yn siŵr bod gan ein dysgwyr y math o addysg cydberthynas a rhywioldeb rydym yn ei ragweld ar eu cyfer. Rydym yn ymgynghori ar y cod ar gyfer hynny ar hyn o bryd, ac roeddwn yn falch o glywed y comisiynydd plant yn cydnabod dros y penwythnos ei bod hithau hefyd yn teimlo bod y cwricwlwm yn darparu sail i'n helpu i fynd i'r afael â'r cwestiwn hwn, yn sicr o fewn lleoliad ysgol. 

Diolch. Weinidog, hoffwn ganolbwyntio ar yr hyn a elwir yn 'upskirting', ac i'r rhai nad ydynt yn ymwybodol ohono, mae'n cyfeirio at fechgyn sy'n tynnu lluniau i fyny sgertiau merched a'u rhannu ar gyfryngau cymdeithasol. Mae'n fater difrifol, Weinidog, fel y gwn eich bod yn gwybod, ac nid wyf yn credu mai'r ateb yw gorfodi merched i wisgo trowsus neu siorts. Pam ein bod yn cosbi merched? Nid merched sydd ar fai. Felly, mae eu gorfodi i wisgo trowsus neu siorts yn ymateb cwbl anghywir. Os yw ysgolion yn pryderu am hyd sgertiau merched, does bosibl na ddylent fod yn gorfodi polisïau gwisg ysgol a mynd i'r afael ag ymddygiad amhriodol, a goresgyn y broblem drwy addysgu bechgyn am yr angen i drin eraill â pharch. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ar bolisïau gwisg ysgol a hawl merched i wisgo sgertiau?

Rwy'n cytuno'n llwyr â'r awgrym yn y cwestiwn na ddylem fod mewn sefyllfa lle rydym yn creu'r argraff, drwy'r math o bolisi y mae'n cyfeirio ato, mai merched sy'n gyfrifol am y mathau o ddigwyddiadau y mae'r Aelod yn cyfeirio atynt. Nid wyf yn meddwl am eiliad mai dyna'r bwriad y tu ôl i unrhyw un o'r polisïau y credaf ei bod yn cyfeirio atynt. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, yn ein hysgolion, fod y ffordd rydym yn addysgu bechgyn a merched yn mynd i'r afael â'r cwestiwn ac yn dysgu natur parch yn y cyd-destun hwn. Nid wyf yn credu ei bod yn neges ddefnyddiol i'w lledaenu—rwy'n siŵr ei fod yn gwbl anfwriadol—ond rwy'n credu bod y pwynt y mae'n ei wneud yn un dilys: rhaid inni beidio â bod mewn sefyllfa lle mae merched yn teimlo mai eu cyfrifoldeb hwy yw gwisgo mewn ffordd benodol.

Diolch i chi, Weinidog. Credaf y byddai'n gwbl esgeulus imi beidio â gofyn ichi heddiw am addysg gorfforol a chwaraeon yn ein hysgolion ar adeg pan fo'r wlad wedi gwirioni ar yr Ewros ar hyn o bryd. Ac rwy'n siŵr yr hoffech fanteisio ar y cyfle, Weinidog, i ymuno â mi i ddymuno'r gorau i dîm pêl-droed cenedlaethol Cymru yn y gêm y prynhawn yma. Ond deuthum yn ymwybodol ddoe nad yw rhai pobl ar draws y Siambr hon yn hoffi pêl-droed, ac fel rhywun sydd wedi gwirioni ar chwaraeon, mae hynny'n rhywbeth eithaf anodd i'w ddeall. Ond rwy'n gwybod y gallwn i gyd gytuno bod chwaraeon a gweithgarwch corfforol yn arwain at lu o fanteision iechyd corfforol a meddyliol. Mae tystiolaeth yn dangos bod chwaraeon o fudd mawr i iechyd meddwl. Gwyddom ei fod yn croesi ffiniau, gan ddod â phobl o bob hil a chefndir, yn gyfoethog neu'n dlawd, at ei gilydd, ac yn ffordd allweddol o drechu gordewdra, yn enwedig mewn plant. Mae chwaraeon yn dysgu disgyblaeth i chi, sut i weithio gyda'ch gilydd fel tîm ac fel unigolion, ac mae'n dangos beth yw parch. Gallwn barhau, Lywydd, ond ni wnaf hynny. 

Ond, Weinidog, fy mhwynt yw, gyda'r holl bethau hyn mewn cof, onid ydych yn cytuno ei bod yn drist ein bod yn aml yn clywed mai chwaraeon ac addysg gorfforol yw'r pethau cyntaf i gael eu tynnu o'r diwrnod ysgol pan fydd rhywbeth arall yn codi, ond mae eu pwysigrwydd yn enfawr. Ni fu hynny erioed yn fwy amlwg nag yn ystod y cyfyngiadau symud ac yn yr effaith y mae chwaraeon ac ymarfer corff wedi'i chael ar iechyd meddwl plant. Weinidog, beth a wnewch i sicrhau bod chwaraeon ac addysg gorfforol yn cael y statws a'r pwyslais y maent yn ei haeddu yn ein hysgolion, a beth a wnewch i sicrhau bod hyn yn cael ei adlewyrchu yn amserlen yr ysgol o fewn y cwricwlwm newydd yn y dyfodol? Mae'n bwysig ein bod yn cynnal y diddordeb ac yn hyrwyddo arferion da yn gynnar, rhywbeth y mae ysgolion preifat, mae arnaf ofn, yn ei wneud yn well nag ysgolion cyhoeddus, oherwydd maent yn gweld y manteision academaidd a'r sgiliau bywyd allweddol y maent yn eu haddysgu. 

Ac mae gennych Lywydd sydd wedi gwirioni ar bêl-droed hefyd ac sy'n ceisio annog yr Aelodau i fod yn gryno mewn cwestiynau ac atebion yn y Siambr hon ac sy'n methu'n druenus. [Chwerthin.] A diolch, Lee Waters, am eich cymorth wrth geisio cwtogi'r holl gyfraniadau drwy beidio â llongyfarch eich gilydd a diolch i'ch gilydd drwy'r amser. Beth bynnag, Weinidog—yn gryno.

Yn gryno. Wel, yn sicr roedd fy ngyrfa chwaraeon yn fyr iawn, Lywydd [Chwerthin.] Roeddwn yn chwaraewr anhygoel o aneffeithiol pan oeddwn yn yr ysgol, ac rwy'n edifar am hynny mewn sawl ffordd. Rwy'n credu bod y rhinweddau a amlinellwyd gan yr Aelod yn ei chwestiwn yn hollol gywir o ran datblygiad pobl ifanc, ac rwy'n rhannu'r gofid y mae hi'n ei deimlo nad ydym dros y flwyddyn ddiwethaf efallai, oherwydd y sefyllfa rydym ynddi, wedi gallu sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael mynediad llawn at gyfleoedd chwaraeon mewn ysgolion a cholegau fel y byddem eisiau iddynt ei gael. Ac rwy'n hyderus iawn y bydd yr amlygrwydd a roddir i iechyd a llesiant yn y cwricwlwm newydd yn ein helpu i sicrhau bod chwaraeon yn parhau i gael eu gwerthfawrogi'n briodol yn ein system ysgolion.

The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian. 

Thank you very much. It’s good to see you across the Chamber in the flesh, as it were, for the first time in quite a while.

We are following a different regime again this year in terms of GCSE, A-level and AS examinations. It is an assessment standardisation exercise led by individual schools and teachers, to all intents and purposes. Earlier this year, the Scottish Government announced that they would provide a one-off payment of £400 to teachers who were engaged in additional assessment work as recognition of that additional burden. How is the Welsh Government going to ensure that teachers who do have additional responsibilities in the current examination round are going to be properly recognised for this work, including in financial terms—that is, the teachers who wouldn’t be external examiners for WJEC usually?

Well, the Member is right to emphasise how important the role of teachers is for the system this summer, following what we heard last summer—how important it is in terms of the trust of learners and the system in general in relation to results. So, I just want to put on record my thanks to teachers across Wales for the work that they’re doing to ensure that that’s possible this year. In the four countries of the UK, the four Governments have taken slightly different approaches in looking at the system. What we’ve done in Wales is ensure that the majority of the work that’s being done happens during the term, rather than cutting into the summer period. So, we’ve emphasised more of the work earlier on in order to level it out a bit more. We’ve also provided a budget of just under £9 million to allow schools to increase capacity in order to be able to do this and to introduce flexibility into the system, for INSET use and end-of-year assessments, so that that creates flexibility in the system for teachers to undertake these additional responsibilities.

Thank you. I’m pleased that you recognise that it is quite a substantial amount of extra work in some cases. And there is funding in the system, because I’ve been made aware of a case where one secondary school is paying a great deal—around £100,000—to the external examining bodies, although they, of course, are not delivering the same functions in this year’s examination round. It’s important that the funding in the system is used or vired, where appropriate, in order to recognise the unique arrangements in place for this year.

Staying with the theme of school funding, I turn to the commitment in the programme for government, published yesterday, namely that your Government will fund up to 1,800 tutoring staff in our schools. Your written statement today—and I welcome that, of course—refers to retaining and supporting over 1,800 members of full-time equivalent staff, recruited under the Recruit, Recover and Raise Standards programme. Now, the word 'tutor' doesn't appear in your statement this morning, so can you confirm first of all that we are talking about the same thing here? Is the figure of 1,800 mentioned in the programme for government and described as tutors the same people as the teachers and additional staff that you mention in your statement? So, what kind of staff are we talking about here? Are they new staff and is the funding announced new funding, and will they be permanently available within the system, post dealing with the pandemic?

Well, the answer to the final question is that we intend that they will continue to do their work until their work is done. That's our commitment. In terms of their functions, they provide education. The word 'staff' means people who teach or support—teaching assistants and so forth—to allow the pupils to have more support in terms of their learning. And that's the commitment. And I think that this builds on the three Rs work that we've done over the last year. It allows us to provide a broader range of support for our learners. In England, for example, the emphasis is on individual tutoring—catching-up on content. That's not the concept that we have at the heart of our plans. We have a broader definition of what our learners need to ensure that their confidence and motivation is being supported so that they can engage with learning again. And that's part of the capacity we're creating in the system in order to provide for those who need it—even one-on-one support, perhaps—but also to create capacity in the system to support the learning skills, the basic skills, that have had a tough time in the last year.

Thank you. I'm still not entirely clear on the issue, but hopefully we can discuss this further outside the Chamber, and I would appreciate some clarity as to where the funding is coming from. Is this new funding—

It is.

—or is it a continuation of the funding that Kirsty Williams mentioned in the previous Senedd? 

Now, you've mentioned closing the attainment gap as one of your early priorities and I agree with you on that—it is crucially important. There is clear evidence, of course, that the one most effective thing that we can do in delivering this aim is to provide a nutritious free school meal to all school pupils as an addition to the formal education programme provided. But it's very disappointing to see in the programme for government, published yesterday by the Government, that you mention finding the resources and that any expansion of qualification for free school meals is conditional on finding additional resources. I would say that we must find the funding in order to support Wales's poorest pupils and that your Government must take that very first step on the journey towards universal free school meals provision.

Well, of the four UK Governments, we were the first ones to take the first step in most contexts in terms of FSM provision in our schools. So, I do accept what the Member says in terms of how important it is for us to be able to meet that need. We've said already, and we reiterate, if I can say that, in the programme for government, that we intend to look again at the eligibility criteria for having access to this scheme, and that's our intention and that's our plan. Additional data will be available by the end of the summer and that will give us an opportunity to look at who is eligible for this. But we've just had a conversation about investing in the well-being of pupils more broadly and an emphasis on those who need more support than others. All of these interventions call for resources, and we want to ensure that the package of support that we give our pupils is one that meets the demand and it's inevitable therefore that we need to look at where the resources go and where the resources come from. And that's why we're making the commitment that we are making. We are ambitious, but it is responsible that we look at the range of interventions and, when we can expand the criteria—and we are eager to do that—we will do that in a way consistent with the resources.

Heddiw, cyhoeddais y cynllun 'Adnewyddu a diwygio', fframwaith ar gyfer ymateb y Llywodraeth hon i effeithiau'r pandemig ar ddysgu. Mae'r cynllun yn canolbwyntio ar gefnogi sylfeini dysgu, gan gynnwys llesiant dysgwyr, a chefnogi dysgwyr i wneud cynnydd drwy ganolbwyntio ar eu gallu i fod yn wydn.

Cyfarfûm ag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru yr wythnos diwethaf, ac maent wedi bod yn cynnal arolygon ymysg myfyrwyr prifysgol sy'n dangos bod 60 y cant o'u haelodau'n dweud bod eu hiechyd meddwl yn waeth na'r hyn ydoedd cyn y pandemig a'i fod wedi gwaethygu pwysau cymdeithasol, pwysau ariannol a'r gwaith academaidd y maent yn ei wynebu. O ganlyniad, mae myfyrwyr mewn mwy o berygl o ddatblygu problemau iechyd meddwl. Gwelais fod—. Wel, y llynedd, y tymor diwethaf, fe wnaethom groesawu'r ffaith bod Llywodraeth ddiwethaf Cymru wedi buddsoddi £10 miliwn mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn ystod y pandemig, buddsoddiad a gafodd effaith fawr ar fyfyrwyr prifysgol. Gwelais eich datganiad ysgrifenedig y bore yma, fel y nodoch chi yn awr, lle roeddech chi'n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i helpu—ac rwy'n dyfynnu—

'dysgwyr ôl-16 i symud ymlaen at gamau nesaf eu taith,'

ac yn darparu amlinelliad o sut y câi hynny ei gyflawni. Ond a gaf fi ofyn am ychydig mwy o fanylion felly ynglŷn â sut yr eir i'r afael ag iechyd meddwl ôl-16 fel rhan o'r strategaeth honno?

Yn sicr. Yng nghyd-destun addysg bellach, yn amlwg, mae sefydliadau unigol yn darparu eu cymorth iechyd meddwl a llesiant eu hunain i fyfyrwyr mewn amrywiaeth eang o wahanol ffyrdd, o gwnsela, cymorth ar-lein, hyfforddiant gwytnwch—ceir amrywiaeth eang o opsiynau y mae sefydliadau unigol yn eu darparu i'w myfyrwyr. Maent i gyd wedi datblygu rheini ac yn gweithredu strategaethau llesiant i'w cefnogi. Yr hyn a welsom yn y prosiectau a gyflawnwyd yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf yw bod amrywiaeth o adnoddau wedi'u datblygu y gellir eu prif ffrydio a'u darparu ar draws y proffesiwn, os mynnwch, a byddant ar gael ar Hwb yr haf hwn, felly mae'r adnoddau hynny ar gael yn ehangach. Ac rydym wedi gwneud dyraniad pellach o £2 filiwn ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a fydd yn helpu i gynnal rhai o'r partneriaethau sy'n sail i rai o'r mentrau hynny, ac rydym yn seilio rhai o'r ymyriadau rydym yn eu gwneud ar argymhellion o adroddiadau prosiect a gawsom yn ôl ym mis Mawrth, sy'n rhoi sylfaen dystiolaeth i ni ar yr hyn sy'n gweithio.

Mewn addysg uwch, fel y mae'r Aelod yn dweud yn ei gwestiwn, gwnaethom fuddsoddi £10 miliwn yn fwyaf diweddar, a chyfarfûm, hefyd, â llywydd Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ychydig wythnosau'n ôl i drafod sut y mae hon yn flaenoriaeth—blaenoriaeth a rennir, os caf ei roi felly—i ni ac Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr. Dywedodd yn glir iawn pa mor arwyddocaol yw rhai o'r heriau y mae myfyrwyr yn eu hwynebu. Galluogai'r arian hwnnw y prifysgolion i gyflwyno ystod o fesurau ac ymyriadau, ac mae Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn cynnal gwerthusiad o'r mesurau ar hyn o bryd. Bydd rhai canlyniadau interim yn cael eu cyhoeddi cyn bo hir, ac yna, ym mis Gorffennaf, cyhoeddir adroddiad llawnach ar ba mor effeithiol y mae rhai o'r rheini wedi bod, a byddaf yn edrych ymlaen i weld pa effaith y mae'r rheini wedi'i chael ar lawr gwlad bryd hynny.

Weinidog, rwy'n gwybod ein bod eisoes wedi cael ein neges longyfarch wrth y lifftiau yn gynharach, felly rwyf am eich arbed rhag yr arswyd o'i dweud o flaen pawb heddiw. Hoffwn ofyn i chi: mae ymchwil gan Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru yn datgelu bod myfyrwyr mewn mwy o berygl o ddatblygu problemau iechyd meddwl na'r boblogaeth gyffredinol. Mae llawer o bobl yn wynebu problemau iechyd meddwl am y tro cyntaf pan fyddant yn y brifysgol neu'r coleg, gyda phwysau academaidd a'r pryder o fyw oddi cartref am y tro cyntaf, ynghyd â ffactorau eraill, yn gwneud myfyrwyr yn agored i iechyd meddwl gwael. Gwaethygwyd y sefyllfa hon gan y pandemig, sydd wedi amharu ar addysg llawer o fyfyrwyr. Hoffwn wybod beth yw eich ymateb i alwad Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno strategaeth gydgysylltiedig sy'n cysylltu darpariaeth mewn addysg â gwasanaethau'r GIG er mwyn sicrhau bod myfyrwyr yn cael y cymorth a'r gefnogaeth y maent eu hangen yn ddybryd. Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, a chredaf ei bod yn pwysleisio pa mor sylweddol yw'r broblem. Credaf, yn y ffordd yr ymatebais i Hefin David, fod dwy agwedd ar hyn. Un ohonynt yw'r buddsoddiad o £10 miliwn, a oedd yn ymwneud yn benodol â darparu mwy o gefnogaeth ar gyfer anawsterau emosiynol ac iechyd meddwl, ond roedd yna becyn cymorth pellach cyn hynny hefyd a oedd yn ymwneud â chaledi yn fwy eang. Credaf mai'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn ei chwestiwn yw bod ffynhonnell yr heriau iechyd meddwl i lawer o'n myfyrwyr mewn gwirionedd y tu hwnt i'r uniongyrchol, efallai, ac mae'r ymdeimlad hyglwyf y soniodd llywydd Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr wrthyf amdano ymhlith y myfyrwyr dros y flwyddyn ddiwethaf yn cyfrannu yn fy marn i at rai o'r heriau iechyd meddwl hynny, ac rwy'n gobeithio y bydd y gefnogaeth rydym wedi gallu ei darparu yn helpu prifysgolion i fynd i'r afael â hynny.

We've had discussions with the Welsh Language Commissioner.  I understand that the checking processes of the Disclosure and Barring Service are not available to be completed online in Welsh for school governors and other postholders. That, of course, can cause delays in filling posts. I have already sent a letter to the service to ask them to improve the Welsh language service.

Well, thank you for writing to them. I'm sure that the process won't finish there if you need to go further, and I hope—and maybe you'll confirm that in your response. But there is an example here of where Welsh is losing the digital battle. If you want to complete your DBS through the medium of English, you can do it online; if you want to do it through the medium of Welsh, you have to go back to the dark ages and do it on paper, and I don't think that that's acceptable. I'm going to refuse to do that as a governor, and if that means that I am exempted from being a governor, I will consider that that is happening as a result of linguistic discrimination. And I'm not the only governor in that situation. So, I would appeal to you, Minister, that if we are serious about ensuring that the Welsh language is accessible to all in all contexts, particularly in the digital context, then this is one thing that has to change. 

Well, I agree with the fact that it is entirely unacceptable that people should suffer because they choose to do something that they should be able to do easily—that is, respond in Welsh. And you're right to talk about the specific impact online. Of course, there is an opportunity to do it on paper, but, as you mentioned, the dark ages—that's not sufficient now. Many weeks of delay come from that. There is a practical opportunity for the body, given that they are about to renew IT plans, and so, in terms of the practical element, we're trying to push that idea—that they use that opportunity in practice to be able to provide the service in Welsh, which is certainly needed.

Manteisiodd rhanbarth De Clwyd ar gyfanswm buddsoddiad o dros £20 miliwn yn ystod y don gyntaf o gyllid ar gyfer rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. Dechreuodd ail don o gyllid yn 2019, yn cynnwys buddsoddiad sylweddol pellach i'r ystâd ysgolion a cholegau yn ardal De Clwyd.

Mae Llywodraethau Llafur blaenorol Cymru wedi buddsoddi'n helaeth iawn mewn sefydliadau addysg, gan gynnwys ysgolion, drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn y gorffennol, a hoffwn longyfarch y Gweinidog ar ei benodiad haeddiannol iawn a'i wahodd i Dde Clwyd i weld rhywfaint o fuddsoddiad rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. A byddwn yn ddiolchgar iawn am unrhyw ddiweddariadau pellach ar fuddsoddiad mewn ystadau ysgolion ar draws De Clwyd yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod.

Diolch i'r Aelod am ei eiriau caredig ac am y pwynt atodol a wnaeth. Fe fydd yn gwybod bod prosiectau arfaethedig, gan gynnwys Ysgol yr Hafod, Brymbo ac Ysgol I.D. Hooson, sy'n ddatblygiadau cyffrous yn fy marn i, yn ei ardal ef. Rwy'n credu ei fod oddeutu £12 miliwn o fuddsoddiad i gyd, gyda chyfradd ymyrraeth o tua 65 y cant gan Lywodraeth Cymru, a siarad yn gyffredinol. Felly, credaf fod cyfleoedd cyffrous iawn yn ei ardal ef, ac mae'r ddau ohonom yn rhannu ymdeimlad o gyfle a chyffro am y buddsoddiad yn yr ystâd ysgolion a cholegau yng ngogledd Cymru a ledled Cymru. Ac rwy'n credu bod cyfle yn y blynyddoedd i ddod i ehangu nifer yr ysgolion carbon sero-net. Mae cynllun peilot cyffrous ar y gweill ar hyn o bryd, a gorau po fwyaf y gallwn ei wneud yng nghyswllt hwnnw i gyfrannu at gyflawni ein nodau newid hinsawdd yn yr ystâd ysgolion.

Mae gan addysg awyr agored rôl bwysig i'w chwarae yn cyfoethogi addysgu a dysgu, ac adlewyrchir hyn yn y cwricwlwm i Gymru. Ar hyn o bryd rydym yn darparu £2 filiwn i'r sector addysg awyr agored preswyl i'w cefnogi rhwng mis Mehefin a mis Medi 2021 i ymateb i gyfyngiadau COVID.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Gall dysgu yn yr awyr agored ddod â chymaint o fanteision i ddysgwyr o bob oed a gallu. Fodd bynnag, efallai y gellir gweld y manteision mwyaf ymhlith dysgwyr sydd wedi cael trafferth i ymsefydlu mewn lleoliadau addysgol prif ffrwd. Mae hyn yn arbennig o wir am leoliad addysgol awyr agored yn fy etholaeth i, Cynon Valley Organic Adventures, sydd wedi'i leoli yn Abercynon. Weinidog, a wnewch chi dderbyn gwahoddiad i ymweld â'r lleoliad hwn gyda mi i gyfarfod â rhai o'r dysgwyr sydd wedi ffynnu yno yn groes i bob disgwyl ac i drafod yn fanylach pa mor bwysig y gall llwybrau dysgu amgen fel hyn fod wrth sicrhau bod pob person ifanc yng Nghymru yn gallu cyflawni ei botensial llawn?

Cytunaf yn llwyr â'r Aelod ynglŷn â phwysigrwydd dysgu yn yr awyr agored a'r cyfleoedd a ddaw yn sgil hynny i'n plant a'n pobl ifanc. Ac fel y mae'n digwydd, roeddwn yn dweud wrth rywun y bore yma mai dyma'r math o ddiwrnod pan oeddwn yn blentyn ysgol y byddwn wedi treulio'r rhan fwyaf ohono y tu allan, gan ddysgu yn yr awyr agored, ac mewn gwirionedd daeth hynny ag atgofion pleserus yn ôl i mi. Ond mae hyn yn rhan bwysig o'r cwricwlwm newydd, fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, a chredaf fod cyfleoedd gwirioneddol i ni yma, ac rwy'n deall yn iawn pa mor bwysig yw ymweliadau addysgol â chanolfannau fel Cynon Valley Organic Adventure. Fel y mae'n digwydd, roeddent wedi bod mewn cysylltiad â mi o'r blaen ac ni allwn fanteisio ar y cyfle bryd hynny i ymweld â hwy, ond gan eich bod bellach wedi cynnig cyfle i drefnu hynny, byddwn wrth fy modd yn gwneud hynny ac rwy'n edrych ymlaen.

Finally, question 8, Heledd Fychan.

Every child who wants to attend a Welsh-medium school should be able to do so, wherever they live. Our new statutory framework through the Welsh in education strategic plans sets out a clear ambition for local authorities to plan their Welsh-medium education provision in order to meet that expectation.

Thank you. I know that the Minister is aware of a campaign in my area in terms of Welsh-medium education, specifically in the north of Pontypridd, where campaigners tried to persuade the local council to consider alternative options, rather than the option that's being taken forward, which will move access to Welsh-medium education further from the communities of Ynysybwl, Glyncoch and Coed-y-Cwm and totally out of Cilfynydd. If we are serious about reaching the target of 1 million Welsh speakers, isn't it a requirement on us to ensure equal access to Welsh-medium education, rather than taking education further from these communities, communities that are deprived? And will the Minister commit to meet with campaigners and myself, perhaps whilst you're visiting Abercynon, which isn't too far away, in order to discuss their alternative proposals, because this wasn't a campaign to save a school, but to secure equal access to Welsh-medium education, which is different to many other campaigns, and they have a number of exciting ideas that we should listen to?

I thank the Member for that important second question. I think that reforming the legislation that is the basis for the strategic plans is going to have a positive impact in this context, and there are many ambitious things in the Welsh in education strategic plan of the council to which you refer, and I'm very pleased to see that. But I do accept that as well as looking at the numbers—this is at a local level and a national level—I think that we also need to look at communities and the geography of the Welsh language. I think that's an important factor in this context as well. I do know that there is a great wish in the north of Pontypridd to maintain Welsh-medium education in that area, and I'm clear that we, through our grant partners—for example, Mudiad Meithrin—are looking at how we can support the best pathways for learners to access Welsh-medium education and the opportunity to be bilingual, and I'd be happy to discuss this further with the Member.

I thank the Minister.

The next item is a statement on climate change, and I call on the Deputy Minister to make that statement. Lee Waters.

Diolch yn fawr, Lywydd. Heddiw, cyhoeddodd y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd ei drydydd asesiad annibynnol ar risg hinsawdd y DU. Mae'n ddeunydd darllen heriol iawn. Mae'n nodi 61 o risgiau a chyfleoedd yn sgil newid hinsawdd i Gymru, gan gynnwys i seilwaith busnes, tai, yr amgylchedd naturiol ac iechyd. Roedd 26 o'r 61 o risgiau wedi cynyddu o ran eu difrifoldeb dros y pum mlynedd diwethaf. Gallwn weld hyn drosom ein hunain. Yn 2018, gwelsom yr haf poethaf ers dechrau cadw cofnodion. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, cofnododd Cymru ein mis Chwefror gwlypaf a'n llifogydd gwaethaf mewn 40 mlynedd. Nid yw'r rhain yn ddigwyddiadau anarferol mwyach; mae'r tywydd anrhagweladwy ac eithafol hwn yn rhywbeth y bydd yn rhaid inni ddod i arfer ag ef.

O fewn oes ein plant, mae'r adroddiad yn rhybuddio am aeafau gwlypach, hafau sychach a phoethach a chynnydd yn lefel y môr o hyd at ddwy droedfedd a hanner ar hyd arfordir Cymru. Gallai'r rhain gael effeithiau dinistriol. Ym mhob categori a astudiwyd gan yr adroddiad, ceir llu o risgiau gyda'r sgôr brys uchaf posibl. Mae'r cyngor hwn yn amserol iawn. Mae sefydlu gweinidog newid hinsawdd newydd yn ei gwneud yn haws trefnu prif feysydd Llywodraeth ddatganoledig sy'n cael yr effaith fwyaf ar ein hallyriadau: tai, trafnidiaeth, ynni, cynllunio, polisi amgylcheddol a ffyrdd digidol o weithio.

Mae'r newid sefydliadol hwn yn ein galluogi i adeiladu ar sylfeini gwaith polisi hanfodol yn y blynyddoedd diwethaf. Mae ein cynllun addasu, 'Cymru sy'n Effro i'r Hinsawdd', ar yr ail flwyddyn o'i gyflawniad bellach. Mae ein strategaeth llifogydd genedlaethol, a gyhoeddwyd ym mis Hydref 2020, yn nodi sut y byddwn yn rheoli perygl llifogydd dros y degawd nesaf. Ac eleni rydym yn buddsoddi £65 miliwn ar gyfer rheoli perygl llifogydd, y swm mwyaf a fuddsoddwyd yng Nghymru mewn un flwyddyn. Yn fwy na hynny, mae ein rhaglen lywodraethu yn ymrwymo i ariannu mesurau amddiffyn rhag llifogydd ar gyfer mwy na 45,000 o gartrefi ledled Cymru, a darparu system rheoli llifogydd ar sail natur ym mhob prif dalgylch afon i ehangu cynefinoedd gwlyptir a choetir.

Rydym yn gwneud llawer yng Nghymru. Astudir ein fframwaith cyfreithiol ar ddeddfu ar gyfer anghenion cenedlaethau'r dyfodol ledled y byd. Mae ein gweithredu ymarferol ar ailgylchu yn agos at frig y tabl yn fyd-eang. Dilynwyd ein treth ar fagiau siopa untro yn eang ac mae wedi llwyddo i leihau'r defnydd o blastig yn sylweddol.

Ers 1990, mae allyriadau nwyon tŷ gwydr Cymru wedi gostwng 31 y cant. Ond Lywydd, mae maint ein her yn fawr. Yn ystod y 10 mlynedd nesaf, bydd angen inni fwy na dyblu'r holl doriadau y llwyddasom i'w gwneud dros y 30 mlynedd diwethaf. Os na wnawn fwy na dal ati ar ein cyflymder presennol, ni lwyddwn i gyflawni sero-net tan tua 2090. Rydym wedi ymrwymo i'w gyrraedd erbyn 2050, ond o ystyried difrifoldeb y cyngor newydd heddiw gan y pwyllgor ymaddasu, ni allwn fod yn hunanfodlon, ac ni allwn dybio ychwaith y bydd y targed hwn yn aros yn sefydlog.

Dros yr 16 mis diwethaf rydym i gyd wedi dod i arfer â pholisi cyhoeddus sy'n seiliedig ar y wyddoniaeth. Rydym i gyd wedi dod yn gyfarwydd â'r Prif Weinidog yn dweud wrthym fod y data'n rhoi lle inni wneud dewisiadau, ac wrth i'r data a'r wyddoniaeth newid, mae'r dewisiadau sydd gennym i'w gwneud yn newid. Rydym wedi dilyn y dull hwn o fynd i'r afael â'r coronafeirws. Rhaid inni ddilyn yr un dull ar gyfer mynd i'r afael â newid hinsawdd.

Bydd y Llywodraeth hon yn arwain, ond ni allwn ei wneud ar ein pen ein hunain—ni all yr un Lywodraeth wneud hynny. Mae'n rhaid i bob busnes a sefydliad, a phob un ohonom ni, ystyried ein cyfrifoldebau ein hunain, ystyried effaith y dewisiadau a wnawn, y ffordd rydym yn gwresogi ein cartrefi, pam a sut y teithiwn, beth rydym yn ei fwyta, ble rydym yn siopa, sut rydym yn ymlacio, y ffordd rydym yn gweithio, a ble rydym yn gweithio.

Bydd hyn yn creu tensiynau i bob un ohonom. Dylem gydnabod hynny. Nid cyfaddawdau syml yw'r rhain. Rhaid inni weithio drwyddynt gyda'n gilydd. Ond ni ddylem ychwaith dybio y bydd y dewisiadau hyn yn gwneud ein bywydau'n waeth. Bydd llawer o'r pethau y mae angen inni eu gwneud i ymateb i'r wyddoniaeth ar newid hinsawdd yn creu manteision: swyddi newydd, datblygiadau technolegol newydd, aer glanach, strydoedd tawelach a llai o ddamweiniau, llai o amser yn cymudo, ymdeimlad cryfach o gymuned, natur yn ffynnu ar garreg ein drws, yn meithrin a gwella ein lles. Mae'r rhain i gyd yn bethau rydym eisoes wedi'u gweld yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Gwelwyd bod pethau a oedd yn ymddangos yn amhosibl yn bosibl, ac weithiau'n well.

Nid oes dim o hyn yn hawdd, ond fel y noda adroddiad heddiw gan y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd eto, mae pris peidio â'i wneud yn rhy fawr. Heddiw, rydym yn cyhoeddi ein hymateb i adroddiad cynnydd y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd fis Rhagfyr diwethaf. Rydym wedi gwneud cynnydd teilwng ac rydym ar y trywydd iawn ar gyfer targed 2020. Byddwn yn amlinellu ymateb llawn y Llywodraeth i adroddiad heddiw i'r Senedd maes o law, ynghyd â'n cynllun lleihau allyriadau nesaf, Cymru sero-net, wrth inni edrych tuag at COP26 a COP Cymru.

Mae'n bwysig fod y Senedd hon yn cyfrannu'n llawn at ddatblygu ymateb Cymru. Rhaid i bob un ohonom chwarae ein rhan, a rhaid inni brofi syniadau ein gilydd i sicrhau ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau Cymru decach, werddach a chryfach. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Nawr, mae cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn rhybudd pwysig i Gymru, ac yn enwedig i chi fel Llywodraeth Cymru. Yn wir, tuag at ddiwedd y Senedd ddiwethaf, rhybuddiodd 'Adroddiad ar Reoliadau Newid yn yr Hinsawdd (Cymru) 2021 y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig

'Yn awr, rhaid troi’r rhethreg yn gamau beiddgar a phendant.'

Un peth yw bod eich rhaglen lywodraethu yn datgan bod gennych

'y weledigaeth a’r uchelgais i fynd i’r afael â’r argyfwng hinsawdd a natur',

ond nid yw eich cyflawniad yn y gorffennol ac adroddiad y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn cefnogi hynny. O'r 61 o risgiau a chyfleoedd, mae angen rhoi mwy o gamau ar waith yng Nghymru yn awr i fynd i'r afael â 32 ohonynt. Yn wir, dim ond mewn pump ohonynt y bernir bod cynnal y gweithredu presennol yn briodol. Felly, Lywydd, rwy'n croesawu cydnabyddiaeth y Gweinidog fod yr adroddiad hwn yn ddeunydd darllen heriol.

Mae llawer ohonom yn gweld newid hinsawdd ar waith yn uniongyrchol yn ein hetholaethau ar ffurf llifogydd. Mae'r sefyllfa'n gwaethygu, ac eto nid yw ein cymunedau'n cael eu clywed. Ers 2019, bûm yn galw am ymchwiliad annibynnol i lifogydd yn nyffryn Conwy ac yn fwy diweddar, gwnaed cais tebyg gan y gymuned, ac Aelodau yma yn awr yn wir, yn Rhondda Cynon Taf. Wel, mae'n bryd i chi ailfeddwl, oherwydd mae adran H3 ar bobl, cymunedau ac adeiladau yn datgan bod angen mwy o weithredu, ac nad yw risgiau'n cael eu rheoli'n effeithiol. Felly, a wnewch chi ymrwymo i wneud mwy ar lifogydd na'r ddwy frawddeg bitw yn y rhaglen lywodraethu?

Mae angen rhoi camau ar waith ar frys i fynd i'r afael â'r risg i natur hefyd. Mae Adran N1 yn nodi maint y risgiau sy'n deillio o newid hinsawdd ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, ac ystyrir eu bod yn uchel oherwydd nifer y rhywogaethau yr effeithir arnynt mor andwyol ac sy'n fwy tebygol o gael eu heffeithio wrth symud ymlaen. Nid yw hyn yn syndod gan fod Llafur Cymru wedi llywyddu dros ddirywiad rhywogaethau Cymru dros y pum mlynedd diwethaf. Felly, byddaf yn falch o glywed pa dargedau y byddwch yn eu gosod mewn perthynas â chadwraeth bywyd gwyllt i fonitro ac ysbrydoli cynnydd.

Mae'r adroddiad hefyd yn manylu ar y camau brys sydd eu hangen i wella parodrwydd a gwyliadwriaeth rhag plâu, pathogenau a rhywogaethau goresgynnol, a chanfu'r adroddiad fod bylchau pwysig yn y wybodaeth o hyd am faterion yn ymwneud ag amaethyddiaeth a choedwigaeth. Felly, Weinidog, pa gamau brys a gymerir gennych i unioni'r bwlch hwn yn y wybodaeth? A allwch hefyd gadarnhau y bydd eich ymateb yn ceisio cynnwys manylion ynglŷn â sut y byddwch yn ariannu ac yn gweithredu'r strwythurau gwyliadwriaeth newydd angenrheidiol?

Mae mwy o risg hefyd yn sgil gwres. Gallai marwolaethau sy'n gysylltiedig â gwres yng Nghymru gynyddu 2.4 ym mhob 100,000 o bobl y flwyddyn yn 2016 i 6.5 ym mhob 100,000 erbyn y 2050au. Felly, Weinidog neu Ddirprwy Weinidog, a allwch gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio cynnwys y galw cynyddol am aerdymheru yn eich polisïau ynni yn y dyfodol, ac yn ystyried cyflwyno cynllun i gymell pobl i ddefnyddio dulliau aerdymheru goddefol?

Yn olaf, canfu'r astudiaeth hefyd nad oes gan y polisi presennol gamau gweithredu manwl a chanlyniadau penodol i'r sector morol a'r amgylchedd. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gyflwyno cynlluniau gweithredu manwl i fynd i'r afael ag effeithiau newid hinsawdd ar bysgodfeydd o fewn amcan y sector pysgodfeydd, neu ar gyfer rhywogaethau morol? Mae angen inni drafod yr adroddiad hwn gan y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd yn fanylach o lawer, ond rwy'n falch ein bod wedi dechrau heddiw. Diolch. 

Diolch ichi am y sylwadau hynny. Cytunaf yn llwyr fod angen gweithredu pellach a chredaf imi nodi hynny, a chytunaf fod angen inni drafod hyn yn fanylach o lawer. Nid wyf yn meddwl mai heddiw yw'r amser i wneud hynny. Credaf fod Janet Finch-Saunders wedi cyflwyno cyfres o heriau teg a rhesymol ac fel y dywedodd, rhaid cael camau beiddgar a phendant i fynd gyda'r rhethreg. A byddwn i'n dweud wrthi fod yr hyn sy'n iawn i'r ŵydd yn iawn i'r ceiliagrwydd. Mae hynny'n wir iddi hi a'i phlaid yn union fel y mae i ni, ac nid yw codi i alw am adeiladu traffyrdd chwe lôn drwy wlyptiroedd gwarchodedig yn gydnaws â'r her y mae'n ei rhoi i mi. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i bob un ohonom fyfyrio ar yr effaith y mae'r wyddoniaeth hon yn ei chael ar lawer o'r safbwyntiau polisi rydym wedi'u harddel hyd yma, a chyda'n gilydd rhaid inni geisio dod o hyd i ffordd sy'n cysylltu ein rhethreg â'r hyn y mae'r wyddoniaeth yn dweud wrthym fod angen i ni ei wneud.

Byddwn yn dweud yn fyr i gloi bod mwy na hanner yr hyn y mae angen inni ei wneud mewn meysydd nad ydynt wedi'u cadw i'r Senedd ac i Lywodraeth Cymru. Mae gan Lywodraeth y DU rôl bwysig i'w chwarae i wneud rhai o'r newidiadau macro, ac mae angen inni weithio'n agos ac yn ofalus gyda hwy. Ar hyn o bryd, rydym yn gweld y byd mewn ffordd ychydig yn wahanol. Nid yw eu rhaglen adeiladu ffyrdd enfawr, er enghraifft, yn gyson â'r wyddoniaeth. Nid yw'n bolisi y byddwn yn ei ddilyn, ond mae angen i bob un ohonom ymatal rhag rhethreg ac astudio'r wyddoniaeth yn ofalus, a meddwl drwy ei goblygiadau i bolisi. Ac edrychaf ymlaen at gydweithio i geisio cyrraedd cymaint o gonsensws ag y gallwn.

Thank you for your statement, Deputy Minister, and for sharing a number of reports with us today. It's quite clear that we must tackle the nature emergency alongside the climate emergency, as we've already discussed, and we can't deal with one without dealing also with the other. But now, a number of environmental and nature groups are concerned about the funding of projects and policies by this Government. The concerns about the shared prosperity fund and new funds to replace EU funding are numerous.

First of all, the criteria for these funds either ignore or downplay environmental concerns, and therefore the funding isn't planned in a way that helps us in Wales to develop a joined-up response to the nature and climate emergency. It's likely that key domestic legislation in Wales will not be included in the process of decision making on funding projects, and this specifically includes the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. This means that projects could conflict with the legislative mechanisms in Wales in ensuring sustainable development and maintaining and supporting biodiversity.

There is a key EU fund that doesn't appear to have been included: a tailor-made EU programme for diversity under the LIFE programme. It has been crucial in Wales in terms of delivering nature restoration projects. With the UK Government promising not a penny less, I would ask you, Deputy Minister, what corresponds to the EU LIFE programme and how is that put in place in order to restore and protect nature?

Gan droi at rywbeth sydd eisoes wedi codi mewn gwirionedd, mae'r pwyslais yn uchelgeisiau Llywodraeth Cymru ar gyfer yr amgylchedd yn canolbwyntio'n bennaf ar atebion sy'n seiliedig ar y tir a llawer ar greu coetiroedd. Wrth gwrs, rwy'n croesawu hyn, ond fel y crybwyllwyd eisoes mewn gwirionedd, credaf fod angen rhoi mwy o bwyslais ar ein hamgylchedd morol. A fyddech cystal â gwneud datganiad, Weinidog, ynglŷn â sut y byddwch yn sicrhau cydbwysedd rhwng mannau gwyrdd a glas, cynefinoedd a thirweddau y môr a'r tir, yn eich dull o fynd i'r afael â newid hinsawdd a dirywiad bioamrywiaeth?

Yn olaf, mae'n amlwg fod gan y Llywodraeth agenda uchelgeisiol. Mae gan bawb ran i'w chwarae yn y daith tuag at sero-net. Mae'r dasg sydd o'n blaenau yn sylweddol, ac rydym am i bawb allu chwarae rhan ynddi. Er ei bod yn glir sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu rhoi'r gwaith hwn ar y gweill—mae'n dod yn llawer mwy clir—nid oes cymaint o eglurder ynghylch sut y gall dinasyddion normal o bob oed, yn ogystal â chymunedau, gyfrannu at hyn hefyd, at fynd i'r afael â'r argyfwng. Hoffwn ofyn sut y bydd y Llywodraeth yn cefnogi unigolion a chymunedau i weithredu er lles natur a'r amgylchedd ar lefel leol. Diolch yn fawr.

Diolch ichi am y gyfres honno o gwestiynau. Cytunaf yn llwyr fod y newidiadau ar ôl yr UE—i'r hyn a oedd yn gronfeydd strwythurol—yn peri gofid mawr. Fel y dywedodd Delyth Jewell, dros nifer o flynyddoedd rydym wedi datblygu dull strategol o weithredu ar amrywiaeth o raglenni, gan ganolbwyntio'n benodol ar fioamrywiaeth a newid hinsawdd, nad ydynt yn cyd-fynd yn daclus bellach â'r strwythurau y mae Llywodraeth y DU wedi'u sefydlu. Yn wir, mae'n ymddangos eu bod yn poeni mwy am rhoi disgresiwn lleol i ASau Ceidwadol ariannu pethau a fydd yn edrych yn dda iddynt hwy yn hytrach na mabwysiadu dull system gyfan, sef yr hyn y mae'r wyddoniaeth heddiw'n mynnu bod angen inni ei wneud. Felly, credaf fod angen i bob un ohonom fel Senedd sicrhau bod y pryderon hynny wedi'u deall, a'n bod yn datblygu'r rhaglenni ariannu hynny wrth inni symud ymlaen mewn ffordd sy'n gyson â'r cyfrifoldebau sydd gan bob un ohonom i fynd i'r afael â'r argyfwng natur a newid hinsawdd.

Ar y pwynt penodol am raglen LIFE yr UE, byddaf yn ysgrifennu ati ar hynny. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw arian newydd cyfatebol, ond rwy'n awyddus i godi hynny gyda Llywodraeth y DU, ac os gallwn wneud hynny ar sail drawsbleidiol, credaf y byddai hynny'n well byth.

O ran yr effaith forol, cytunaf yn llwyr. Yn fy sesiwn friffio, cyfeirir atynt fel 'cynefinoedd carbon glas'. Rhaid imi ddweud nad wyf erioed wedi clywed yr ymadrodd hwnnw o'r blaen, ond mae'n eithaf taclus, oherwydd mae'r amgylchedd morol yn storio carbon ac yn hyrwyddo bioamrywiaeth drwy forfeydd heli, gwelyau morwellt a gwelyau pysgod cregyn, ac maent o dan bwysau sylweddol yn sgil y cynnydd yn lefel y môr ac asideiddio. Ar hyn o bryd mae CNC yn mapio ardaloedd o gynefinoedd morol ac arfordirol, gan gynnwys rhai sy'n dal a storio carbon glas, er mwyn deall y potensial a'r cyfleoedd pellach ar gyfer adfer y cynefinoedd pwysig hyn. Credaf fod Delyth Jewell yn iawn i dynnu sylw at hynny fel gwaith pwysig, a'i osod ar sylfaen bwysig.

Rwy'n credu bod y pwynt olaf am weithredu fel unigolion a gwneud y berthynas honno, nid yn unig drwy ddull rheoli tir mawr ond yn nhermau pobl a theuluoedd a chymunedau, ac adfer y cysylltiad â'n hymddygiad a'i effaith ar ein hamgylchedd lleol, yn un hollbwysig. Un o'r pethau rwy'n gobeithio ei wneud yn rhan o fynd at wraidd y gwaith o blannu coed a gyhoeddwyd gan Julie James yr wythnos diwethaf yw edrych ar fater coedwigo ar raddfa fawr, ac edrych hefyd ar yr unigolyn, ar lefel y gymuned. Credaf fod ein cronfa rhwydweithiau natur wedi dangos cynnydd gwirioneddol mewn cyfnod byr iawn mewn prosiectau bioamrywiaeth lleol a dangos y berthynas y gall unigolion ei chael. Ond hoffwn wneud mwy na hynny. Mae gennyf ddiddordeb arbennig yn yr hyn y gallwn ei ddysgu o'n prosiect Cymru o Blaid Affrica, lle mae ein cyllid, wrth weithio gyda phrosiect Maint Cymru yn Mbale yn Uganda, yn rhoi coed am ddim i bobl yno i'w plannu. Mewn rhywbeth rydym yn dweud wrth Affricanwyr am ei wneud â'n harian, credaf y dylem fod yn cymhwyso'r egwyddorion hynny i ni'n hunain hefyd.

Rydym wedi treulio llawer iawn o amser yn ceisio datgloi problem dull CNC o blannu coed ar raddfa fawr, sy'n bwysig, ond mae llawer iawn y gallwn ei wneud ar lefel gymunedol. Credaf mai un o'r heriau gwirioneddol sydd gennym yma yw bod hyn i gyd braidd yn sych a haniaethol ar lefel wyddonol, ac mae angen inni ei wneud yn real i bobl. Un o'r pethau a welsom drwy'r cyfnodau o gyfyngiadau symud yw bod perthynas pobl â'r natur ar garreg eu drws wedi bod yn eithaf dwys. Rwyf innau wedi meithrin diddordeb sydyn yn y coed lle rwy'n byw a'r coed yn fy ngardd mewn ffordd nad oedd yn wir o'r blaen. Mae angen inni fanteisio ar hynny drwy wneud i bobl sylweddoli bod ganddynt ran i'w chwarae, a thrwy lu o gamau gweithredu bach, gall hynny wneud gwahaniaeth hefyd.

A gaf fi ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad? Gan ddechrau gyda'r wyddoniaeth, mae carbon yn ocsideiddio i ffurfio carbon deuocsid. Nwy tŷ gwydr yw carbon deuocsid ac mae'n dal gwres. Gwyddom hyn oherwydd bod y blaned Fenws, sydd ag awyrgylch carbon deuocsid yn bennaf, er ei bod yn llawer pellach i ffwrdd oddi wrth yr haul na'r blaned Mercher, yn llawer poethach. Wrth ddweud yr ychydig eiriau hyn, rwyf wedi bod yn allyrru carbon deuocsid i'r atmosffer drwy'r weithred o anadlu. A yw'r Gweinidog yn cytuno na fydd lleihau ein hôl troed carbon drwy allforio diwydiannau sy'n cynhyrchu carbon deuocsid yn helpu i leihau cynhesu byd-eang ond yn hytrach y bydd yn debygol o'i waethygu?

A gaf fi ddweud pa mor galonogol oedd yr hyn a ddywedodd y Gweinidog am blannu coed? Fe'i codais ddoe yn y datganiad busnes. Pe bai pawb yng Nghymru sydd â gardd yn plannu un goeden, byddai gennym 1 filiwn o goed wedi'u plannu mewn blwyddyn. Cawsom gynllun yn y 1970au a weithiodd. Rwy'n cynrychioli cwm Tawe isaf, sydd wedi mynd o dirwedd debyg i wyneb y lleuad i fod yn goediog iawn erbyn hyn ac mae hynny'n dangos yr hyn y gellir ei wneud.

Mae gennyf ddau gwestiwn allweddol. Pryd y bydd y Llywodraeth yn newid polisi cynllunio i sicrhau bod pob tŷ newydd yn sero-net? Nid ydym am adeiladu tai y mae'n rhaid eu hôl-osod yn y dyfodol agos. Yr ail gwestiwn yw: a wnaiff y Gweinidog barhau i gefnogi'r morlyn llanw yn Abertawe? Dyma gyfle i greu ynni gwyrdd a fydd yn para am byth.

Diolch am hynny, ac yn enwedig am y cyfeiriadau at Fenws a'r lleuad. Nid yn aml y maent yn rhan o'n trafodaethau ar newid hinsawdd. Rwy'n cytuno'n llwyr, fel rwyf newydd ei nodi, ynglŷn â'r rhan y gall plannu coed ei chwarae ar lefel deuluol a chymunedol. Rwy'n awyddus iawn i ddeall pa rwystrau a allai fod yn y ffordd a gwneud rhai argymhellion i'r Senedd cyn diwedd tymor yr haf ar sut y gallwn ddechrau gwneud cynnydd pellach yn hynny o beth.

Ar y morlyn llanw, bydd Mike Hedges yn gwybod bod y rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i gronfa her. Rydym yn frwd iawn ynglŷn ag effaith a photensial ynni adnewyddadwy morol yn ei ystyr ehangaf, ac mae môr-lynnoedd yn amlwg yn rhan bwysig o sbectrwm technoleg o'r fath. Rhaid inni wneud miloedd o bethau bach, ond mae angen inni wneud rhai pethau mawr sy'n newid pethau'n sylfaenol hefyd. Mae gan y morlyn, y micro-hydro, yn ogystal â phlannu coed unigol, eu rhan i'w chwarae yn ymateb i'r wyddoniaeth a ddatgelwyd i ni heddiw gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd.

Weinidog, fe gewch chi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd fy nghefnogaeth lwyr i wneud popeth sydd ei angen i ddatblygu'r agenda hon, o ran lliniaru ac addasu i newid hinsawdd yn ogystal, ac ar yr argyfwng natur a'r argyfwng bioamrywiaeth a wynebwn hefyd. Fe ddaw'r adeg inni ofyn cwestiynau manwl iawn a chraffu'n fanwl iawn ar sut rydym yn cyflawni hyn a sut i'w ddatblygu. Gall cymhlethdod rhai o'r atebion weithiau fod yn llethol ac weithiau fe fyddwch yn codi eich dwylo mewn anobaith. Felly, hoffwn ofyn y cwestiwn mawr i chi. Ddoe, siaradais mewn digwyddiad bioamrywiaeth a drefnwyd gan Cyswllt Amgylchedd Cymru, sy'n cynnwys cefnogaeth drawsbleidiol hefyd, ac mae bioamrywiaeth a newid hinsawdd wedi'u cydgysylltu ynddo. Un o'r siaradwyr yno oedd Poppy Stowell-Evans, llysgennad newid hinsawdd ar ran yr ieuenctid. Pa obaith y gallwn ei roi i Poppy ac i eraill ein bod wedi ymrwymo i hyn ac y byddwn yn cyflawni'r newid sydd ei angen, waeth pa mor anodd fydd hynny, ac y byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd a fydd yn creu cymunedau gwell, cymunedau tecach, cymunedau mwy cyfiawn, swyddi gwyrdd, amgylcheddau gwell ac yn y blaen? Pa obaith y gallwn ei roi i bobl ifanc y gallwn gyflawni hynny mewn gwirionedd?

Yn gyntaf oll, a gaf fi dalu teyrnged ddiffuant iawn i Huw Irranca-Davies am y rôl y mae wedi'i chwarae, cyn iddo ddod i'r Senedd, yn San Steffan fel Gweinidog ac fel Cadeirydd pwyllgor dethol, ac ers iddo ddod yma? Gweithiais yn agos iawn gydag ef yn y grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol yn y Senedd ddiwethaf a gobeithiaf barhau i wneud hynny eto. Rwy'n credu ein bod wedi gwneud cynnydd go iawn. Mae'n defnyddio'r cyfuniad o her a chefnogaeth yn fedrus iawn, ac edrychaf ymlaen at barhau'r berthynas honno.

Rwy'n obeithiol ynglŷn â'r ffordd rydym yn ymladd yr her hon. Nid oes angen gofyn a ydym yn mynd i'r afael â hi ai peidio; rhaid i ni fynd i'r afael â hi. Mae'n hanfodol; mae hwn yn argyfwng dirfodol ac yn fygythiad i bob un ohonom. Felly, ychydig iawn o ddadl sydd i'w chael o ran 'a ydym yn ei wneud?', ac rwy'n falch iawn nad yw rhai o'r lleisiau mwy hurt a oedd yn y Siambr ar y cwestiwn hwn yma mwyach. Felly, gobeithio y gallwn i gyd o leiaf ddechrau o'r man cychwyn fod y wyddoniaeth yn ddilys a bod hon yn her y mae angen inni fynd i'r afael â hi.

Mae gennyf ddiddordeb mawr mewn gwneud hyn mewn ffordd sydd â manteision ychwanegol, oherwydd credaf y bydd pobl yn ymateb yn well—ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod hyn yn wir—os oes gan y mesurau sydd eu hangen i ymateb i her wyddonol newid hinsawdd fanteision eraill a allai fod yn fwy uniongyrchol i'w bywydau bob dydd; felly, aer glân, amgylchedd lleol gwell, llai o dagfeydd traffig—ystod eang o bethau y gallem sôn amdanynt—a chartrefi cynhesach.

Rwy'n credu y dylem dynnu sylw at y manteision ymarferol o ddydd i ddydd i wneud bywydau pobl yn well, nid dim ond y gofid a'r digalondid os na wnawn hynny. Yn amlwg, mae angen i hynny fod yno i ni, fel llunwyr polisi, i ffocysu ein meddyliau ar y brys i wneud hyn, ond wrth gyfleu hyn i bobl, os byddwn yn gwneud hyn yn y ffordd gywir ac mewn ffordd deg, gyda'r difrifoldeb priodol, credaf y gallwn i gyd fod yn obeithiol y gallwn ryddhau potensial yma a fydd yn gwneud bywydau pobl yn well.  

Hoffwn ddychwelyd at yr hyn a ddywedoch chi'n gynharach am y ffordd na all y Llywodraeth ei wneud ar ei phen ei hun a'i fod yn fater i bob sefydliad a phob unigolyn. Rwyf am edrych ar rywbeth y gofynnodd Mike Hedges yn ei gylch, am dai a adeiladir o'r newydd, ond yn gyntaf oll, roeddwn am wybod pam ein bod yn oedi cyn herio landlordiaid cymdeithasol i fodloni gradd A y dystysgrif perfformiad ynni wrth iddynt ôl-osod tai cymdeithasol, nad yw'n dod i rym tan fis Ionawr y flwyddyn nesaf. Roeddwn wedi tybio bod y cyhoeddiad a wnaed ym mis Ebrill 2021 am adeiladau newydd hefyd yn berthnasol i adeiladau sy'n bodoli eisoes. Felly, byddai hwnnw'n eglurhad defnyddiol.

Ar ben hynny, rwyf hefyd braidd yn rhwystredig nad ydym eto wedi diwygio Rhan L y rheoliadau adeiladu, sy'n parhau i ganiatáu i adeiladwyr tai preifat adeiladu cartrefi nad ydynt yn addas i'r diben—tai heb baneli solar ar eu toeau sy'n wynebu'r de a heb bympiau gwres o'r ddaear wedi'u gosod mewn cartrefi newydd. Mae lefel y gwaith gosod yn echrydus, hyd yn oed mewn ardaloedd lle nad oes nwy o'r prif gyflenwad ac felly, rhaid mai pympiau gwres o'r ddaear yw'r peth mwyaf darbodus y gallwn fod yn ei wneud. Nid yw'n ymddangos eich bod am orfodi unrhyw newid gan adeiladwyr tai preifat tan 2024-25, yn seiliedig ar y datganiad a wnaethoch ar yr ymateb i'r Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd, felly byddai'n ddefnyddiol iawn gwybod pam nad ydym yn cyflymu gwaith ar hyn, o ystyried bod gennym argyfwng ar ein dwylo ac nad ydym yn mynd yn ddigon cyflym.

Diolch yn fawr iawn. A gaf fi adleisio'r hyn a ddywedais am Huw Irranca-Davies am Jenny Rathbone hefyd, sydd wedi bod yn dadlau'n frwd dros yr agenda hon? Rwy'n gwerthfawrogi ei hymdrechion yn fawr iawn ac yn edrych ymlaen at barhau â'i her.

Cododd gyfres o gwestiynau am dai. Fel yr eglurodd Julie James yn gynharach, mae rhannu'r portffolio anferth hwn yn her ddyddiol. Un o'r pethau rydym wedi cytuno arnynt yw y byddaf fi'n arwain ar feysydd penodol; byddaf yn arwain ar drafnidiaeth, adfywio, ynni a materion digidol, ac yn gweithio'n fras ar draws y meysydd eraill—sef y plannu coed, er enghraifft—a bydd Julie yn arwain ar y gweddill. Felly, mae tai'n aros gyda Julie, ond byddaf yn cyfrannu hwnt ac yma yn ôl cyfarwyddyd fy nghyd-Aelod.

Ond hoffwn ddweud, ar y safonau ynni, fy mod yn credu mai un o'r pethau nad yw wedi cael ei ddweud ddigon yw'r cynnydd enfawr a wnaethom drwy safonau ansawdd tai Cymru dros y 18 mlynedd diwethaf. Ac mae hon yn enghraifft o rywbeth y dywedwyd wrthym na ellid ei wneud. Dywedwyd wrthym ei bod yn rhy anodd cael 225,000 o gartrefi i gydymffurfio â safonau effeithlonrwydd ynni tystysgrif perfformiad ynni gradd D, ac rydym wedi gwneud hynny. Drwy fuddsoddiad o £1.8 biliwn, mae hwn wedi bod yn gyflawniad enfawr gan Lywodraeth Lafur Cymru dros y cyfnod hwnnw. Ac mae'r iteriad newydd—gyda'r enw clyfar, safonau ansawdd tai Cymru 2.0—yn dechrau yn 2022. Felly, i ateb yn uniongyrchol y cwestiwn pam ein bod yn aros tan ddiwedd y flwyddyn hon, y rheswm am hynny yw bod y safonau newydd yn dod i rym o'r adeg honno ymlaen, gan gyflymu taith tai cymdeithasol tuag at garbon sero-net. Felly, rwy'n credu o ddifrif y dylem fod yn falch iawn o'r hyn rydym wedi'i gyflawni dros y 18 mlynedd diwethaf gyda safonau ansawdd tai Cymru, a dylem ddisgwyl mwy ohono yn y cyfnod nesaf, a chredaf fod gennym reswm i fod yn obeithiol ynglŷn â hynny.

Yn yr un modd, ar ran L, deallaf fod hynny'n cael ei gyflwyno eleni. A dyma un o heriau'r agenda hon. Gwyddom fod y wyddoniaeth yn hollbwysig, mae llawer iawn o bethau yr hoffem eu gwneud ar unwaith. Mae'r broses o'u cael drwy beiriant deddfwriaethol, rheoleiddiol y Llywodraeth, gan weithio gyda phartneriaid, a sicrhau ei fod wedi'i gynllunio'n iawn fel ei fod yn gweithio yn hytrach na'i fod yn syrthio'n fyr o'r nod, yn araf ac yn gymhleth. A dywedais yn fy natganiad yn gynharach fod yna densiynau yma y bydd yn rhaid inni eu rheoli gyda'n gilydd, a dyma un o'r tensiynau. Gallaf addo i chi fod Julie James a minnau mor ddiamynedd ag unrhyw un arall i geisio gwneud hyn cyn gynted ag y gallwn, ond nid yw mor syml ag yr hoffem iddo fod.

Yn olaf, ar enghraifft y pympiau gwres o'r ddaear, credaf fod honno'n enghraifft wych iawn o'r cyfleoedd newydd a ddaw yn sgil yr agenda hon. Mae swyddi i'w creu o osod pympiau gwres o'r ddaear. Nawr, ar hyn o bryd, nid oes gennym weithlu hyfforddedig sy'n gallu gwneud hyn. Felly, mae hynny'n rhywbeth rydym yn gweithio'n agos iawn gyda Vaughan Gething arno i sicrhau ein bod yn creu cyfleoedd i bobl uwchsgilio er mwyn gallu manteisio ar y cyfleoedd economaidd enfawr sy'n deillio o'r newidiadau angenrheidiol y mae angen inni eu gwneud i ymateb i'r argyfwng hinsawdd.

Hoffwn ddatgan yn glir iawn, o ran yr argyfwng hinsawdd a bioamrywiaeth, nad oes lle i wleidyddiaeth plaid, ac rwyf wedi ymrwymo i weithio'n drawsbleidiol i sicrhau a chefnogi eich gwaith. Ac rwy'n falch o glywed y Dirprwy Weinidog yn cyfeirio at yr angen i fynd ati i ymdrin â'r argyfwng hinsawdd ar sail y data a'r wyddoniaeth. Fodd bynnag, mae hyn yn groes i'r modd rydych chi wedi gwrthod ymrwymo i ymchwiliad annibynnol i'r llifogydd, ymchwiliad a fyddai'n rhoi'r atebion i ni, oherwydd mae pobl yn dal i fod heb gael gwybod beth ddigwyddodd a pham. Mae pobl yn ymddiried yn Llywodraeth Cymru oherwydd COVID, oherwydd yr agwedd agored honno mewn perthynas â data, ac eto, nid ydynt yn cael yr atebion sydd eu hangen arnynt ac y maent yn eu haeddu ar yr hyn a ddigwyddodd yn 2020. Felly, gallwn daflu arian yn adweithiol at reoli llifogydd, a hyd nes y byddwn yn cydnabod na fydd pethau fel adroddiad adran 19 yn rhoi'r atebion hynny, bydd gennym amrywiaeth eang o adroddiadau, ond mae arnom angen ffordd o ddod â'r holl ddata hwnnw at ei gilydd, er mwyn deall hefyd yr effaith ar iechyd meddwl a lles. A hoffwn ofyn, rydych chi wedi cyfeirio at y strategaeth lifogydd genedlaethol, ac mae cyfeiriad yn honno at yr angen am sgwrs genedlaethol, ac mae adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru yn nodi'r un peth. Pa bryd y bydd y sgyrsiau anodd hynny'n digwydd ac y gallwn fwrw ymlaen â'r sgyrsiau hynny, a gwrando'n iawn ar gymunedau, cymunedau nad ydynt ar hyn o bryd yn ymddiried yn y Llywodraeth hon yng Nghymru i'w diogelu rhag llifogydd?

Digon gwir.

Diolch, Janet. Credaf fod honno'n her deg. Yn amlwg, fel y mae'r wyddoniaeth yn dangos, bydd y rhain yn digwydd yn amlach ac yn amlach, a bydd gallu pob asiantaeth a phob rhan o'r Llywodraeth—lleol a chanolog—i ymdrin â hwy yn wynebu her enfawr. Mae gwersi i ni eu dysgu o'r llifogydd ym Mhentre ac yn ardal Rhondda Cynon Taf ychydig flynyddoedd yn ôl a ledled Cymru. Rwy'n credu bod penderfyniad pragmatig i'w wneud ynglŷn â ble sydd orau i dargedu'r adnoddau a'r amser cyfyngedig sydd gennym. Ai drwy ymchwiliad annibynnol ffurfiol, fel y mae hi'n gofyn, ymchwiliad na fydd yn gyflym, ac na fydd yn rhad, ac a fydd yn arafu cynnydd arall, neu a oes gwersi cyflymach y gallwn eu dysgu a'u cymhwyso mewn amser real, oherwydd gallai'r pethau hyn fod ar ein gwarthaf o fewn y flwyddyn nesaf eto? Ein greddf yw gwneud hynny. Gallaf addo iddi na fydd diffyg awydd i gael sgyrsiau anodd gydag unrhyw un o asiantaethau neu bartneriaid y Llywodraeth, ac rydym yn dechrau ein deialog ar hyn o bryd. Felly, gallaf roi sicrwydd ynglŷn â hynny. 

Felly, nid oes dim i atal pwyllgorau'r Cynulliad yn y pen draw, pan gânt eu cynnull, i wneud gwaith ar hyn a fydd o gymorth i ni. Nid ydym yn erbyn cael meddyliau ymchwilgar i ddod o hyd i ffyrdd gwell o'i wneud a dysgu gwersi. Ymhell o fod. Fel set o Weinidogion, mae gennym her wirioneddol i'w goresgyn o ran yr adnoddau sydd ar gael inni a'r set o heriau a wynebwn mewn nifer fawr o feysydd, a chredaf fod angen inni fod yn bragmatig ynglŷn â ble i ganolbwyntio ein hymdrech. Ond hoffwn weithio'n agos gyda Heledd Fychan ar sut y gallwn edrych ar y cynigion yn eich maniffesto a sut y gallwn gydweithio ar rai ohonynt; credaf fod rhai syniadau diddorol iawn yno y byddem yn hapus iawn i siarad amdanynt. Ond rwy'n credu bod angen inni roi'r gorau i gweryla am yr hyn sydd wedi digwydd gyda'r llifogydd, a dechrau gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion yn gyflym. 

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y rhan fwyaf ohonom yn gyfarwydd â'r gwaith o adfer coedwigoedd a'r pwyslais ar blannu mwy o goed, ac rwy'n cefnogi hynny. Ceir llawer iawn mwy o atebion ar sail natur sy'n llai hysbys efallai fel adfer tir mawn a chynefinoedd morwellt. Mae'r rheini wedi'u diraddio'n ddifrifol yn y blynyddoedd diwethaf, ond maent yr un mor bwysig ar gyfer lleihau allyriadau carbon a chynyddu bioamrywiaeth. 

Rwyf wedi dewis y ddau faes hwn yn benodol am fod y cynefinoedd hynny ar un adeg yn gyffredin iawn yn fy etholaeth i yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Collwyd 90 y cant o ddolydd morwellt yn y DU, gyda llygredd ac amrywiaeth o weithgareddau cychod yn bennaf gyfrifol am hynny yn ôl yr hyn a gredir. Ar hyn o bryd mae Prifysgol Abertawe yn tynnu sylw at brosiect cyffrous lle maent yn ceisio adfer cynefinoedd morwellt ym Mae Dale yn sir Benfro. Gall dôl forwellt storio tua hanner tunnell o garbon yr hectar y flwyddyn, ac mae'n gynefin gwych ar gyfer ystod eang o rywogaethau morol. 

Weinidog, hoffwn wybod pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r prosiect hwnnw, a pha mor ymarferol fyddai ei gyflwyno ar draws ardaloedd morol addas eraill yng Nghymru.

Mae adfer mawndir yng Nghymru yn agwedd mor bwysig ar helpu i fynd i'r afael â newid hinsawdd a cholli bioamrywiaeth. Rwy'n croesawu rhaglen weithredu genedlaethol Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru sydd wedi gosod targedau ar gyfer adfer 600 i 800 hectar o fawndir mewn ardaloedd a nodwyd ledled Cymru rhwng 2020 a 2025. Ond mae'r defnydd o fawn ar gyfer garddio yn peri pryder mawr i mi, ac rwy'n awyddus i wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog garddwyr a garddwriaethwyr Cymru i fynd yn ddi-fawn. Dywedodd yr awdur a'r darlledwr Monty Don yn ddiweddar fod defnyddio mawn yn eich gardd yn eco-fandaliaeth ac rwy'n cytuno'n llwyr. 

Diolch yn fawr iawn, Joyce Watson. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r prosiect y cyfeiriwch ato yn sir Benfro; mae'n swnio'n ddiddorol iawn a hoffwn gael gwybod mwy amdano, ac ateb eich cwestiwn yn iawn ynglŷn â pha wersi y gellir eu dysgu ohono. Felly, os ydych chi'n fodlon, fe wnaf ddarganfod mwy am hynny ac ysgrifennu atoch.

Fel y nodais yn gynharach, rwy'n cytuno'n llwyr fod potensial storfeydd carbon naturiol yn rhywbeth y mae angen inni fanteisio'n llawn arno. Fel y soniais, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wrthi'n mapio ardaloedd o gynefinoedd morol ac arfordirol, gan gynnwys y rhai sy'n dal a storio carbon glas er mwyn deall eu potensial a'r cyfleoedd i adfer y cynefinoedd pwysig hyn, ac mae hynny'n cynnwys morwellt.

Ac o ran adfer mawndir, rwy'n cytuno â'r pwyntiau a wnaeth ar hynny. Rydym wedi ariannu rhaglen weithredu bum mlynedd i adfer mawndir, gyda chyllideb o £1 filiwn y flwyddyn. Ariennir y prosiect rhwng 2020 a 2025, a'i nod yw adfer 600 i 800 hectar o fawndir y flwyddyn, a bydd adolygiad llawn o'r rhaglen honno i ni allu dysgu beth sydd wedi mynd yn dda a sut y gallwn ddod yn fwy uchelgeisiol gyda hi, a byddwn yn falch iawn o weithio gyda hi ar y ddau beth i weld beth arall y gallwn ei wneud.

Thank you, Deputy Minister. That concludes that item. We will now take a short break in order to allow for changeovers in the Chamber.

Our next item is item 5, which is the 90-second statements. The first statement is from Vikki Howells.

Diolch, Lywydd. Mae'r degfed o Fehefin 2021 yn nodi canmlwyddiant ffurfio Côr Meibion Cwm-bach. Mae'r 16 mis diwethaf wedi bod yn heriol i gorau ledled Cymru, ond mae Côr Meibion Cwm-bach wedi go