Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/06/2021Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr a rhai eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi hefyd eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, a lawn mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sydd yn ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Felly, yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Heledd Fychan.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Heledd Fychan.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynglyn â’r camau sydd wedi eu cymryd i atal llifogydd yng Nghanol De Cymru yn dilyn llifogydd 2020? OQ56563
1. Will the First Minister make a statement on the action taken to prevent flooding in South Wales Central following the 2020 floods? OQ56563
Llywydd, diolch yn fawr. Ers mis Chwefror 2020, mae Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi dros £12 miliwn i reoli perygl llifogydd ar draws Canol De Cymru. Mae hyn yn cynnwys dros £3 miliwn i wneud gwaith atgyweirio brys. Mae creu swydd y Gweinidog hinsawdd yn dangos ein bod ni’n benderfynol bod Cymru yn chwarae ei rhan i fynd i’r afael â’r risgiau tymor hir sy’n gysylltiedig â llifogydd.
Thank you, Presiding Officer. Since February 2020, the Welsh Government has invested over £12 million in flood risk management across South Wales Central. This includes over £3 million for emergency repairs. The creation of a Minister for Climate Change illustrates our determination to play Wales's part in the long-term risks of flooding.
Diolch ichi, Brif Weinidog, am amlinellu'r cymorth. O ran y rhai yr effeithiwyd arnynt, boed hynny o ran eu cartrefi neu eu busnesau, er eu bod yn ddiolchgar am yr arian a'r cymorth, dydyn nhw'n dal ddim wedi derbyn yr atebion sydd eu hangen arnynt o ran beth ddigwydd a pham, ac os oedd yna unrhyw beth y gellid bod wedi'i wneud yn wahanol i atal y llifogydd dinistriol. Os ydym o ddifrif eisiau dysgu’r gwersi angenrheidiol o’r llifogydd hyn a rhoi’r gefnogaeth i’r bobl yr effeithiwyd arnynt, onid ydy hi’n amser i ni gomisiynu ymchwiliad annibynnol a brys i’r holl lifogydd diweddar ledled Cymru fel bod y buddsoddiad gan y Llywodraeth yn un cywir yn hytrach na’n adweithiol fel y mae ar y funud?
Thank you, First Minister, for outlining that support. In terms of those affected, be that in terms of their homes or businesses, although they're grateful for the funding and support, they still haven't had the answers that they need in terms of what happened and why, and whether there was anything that could have been done differently to prevent this destructive flooding. If we truly want to learn the necessary lessons of these flooding events and provide support to those affected, isn't it now time for us to commission an independent inquiry as a matter of urgency into all recent flooding events throughout Wales so that Government investment is rightly targeted rather than being reactive as it is at the moment?
Wel, roedd y Senedd ddiwethaf wedi cael clywed yr achos dros ymchwiliad annibynnol, a doedd y Senedd ddiwethaf ddim yn cytuno â hynny a dwi ddim yn cytuno â hynny nawr hefyd. Mae'r awdurdodau lleol wedi bod yn canolbwyntio ar bethau ymarferol y maen nhw'n gallu eu gwneud i ymateb i bopeth sydd wedi digwydd ar ôl y llifogydd. Mae adroddiadau gan yr awdurdodau lleol yn dal i gael eu paratoi. Mae cyfarfod yfory gan Julie James gydag arweinydd cyngor Rhondda Cynon Taf i siarad am yr adroddiad ar Pentre.
Yfory, bydd y Law Commission yn cyhoeddi dogfen—ni sydd wedi gofyn iddyn nhw baratoi'r ddogfen—sy'n siarad am y gyfraith yn y dyfodol a sut y gallwn ni wneud mwy i warchod cymunedau sydd wedi dioddef llifogydd ac effaith llifogydd hefyd. So, fel Llywodraeth, rydym ni'n canolbwyntio ar fuddsoddiadau, pethau ymarferol i wella'r sefyllfa i bobl, a dŷn ni ddim yn cytuno â rhoi arian, rhoi amser, a thynnu pobl mas o'r gwaith yna er mwyn gwneud pethau i ymateb i adroddiad annibynnol dydyn ni ddim yn meddwl y bydd yn help mawr i bobl leol.
Well, the previous Senedd had the opportunity to hear the case for an independent inquiry, and the previous Senedd didn't agree with that and I don't agree with that now either. The local authorities have been focusing on the practical things that they can do to respond to everything that has happened since the floods. Local authority reports are still being prepared. Julie James has a meeting tomorrow with the leader of Rhondda Cynon Taf council to discuss the report on Pentre.
The Law Commission will tomorrow publish a document—we asked them to put together that document—which talks about future law and how we can do more to safeguard communities that have suffered as a result of floods and the impact of floods too. So, as a Government, we are focusing on investment, the practical steps that we can take to improve the situation for people, and we don't agree that we should allocate funding and time and take people out of that work to do things to respond to an independent report that we don't think would be of great assistance to local people.
First Minister, Rhondda Cynon Taf County Borough Council has not met its joint housing land availability study targets for a number of years, and, as a result, this has seen a glut of speculative applications being submitted for the council to consider, with many of these previously being rejected for inclusion within its local development plan. Among these applications have been several for residential developments either on or near floodplains, with Ystrad Barwig Farm proposals in Llantwit Fardre being a particular stand-out application, as it's proposed for development on a C2 floodplain, which is one of the worst classifications for a floodplain. Despite it being contrary to 'Planning Policy Wales' and technical advice note 15, Rhondda Cynon Taf council approved this application twice, only for the Welsh Government to intervene and refuse permission on each occasion. With this in mind, what steps will the Welsh Government take to reinforce the message that vulnerable developments should not be built on or near floodplains? Thank you.
Prif Weinidog, nid yw Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf wedi cyrraedd ei dargedau ar gyfer cyd-astudiaethau tai a'r tir sydd ar gael am nifer o flynyddoedd, ac, o ganlyniad, mae hyn wedi arwain at gyflwyno llawer o geisiadau hap-fasnachol i'r cyngor eu hystyried, a llawer o'r rhain yn flaenorol yn cael eu gwrthod ar gyfer eu cynnwys yn ei gynllun datblygu lleol. Ymhlith y ceisiadau hyn bu sawl un ar gyfer datblygiadau preswyl naill ai orlifdiroedd neu'n agos atyn nhw. Mae cynigion Fferm Ystrad Barwig yn Llanilltud Faerdre yn gais arbennig o nodedig, gan fod y cynnig i'w ddatblygu ar orlifdir C2, sef un o'r dosbarthiadau gwaethaf ar gyfer gorlifdir. Er ei fod yn groes i 'Polisi Cynllunio Cymru' a nodyn cyngor technegol 15, cymeradwyodd cyngor Rhondda Cynon Taf y cais hwn ddwywaith, dim ond i Lywodraeth Cymru ymyrryd a gwrthod caniatâd ar y ddau achlysur. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atgyfnerthu'r neges na ddylid adeiladu datblygiadau sy'n agored i lifogydd ar orlifdiroedd nac yn agos atyn nhw? Diolch.
Llywydd, I thank the Member for that supplementary question, and he's right that the Welsh Government has strengthened the actions that we have taken and the advice that we provide to prevent developments on vulnerable land and land that could be vulnerable to flooding in the future. We know that the nature of climate change is such that incidents of extreme weather on the topography of south Wales does make us more vulnerable to flooding today than we were in the past. And it is right, therefore, that the standards that we expect when planning permission is being given for residential development take that fully into account. Of course we communicate that directly in the many meetings we have with our local authorities, and I imagine that there is no more powerful way of communicating that message than when Welsh Ministers do call in planning applications and take a different view to that which the local authority had originally concluded.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna, ac mae e'n iawn bod Llywodraeth Cymru wedi cryfhau'r camau yr ydym wedi eu cymryd a'r cyngor yr ydym yn ei roi i atal datblygiadau ar dir sy'n agored i lifogydd a thir a allai fod yn agored i lifogydd yn y dyfodol. Rydym yn gwybod bod natur y newid yn yr hinsawdd yn golygu bod achosion o dywydd eithafol ar dopograffeg y de yn ein gwneud yn fwy agored i lifogydd heddiw nag yr oeddem ni yn y gorffennol. Ac mae'n iawn, felly, fod y safonau yr ydym yn eu disgwyl wrth roi caniatâd cynllunio ar gyfer datblygiadau preswyl yn ystyried hynny'n llawn. Wrth gwrs, rydym yn cyfleu hynny'n uniongyrchol yn y cyfarfodydd niferus yr ydym yn eu cael â'n hawdurdodau lleol, ac nid wyf i'n credu bod ffordd fwy pwerus o gyfleu'r neges honno na phan fydd Gweinidogion Cymru yn galw ceisiadau cynllunio i mewn ac yn barnu'n wahanol i'r penderfyniad yr oedd yr awdurdod lleol wedi dod iddo'n wreiddiol.
Brif Weinidog, rydym ni'n gweld llifogydd yn amlach nawr ledled Cymoedd de Cymru, lle mae dwyster glawiad a stormydd ar gymoedd cul yn trechu afonydd a charthffosydd ac yn erydu glannau wrth ochr ffyrdd a phontydd a chartrefi hefyd. Er hynny, gallwn wneud mwy trwy blannu mwy o goed ar lethrau a chopaon y dyffrynnoedd, trwy adeiladu attenuation ponds i arafu disgyniad y dŵr, a sicrhau bod gan bob ardal water catchment management plans effeithiol. Brif Weinidog, sut ydym ni'n dod â thrigolion a pherchnogion tir ynghyd i baratoi water catchment management plans, a pha gyfran o Gymoedd de Cymru sy'n dod o dan gynlluniau o'r fath ar hyn o bryd?
First Minister, we are seeing flooding events more often now throughout the south Wales Valleys, where the intensity of rainfall and the storms and the narrow valleys overwhelm rivers and erode roadsides and bridges and also affect homes. However, we can do more by planting more trees on the valley sides, by building attenuation ponds to slow down the flow of water, and to ensure that every area has a water catchment management plan that is effective. First Minister, how do we bring residents and landowners together in order to prepare water catchment management plans, and what percentage of the south Wales Valleys is captured under such plans at the moment?
Llywydd, diolch yn fawr i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn yna. Dwi'n cytuno â beth ddywedodd e ar y dechrau a beth a ddywedais i hefyd—pan fydd y Law Commission yn cyhoeddi eu hadroddiad nhw yfory, bydd pobl yn gallu gweld y ffigurau yn yr adroddiad yna, sy'n tynnu sylw at yr effaith y mae llifogydd wedi ei chael yn y Cymoedd yn ystod y ddau ddegawd diwethaf. Ac mae'r adroddiad yn tynnu ar wybodaeth am y sefyllfa ddiweddaraf, i'n helpu ni gyda chynllunio yn y dyfodol. Llywydd, dwi wedi gweld y cynlluniau sydd ar gael yn ardal Aberhonddu i blannu mwy o bethau i helpu, ac, fel yr oedd Huw Irranca-Davies yn dweud, attenuation ponds.
Llywydd, thank you very much to Huw Irranca-Davies for that question. I agree with what he said at the beginning, and what I said—when the Law Commission publishes its report tomorrow, people will be able to see the figures in that report, which draw attention to the impact that flooding has had in the Valleys during the past two decades. And the report draws upon information about the latest situation, to help us to plan for the future. Llywydd, I have seen the plans that are available in the Brecon area to plant more in order to be of assistance, and, as Huw Irranca-Davies said, to install attenuation ponds.
I don't have the actual figure for the final question the Member asked me about—the proportion of south Wales Valleys covered by a water catchment management plan, Llywydd. I do know that the local flood risk management strategies, which are a requirement of the Flood and Water Management Act 2010, mean that every local community has a chance to be involved in the drafting of those strategies and a greater say in local risk management decisions. That's how we think we can get an effective approach to water catchment management, enabling communities, businesses and the public sector to work together, much in the way that Huw Irranca-Davies was suggesting.
Nid oes gen i'r ffigur gwirioneddol ar gyfer y cwestiwn olaf y gofynnodd yr Aelod i mi amdano—cyfran Cymoedd y de a gwmpesir gan gynllun rheoli dalgylchoedd dŵr, Llywydd. Rwyf i yn gwybod bod y strategaethau rheoli perygl llifogydd lleol, sy'n un o ofynion Deddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010, yn golygu bod gan bob cymuned leol gyfle i fod yn rhan o'r gwaith o ddrafftio'r strategaethau hynny a mwy o lais mewn penderfyniadau rheoli risg lleol. Dyna sut yr ydym ni o'r farn y gallwn ni gael dull effeithiol o reoli dalgylchoedd dŵr, gan alluogi cymunedau, busnesau a'r sector cyhoeddus i gydweithio, yn y ffordd, i raddau helaeth, yr oedd Huw Irranca-Davies yn ei awgrymu.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r defnydd o arferion diswyddo ac ailgyflogi gan gyflogwyr yng Nghymru? OQ56530
2. What assessment has the First Minister made of the use of fire-and-rehire practices by employers in Wales? OQ56530
I thank Mike Hedges for that question, Llywydd. Fire-and-rehire practices have been deployed by some employers in Wales. However few these instances may be, I share the view of the Prime Minister that they are unacceptable. The UK Government now needs to act to put these practices beyond the law.
Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae rhai cyflogwyr yng Nghymru wedi defnyddio arferion diswyddo ac ailgyflogi. Ni waeth pa mor brin y gallai'r achosion hyn fod, rwy'n rhannu barn y Prif Weinidog eu bod yn annerbyniol. Mae angen i Lywodraeth y DU weithredu yn awr i roi yr arferion hyn y tu hwnt i'r gyfraith.
Can I agree with what the First Minister has just said and thank him for his response? But the question is: what can the Welsh Government do to discourage fire and rehire? Can they use their procurement policy, can they use their financial support for businesses, to discourage this practice, which unfortunately has grown in recent years?
A gaf i gytuno â'r hyn y mae'r Prif Weinidog newydd ei ddweud a diolch iddo am ei ymateb? Ond y cwestiwn yw: beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i annog pobl i beidio â diswyddo ac ailgyflogi? A yw'n gallu defnyddio ei pholisi caffael, a yw'n gallu defnyddio ei chymorth ariannol i fusnesau, i annog pobl i beidio ag arfer y broses hon, sydd yn anffodus wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf?
Well, Llywydd, Mike Hedges is right that the practice has grown in recent years. Evidence published by the TUC in January of this year said that nearly one in 10 workers had been told to reapply for their jobs on worse terms or face the sack. And further research, published in April of this year, found that 70 per cent of companies deploying these tactics were profit-making companies. They weren't companies driven to it as a last resort because of the pandemic; they were making profits, and healthy profits too—the supermarket Tesco, to mention just one company, who have done very well during the last 12 months and still deploying these tactics. Fifty per cent of those companies had claimed support from the UK Government during the pandemic. Now, we can use our economic contract, as Mike Hedges suggested, we can use our social partnership arrangements, we can work through the trade unions and those in Parliament to put pressure on the UK Government to take the legislative action they have promised.
In 2019, Llywydd, in the Queen's Speech, the UK Government promised an employment Bill. The Prime Minister described it as the largest upgrade to workers' rights in a generation, and yet that Bill has never been published. Now, if the Prime Minister is serious that fire-and-rehire practices are unacceptable, if, as Jacob Rees-Mogg says, companies should know better, if, as the Secretary of State Kwasi Kwarteng says,
'we have been very clear that this practice is unacceptable'
and the Minister responsible
'has condemned the practice in the strongest terms on many occasions in this House',
then we need the UK Government to act on that basis. Now, I'm told that, this afternoon in the House of Commons, the Minister will make a statement and will publish the Advisory, Conciliation and Arbitration Service's review of fire-and-rehire practices that the UK Government commissioned. It is good news that we will be able to see the product of that work. I hope that it will then lead to legislative action, which only the UK Government can take forward, to make sure that this practice, as I said, is put beyond the law.
Wel, Llywydd, mae Mike Hedges yn iawn bod yr arfer wedi cynyddu yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Dangosodd tystiolaeth a gyhoeddwyd gan y TUC ym mis Ionawr eleni fod bron i un o bob 10 o weithwyr wedi cael gwybod bod yn rhaid iddyn nhw ailymgeisio am eu swyddi ar delerau salach neu gael eu diswyddo. A chanfu ymchwil pellach, a gyhoeddwyd ym mis Ebrill eleni, fod 70 y cant o gwmnïau a oedd yn defnyddio'r tactegau hyn yn gwmnïau sy'n gwneud elw. Nid oedden nhw'n gwmnïau a oedd wedi eu gorfodi i wneud hynny oherwydd y pandemig ar ôl i bopeth arall fethu; roedden nhw'n gwneud elw, ac elw iach hefyd—yr archfarchnad Tesco, i sôn am un cwmni yn unig, sydd wedi gwneud yn dda iawn yn ystod y 12 mis diwethaf ac sy'n dal i ddefnyddio'r tactegau hyn. Roedd 50 y cant o'r cwmnïau hynny wedi hawlio cymorth gan Lywodraeth y DU yn ystod y pandemig. Nawr, gallwn ddefnyddio ein contract economaidd, fel yr awgrymodd Mike Hedges, gallwn ddefnyddio ein trefniadau partneriaeth gymdeithasol, gallwn weithio drwy'r undebau llafur a'r rhai sydd yn y Senedd i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i gymryd y camau deddfwriaethol y mae wedi eu haddo.
Yn 2019, Llywydd, yn Araith y Frenhines, addawodd Llywodraeth y DU Fil cyflogaeth. Cafodd ei ddisgrifio gan y Prif Weinidog fel yr uwchraddio mwyaf i hawliau gweithwyr mewn cenhedlaeth, ac eto nid yw'r Bil hwnnw erioed wedi ei gyhoeddi. Nawr, os yw'r Prif Weinidog o ddifrif bod arferion diswyddo ac ailgyflogi yn annerbyniol, ac os y dylai cwmnïau wybod yn well, fel y dywed Jacob Rees-Mogg, ac os, fel y dywed yr Ysgrifennydd Gwladol Kwasi Kwarteng,
'rydym ni wedi bod yn glir iawn bod yr arfer hwn yn annerbyniol'
ac mae'r Gweinidog sy'n gyfrifol
'wedi condemnio'r arfer yn y termau cryfaf ar sawl achlysur yn y Tŷ hwn',
yna mae angen i Lywodraeth y DU weithredu ar y sail honno. Nawr, dywedir wrthyf y bydd y Gweinidog, y prynhawn yma yn Nhŷ'r Cyffredin, yn gwneud datganiad ac y bydd yn cyhoeddi adolygiad y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu o arferion diswyddo ac ailgyflogi a gomisiynwyd gan Lywodraeth y DU. Mae'n newyddion da y byddwn yn gallu gweld ffrwyth y gwaith hwnnw. Rwy'n gobeithio y bydd wedyn yn arwain at weithredu deddfwriaethol, a dim ond Llywodraeth y DU all ddwyn hynny ymlaen, i sicrhau bod yr arfer hwn, fel y dywedais, yn cael ei roi y tu hwnt i'r gyfraith.
Prif Weinidog, mae'r arferion diswyddo ac ailgyflogi gan rai cyflogwyr, fel rydych chi wedi dweud, wedi eu comdenio gan Lywodraethau ar draws y Deyrnas Unedig, a dwi'n deall bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi cadarnhau y bydd yna Fesur cyflogaeth yn cael ei osod maes o law i fynd i'r afael â'r mater hwn. Dwi'n gobeithio y bydd y ddeddfwriaeth yma yn cael ei chyflwyno yn y dyfodol agos, oherwydd gallai'r ddeddfwriaeth yma gael effaith sylweddol ar weithwyr ledled Cymru, yn ogystal â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac, felly, mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar unrhyw gynigion deddfwriaethol. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau rhynglywodraethol sydd wedi digwydd gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar y mater hwn? Pa waith mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i asesu graddfa'r broblem yma yng Nghymru, ac a wnewch chi gyhoeddi unrhyw wybodaeth a gasglwyd gan Lywodraeth Cymru ar y mater hwn?
First Minister, these fire-and-rehire practices used by some employers, as you have said, have been condemned by Governments across the UK, and I understand that the UK Government has confirmed that there will be an employment Bill brought forward in due course to tackle this issue. I very much hope that this legislation will be introduced in the near future, because it could have a substantial impact on workers throughout Wales, as well as in other parts of the UK. So, it's crucial that the Welsh Government also works with the UK Government on any legislative proposals. So, can you tell us what inter-governmental discussions have taken place with the UK Government on this issue? What work has the Welsh Government done to assess the scale of the problem here in Wales, and will you publish any information gathered by the Welsh Government on this issue?
Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Paul Davies. Rydyn ni wedi cael cyfleon i drafod y pwnc yma gyda'r Gweinidogion yn San Steffan, ac, fel dywedais i pan oeddwn i'n ateb Mike Hedges, mae Gweinidogion y Deyrnas Unedig ar y record yn dweud dydyn nhw ddim yn meddwl bod hwnna'n rhywbeth derbyniol. Y peth yw, dydyn ni ddim wedi gweld dim byd eto i roi hyder i ni y bydd y geiriau yn troi mas i fod yn bethau rydyn ni'n gallu eu gwneud. Wrth gwrs, rydyn ni'n hollol fodlon i gydweithio gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig os oes pethau gyda nhw i roi o'n blaen ni, a'n bod ni wedi siarad yn ein social partnership council ni. Does dim lot o enghreifftiau dwi'n ymwybodol ohonynt yng Nghymru, ond mae rhai—Centrica, er enghraifft. A dwi wedi cael nifer o lythyron yn ôl ac ymlaen gyda Centrica ar ran pobl sy'n gweithio iddyn nhw yma yng Nghymru. A dwi'n fodlon hefyd, os oes rhywbeth yn dod mas o Lywodraeth y Deyrnas Unedig, os oes Bil i ni ei ystyried, wrth gwrs, dwi'n fodlon rhannu gwybodaeth gyda'r Aelodau yma yn y Senedd.
Well, Llywydd, thank you very much to Paul Davies. We have had opportunities to discuss this issue with Ministers in Westminster and, as I said in response to Mike Hedges, the UK Ministers are on the record stating that they don't think that this is acceptable. The issue is that we haven't yet seen anything to give us confidence that the words will turn into actions that we can achieve. Of course, we are more than happy to collaborate with the United Kingdom Government if they have something to put before us and that we have discussed in the social partnership council that we have. There aren't many examples that I'm aware of in Wales, but there are some—Centrica, as one example. I've received many letters back and forth with Centrica on behalf of people who work for them here in Wales. And I would also be willing, if something were to come from the UK Government, if there was a Bill for us to consider, of course, I would be willing to share information with Members here in the Senedd.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, the last 14, 15 months have been traumatic for many people in all parts of Wales. One of the things that Governments in other parts of the United Kingdom are undertaking at the moment is commissioning public inquiries, so that we can understand what decisions were taken, and what decisions were good and what decisions were bad, and how we need to prepare for future pandemics. Now that you have a new mandate, First Minister, will you be commissioning a specific Wales public inquiry to look back on the pandemic and look forward to what we need to prepare for a future pandemic?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae'r 14, 15 mis diwethaf wedi bod yn drawmatig i lawer o bobl ym mhob rhan o Gymru. Un o'r pethau y mae Llywodraethau mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig yn ei wneud ar hyn o bryd yw comisiynu ymchwiliadau cyhoeddus, er mwyn i ni allu deall pa benderfyniadau a gafodd eu gwneud, a pha benderfyniadau oedd yn dda a pha benderfyniadau oedd yn wael, a sut y mae angen i ni baratoi ar gyfer pandemigau yn y dyfodol. Gan fod gennych chi fandad newydd erbyn hyn, Prif Weinidog, a fyddwch chi'n comisiynu ymchwiliad cyhoeddus penodol i Gymru i edrych yn ôl ar y pandemig ac edrych ymlaen at yr hyn y mae angen i ni ei baratoi ar gyfer pandemig yn y dyfodol?
No, Llywydd, I won't be doing that, because I've agreed with his Government in Westminster that we will be part of the public inquiry that the Prime Minister has announced. As far as I am aware, that is the only public inquiry that is proposed in the United Kingdom. I've had the opportunity to discuss that with senior members of the Government in Westminster. I have put the point to them that I believe there must be specific chapters in that inquiry that deal with the experience here in Wales, and deal with it exclusively, but I've agreed with the Prime Minister and with Michael Gove, the Minister in charge of the Cabinet Office, that a single UK-wide inquiry, with the force that it will have, with the capacity that it will have to see the interconnected nature of many of the decisions that have been made across the United Kingdom, is the best way to shine a light on the way in which those many distressing experiences that people have had in Wales in this extraordinary time can be properly understood and an account of them given.
Na, Llywydd, ni fyddaf yn gwneud hynny, gan fy mod i wedi cytuno â'i Lywodraeth ef yn San Steffan y byddwn ni'n rhan o'r ymchwiliad cyhoeddus y mae'r Prif Weinidog wedi ei gyhoeddi. Hyd y gwn i, dyna'r unig ymchwiliad cyhoeddus sydd wedi ei gynnig yn y Deyrnas Unedig. Rwyf i wedi cael y cyfle i drafod hynny gydag uwch aelodau o'r Llywodraeth yn San Steffan. Rwyf i wedi dweud wrthyn nhw fy mod i'n credu bod yn rhaid cael penodau penodol yn yr ymchwiliad hwnnw sy'n ymdrin â'r profiad yma yng Nghymru, ac yn ymdrin ag ef ar wahân, ond rwyf i wedi cytuno â'r Prif Weinidog a Michael Gove, y Gweinidog sy'n gyfrifol am Swyddfa'r Cabinet, mai un ymchwiliad ar gyfer y DU gyfan, gyda'r grym y bydd ganddo, gyda'r gallu y bydd ganddo i weld natur gydgysylltiedig llawer o'r penderfyniadau sydd wedi eu gwneud ledled y Deyrnas Unedig, yw'r ffordd orau o daflu goleuni ar y ffordd y gellir deall yn iawn y profiadau gofidus niferus hynny y mae pobl wedi eu cael yng Nghymru yn y cyfnod eithriadol hwn a rhoi cyfrif ohonyn nhw.
I think that's regrettable, First Minister, because, as very often you've said—and rightly said—the decisions made in Wales affect people in Wales and you've called for more powers in various areas to obviously strengthen the hand of the Government here in Wales on many matters. Regrettably, we know 7,860 people have died here in Wales because of the pandemic. Many people, obviously, are dealing with long COVID, and as we speak people are being admitted, albeit in far smaller numbers, thankfully, due to the success of the vaccine programme, into hospitals because of COVID and its continuing variants across the length and breadth of Wales. But it is a fact that unique decisions were taken specifically for Wales, whether they be around hospitals, care homes or the restrictions, and the differences those restrictions have had on Welsh commerce and business, because, obviously, your Government is responsible in those areas. So, I'd encourage you, First Minister, to look again at the possibility of a Wales-wide specific inquiry, because ultimately those decisions were made here in Wales, and those decisions need to be tested here in Wales by an independent public inquiry. I'm sure many of the people who have been affected by the outfall of COVID would expect an independent inquiry to be held here in Wales.
Rwy'n credu bod hynny yn anffodus, Prif Weinidog, oherwydd, fel yr ydych chi wedi ei ddweud yn aml iawn—ac wedi dweud yn gywir—mae'r penderfyniadau a wneir yng Nghymru yn effeithio ar bobl yng Nghymru ac rydych chi wedi galw am fwy o bwerau mewn gwahanol feysydd, yn amlwg i gryfhau gallu'r Llywodraeth yma yng Nghymru o ran llawer o faterion. Yn anffodus, rydym yn gwybod bod 7,860 o bobl wedi marw yma yng Nghymru oherwydd y pandemig. Mae llawer o bobl, yn amlwg, yn ymdrin â COVID hir, ac ar hyn o bryd mae pobl yn cael eu derbyn, er bod y niferoedd yn llawer llai, diolch byth, oherwydd llwyddiant y rhaglen frechu, i ysbytai oherwydd COVID a'i amrywiolion parhaus ar hyd a lled Cymru. Ond mae'n ffaith bod penderfyniadau unigryw wedi eu gwneud yn benodol ar gyfer Cymru, boed hynny'n ymwneud ag ysbytai, cartrefi gofal neu'r cyfyngiadau, a'r gwahaniaethau y mae'r cyfyngiadau hynny wedi eu hachosi i fasnach a busnes Cymru, oherwydd, yn amlwg, eich Llywodraeth chi sy'n gyfrifol yn y meysydd hynny. Felly, byddwn i'n eich annog, Prif Weinidog, i ailystyried y posibilrwydd o ymchwiliad penodol i Gymru gyfan, oherwydd yn y pen draw gwnaed y penderfyniadau hynny yma yng Nghymru, ac mae angen i'r penderfyniadau hynny gael eu profi yma yng Nghymru drwy ymchwiliad cyhoeddus annibynnol. Rwy'n siŵr y byddai llawer o'r bobl y mae COVID wedi effeithio arnyn nhw yn disgwyl i ymchwiliad annibynnol gael ei gynnal yma yng Nghymru.
Well, Llywydd, let me deal with the first part of the Member's question first, because I think there are some important things just to make sure are understood and in the public domain, because not all Members may have seen the figures published just an hour or two ago by Public Health Wales—the latest figures setting out the number of delta variant cases in Wales today. The number has gone up since Friday by a further 81 new cases, to stand now at 178. It was 51 when we met here—. Well, we didn't meet here, did we? A week ago today, when the figures were published, it was 51, and it went up to 97 on Friday, and it's 178 today. When the leader of the opposition points to the significance of the pandemic in Wales and the fact that there are still things that are troubling and need to be watched very carefully, those figures, I think, give us all real pause for thought.
I don't disagree with what he said about unique decisions being made here in Wales. I don't disagree with what he said about the need for a proper inquiry, an independent inquiry, to be made into the way in which the responsibilities that are held here should be discharged. But as I've said, I have agreed not only with the Prime Minister, but with the First Ministers of Scotland and of Northern Ireland, that a UK-wide independent inquiry, encompassing the unique experiences and decisions made in different parts of the United Kingdom, but capable, therefore, of looking as well at the wider context within which those decisions were made, the interconnected nature of many of them—. Many times, he has made points here in the Chamber, and again, they've been fair points when he's made them, that the ways in which we make decisions in Wales are inevitably interconnected with decisions that are made across our border. The inquiry that the Prime Minister has proposed, and the undertakings that his Government have given that we will be involved in setting the terms of reference for that inquiry, and the points that I will go on making about the need for the inquiry to have sections in it that are specific to Wales, and make sure that people in Wales have the answers to the questions they may have, I continue to believe that that is the best way to give people the most insightful account of the way in which the events of the last 15 months have worked themselves out in Wales and the way in which decisions have been made here.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ymdrin â rhan gyntaf cwestiwn yr Aelod yn gyntaf, gan fy mod i'n credu bod rhai pethau pwysig dim ond i sicrhau eu bod wedi eu deall a'u bod yn gyhoeddus, oherwydd efallai nad yw pob Aelod wedi gweld y ffigurau a gafodd eu cyhoeddi awr neu ddwy yn ôl gan Iechyd Cyhoeddus Cymru—y ffigurau diweddaraf sy'n nodi nifer yr achosion o amrywiolion delta yng Nghymru heddiw. Mae'r nifer wedi cynyddu ers dydd Gwener yn sgil 81 o achosion newydd eraill, ac mae'n sefyll nawr ar 178. 51 oedd y nifer pan wnaethom ni gyfarfod yma—. Wel, wnaethom ni ddim cyfarfod yma, naddo? Wythnos yn ôl i heddiw, pan gyhoeddwyd y ffigurau, roedd yn 51, a chynyddodd i 97 ddydd Gwener, ac mae'n 178 heddiw. Pan fydd arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio at arwyddocâd y pandemig yng Nghymru a'r ffaith fod pethau sy'n dal i fod yn peri gofid ac y mae angen eu gwylio'n ofalus iawn, rwy'n credu bod y ffigurau hynny yn peri i bob un ohonom gymryd saib i feddwl.
Nid wyf i'n anghytuno â'r hyn a ddywedodd am benderfyniadau unigryw yn cael eu gwneud yma yng Nghymru. Nid wyf i'n anghytuno â'r hyn a ddywedodd am yr angen i gynnal ymchwiliad priodol, ymchwiliad annibynnol, i'r modd y dylid cyflawni'r cyfrifoldebau a gynhelir yma. Ond fel y dywedais, rwyf i wedi cytuno nid yn unig â'r Prif Weinidog, ond â Phrif Weinidogion yr Alban a Gogledd Iwerddon, mai ymchwiliad annibynnol ar gyfer y DU gyfan, sy'n cwmpasu'r profiadau a'r penderfyniadau unigryw a wnaed mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig, ond sy'n gallu edrych hefyd, felly, ar y cyd-destun ehangach y gwnaed y penderfyniadau hynny oddi mewn iddo, natur gydgysylltiedig llawer ohonyn nhw—. Lawer gwaith, mae ef wedi gwneud pwyntiau yma yn y Siambr, ac eto, maen nhw wedi bod yn bwyntiau teg pan fydd wedi eu gwneud, fod y ffyrdd yr ydym yn gwneud penderfyniadau yng Nghymru yn anochel yn gydgysylltiedig â phenderfyniadau a wneir dros ein ffin. Yr ymchwiliad y mae'r Prif Weinidog wedi ei gynnig, a'r ymrwymiadau y mae ei Lywodraeth wedi eu rhoi y byddwn yn rhan o'r broses o osod cylch gorchwyl yr ymchwiliad hwnnw, a'r pwyntiau y byddaf yn parhau i'w gwneud ynghylch yr angen i'r ymchwiliad gynnwys adrannau sy'n benodol i Gymru a sicrhau bod pobl yng Nghymru yn cael yr atebion i'r cwestiynau sydd ganddyn nhw, yn fy marn i o hyd, yw'r ffordd orau o roi'r cofnod mwyaf trylwyr i bobl o'r ffordd y mae digwyddiadau'r 15 mis diwethaf wedi gweithio eu hunain allan yng Nghymru a'r ffordd y mae penderfyniadau wedi eu gwneud yn y fan yma.
As I said in my response to your first question, I do regret the fact that there will not be—in your view, anyway—an independent public inquiry specifically here in Wales, commissioned by yourself as First Minister. Some people might say that that's running away from scrutiny and accountability for the decisions that you were taking as a Government, because that's what's required here is the sunlight of a public inquiry into those decisions, and above all, to put the preparations in place for any future pandemic we might face, First Minister. I would be grateful if, at your earliest convenience, you could make a statement available to explain exactly how the UK-wide inquiry will look at the Wales-specific decisions, which I appreciate that you've given some information on in your response to me this afternoon, but it is vitally important that Senedd Members understand exactly how Wales's experience will be reflected in that inquiry.
And I, again, put on the record from the Welsh Conservatives' point of view that we believe that there should be a Wales-wide public inquiry to look into the very specific issues that Wales had to deal with and, importantly, the decisions that Welsh Government Ministers took.
Fel y dywedais i yn fy ymateb i'ch cwestiwn cyntaf, mae'n peri gofid i mi na fydd—yn eich barn chi, beth bynnag—ymchwiliad cyhoeddus annibynnol penodol yma yng Nghymru, wedi ei gomisiynu gennych chi fel Prif Weinidog. Efallai byddai rhai pobl yn dweud mai rhedeg i ffwrdd oddi wrth graffu ac atebolrwydd yw hynny am y penderfyniadau yr oeddech chi'n eu gwneud fel Llywodraeth, gan mai dyna sydd ei angen yma yw golau haul ymchwiliad cyhoeddus i'r penderfyniadau hynny, ac yn anad dim, i roi'r paratoadau ar waith ar gyfer unrhyw bandemig y gallem ni ei wynebu yn y dyfodol, Prif Weinidog. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi, cyn gynted ag y gallwch, sicrhau bod datganiad ar gael i egluro sut yn union y bydd yr ymchwiliad ledled y DU yn ystyried y penderfyniadau sy'n benodol i Gymru. Rwy'n sylweddoli eich chi bod wedi rhoi rhywfaint o wybodaeth am hyn yn eich ymateb i mi y prynhawn yma, ond mae'n hanfodol bwysig bod Aelodau'r Senedd yn deall yn union sut y bydd profiad Cymru yn cael ei adlewyrchu yn yr ymchwiliad hwnnw.
A hoffwn i, unwaith eto, gofnodi safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig ein bod ni'n credu y dylid cynnal ymchwiliad cyhoeddus Cymru gyfan i ymchwilio i'r materion penodol iawn y bu'n rhaid i Gymru ymdrin â nhw ac, yn bwysig, y penderfyniadau a wnaeth Gweinidogion Llywodraeth Cymru.
Well, Llywydd, of course, as more details of how the inquiry will be conducted become available—and we'll be part of the discussions about that—I will certainly make sure that statements are provided to Members here too, so that they are as up-to-date on all of that as possible. There's nothing that the Member has said about the need for an inquiry, the nature or the purpose of the inquiry that I disagree with.
I do just have to say to him, though, it's not just my view that there should be a UK-wide inquiry; it is the view of the Conservative Government of the United Kingdom. So, I think, in that case, if he feels strongly that a different decision should be made, then I think that he should be taking that up with the Prime Minister as well. He's a member of that party, he's the leader of that party in the Senedd, and when he says to me that it is my view, as though it is some idiosyncratic view of the First Minister in Wales, let me just tell him again: I have agreed with the Prime Minister; I have agreed with the First Ministers of other parts of the United Kingdom that the best way to provide the information that the people in Wales need is by being part of that UK inquiry.
Wel, Llywydd, wrth gwrs, wrth i fwy o fanylion am sut y bydd yr ymchwiliad yn cael ei gynnal fod ar gael—a byddwn ni yn rhan o'r trafodaethau ynghylch hynny—byddaf i'n sicr yn sicrhau bod datganiadau'n cael eu darparu i'r Aelodau yn y fan yma hefyd, fel bod ganddyn nhw yr wybodaeth ddiweddaraf posibl am hynny i gyd. Nid oes dim y mae'r Aelod wedi ei ddweud am yr angen am ymchwiliad, natur na phwrpas yr ymchwiliad yr wyf i'n anghytuno ag ef.
Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrtho, nid fy marn i yn unig yw y dylid cynnal ymchwiliad y DU gyfan; dyna yw barn Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig. Felly, rwyf i'n credu, felly, os yw ef yn teimlo'n gryf y dylid gwneud penderfyniad gwahanol, yna rwyf i'n credu y dylai fod yn codi hynny gyda'r Prif Weinidog hefyd. Mae e'n aelod o'r blaid honno, fe yw arweinydd y blaid honno yn y Senedd, a phan fydd yn dweud wrthyf i mai fy marn i ydyw, fel pe byddai'n rhyw farn idiosyncratig gan y Prif Weinidog yng Nghymru, gadewch i mi ddweud wrtho eto: rwyf i wedi cytuno â'r Prif Weinidog; rwyf i wedi cytuno â Phrif Weinidogion rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig mai'r ffordd orau o ddarparu'r wybodaeth sydd ei hangen ar bobl Cymru yw trwy fod yn rhan o'r ymchwiliad y DU gyfan hwnnw.
Dirprwy arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Deputy leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Bythefnos yn ôl, roeddwn i'n dymuno'n dda wrth i'r Prif Weinidog gael ei ailethol a heddiw dwi'n dymuno'n dda i arweinydd Plaid Cymru wrth iddo fo ddechrau ar gyfnod tadolaeth, a dwi'n siŵr fy mod i'n siarad ar ran pawb drwy anfon ein dymuniadau gorau at Adam a'r teulu.
Ym mis Mawrth, mi ddywedodd y Coleg Nyrsio Brenhinol fod tri chwarter eu haelodau nhw wedi adrodd cynnydd mewn pwysau gwaith, dros hanner yn dweud bod moral staff wedi dirywio, ac mi ddywedodd un o bob tri eu bod nhw'n meddwl gadael y proffesiwn, efo dros hanner yn dweud bod lefelau cyflog yn rheswm am hynny. Rydyn ni'n disgwyl i gorff adolygu cyflogau'r NHS wneud eu hargymhelliad yn ddiweddarach y mis yma, a dwi'n llawn disgwyl y byddwch chi'n dweud eich bod chi am aros am eu hargymhelliad nhw, ond rhowch syniad i ni o beth ydych chi'n meddwl sydd yn deg, ac mi allwch chi gyfeirio, os liciwch chi, at yr 1 y cant o gynnydd a awgrymwyd yn San Steffan a'r 4 y cant sydd wedi cael ei gytuno yn yr Alban.
Thank you very much, Llywydd. A fortnight ago, I was wishing the First Minister well on his re-election and today I'm wishing the leader of Plaid Cymru well as he begins his period of paternity leave, and I'm sure that everyone would wish to send their best wishes to Adam and family.
In March, the Royal College of Nursing said that three quarters of their members had reported an increase in work pressures, over half said that staff morale had declined, and one in three stated that they were thinking about leaving the profession, with over half stating that wage levels were the reason for that. We expect the NHS pay review body to make its recommendations later this month, and I fully expect you to say that you will await those recommendations, but do please give us an idea of what you think is fair, and you can refer, if you wish, to the 1 per cent increase suggested in Westminster and the 4 per cent that has been agreed in Scotland.
Llywydd, wrth gwrs dwi'n cytuno â Rhun ap Iorwerth yn ei ddymuniadau gorau i Adam a'i deulu hefyd.
Rŷn ni wedi rhoi ein gwybodaeth i'r pwyllgor sy'n gwneud yr argymhellion ar gyflogaeth yn y maes iechyd ac mae lan iddyn nhw i ddod at gasgliadau. Dyna pam y mae panel annibynnol i wneud y gwaith yna. Mae un peth yn glir, a bydd yn rhaid imi ei ddweud nawr wrth yr Aelodau fan hyn: o ran y posibiliadau i ni i dalu mwy na'r arian sy'n dod atom ni drwy'r fformiwla Barnett, wel, does dim lle i wneud hynny. Mae'r arian sy'n dod atom ni yng Nghymru yn dibynnu ar y penderfyniadau ym maes cyflogaeth y mae Gweinidogion yn San Steffan yn eu gwneud, ac mae hwnna'n rhoi'r arian i ni, drwy Barnett.
Dwi wedi bod yn y sefyllfa yma fel y Gweinidog dros iechyd, lle'r unig beth yr oeddem ni'n gallu siarad amdano â'r undebau a'r coleg brenhinol oedd sut i ddefnyddio'r arian. Does dim lle i ni godi mwy o arian, ond rŷn ni yn gallu gwneud pethau gwahanol gyda'r arian pan rŷn ni'n gwybod faint sy'n mynd i ddod atom ni.
Llywydd, of course I would join Rhun ap Iorwerth in sending our best wishes to Adam and his family too.
We have provided information to the body that makes recommendations on salaries in the health service and it is now up to them to come to conclusions. That is why we have an independent panel in place to do that work. There is one thing that's clear, and I need to get this on the record for Members now: on the possibility of us paying more than the funding provided to us through the Barnett formula, well, there is no scope for us to do that. The funding provided to us in Wales is reliant on decisions taken by Ministers in Westminster on wages and salaries, and we are then provided with a Barnett consequential.
I have been in this position as Minister for health, where the only thing that we could discuss and negotiate with the royal college and the unions was how we could use the funds. We don't have the scope to raise more funding, but we can use that funding differently when we know what we'll be provided with.
Eich braint chi, wrth gwrs, ydy cael blaenoriaethu gwariant. Dwi'n digwydd meddwl bod staff iechyd a gofal yn flaenoriaeth. Dwi'n meddwl bod y flwyddyn ddiwethaf wedi dangos hynny. Fel mae'r RCN yn dweud ei hun, beth mae'r flwyddyn ddiwethaf wedi gwneud ydy tanlinellu'r problemau a oedd yno yn barod: pwysau gwaith, morâl isel a phrinder staff hefyd.
Dydy Llywodraeth Cymru ddim yn cyhoeddi ffigurau ar swyddi gwag nyrsio. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai fo fod yn rhyw 1,600. Buasai codiad cyflog yn sicr yn helpu i recriwtio a chadw staff. Doedd y Gweinidog iechyd, mewn cyfweliad ddydd Sul, ddim yn fodlon cadarnhau a fyddai'r Llywodraeth yn gweithredu argymhellion y grŵp annibynnol. Mi ofynnwyd iddi hi a fyddai fo'n cael ei weithredu os byddai'r argymhelliad yn sylweddol uwch nag 1 y cant, er enghraifft. Ei hymateb hi oedd:
It's your prerogative, of course, to prioritise expenditure. I believe that health and care staff are a priority, and I think that the past year has shown that. What the RCN has said is that the last year has underlined problems that already existed: work pressures, low morale and the lack of staff, of course.
The Welsh Government doesn't publish figures on empty posts in terms of nursing. Estimates suggest that it could be around 1,600. A salary increase would certainly help with the recruitment and retention of staff. The health Minister, in an interview on Sunday, wasn't willing to confirm whether the Government would be implementing the recommendations of the independent group. She was asked whether it would be implemented if the recommendation was significantly above 1 per cent. Her response was:
'I guess we will go beyond 1 per cent.' This shouldn't be a guessing game when it comes to band 5 registered nurses on less than £25,000 a year. But, if we use again Scotland's agreed 4 per cent increase as a reference point, are you happy to say here now that nurses here won't receive a lower settlement than that?
'Rwy'n dyfalu y byddwn yn mynd y tu hwnt i 1 y cant.' Ni ddylai hon fod yn gêm ddyfalu wrth sôn am nyrsys cofrestredig band 5 sydd ar lai na £25,000 y flwyddyn. Ond, os byddwn yn defnyddio unwaith eto y cynnydd o 4 y cant y cytunodd yr Alban arno fel pwynt cyfeirio, a ydych chi'n fodlon dweud yn y fan hon yn awr na fydd nyrsys yma yn cael setliad is na hynny?
Well, what I'll say, Llywydd, is what I've said already. We've provided our evidence to the independent review body. We'll wait to see what they have to say. There's no point in setting up bodies and going through the process if you want me to second guess, before they've reported, what the Welsh Government might do. We will wait and we will see what they conclude.
Of course the Welsh Government wants to make sure that front-line workers are properly paid for the work that they do. I agree with what many have said, that the 1 per cent offer that the UK Government appeared to put on the table for healthcare staff, after everything that they have done for us in the last 12 months, simply wasn't adequate to reflect that contribution. But, there is a process that is in play and the Member will have to wait, just as we do, to see where that process takes us, how much money it brings to us here in Wales, and what we are then able to do with it. We will do that in the way that we always have, in partnership with the trade union movement—those who represent those staff—looking always to do the very best that we can for them.
Wel, yr hyn y byddaf yn ei ddweud, Llywydd, yw'r hyn yr wyf i wedi ei ddweud eisoes. Rydym ni wedi darparu ein tystiolaeth i'r corff adolygu annibynnol. Byddwn yn aros i weld beth y bydd ganddo i'w ddweud. Nid oes unrhyw bwynt sefydlu cyrff a mynd drwy'r broses os ydych chi eisiau i mi ddyfalu, cyn iddyn nhw adrodd, beth allai Llywodraeth Cymru ei wneud. Byddwn yn aros a byddwn yn gweld pa gasgliadau mae'n dod iddynt.
Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn dymuno sicrhau bod gweithwyr rheng flaen yn cael eu talu'n briodol am y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Rwy'n cytuno â'r hyn y mae llawer wedi ei ddweud, nad oedd y cynnig o 1 y cant yr oedd yn ymddangos bod Llywodraeth y DU yn ei gynnig i staff gofal iechyd, ar ôl popeth y maen nhw wedi ei wneud i ni yn ystod y 12 mis diwethaf, yn ddigonol i adlewyrchu'r cyfraniad hwnnw. Ond, mae proses ar waith a bydd yn rhaid i'r Aelod aros, yn union fel y mae'n rhaid i ninnau, i weld i ble bydd y broses yna yn ein harwain, faint o arian a fydd yn dod i ni yma yng Nghymru, a'r hyn y gallwn ei wneud ag ef wedyn. Byddwn yn gwneud hynny yn yr un modd ag yr ydym ni wedi ei wneud erioed, mewn partneriaeth â'r mudiad undebau llafur—y rhai sy'n cynrychioli'r aelodau staff hynny—gan geisio bob amser gwneud y gorau un y gallwn ei wneud drostyn nhw.
You'll know that, in the recent election, I outlined Plaid Cymru's plans to ensure that care workers would also be recognised with a fair pay settlement. To us, that was part of creating a national health and care service, moving care workers onto NHS pay scales. You promised to pay care workers the real living wage. So, at the very least, let's see that implemented without delay.
In that same interview, actually, on Sunday, the health and care Minister said that your Government will do that as soon as you can. But, I think that we need to do better than that in terms of giving a timescale. So, let me give you this opportunity during Carers Week to give that promise that there will be no delay. 'As soon as we can', I think, is no consolation to front-line staff who have put their own safety at risk during the past extraordinary year.
Byddwch chi'n gwybod fy mod i, yn yr etholiad diweddar, wedi amlinellu cynlluniau Plaid Cymru i sicrhau y byddai gweithwyr gofal yn cael eu cydnabod hefyd gyda setliad cyflog teg. I ni, roedd hynny yn rhan o greu gwasanaeth iechyd a gofal cenedlaethol, gan symud gweithwyr gofal i raddfeydd cyflog y GIG. Fe wnaethoch chi addo talu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal. Felly, o leiaf, gadewch i ni weld hynny'n cael ei weithredu'n ddi-oed.
Yn yr un cyfweliad, mewn gwirionedd, ddydd Sul, dywedodd y Gweinidog iechyd a gofal y bydd eich Llywodraeth yn gwneud hynny cyn gynted ag y gallwch chi. Ond, rwy'n credu bod angen i ni wneud yn well na hynny o ran rhoi amserlen. Felly, gadewch i mi roi'r cyfle hwn i chi yn ystod Wythnos y Gofalwyr i roi'r addewid hwnnw na fydd unrhyw oedi. Yn fy marn i, nid yw 'Cyn gynted ag y gallwn ni' yn gysur i staff rheng flaen sydd wedi peryglu eu diogelwch eu hunain yn ystod y flwyddyn eithriadol ddiwethaf.
Well, Llywydd, I thank Rhun ap Iorwerth for drawing attention to Carers Week, which is a very important week here in Wales. We have a higher proportion of our population that provide informal care than any other part of the United Kingdom, and I was very pleased on Monday that my colleague Julie Morgan was able to make specific announcements, using money that we have set aside. It was in my own party's manifesto to make sure that respite care for carers can be improved here in Wales.
In the social partnership arrangements that we have agreed during the last 12 months, we have established a new social care forum. It's part of the social partnership forum, and it brings together the employers, the local authorities and the trade unions. They are giving us advice on how we can make sure that the money that we will invest as a Government, to make sure that people in the sector are paid the real living wage, reaches those workers rather than ending up in the profit margins of private companies. That is the only delay that there will be in the system.
It is just making sure that, with over 1,000 different employers in the sector—. It's not the same as in the health service. When I was the health Minister, we were able to agree the real living wage for health service employers, and it's very simple. There are a small number of employers, a national system, the money goes in at one end and you know where it’s going at the other. It genuinely is not like that in the social care sector, given the number of employers there are, the different scale and the different way that they operate. The social care forum is going to help us make sure that we have the mechanism in place so that the money that the Welsh Government will invest for the purposes that we share with the Member and share with Plaid Cymru, both of us in our manifestos having made this a priority—we just need to make sure, in a practical way, that that money ends up where we want it to end up. As soon we’re confident that the mechanism is there, we’ll be able to get on with that job.
Wel, Llywydd, diolch i Rhun ap Iorwerth am dynnu sylw at Wythnos y Gofalwyr, sy'n wythnos bwysig iawn yma yng Nghymru. Mae gennym ni gyfran uwch o'n poblogaeth sy'n darparu gofal anffurfiol nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig, ac roeddwn i'n falch iawn ddydd Llun fod fy nghyd-Aelod Julie Morgan wedi gallu gwneud cyhoeddiadau penodol, gan ddefnyddio arian yr ydym ni wedi ei neilltuo. Yr oedd ym maniffesto fy mhlaid i fy hun i sicrhau y gellir gwella gofal seibiant i ofalwyr yma yng Nghymru.
Yn y trefniadau partneriaeth gymdeithasol yr ydym ni wedi cytuno arnyn nhw yn ystod y 12 mis diwethaf, rydym ni wedi sefydlu fforwm gofal cymdeithasol newydd. Mae'n rhan o'r fforwm partneriaeth gymdeithasol, ac mae'n tynnu ynghyd y cyflogwyr, yr awdurdodau lleol a'r undebau llafur. Maen nhw'n rhoi cyngor i ni ar sut y gallwn ni sicrhau bod yr arian y byddwn yn ei fuddsoddi fel Llywodraeth, i sicrhau bod pobl yn y sector yn cael y cyflog byw gwirioneddol, yn cyrraedd y gweithwyr hynny yn hytrach na chyfrannu at elw cwmnïau preifat. Dyna'r unig oedi a fydd yn y system.
Mae'n ymwneud â sicrhau, gyda dros 1,000 o gyflogwyr gwahanol yn y sector—. Nid yw'r un fath ag yn y gwasanaeth iechyd. Pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, roeddem ni'n gallu cytuno ar y cyflog byw gwirioneddol i gyflogwyr y gwasanaeth iechyd, ac mae'n syml iawn. Mae nifer y cyflogwyr yn fach, mae system genedlaethol, mae'r arian yn mynd i mewn ar un pen ac rydych chi'n gwybod i ble mae'n mynd ar y pen arall. Nid yw'n debyg iawn i hynny o gwbl yn y sector gofal cymdeithasol, o ystyried nifer y cyflogwyr sydd yn bodoli, y raddfa wahanol a'r ffordd wahanol y maen nhw'n gweithredu. Bydd y fforwm gofal cymdeithasol yn ein helpu i sicrhau bod gennym ni'r dulliau ar waith i sicrhau bod yr arian y bydd Llywodraeth Cymru yn ei fuddsoddi at y dibenion yr ydym ni'n eu rhannu â'r Aelod ac yn eu rhannu â Phlaid Cymru, wrth i'r ddau ohonom fod wedi gwneud hyn yn flaenoriaeth yn ein maniffestos—mae angen i ni sicrhau, mewn ffordd ymarferol, fod yr arian hwnnw yn cyrraedd ble yr ydym ni'n awyddus iddo ei gyrraedd. Cyn gynted ag y byddwn yn ffyddiog bod y dulliau yno, byddwn yn gallu bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.
3. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch yr Adran Gwaith a Phensiynau yn tandalu pensiynau i fenywod? OQ56575
3. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the underpayment of pensions to women by the Department for Work and Pensions? OQ56575
Can I thank Joyce Watson for that very important question? We have repeatedly and clearly relayed our concerns to the UK Government on state pension issues relating to women. I once again urge the DWP to resolve the historical underpayment of state pension to women as quickly as possible.
A gaf i ddiolch i Joyce Watson am y cwestiwn pwysig iawn yna? Rydym ni wedi cyfleu ein pryderon dro ar ôl tro ac yn glir i Lywodraeth y DU ynghylch materion pensiwn y wladwriaeth yn ymwneud â menywod. Unwaith eto, rwyf i'n annog yr Adran Gwaith a Phensiynau i ddatrys tandaliad hanesyddol pensiwn y wladwriaeth i fenywod cyn gynted â phosibl.
We know that the underpayment of the state pension to an estimated 200,000 married women has spanned more than 20 years, and it has particularly impacted women who had a poor state pension in their own right. They were entitled to claim 60 per cent state pension based on their husband’s pension contributions. What is particularly scandalous about this error is that many of those women may not be able to claim the full amount that was underpaid to them. Women whose husbands retired before 2008 and hadn’t applied to the DWP for an increase in their pensions will only be entitled to claim a 12-month backpayment. The UK Government, of course, is saying that they wrote to those women informing them of that rule change. However, like in the Women Against State Pension Inequality scandal, many women have said they did not receive that letter. And as a WASPI woman myself, I can tell you I didn’t receive those claim letters either. First Minister, what assessment has the Welsh Government made about the impact of this significant underpayment on those women in Wales and, of course, that lost income to Wales?
Rydym ni'n gwybod bod tandaliadau o ran pensiwn y wladwriaeth i ryw 200,000 o fenywod priod wedi mynd ymlaen am dros 20 mlynedd, ac mae wedi effeithio yn arbennig ar fenywod a oedd â phensiwn y wladwriaeth gwael yn eu hawl eu hunain. Roedd ganddyn nhw hawl i hawlio 60 y cant o bensiwn y wladwriaeth yn seiliedig ar gyfraniadau pensiwn eu gŵr. Yr hyn sy'n arbennig o warthus am y camgymeriad hwn yw efallai na fydd llawer o'r menywod hynny yn gallu hawlio'r swm llawn a gafodd ei dandalu iddyn nhw. Dim ond 12 mis o ôl-daliadau y bydd gan fenywod hawl iddyn nhw os oedd eu gwŷr wedi ymddeol cyn 2008 ac nad oedden nhw wedi gwneud cais i'r Adran Gwaith a Phensiynau am gynnydd i'w pensiwn. Mae Llywodraeth y DU, wrth gwrs, yn dweud ei bod wedi ysgrifennu at y menywod hynny yn rhoi gwybod iddyn nhw am y newid hwnnw i'r rheol. Fodd bynnag, fel yn sgandal Anghydraddoldeb Pensiwn Menywod yn Erbyn y Wladwriaeth, mae llawer o fenywod wedi dweud na wnaethon nhw dderbyn y llythyr hwnnw. A gan fy mod innau yn fenyw WASPI fy hun, gallaf ddweud wrthych na chefais i y llythyrau hawlio hynny ychwaith. Prif Weinidog, pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ynghylch effaith y tandaliad sylweddol hwn ar y menywod hynny yng Nghymru ac, wrth gwrs, yr incwm a gollwyd i Gymru?
Thanks very much to Joyce Watson. She set out the position, I thought, very clearly indeed. The DWP claim that women whose husbands turned 65 before 17 March 2008 were written to, and it was their responsibility to make a claim for the uplift. And yet, as more is known about all of this, it becomes clearer and clearer that that was not the case many, many times. There is evidence that the DWP, for example, wrote to the husbands of people rather than to women themselves, and those letters may never, ever have got to the people who were required to make the claim. It would be, I think, a gesture of good faith on behalf of the DWP that they would be willing to backdate those claims further than the standard 12 months. Of course, where the DWP itself was at fault—and it was at fault, we now know, in many thousands of cases—then the payments will be backdated to the time at which the claim first would have been effective.
Here in Wales, we don’t yet have the detailed information, through the DWP, of the number of women who’ve been directly affected. What we do know, Llywydd, is that the group in our population least likely to take up the benefits to which they are entitled is single women aged over 75, and that’s been the case for many years, and across many different types of benefits. We know for sure that the people who are most likely to have been adversely affected by all of this are the people who were least likely to have been in a position to put that right. So, we start from a very difficult place. We have, as Baroness Altmann, the Conservative former pensions Minister, said, an underclass of often elderly female pensioners emerging who are living on far less than they should be. Jane Hutt, in the previous Senedd, wrote to the Parliamentary and Health Service Ombudsman urging that office to prioritise the complaints received from women in this position, to try to expedite a resolution of this matter, and Welsh Ministers will continue to take up the cases of Welsh individuals who find themselves in this awful position.
Diolch yn fawr iawn i Joyce Watson. Fe wnaeth hi ddisgrifio'r sefyllfa, yn fy marn i, yn glir iawn yn wir. Mae'r Adran Gwaith a Phensiynau yn honni yr ysgrifennwyd at fenywod y trodd eu gwŷr yn 65 oed cyn 17 Mawrth 2008, ac mai eu cyfrifoldeb nhw oedd gwneud cais am y cynnydd. Ac eto, wrth i ni ddysgu mwy am hyn i gyd, daw'n gliriach o hyd nad oedd hynny'n wir mewn nifer fawr o achosion. Mae tystiolaeth bod yr Adran Gwaith a Phensiynau, er enghraifft, wedi ysgrifennu at wŷr pobl yn hytrach nag at fenywod eu hunain, ac efallai na fydd y llythyrau hynny erioed wedi cyrraedd y bobl yr oedd yn ofynnol iddyn nhw wneud yr hawliad. Byddai, yn fy marn i, yn arwydd o ewyllys da ar ran yr Adran Gwaith a Phensiynau pe bydden nhw yn fodlon ôl-ddyddio'r hawliadau hynny ymhellach na'r 12 mis safonol. Wrth gwrs, pan mai'r Adran Gwaith a Phensiynau ei hun oedd ar fai—ac yr oedd ar fai, rydym ni'n gwybod erbyn hyn, mewn miloedd lawer o achosion—bydd y taliadau yn cael eu hôl-ddyddio i'r adeg y byddai'r hawliad wedi bod yn ddyledus am y tro cyntaf.
Yma yng Nghymru, nid oes gennym wybodaeth fanwl hyd yma, drwy'r Adran Gwaith a Phensiynau, am nifer y menywod yr effeithiwyd arnyn nhw yn uniongyrchol. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod, Llywydd, yw mai'r grŵp yn ein poblogaeth sydd leiaf tebygol o fanteisio ar y budd-daliadau y mae ganddyn nhw hawl iddyn nhw yw menywod sengl dros 75 oed, ac mae hynny wedi bod yn wir am flynyddoedd lawer, ac ar draws llawer o wahanol fathau o fudd-daliadau. Rydym yn gwybod yn sicr mai'r bobl sydd fwyaf tebygol o fod wedi eu heffeithio'n andwyol gan hyn i gyd yw'r bobl yr oedd hi'n lleiaf tebygol iddyn nhw fod mewn sefyllfa i unioni hynny. Felly, rydym ni'n cychwyn o fan anodd iawn. Mae gennym ni, fel y dywedodd y Farwnes Altmann, cyn Weinidog pensiynau'r Ceidwadwyr, is-ddosbarth o bensiynwyr sy'n aml yn fenywod oedrannus yn dod i'r amlwg gan eu bod yn byw ar lawer llai nag y dylen nhw fod yn ei wneud. Ysgrifennodd Jane Hutt, yn y Senedd flaenorol, at yr Ombwdsmon Seneddol a'r Gwasanaeth Iechyd yn annog y swyddfa honno i flaenoriaethu'r cwynion a gafwyd gan fenywod yn y sefyllfa hon, i geisio hwyluso penderfyniad ar y mater hwn, a bydd Gweinidogion Cymru yn parhau i ymgymryd ag achosion unigolion o Gymry sy'n eu canfod eu hunain yn y sefyllfa ofnadwy hon.
First Minister, I understand that the UK Government is fully committed and has ploughed a lot of money recently into making sure that women across the country who have been affected by these areas receive the money that they are rightly owed. Can the Minister provide an update on what steps the Welsh Government are taking to make sure that women across Wales are aware, particularly that vulnerable group of over-75s that you just mentioned? How are you reaching out to them to make sure that they know that this process is ongoing and that it isn't a scam? Are you as a Government working constructively with the UK Government to rectify the situation, using some of the things that you just suggested?
Prif Weinidog, rwyf i ar ddeall bod Llywodraeth y DU yn llwyr ymrwymedig a'i bod wedi buddsoddi llawer o arian yn ddiweddar i sicrhau bod menywod ledled y wlad y mae'r meysydd hyn wedi effeithio arnyn nhw yn cael yr arian sy'n ddyledus iddyn nhw, a hynny'n briodol. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod menywod ledled Cymru yn ymwybodol, yn enwedig y grŵp agored i niwed yna o bobl dros 75 oed yr ydych chi newydd eu crybwyll? Sut ydych chi'n estyn allan iddyn nhw i sicrhau eu bod yn gwybod bod y broses hon yn parhau ac nad sgam ydyw? A ydych chi fel Llywodraeth yn gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i unioni'r sefyllfa, gan ddefnyddio rhai o'r pethau yr ydych chi newydd eu hawgrymu?
Well, Llywydd, of course the Welsh Government acts to make sure that women in Wales are aware of the rights that they have. Her party, of course, went into the last election saying that it would withdraw all the money that the Welsh Government spends on non-devolved responsibilities. And what she's just asked me to do is quite certainly not a responsibility that rests with this Senedd or with the Welsh Government. Fortunately, we didn't take her party's advice. So, the single advice fund that we have put together last year helped 127,000 people dealing with nearly 300,000 welfare benefit issues, and as a result of the investment that we made, an additional £43 million has come into Wales in unclaimed benefits. In March this year, Llywydd, we had the first national take-up campaign, focused most directly on those who were affected by the pandemic. From the information we have already, an additional £650,000 was claimed in Wales as a result of that one month's campaign. So, I'm of course happy to give the Member an assurance that the Welsh Government will go on playing our part in making sure that the rights that women in this position have are publicised and known to them, and we're very pleased to work with the UK Government on it as well. What we need to see is an urgency about making sure that women, many of whom now are very elderly and who will maybe not be able to take advantage of the money that will be owing to them—we need an urgency about making sure that those women are compensated in the way that is their right.
Wel, Llywydd, wrth gwrs bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu i sicrhau bod menywod yng Nghymru yn ymwybodol o'r hawliau sydd ganddyn nhw. Aeth ei phlaid hi, wrth gwrs, i'r etholiad diwethaf gan ddweud y byddai'n tynnu yn ôl yr holl arian y mae Llywodraeth Cymru yn ei wario ar gyfrifoldebau nad ydynt wedi eu datganoli. Ac yn sicr, nid yw'r hyn y mae hi newydd ofyn i mi ei wneud yn gyfrifoldeb i'r Senedd hon na Llywodraeth Cymru. Yn ffodus, ni wnaethom wrando ar gyngor ei phlaid. Felly, mae'r gronfa gynghori sengl yr ydym ni wedi ei llunio y llynedd wedi helpu 127,000 o bobl i ymdrin â bron i 300,000 o faterion budd-daliadau lles, ac o ganlyniad i'r buddsoddiad a wnaethom, mae £43 miliwn ychwanegol wedi dod i Gymru mewn budd-daliadau heb eu hawlio. Ym mis Mawrth eleni, Llywydd, cawsom yr ymgyrch genedlaethol gyntaf i fanteisio ar hyn, gan ganolbwyntio'n fwyaf uniongyrchol ar y rhai yr effeithiodd y pandemig arnyn nhw. O'r wybodaeth sydd gennym ni eisoes, hawliwyd £650,000 ychwanegol yng Nghymru o ganlyniad i'r un mis yna o ymgyrchu. Felly, rwyf i wrth gwrs yn hapus i roi sicrwydd i'r Aelod y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i chwarae ein rhan i sicrhau bod yr hawliau sydd gan fenywod yn y sefyllfa hon yn cael cyhoeddusrwydd a'u bod yn gwybod amdanyn nhw, ac rydym yn falch iawn o weithio gyda Llywodraeth y DU ar hyn hefyd. Yr hyn y mae angen i ni ei weld yw brys ynglŷn â sicrhau bod menywod, y mae llawer ohonyn nhw yn oedrannus iawn erbyn hyn ac na fyddan nhw efallai yn gallu manteisio ar yr arian a fydd yn ddyledus iddyn nhw—mae angen brys o ran sicrhau bod y menywod hynny yn cael eu digolledu yn y modd y mae ganddyn nhw hawl iddo.
Cwestiwn 4, Jane Dodds.
Question 4, Jane Dodds.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, ac a gaf i yn gyntaf jest ymestyn llongyfarchiadau ichi eto, Brif Weinidog, am gael eich ethol, a hefyd i bawb yn y Senedd? Fel yr unig Aelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol, dwi'n edrych ymlaen at weithio efo chi i gyd, wrth gwrs. Gwnaf ofyn y cwestiwn yn Saesneg.
Thank you very much, Llywydd, and may I first of all extend my congratulations to you once again, First Minister, on your election, and also to everyone in this Senedd? As the only Member of the Liberal Democrats, I look forward to working with you all. I'll ask the question in English.
4. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod a merched, yn enwedig mewn cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig? OQ56568
4. What action will the Welsh Government take to end violence against women and girls, particularly within black, Asian and minority ethnic communities? OQ56568
Diolch yn fawr i Jane Dodds am beth ddywedodd hi i ddechrau, a llongyfarchiadau mawr, wrth gwrs, i chi hefyd ac am roi y cwestiwn cyntaf yma ar lawr y Senedd y prynhawn yma.
Thank you very much to Jane Dodds for what she said at the beginning, and huge congratulations to you, of course, as well, for asking your first question here at the Senedd this afternoon.
Llywydd, this year, the violence against women, domestic abuse and sexual violence revenue budget has received an uplift of more than 8 per cent compared to the year before the pandemic. Over £0.5 million of this funding is directed towards strategic planning and direct delivery of activity for black, Asian and minority ethnic victims and survivors.
Llywydd, eleni, mae'r gyllideb refeniw trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol wedi cael cynnydd o fwy nag 8 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn cyn y pandemig. Mae dros £0.5 miliwn o'r arian hwn wedi ei gyfeirio at gynllunio strategol a darparu gweithgareddau yn uniongyrchol i ddioddefwyr a goroeswyr du, Asiaidd ac o leiafrifoedd ethnig.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna.
Thank you very much for that answer.
Can I just follow that through with a focus on what's been happening in this COVID time? We all know that there's been a significant increase in the need for refuge places, in the need for services, and better, more focused responses to those women and children who are coming forward after these lockdown periods. I'm particularly interested to hear what issues and services will be targeted into rural areas, where we know that there are particular shortages of those effective responses and services. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
A gaf i ddilyn hynna drwy ganolbwyntio ar yr hyn sydd wedi bod yn digwydd yn ystod y cyfnod COVID hwn? Rydym ni i gyd yn gwybod y bu cynnydd sylweddol i'r angen am leoedd lloches, yr angen am wasanaethau, ac ymatebion gwell a mwy penodol i'r menywod a'r plant hynny sy'n dod ymlaen ar ôl y cyfnodau cyfyngiadau symud hyn. Mae gen i ddiddordeb arbennig mewn clywed pa faterion a gwasanaethau fydd yn cael eu targedu i ardaloedd gwledig, lle yr ydym yn gwybod bod prinder penodol o'r ymatebion a'r gwasanaethau effeithiol hynny. Diolch. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr. In terms of the particular issues that have come to the surface during the pandemic period and that affect black, Asian and minority ethnic communities in the way that Jane Dodds has asked, they're the ones that will be sadly familiar on the floor of the Senedd and that my colleague Joyce Watson has often taken a lead in drawing to our attention: forced marriage, female genital mutilation, honour-based violence and abuse. All of those are matters that have been discussed at the all-Wales leadership group that the Welsh Government jointly chairs, set up to respond to all three forms of abuse, and a forum shared amongst others by BAWSO and the Crown Prosecution Service. What we have focused on in recent times is on the training of front-line staff, to make sure that they are able to recognise and to respond to these sorts of circumstances. Over 650 people were trained in the first quarter of this year, Llywydd, in the voluntary and the statutory sectors—specialist training to understand, identify and respond to instances of honour-based violence. And then because—and this is particularly true in the way that Jane Dodds said in rural areas—we have to rely on a wider range of individuals who may come into contact with people who suffer from these forms of abuse, the VAWDASV national training programme has been focusing on that wider range of workers: delivery drivers, postal workers, community pharmacists, contact tracers—people who are there in communities right across Wales and who are alerted to the risks that some of our fellow citizens find themselves running. Then they are able to spot that, report it and get action to be taken. That wider range of workers and volunteers is especially important in making sure that there is a proper safety net of services in every part of Wales.
Diolch yn fawr. O ran y materion penodol sydd wedi dod i'r wyneb yn ystod cyfnod y pandemig ac sy'n effeithio ar gymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn y modd y mae Jane Dodds wedi ei ofyn, nhw yw'r rhai a fydd, gwaetha'r modd, yn gyfarwydd ar lawr y Senedd ac mae fy nghyd-Aelod Joyce Watson wedi arwain yn aml ar dynnu ein sylw at hyn: priodas dan orfod, anffurfio organau cenhedlu benywod, trais a cham-drin ar sail anrhydedd. Mae'r holl faterion hynny yn rhai sydd wedi eu trafod yng ngrŵp arweinyddiaeth Cymru gyfan y mae Llywodraeth Cymru yn ei gadeirio ar y cyd, a sefydlwyd i ymateb i'r tri math o gam-drin, a fforwm a rennir gan BAWSO a Gwasanaeth Erlyn y Goron, ymhlith eraill. Yr hyn yr ydym ni wedi canolbwyntio arno yn ddiweddar yw hyfforddi staff rheng flaen, er mwyn sicrhau eu bod yn gallu adnabod ac ymateb i'r mathau hyn o amgylchiadau. Hyfforddwyd dros 650 o bobl yn ystod chwarter cyntaf eleni, Llywydd, yn y sectorau gwirfoddol a statudol—hyfforddiant arbenigol i ddeall, nodi ac ymateb i achosion o drais er anrhydedd. Ac yna oherwydd—ac mae hyn yn arbennig o wir fel y dywedodd Jane Dodds mewn ardaloedd gwledig—bod yn rhaid i ni ddibynnu ar amrywiaeth ehangach o unigolion a allai ddod i gysylltiad â phobl sy'n dioddef o'r mathau hyn o gam-drin, mae rhaglen hyfforddi genedlaethol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol wedi bod yn canolbwyntio ar yr amrywiaeth ehangach honno o weithwyr: gyrwyr danfon nwyddau, gweithwyr post, fferyllwyr cymunedol, swyddogion olrhain cysylltiadau—pobl sydd yno mewn cymunedau ledled Cymru ac sy'n cael gwybod am y risgiau sydd i rai o'n cyd-ddinasyddion. Maen nhw'n gallu adnabod hynny wedyn, rhoi gwybod amdano a sicrhau bod camau yn cael eu cymryd. Mae'r amrywiaeth ehangach honno o weithwyr a gwirfoddolwyr yn arbennig o bwysig o ran sicrhau bod rhwyd ddiogelwch briodol o wasanaethau ym mhob rhan o Gymru.
First Minister, as you just briefly mentioned, female genital mutilation, or FGM, is a crime and is undoubtedly abuse. This practice can cause extreme and lifelong physical and psychological suffering to women and girls, and it simply cannot be tolerated. Studies have shown two of the barriers to reporting new cases of FGM. First of all, there are fears of retribution from the wider community and concerns about interference in private family life. Secondly, secrecy concerning the practice means that traditional celebrations of FGM as a right of passage for girls are no longer held in the UK, and therefore wider family and community members may be unaware of FGM having taken place, or lack concrete evidence. What is your Government doing to heighten awareness that FGM is illegal, by working with those community leaders and groups most affected, to stamp out this practice once and for all here in Wales?
Prif Weinidog, fel yr ydych chi newydd sôn yn fyr, mae anffurfio organau cenhedlu benywod yn drosedd ac mae'n sicr yn gam-drin. Gall yr arfer hwn achosi dioddefaint corfforol a seicolegol eithafol a chydol oes i fenywod a merched, ac yn syml, ni ellir ei oddef. Mae astudiaethau wedi dangos dau o'r rhwystrau i adrodd am achosion newydd o anffurfio organau cenhedlu benywod. Yn gyntaf, mae ofnau ynghylch dial gan y gymuned ehangach a phryderon ynghylch ymyrraeth ym mywyd preifat y teulu. Yn ail, mae'r cyfrinachedd sy'n ymwneud â'r arfer yn golygu nad yw dathliadau traddodiadol o anffurfio organau cenhedlu benywod fel defod bywyd i ferched yn cael eu cynnal yn y DU mwyach, ac felly efallai nad yw aelodau o'r teulu ehangach a'r gymuned yn ymwybodol bod anffurfio organau cenhedlu benywod wedi digwydd, neu fod diffyg tystiolaeth bendant. Beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud i gynyddu ymwybyddiaeth bod anffurfio organau cenhedlu benywod yn anghyfreithlon, trwy weithio gyda'r arweinyddion a'r grwpiau cymunedol hynny y mae hyn yn effeithio arnynt fwyaf, i ddileu'r arfer hwn unwaith ac am byth yma yng Nghymru?
I thank the Member very much for that important question. The Welsh Government works at a variety of different levels to try and make sure that there's awareness of FGM, and that information about it can be communicated in a way that people are able to understand, that has some cultural sensitivity about it, but is nevertheless absolutely clear about the unacceptability of that practice here in Wales. At one end of the spectrum, that means that doctors are under an obligation to report instances of FGM if they think that they are coming across it, and at the other end of the spectrum we have community health workers, working directly in communities, making sure that information is available in languages, in ways that are genuinely available to those communities and the people who live in them. I share the Member's concern about the issue and I want to give an assurance that the Welsh Government works across the spectrum to try to pursue the issues in the way that she suggested.
Diolch yn fawr iawn i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ar amrywiaeth o wahanol lefelau i geisio sicrhau bod ymwybyddiaeth o anffurfio organau cenhedlu benywod, ac y gellir cyfleu gwybodaeth amdano mewn modd y gall pobl ei ddeall, sydd â rhywfaint o sensitifrwydd diwylliannol yn ei gylch, ond sydd serch hynny yn gwbl glir ynghylch pa mor annerbyniol yw'r arfer yma yng Nghymru. Ar un pen y sbectrwm, mae hynny'n golygu bod meddygon o dan rwymedigaeth i adrodd am achosion o anffurfio organau cenhedlu benywod os ydyn nhw'n credu eu bod yn dod ar ei draws, ac ar ben arall y sbectrwm mae gennym ni weithwyr iechyd cymunedol, yn gweithio'n uniongyrchol mewn cymunedau, gan sicrhau bod gwybodaeth ar gael mewn ieithoedd, mewn ffyrdd sydd ar gael o ddifrif i'r cymunedau hynny a'r bobl sy'n byw ynddyn nhw. Rwy'n rhannu pryder yr Aelod ynghylch y mater a hoffwn i roi sicrwydd bod Llywodraeth Cymru yn gweithio ar draws y sbectrwm i geisio mynd ar drywydd y materion yn y ffordd yr awgrymwyd ganddi hi.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fuddsoddi yn y rhwydwaith rheilffyrdd yn ne-orllewin Cymru? OQ56557
5. Will the First Minister make a statement on investment in the railway network in south-west Wales? OQ56557
I thank the Member. We continue to make significant investment in the rail network in south-west Wales, including a new station at St Clears, brand new rolling stock and improvements to stations across the region. Our consultation on improving rail services in south-west Wales closes today.
Diolchaf i'r Aelod. Rydym yn parhau i fuddsoddi'n sylweddol yn y rhwydwaith rheilffyrdd yn y de-orllewin, gan gynnwys gorsaf newydd yn San Clêr, cerbydau newydd sbon a gwelliannau i orsafoedd ledled y rhanbarth. Mae ein hymgynghoriad ar wella gwasanaethau rheilffyrdd yn y de-orllewin yn cau heddiw.
I'm grateful to the First Minister for his written answer to my question relating to the Pencoed level crossing on 26 May. It's encouraging to hear that the final designs and costs of the project will be finalised this year. I fully appreciate that projects of this complexity and scale can take a significant amount of time, however I would say that whispers of this project have been around since before I was doing my GCSEs, which I was shocked to realise was actually a decade ago. But that's the length of time we are talking about here—[Interruption.] That's the length of time we are talking about, First Minister. We aren't talking about a decade between the project's start and completion; the project hasn't even started yet. The third stage of what is known as the Welsh transport appraisal guidance is set to take place this financial year, and that's the third stage out of five. Given the length of time we've been considering this project, I'd be grateful to the First Minister if he could set out a projected timeline for this project's completion. I appreciate he may not be able to give an answer now, but I would certainly welcome a more detailed written response if he feels it's more appropriate. I'm sure he's aware that this project is going to cause significant disruption to the local community, and I'm sure that they would welcome a projected timeline so that they can prepare for it.
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb ysgrifenedig i fy nghwestiwn yn ymwneud â chroesfan reilffordd Pencoed ar 26 Mai. Mae'n galonogol clywed y bydd dyluniadau a chostau terfynol y prosiect yn cael eu cwblhau eleni. Rwyf i'n llwyr sylweddoli y gall prosiectau o'r cymhlethdod a'r raddfa hon gymryd cryn dipyn o amser, ond byddwn i'n dweud bod sibrydion ynghylch y prosiect hwn yn bodoli ers cyn i mi wneud fy arholiadau TGAU, a chefais fy synnu o sylweddoli bod hynny ddegawd yn ôl mewn gwirionedd. Ond dyna faint o amser yr ydym ni'n sôn amdano yn fan yma—[Torri ar draws.] Dyna faint o amser yr ydym ni'n sôn amdano, Prif Weinidog. Nid ydym ni'n sôn am ddegawd rhwng dechrau a chwblhau'r prosiect; nid yw'r prosiect wedi hyd yn oed dechrau eto. Disgwylir i drydydd cam yr hyn a elwir yn arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru ddigwydd yn ystod y flwyddyn ariannol hon, a'r trydydd cam o bump yw hwnnw. O gofio am faint o amser yr ydym ni wedi bod yn ystyried y prosiect hwn, byddwn i'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog pe gallai nodi rhagamcan o amserlen ar gyfer cwblhau'r prosiect hwn. Rwy'n gwerthfawrogi efallai na fydd yn gallu rhoi ateb nawr, ond byddwn i'n sicr yn croesawu ymateb ysgrifenedig manylach os yw ef o'r farn bod hynny yn fwy priodol. Rwy'n siŵr ei fod yn ymwybodol y bydd y prosiect hwn yn tarfu'n sylweddol ar y gymuned leol, ac rwy'n siŵr y bydden nhw yn croesawu rhagamcan o amserlen er mwyn iddyn nhw allu paratoi ar ei gyfer.
Well, Llywydd, I thank the Member for the question. As it happens, I'm very familiar with the level crossing issues at Pencoed, because they've been raised with me very regularly by the local Member Huw Irranca-Davies, and I've even been to visit it myself to make sure that I fully understand the layout of the area and the issues that are at stake there.
There's no doubt at all that the scheme will alleviate road and rail congestion, improve journey times, mitigate flooding—thinking of an earlier question—and improve safety. The Welsh Government has provided nearly £0.5 million to complete the third stage of the WelTAG process, the final design and costing stage. It's being overseen by a steering group that meets quarterly, that includes the local constituency Member, the constituency Member of Parliament, the leader of Bridgend County Borough Council, Pencoed Town Council, Transport for Wales and, crucially, Network Rail, because, in the end, Llywydd, while we can put our money in and do our very best to get the best possible design and the most effective costings for the scheme, rail infrastructure is the responsibility of the UK Government, and Network Rail will have to take these things forward. The fact that they are at the table in the steering group is encouraging, and we will certainly work with them to make sure that this very important scheme for that area is brought to fruition. I heard what the Member said about it being 10 years—[Laughter.]—since he sat his GCSEs. When I read the briefing for this question, Llywydd, I learned that the new St Clears station will replace the one closed in 1964, and I can remember using it. [Laughter.]
Wel, Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Fel mae'n digwydd, rwy'n gyfarwydd iawn â phroblemau'r groesfan reilffordd ym Mhencoed, gan eu bod wedi eu codi gyda mi yn rheolaidd iawn gan yr Aelod lleol Huw Irranca-Davies, ac rwyf hyd yn oed wedi bod i ymweld â'r groesfan fy hun i sicrhau fy mod i'n deall cynllun yr ardal yn llawn a'r materion sydd dan sylw yno.
Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl y bydd y cynllun yn lleddfu tagfeydd ar y ffyrdd a'r rheilffyrdd, yn gwella amseroedd teithio, yn lliniaru llifogydd—gan feddwl am gwestiwn cynharach—ac yn gwella diogelwch. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu bron i £0.5 miliwn i gwblhau trydydd cam proses WelTAG, sef y cam dylunio a chostio terfynol. Mae'n cael ei oruchwylio gan grŵp llywio sy'n cyfarfod bob chwarter. Mae'n cynnwys Aelod Senedd yr etholaeth leol, Aelod Seneddol yr etholaeth, arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, Cyngor Tref Pencoed, Trafnidiaeth Cymru ac, yn hollbwysig, Network Rail, oherwydd, yn y pen draw, Llywydd, er y gallwn ni gyfrannu ein harian a gwneud ein gorau glas i gael y dyluniad gorau posibl a'r costau mwyaf effeithiol ar gyfer y cynllun, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y seilwaith rheilffyrdd, a Network Rail fydd yn gorfod bwrw ymlaen â'r pethau hyn. Mae'r ffaith eu bod nhw wrth y bwrdd yn y grŵp llywio yn galonogol, a byddwn yn sicr yn gweithio gyda nhw i sicrhau bod y cynllun pwysig iawn hwn ar gyfer yr ardal honno yn dwyn ffrwyth. Clywais yr hyn a ddywedodd yr Aelod am y ffaith fod 10 mlynedd wedi mynd heibio—[Chwerthin.]—ers iddo sefyll ei arholiadau TGAU. Pan ddarllenais y nodiadau briffio ar gyfer y cwestiwn hwn, Llywydd, dysgais y bydd gorsaf newydd San Clêr yn disodli'r un a gaewyd ym 1964, ac rwyf i'n gallu cofio defnyddio honno. [Chwerthin.]
Altaf Hussain. Start again, Altaf.
Altaf Hussain. Dechreuwch eto, Altaf.
Thank you very much, Presiding Officer. I congratulate you on your re-election, and I wish you all the best. First Minister, I wish you also all the best in your re-election as the First Minister. First Minister, in March, the Welsh Government consulted on the proposals for a Swansea bay and west Wales metro. One of the proposed benefits of the Swansea bay metro is to maximise the potential for stations to accelerate urban regeneration and major development site delivery. The economic value of investing in our transport network is critical. What economic impact assessment has been carried out to ensure that those benefits are maximised? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n eich llongyfarch ar eich ailethol, ac yn dymuno'r gorau i chi. Prif Weinidog, rwy'n dymuno'r gorau i chithau hefyd ar eich ailethol yn Brif Weinidog. Prif Weinidog, ym mis Mawrth, ymgynghorodd Llywodraeth Cymru ar y cynigion ar gyfer metro bae Abertawe a gorllewin Cymru. Un o fanteision arfaethedig metro bae Abertawe yw manteisio i'r eithaf ar y potensial i orsafoedd gyflymu'r broses o adfywio trefol a darparu safleoedd datblygu mawr. Mae gwerth economaidd buddsoddi yn ein rhwydwaith trafnidiaeth yn hollbwysig. Pa asesiad o'r effaith economaidd sydd wedi ei gynnal i sicrhau y gwireddir y buddion hynny i'r eithaf? Diolch.
Llywydd, I thank Altaf Hussain for the question. It's good to hear from him again on the floor of the Senedd. I said in answer to Mr Fletcher that the consultation to which Mr Hussain drew attention closed today. So far, we have around 250 responses to it, and many, many of them focus on the Swansea bay metro idea. So, of course, the Welsh Government is carrying out the necessary economic assessments of proposals to improve metro provision in the Swansea bay area, and the proposals that form the basis of the consultation look for a high-quality, integrated transport system making it easier for citizens in that part of Wales to travel, whether that's by train, by bus, by bike, or, indeed, on foot. We will now analyse the responses to the consultation, and the Minister responsible will return to the floor of the Senedd to make a statement on where the consultation will take us next.
Llywydd, diolchaf i Altaf Hussain am y cwestiwn. Mae'n dda clywed ganddo eto ar lawr y Senedd. Dywedais wrth ateb Mr Fletcher fod yr ymgynghoriad y tynnodd Mr Hussain sylw ato wedi cau heddiw. Hyd yn hyn, mae gennym ni oddeutu 250 o ymatebion iddo, ac mae llawer ohonyn nhw yn canolbwyntio ar syniad metro bae Abertawe. Felly, wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru yn cynnal yr asesiadau economaidd angenrheidiol ar gynigion i wella'r ddarpariaeth metro yn ardal bae Abertawe, ac mae'r cynigion sy'n sail i'r ymgynghoriad yn chwilio am system drafnidiaeth integredig o ansawdd uchel sy'n ei gwneud yn haws i ddinasyddion yn y rhan honno o Gymru deithio, boed hynny ar y trên, ar fws, ar feic, neu, yn wir, ar droed. Byddwn yn dadansoddi'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn awr, a bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol yn dychwelyd i lawr y Senedd i wneud datganiad yn nodi ble bydd yr ymgynghoriad yn ein harwain nesaf.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol economi gogledd Cymru? OQ56535
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's plans for the future of the north Wales economy? OQ56535
The Government is focused on ensuring north Wales has a stronger, greener and fairer future. We will continue our excellent working relationship with our partners across the region, anchoring the future of the economy in the north Wales growth deal.
Mae'r Llywodraeth yn canolbwyntio ar sicrhau bod gan y gogledd ddyfodol cryfach, gwyrddach a thecach. Byddwn yn parhau â'n perthynas waith ragorol â'n partneriaid ar draws y rhanbarth, gan seilio dyfodol yr economi ym margen twf y gogledd.
Thank you for that response, First Minister. One of the things that could seriously undermine the future of the north Wales economy are the proposals that your party has put forward in relation to taxation. You've already referred in your clean air Act White Paper to the prospect of a dedicated charging scheme for Wales's trunk roads. This, of course, would add cost significantly, not only for local residents but also for visitors to north Wales. And, as you will know, tourism is an extremely important player in the economy in the region.
In addition to that, you've raised the prospect in the past of tourism taxes potentially being charged for people staying overnight in Wales. This is something that, of course, could also seriously undermine and damage the tourism industry and the wider economy in north Wales, because visitor spending, of course, would be down in shops as it's taken out of people's pockets. It would also, of course, make us less competitive with other parts of the UK that don't have such taxes. What assurances can you give to people in north Wales that you will not be introducing more taxes on roads and on tourism in the future, and that you will do everything that you can to support the economy to make it thrive, rather than undermine it?
Diolch i chi am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Un o'r pethau a allai danseilio dyfodol economi'r gogledd yn ddifrifol yw'r cynigion y mae eich plaid chi wedi eu cyflwyno mewn cysylltiad â threthiant. Rydych chi eisoes wedi cyfeirio yn eich Papur Gwyn ar y Ddeddf aer glân at y posibilrwydd o gynllun codi tâl penodol ar gefnffyrdd Cymru. Byddai hyn, wrth gwrs, yn ychwanegu cost sylweddol, nid yn unig i drigolion lleol ond hefyd i ymwelwyr â'r gogledd. Ac, fel y gwyddoch chi, mae twristiaeth yn rhan eithriadol o bwysig o'r economi yn y rhanbarth.
Yn ogystal â hynny, rydych chi wedi codi'r posibilrwydd yn y gorffennol y gallai trethi twristiaeth gael eu codi ar bobl sy'n aros dros nos yng Nghymru. Mae hyn yn rhywbeth a allai hefyd, wrth gwrs, danseilio a niweidio'r diwydiant twristiaeth a'r economi ehangach yn y gogledd yn ddifrifol, oherwydd byddai gwariant ymwelwyr, wrth gwrs, yn gostwng mewn siopau wrth iddo gael ei dynnu allan o bocedi pobl. Byddai hefyd, wrth gwrs, yn ein gwneud yn llai cystadleuol o gymharu â rhannau eraill o'r DU lle nad oes ganddyn nhw drethi o'r fath. Pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i bobl yn y gogledd na fyddwch chi'n cyflwyno mwy o drethi ar ffyrdd ac ar dwristiaeth yn y dyfodol, ac y byddwch chi'n gwneud popeth o fewn eich gallu i gefnogi'r economi er mwyn iddi ffynnu, yn hytrach na'i thanseilio?
Llywydd, I look forward to working with the Member's party on the clean air agenda. Yes, the White Paper of course includes ideas about how we can discourage use of transport forms that cause pollution to the air. That is just a very sensible additional possibility in the policy armoury. We see it being used in other parts of the United Kingdom, and there's no reason why we should define it out of the debate here in Wales.
We will work with all those interests in north Wales, particularly through the north Wales growth deal—the £120 million that we will invest in it as a Welsh Government. I was very pleased myself to visit tourism venues in north Wales with the Minister for north Wales only a week ago. We were in Llandudno together; and I was in Llangollen with the local Member, Ken Skates. We will work with those partners to make sure that the plans that local people and local organisations are developing to create a successful future for that economy are taken forward in partnership.
Llywydd, edrychaf ymlaen at weithio gyda phlaid yr Aelod ar yr agenda aer glân. Ydy, mae'r Papur Gwyn wrth gwrs yn cynnwys syniadau am sut y gallwn ni annog pobl i beidio â defnyddio mathau o drafnidiaeth sy'n achosi llygredd aer. Dim ond posibilrwydd ychwanegol synhwyrol iawn i rym y polisi yw hynny. Rydym yn ei weld yn cael ei ddefnyddio mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac nid oes unrhyw reswm pam y dylem ni beidio â'i gynnwys yn y ddadl yma yng Nghymru.
Byddwn yn gweithio gyda'r holl fuddiannau hynny yn y gogledd, yn enwedig drwy fargen twf y gogledd—y £120 miliwn y byddwn ni, Llywodraeth Cymru, yn buddsoddi ynddi. Roeddwn i'n falch iawn fy hun o ymweld â lleoliadau twristiaeth yn y gogledd gyda Gweinidog y gogledd wythnos yn ôl. Roeddem ni yn Llandudno gyda'n gilydd; ac roeddwn i yn Llangollen gyda'r Aelod lleol, Ken Skates. Byddwn yn gweithio gyda'r partneriaid hynny i sicrhau bod y cynlluniau y mae pobl leol a sefydliadau lleol yn eu datblygu i greu dyfodol llwyddiannus i'r economi honno yn cael eu datblygu mewn partneriaeth.
Dyma'r tro cyntaf dwi wedi siarad, felly dwi'n eich llongyfarch chi ar eich apwyntiad i rôl y Llywydd, a dwi'n llongyfarch y Prif Weinidog hefyd ar ei etholiad.
Thank you very much, Llywydd. This is the first time I've spoken, and I congratulate you on your appointment to your role as Llywydd and also congratulate the First Minister on his election.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y cynllun peilot awyr agored ar gyfer cynulliadau torfol yng Nghymru? OQ56554
7. Will the First Minister make a statement on the outdoor pilot scheme for mass gatherings in Wales? OQ56554
Llywydd, llongyfarchiadau i Mr Giffard ar ei gwestiwn cyntaf yma ar lawr y Senedd y prynhawn yma.
Llywydd, congratulations to Mr Giffard for his first question here at the Senedd this afternoon.
Llywydd, we worked closely with event organisers to establish a programme of test events, which take in a range of different locations and event types. The initial feedback from those events has helped inform the resumption of large outdoor activities in Wales, which I was able to confirm on Friday.
Llywydd, buom yn gweithio yn agos gyda threfnwyr digwyddiadau i sefydlu rhaglen o ddigwyddiadau prawf, sy'n cynnwys amrywiaeth o wahanol leoliadau a mathau o ddigwyddiadau. Mae'r adborth cychwynnol o'r digwyddiadau hynny wedi helpu i lywio'r gwaith o ailgyflwyno gweithgareddau awyr agored mawr yng Nghymru, ac roeddwn i'n gallu cadarnhau hynny ddydd Gwener.
Thank you, First Minister. I'd like to welcome the decision by Welsh Government to resume outdoor sporting events. As he will know, it's a vital source of income for many sports clubs in my region and across Wales, which have struggled throughout the pandemic. Will he comment on what further action he will take to ensure that more fans will be allowed to be present at these events in the future and what further support he will give these clubs?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Hoffwn i groesawu penderfyniad Llywodraeth Cymru i ailddechrau digwyddiadau chwaraeon yn yr awyr agored. Fel y bydd yn gwybod, mae'n ffynhonnell incwm hanfodol i lawer o glybiau chwaraeon yn fy rhanbarth i a ledled Cymru, sydd wedi ei chael hi'n anodd iawn drwy gydol y pandemig. A wnaiff ef roi sylwadau ar ba gamau pellach y bydd yn eu cymryd i sicrhau y bydd mwy o gefnogwyr yn cael bod yn bresennol yn y digwyddiadau hyn yn y dyfodol a pha gymorth pellach y bydd yn ei roi i'r clybiau hyn?
Thank you very much to Mr Giffard for that question. Well, as he knows, as a result of Friday's announcement, standing events outdoors of up to 4,000 people, 10,000 people in a seated arena, will now be possible in Wales, subject always to a risk assessment in any individual venue. What we will do beyond that is to have a further pilot set of events in which venues where a risk assessment would have a ceiling below those figures can go beyond that ceiling where they can demonstrate that additional mitigation measures are possible and are being piloted in that venue.
So, there's lots of work still to do with the sector to make sure that we can continue to allow it to reopen, that they can welcome more people back to those venues, but always that it is done in a way that protects the health and well-being of people who turn up to watch those events or to participate in them. That does mean that further help will be necessary for the sector beyond the help that has already been announced, and the Member will be aware that in the last financial year, the cultural recovery fund was a fund of over £63 million. Ten million pounds of that went directly to the events sector. On 22 March, we announced a second phase of the cultural recovery fund; an initial £20 million set aside, a further £10 million potentially available as necessary. Six hundred applications have been received to date for that next phase, and 50 per cent of them come from the events sector. So, I can assure him that we will be working with that sector using that money, because even though Friday's announcement was good news from the sector, and I hope we'll have further good news if circumstances allow in another 10 days' time, there still will be a period in which the sector isn't able to operate at full strength and we will want to go on supporting it on that journey.
Diolch yn fawr iawn i Mr Giffard am y cwestiwn yna. Wel, fel y gŵyr, o ganlyniad i'r cyhoeddiad ddydd Gwener, bydd digwyddiadau awyr agored i hyd at 4,000 o bobl yn sefyll, 10,000 o bobl yn eistedd, yn bosibl yng Nghymru bellach, yn amodol bob amser ar asesiad risg mewn unrhyw leoliad unigol. Yr hyn y byddwn yn ei wneud y tu hwnt i hynny yw cael cyfres dreialu arall o ddigwyddiadau lle y gall lleoliadau lle byddai asesiad risg yn mynnu uchafrif islaw'r ffigurau hynny yn cael mynd y tu hwnt i'r uchafrif hwnnw pan fyddan nhw'n gallu dangos bod camau lliniaru ychwanegol yn bosibl a'u bod yn cael eu treialu yn y lleoliad hwnnw.
Felly, mae llawer o waith yn dal i'w wneud gyda'r sector i sicrhau y gallwn barhau i ganiatáu iddo ailagor, y cânt groesawu mwy o bobl yn ôl i'r lleoliadau hynny, ond bob amser ei fod yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n diogelu iechyd a lles y bobl sy'n mynd i wylio'r digwyddiadau hynny neu i gymryd rhan ynddyn nhw. Mae hynny yn golygu y bydd angen rhagor o gymorth ar y sector y tu hwnt i'r cymorth sydd eisoes wedi ei gyhoeddi, a bydd yr Aelod yn ymwybodol bod y gronfa adfer diwylliannol yn gronfa o dros £63 miliwn yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf. Aeth deg miliwn o bunnoedd o hynny yn uniongyrchol i'r sector digwyddiadau. Ar 22 Mawrth, fe wnaethom gyhoeddi ail gam y gronfa adfer diwylliannol; £20 miliwn cychwynnol wedi'i neilltuo, a £10 miliwn arall a allai fod ar gael yn ôl yr angen. Derbyniwyd chwe chant o geisiadau hyd yma ar gyfer y cam nesaf hwnnw, ac mae 50 y cant ohonyn nhw yn dod o'r sector digwyddiadau. Felly, gallaf ei sicrhau ef y byddwn yn gweithio gyda'r sector hwnnw gan ddefnyddio'r arian hwnnw, oherwydd er bod cyhoeddiad dydd Gwener yn newyddion da gan y sector, ac rwy'n gobeithio y bydd rhagor o newyddion da os bydd amgylchiadau yn caniatáu hynny ymhen 10 diwrnod arall, y bydd cyfnod o hyd lle nad yw'r sector yn gallu gweithredu'n llawn a byddwn ni yn awyddus i barhau i'w gefnogi ar y daith honno.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Joel James.
Finally, question 8, Joel James.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y rôl y mae'r Gymraeg wedi'i chwarae yn natblygiad Caerdydd fel prifddinas Cymru? OQ56567
8. Will the First Minister make a statement on the role that the Welsh language has played in the development of Cardiff as Wales's capital city? OQ56567
Llywydd, diolch yn fawr. Heddiw, mae Caerdydd yn gartref i gymuned Gymraeg ei hiaith amlddiwylliant sydd yn ffynnu. Mae hyn yn nodwedd arbennig o’r ddinas ac mae’n sail i’w statws fel prifddinas.
Llywydd, thank you very much. Cardiff is today the home of a thriving and multicultural Welsh language community and this is part of what makes the city distinctive, and underpins its status as capital.
Thank you, First Minister. In 1936, Vale of Glamorgan farmer Lewis Williams left Tŷ'r Cymry to the Welsh speakers of Cardiff and over the years it has not only become a beacon of support for the language, but also a cultural hub as well. Sadly, as recent news reports have shown, this building is on borrowed time and no longer features in the future plans of the trustees who have recently tried to sell the property. With this in mind, what steps can the Welsh Government take to ensure that Tŷ'r Cymry remains for the benefit of the Welsh-speaking community in Cardiff?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Ym 1936, gadawyd Tŷ'r Cymry gan Lewis Williams, ffermwr o Fro Morgannwg, i siaradwyr Cymraeg Caerdydd. Yn ystod y blynyddoedd mae wedi datblygu i fod yn esiampl ddisglair o gefnogaeth i'r iaith, ond hefyd yn ganolfan ddiwylliannol. Yn anffodus, fel y dangosodd adroddiadau newyddion diweddar, mae dyfodol yr adeilad hwn yn ansicr ac nid yw bellach yn rhan o gynlluniau'r ymddiriedolwyr, sydd wedi ceisio gwerthu'r eiddo yn ddiweddar. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod Tŷ'r Cymry yn parhau er budd y gymuned Gymraeg yng Nghaerdydd?
I thank the Member for that question, Llywydd. I'm not familiar enough with the detail of it to be able to give him the sort of answer that the question deserves this afternoon, but I'm very happy to say that we can look at it and then I'll write to him with a follow-up reply.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. Nid wyf i'n ddigon cyfarwydd â'r manylion i allu rhoi iddo'r math o ateb y mae'r cwestiwn yn ei haeddu y prynhawn yma, ond rwy'n hapus iawn i ddweud y gallwn roi ystyriaeth iddo ac y byddaf yn ysgrifennu ato gydag ateb i ddilyn.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I've added three statements to today's agenda. The Minister for Health and Social Services will deliver a statement update on coronavirus, the Minister for Social Justice will deliver a statement on EU settled status, and finally, the Deputy Minister for Social Services will deliver a statement on the respite and short breaks fund for unpaid carers. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Rwyf wedi ychwanegu tri datganiad at yr agenda heddiw. Bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch coronafeirws, bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn cyflwyno datganiad ar statws preswylwyr sefydlog yr UE ac yn olaf, bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn cyflwyno datganiad ar y gronfa seibiant a seibiannau byr ar gyfer gofalwyr di-dâl. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Business Minister, I'd like to ask for a statement from the Deputy Minister for sport. I'm not sure if you're aware of the seismic change that's happening in women's football in Wales at present, but it is clear from cross-party discussions that I've had with other Members across the Senedd that everybody here has the main sole aim of improving women's football here in Wales and making sure it's both competitive and that it succeeds. I praise the Football Association of Wales for recognising the need for investment and reforming our women's game here in Wales as there is a dire need for investment in our clubs, and we do need to be more competitive in the UK and on a global stage. However, my praise there ends, business Minister, as the administrative relegation process that has been used to try and achieve this aim is both questionable and unfair.
Teams across my region have been left disheartened and baffled by recent FAW announcements of which Welsh clubs are to be relegated. There seems to be not only a lack of transparency in the process itself on how the FAW reached the conclusions of who is to be relegated, which raises many questions in itself, but also an equally bewildering lack of weight given to the sporting merit, the performance on the pitch. The prime example has to be Abergavenny Women, who in my region of South Wales East have achieved fourth in the league, are highly competitive, and are doing very well against bigger clubs in the area. Yet they have now been relegated, not because of their abilities on the pitch, because they've achieved fourth in the league, but perhaps a lack of support from the FAW in just filling out forms. Restructure and investment are needed in the women's game here in Wales, but not in this way. As the FAW, through the sports council for Wales, receives significant moneys from the Welsh Government, it is therefore right that the Deputy Minister now intervenes, and I, alongside many people across this Chamber, will now ask that she asks for clarity from the FAW and that they relook at this process, particularly in this transitional year.
All credit to Dawn Bowden, the new Deputy Minister for sport, she has already asked for a briefing on this, but it is now right, Business Minister, that she now makes a statement on the process and future of this seismic change in women's sport here in Wales, and how the process, agreed cross-party, has fallen short, falling far short of the standards required of a Government body. Thank you.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog chwaraeon. Nid wyf i'n siŵr a ydych yn ymwybodol o'r newid enfawr sy'n digwydd ym maes pêl-droed menywod yng Nghymru ar hyn o bryd, ond mae'n amlwg o drafodaethau trawsbleidiol yr wyf i wedi'u cael gydag Aelodau eraill ledled y Senedd bod gan bawb yma'r brif nod o wella pêl-droed menywod yng Nghymru a sicrhau ei bod yn gystadleuol a'i bod yn llwyddo. Rwy'n canmol Cymdeithas Bêl-droed Cymru am gydnabod yr angen i ddiwygio a buddsoddi yn y gêm hon i fenywod yma yng Nghymru gan fod taer angen buddsoddi yn ein clybiau, ac mae angen inni fod yn fwy cystadleuol yn y DU ac ar lwyfan byd-eang. Fodd bynnag, mae'r ganmoliaeth yn dod i ben yno, Gweinidog busnes, gan fod y broses ad-drefnu weinyddol a ddefnyddiwyd i geisio cyflawni'r nod hwn yn amheus ac yn annheg.
Mae timau ledled fy rhanbarth i wedi cael eu digalonni a'u drysu gan gyhoeddiadau diweddar Cymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch pa glybiau yng Nghymru fydd yn symud i lawr i haen 2. Mae'n ymddangos bod diffyg tryloywder yn y broses ei hun o ran sut y daeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru i gasgliadau ynghylch pwy fydd yn cael eu symud i lawr i haen 2, sy'n codi llawer o gwestiynau ynddo'i hun, ond hefyd y diffyg pwyslais sydd yr un mor ddryslyd a roddir i'r haeddiant o ran chwaraeon, y perfformiad ar y cae. Menywod y Fenni yw'r enghraifft orau o hyn. Maen nhw, sydd yn fy rhanbarth i yn Nwyrain De Cymru, wedi cyrraedd y pedwerydd safle yn y gynghrair, maen nhw’n gystadleuol iawn, ac yn gwneud yn dda iawn yn erbyn clybiau mwy yn yr ardal. Eto i gyd, maen nhw wedi'u symud i lawr i haen 2, nid oherwydd eu galluoedd ar y cae, oherwydd maent wedi llwyddo i ddod yn bedwerydd yn y gynghrair, ond efallai oherwydd dim ond diffyg cefnogaeth gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru i lenwi ffurflenni. Mae angen ailstrwythuro a buddsoddi yng ngêm y menywod yma yng Nghymru, ond nid fel hyn. Gan fod Cymdeithas Bêl-droed Cymru, drwy gyngor chwaraeon Cymru, yn cael arian sylweddol gan Lywodraeth Cymru, mae'n briodol felly bod y Dirprwy Weinidog bellach yn ymyrryd, a byddaf i, ochr yn ochr â llawer o bobl ledled y Siambr hon, yn gofyn yn awr iddi ofyn am eglurder gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru a'u bod yn ailystyried y broses hon, yn enwedig yn y flwyddyn drosiannol hon.
Pob clod i Dawn Bowden, y Dirprwy Weinidog chwaraeon newydd, mae hi eisoes wedi gofyn am friff ar hyn. Ond mae'n iawn nawr, Gweinidog, ei bod yn gwneud datganiad ar broses a dyfodol y newid enfawr hwn mewn chwaraeon menywod yma yng Nghymru, a sut mae'r broses, y cytunwyd arni ledled y pleidiau, wedi methu ac yn bell o gyrraedd y safonau sy'n ofynnol gan gorff y Llywodraeth. Diolch.
My answer will be a lot shorter than the question, I can assure you, Llywydd.
I do understand that the FAW's restructure of the women's domestic game has resulted in a number of changes, including a smaller league for the next season. It is a matter for the FAW, as the national governing body for football here in Wales, but you are quite right—Dawn Bowden, the Deputy Minister for Arts and Sport, has asked her officials to meet with the FAW and to provide her with further information, and I will ask her to make a statement to the Chamber following that further information.
Bydd fy ateb i'n llawer byrrach na'r cwestiwn, gallaf eich sicrhau chi, Llywydd.
Rwy'n deall bod ailstrwythuro gêm ddomestig y menywod gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru wedi arwain at nifer o newidiadau, gan gynnwys cynghrair lai ar gyfer y tymor nesaf. Mae'n fater i Gymdeithas Bêl-droed Cymru, fel y corff llywodraethu cenedlaethol ar gyfer pêl-droed yma yng Nghymru, ond rydych chi'n hollol gywir—mae Dawn Bowden, Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, wedi gofyn i'w swyddogion gyfarfod â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a rhoi rhagor o wybodaeth iddi, a byddaf i'n gofyn iddi wneud datganiad i'r Siambr yn dilyn yr wybodaeth bellach honno.
Prynhawn da. Os teithiwch chi drwy Ddwyfor Meirionnydd, fe welwch chi'n anffodus amryw o adeiladau cyhoeddus sydd wedi'u cau ac yn eistedd yn wag, boed yn dafarndai neu'n gapeli neu'n eglwysi ac yn y blaen. A gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch pa gymorth ychwanegol medrwch chi ei roi i sicrhau bod cymunedau yn medru cymryd perchnogaeth ar yr adnoddau hynny er mwyn medru datblygu cynlluniau cymunedol a fydd yn cryfhau'r economi gylchol a sicrhau na fydd digwyddiadau fel y gwelwyd ym Mhistyll, wrth i'r gymuned honno golli Bethania, yn digwydd eto yn y dyfodol?
Good afternoon. If you came through Dwyfor Meirionnydd, you would have seen, unfortunately, a number of public buildings that have closed and are sitting empty, be they chapels or pubs and so on. Can we have a statement about what additional support you can provide to ensure that communities can take ownership of those public resources to develop community plans and schemes that will strengthen the circular economy and ensure that events such as happened in Pistyll, as that community lost Bethania, will not happen again in future?
Diolch, Mabon ap Gwynfor, for that question. You will be aware that we do have the community facilities programme available. That has been our main scheme for many years now, and it's been very good to see the number of public buildings coming back into ownership, communities taking over the running of those buildings. I understand the next round of funding will be available in the very near future.
Diolch, Mabon ap Gwynfor, am y cwestiwn hwnnw. Byddwch chi'n ymwybodol bod yna raglen cyfleusterau cymunedol ar gael. Dyna ein prif gynllun ers blynyddoedd nawr, ac mae wedi bod yn dda iawn gweld nifer yr adeiladau cyhoeddus sy'n dod yn ôl i berchnogaeth, a chymunedau'n cymryd drosodd y gwaith o gynnal yr adeiladau hynny. Rwy'n deall y bydd y cylch ariannu nesaf ar gael yn y dyfodol agos iawn.
Minister, while we await the long-awaited devolution of policing to Wales, could I ask for one statement? And it's on the current approach that we have in Wales to engagement with the public, neighbourhood organisations and elected representatives on the matter of police and community safety. I have some worries that the original framework of PACT meetings—Police and Communities Together—which, even though not perfect and highly variable from place to place, did allow for regular, systematic, outward-facing engagement with the public and setting of policing and community safety priorities—. I'm worried that it's been gradually eroded over time. It may, in fact, need a full reboot, and I've written today to the police commissioner and chief constable in my own area, and my two local authority leaders, for their response on this matter as well.
So, could we have a Welsh Government statement on this, which could include an assessment of the state of public engagement on policing and community safety, and that very important community priority setting in Wales on neighbourhood and community safety? It could also deal with the matters of whether we have underreporting of crimes and anti-social behaviour at present, as well as the effective deployment of police and community support officers and reporting of local crime and nuisance statistics too. So, that's my one request, and I think it's a reasonable one, because our devolved powers definitely stretch to this area even though we don't have policing devolved yet.
Gweinidog, wrth inni aros am y broses hirddisgwyliedig o ddatganoli plismona i Gymru, a gaf i ofyn am un datganiad? Ac mae'n ymwneud â'r dull presennol sydd gennym ni yng Nghymru o ymgysylltu â'r cyhoedd, sefydliadau cymdogaeth a chynrychiolwyr etholedig ar fater yr heddlu a diogelwch cymunedol. Rwy'n pryderu rywfaint bod fframwaith gwreiddiol cyfarfodydd PACT—yr Heddlu a Chymunedau Gyda'n Gilydd—a oedd, er nad oedd yn berffaith ac yn amrywio'n fawr o le i le, yn caniatáu ymgysylltu rheolaidd a systematig â'r cyhoedd sy'n wynebu tuag allan ac yn gosod blaenoriaethau plismona a diogelwch cymunedol—. Rwy'n poeni ei fod wedi cael ei erydu'n raddol dros amser. Efallai y bydd angen dechrau o'r dechrau, mewn gwirionedd, ac rwyf wedi ysgrifennu heddiw at gomisiynydd yr heddlu a'r prif gwnstabl yn fy ardal i, a'r ddau arweinydd awdurdod lleol, i gael eu hymateb nhw ar y mater hwn hefyd.
Felly, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar hyn, a allai gynnwys asesiad o gyflwr ymgysylltu â'r cyhoedd ar blismona a diogelwch cymunedol, a'r blaenoriaethau cymunedol pwysig iawn hynny yng Nghymru ar ddiogelwch cymdogaethau a chymunedau? Gallai hefyd ymdrin â'r materion sy'n ymwneud â diffyg cofnodi troseddau ac ymddygiad gwrthgymdeithasol ar hyn o bryd, yn ogystal â'r defnydd effeithiol o swyddogion cymorth yr heddlu a'r gymuned, ac adrodd ar ystadegau troseddu a niwsans lleol hefyd. Felly, dyna yw fy nghais i, ac rwy'n credu ei fod yn un rhesymol, oherwydd mae ein pwerau datganoledig yn bendant yn ymestyn i'r maes hwn er nad oes gennym ni blismona wedi'i ddatganoli eto.
Thank you. And, as you say, tackling crime and anti-social behaviour are not directly devolved matters, but, of course, many of the drivers that do impact on community safety are, and we do everything we can to make the people of Wales feel safe. We've protected the investment in additional Welsh Government-funded PCSOs for the 2021-22 financial year; we've got a budget of £18.5 million. And of course, as Huw's aware, we committed in our manifesto to funding a further 100 PCSOs in this next term of Government. We have a very strong relationship with the four Welsh police forces, and we've got regular engagement with the lead police and crime commissioner on matters that do affect policing and community safety. You'll also be aware we have the policing and partnerships in Wales board. That's chaired by either the First Minister or the Minister for Social Justice, and that does provide an opportunity to develop shared strategic priorities to ensure that Welsh communities are safe, strong and resilient.
Diolch. Ac, fel y dywedwch chi, nid yw ymdrin â throseddu ac ymddygiad gwrthgymdeithasol yn faterion sydd wedi'u datganoli'n uniongyrchol. Ond, wrth gwrs, mae llawer o'r ffactorau sy'n effeithio ar ddiogelwch cymunedol wedi'u datganoli, ac rydym ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud i bobl Cymru deimlo'n ddiogel. Rydym wedi diogelu buddsoddiad mewn swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol, a ariennir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer blwyddyn ariannol 2021-22; mae gennym gyllideb o £18.5 miliwn. Ac wrth gwrs, fel mae Huw yn gwybod, ymrwymwyd yn ein maniffesto i ariannu 100 o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ychwanegol yn ystod tymor nesaf y Llywodraeth. Mae gennym berthynas gref iawn â phedwar heddlu Cymru, ac rydym wedi ymgysylltu'n rheolaidd â'r comisiynydd heddlu a throseddu arweiniol ynghylch materion sy'n effeithio ar blismona a diogelwch cymunedol. Byddwch hefyd yn ymwybodol bod gennym ni'r bwrdd plismona a phartneriaethau yng Nghymru. Mae hwnnw'n cael ei gadeirio naill ai gan y Prif Weinidog neu'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, ac mae hynny'n gyfle i ddatblygu blaenoriaethau strategol ar y cyd i sicrhau bod cymunedau Cymru yn ddiogel, yn gryf ac yn gadarn.
First Minister—. I do apologise. Residents in Chepstow continue to be concerned about the unacceptable levels of traffic congestion and pollution. This problem has been made worse by householding in the neighbouring Forest of Dean, which has exacerbated rush-hour traffic. An initial engineering report into constructing a bypass has taken place, and for this to progress a second report is required, detailing all options, estimating costs, and consulting with the public. The cost of construction will need to be shared between the Welsh Government, UK Government, Monmouthshire and Gloucestershire county councils. Will you commit to working with the other stakeholders to deliver the bypass that Chepstow so badly needs?
Prif Weinidog—. Rwy'n ymddiheuro. Mae trigolion Cas-gwent yn parhau i bryderu am lefelau annerbyniol o dagfeydd traffig a llygredd. Mae'r broblem hon wedi'i gwaethygu gan bobl yn preswylio yng Nghoedwig Deon gyfagos, sydd wedi gwaethygu traffig oriau brig. Mae adroddiad peirianyddol cychwynnol ar adeiladu ffordd osgoi wedi'i gynnal, ac er mwyn i hyn fynd rhagddo mae angen ail adroddiad, gan fanylu ar yr holl opsiynau, amcangyfrif costau, ac ymgynghori â'r cyhoedd. Bydd angen rhannu cost y gwaith adeiladu rhwng Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, cynghorau sir Sir Fynwy a Swydd Gaerloyw. A wnewch chi ymrwymo i weithio gyda'r rhanddeiliaid eraill i ddarparu'r ffordd osgoi y mae ei hangen yn fawr ar Gas-gwent?
Thank you. I'm sure the Minister for Climate Change, who will have responsibility for this policy area, will continue to have discussions with the UK Government, local authorities, and any other partners.
Diolch. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd, a fydd yn gyfrifol am y maes polisi hwn, yn parhau i gael trafodaethau â Llywodraeth y DU, awdurdodau lleol ac unrhyw bartneriaid eraill.
As we enter a summer of football, I'd ask for a statement on the importance of the game at a grass-roots level. And I would add my voice in asking for the Government's stance on the recent restructuring of women's football in Wales. Two teams in my region—Abergavenny WFC and Cascade Ladies—have been relegated from the Welsh premier women's league. The knock-on effect of the restructuring will also see Coed Duon Women drop to the third tier. Now, these are proud and successful teams—they're part of the community—and the decision has been heartbreaking for players, coaches and supporters. I realise that the reason for the restructuring is meant to be about strengthening the domestic game in Wales, but I've had constituents contact me to question the process, to ask why sporting merit, as has been raised, played such a small part in the scoring system, because surely how teams perform on the pitch should be crucial to a decision like this. And questions have also been raised about whether clubs' finances and whether they happen to have access to good infrastructure counted for more than what they've achieved. Moreover, each club's scores haven't been published, which raises questions about transparency. Now, Trefnydd, I realise that these are questions for the FAW, but this decision will have a significant impact on women's participation in football in these areas. This is something that the Government has to have a stance on. So, could we please have a statement recognising the important role of women's football and grass-roots sports? And can the Government also say whether they would support an independent review of the restructuring process?
Ar gychwyn haf o bêl-droed, rwy'n gofyn am ddatganiad ar bwysigrwydd y gêm ar lawr gwlad. A hoffwn ofyn hefyd am safbwynt y Llywodraeth ar yr ailstrwythuro a gafwyd i bêl-droed menywod yng Nghymru yn ddiweddar. Mae dau dîm yn fy rhanbarth i—Clwb Pêl-droed Menywod y Fenni a Cascade Ladies—wedi'u symud i lawr o brif gynghrair menywod Cymru. Bydd effaith ganlyniadol yr ailstrwythuro hefyd yn gweld Menywod y Coed Duon yn gostwng i'r drydedd haen. Nawr, mae'r rhain yn dimau balch a llwyddiannus—maen nhw'n rhan o'r gymuned—ac mae'r penderfyniad wedi bod yn dorcalonnus i chwaraewyr, hyfforddwyr a chefnogwyr. Rwy'n sylweddoli mai'r rheswm dros yr ailstrwythuro yw cryfhau'r gêm ddomestig yng Nghymru, ond rwyf wedi cael etholwyr yn cysylltu â mi i gwestiynu'r broses, i ofyn pam y chwaraeodd haeddiant o ran chwaraeon, fel sydd y codwyd eisoes, ran mor fach yn y system sgorio, oherwydd siawns na ddylai'r ffordd y mae timau'n perfformio ar y cae fod yn hanfodol i benderfyniad fel hwn. A chodwyd cwestiynau hefyd ynghylch a yw cyllid y clybiau a'r ffaith fod ganddyn nhw fantais seilwaith da yn cyfrif am fwy na'r hyn y maen nhw wedi'i gyflawni. At hynny, ni chyhoeddwyd sgoriau pob clwb, sy'n codi cwestiynau o ran tryloywder. Nawr, Trefnydd, rwy'n sylweddoli mai cwestiynau i Gymdeithas Bêl-droed Cymru yw'r rhain, ond bydd y penderfyniad hwn yn cael effaith sylweddol ar gyfranogiad menywod mewn pêl-droed yn yr ardaloedd hyn. Mae hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i'r Llywodraeth gymryd safiad arno. Felly, a gawn ni ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn cydnabod rhan bwysig pêl-droed menywod a chwaraeon ar lawr gwlad? Ac a all y Llywodraeth ddweud hefyd a fydden nhw'n cefnogi adolygiad annibynnol o'r broses ailstrwythuro?
Thank you. I hope you heard my answer to Laura Jones at the start of my questions today. And I have committed the Deputy Minister for Arts and Sport to bring forward a statement after she has received further information from her officials. You're quite right—you only have to look on social media to see how much upset and distress this has caused.
Diolch. Gobeithio i chi glywed fy ateb i Laura Jones ar ddechrau fy nghwestiwn heddiw. Ac rwyf i wedi ymrwymo Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon i gyflwyno datganiad ar ôl iddi gael rhagor o wybodaeth gan ei swyddogion. Rydych chi'n hollol gywir—mae dim ond angen edrych ar y cyfryngau cymdeithasol i weld faint o ofid a chynnwrf y mae hyn wedi'i achosi.
Can you guess what I'm going to ask about? [Laughter.] I think the FAW's ineptitude has actually done the service in this Chamber of bringing together the Conservatives, Plaid Cymru and the Labour Party, because we are absolutely united on this. And Delyth Jewell, Laura Jones, Peter Fox and myself and others—and Dave Rees also, for Briton Ferry—have had these conversations. We are deeply concerned. Cascade Ladies YC—it's my hometown, it was where I was born, where I was brought up. We've got grave concerns about the effect that this will have on grass-roots football in South Wales East, which will have no representation in the women's premier league. At the very least, given the investment the Welsh Government has put into grass-roots sport, we deserve transparency, and that is what we are jointly calling for—Delyth, Laura, myself and others are calling for that transparency. And I think the Welsh Government is entirely entitled to ask for the Welsh FA to explain their thinking and reconsider.
A allwch chi ddyfalu am beth yr wyf i'n mynd i ofyn? [Chwerthin.] Rwy'n credu bod anfedrusrwydd Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi cyflawni'r gamp yn y Siambr hon o ddod â'r Ceidwadwyr, Plaid Cymru a'r Blaid Lafur at ei gilydd, oherwydd rydym yn gwbl unedig ar hyn. Ac mae Delyth Jewell, Laura Jones, Peter Fox a minnau ac eraill—a Dave Rees hefyd, i Lansawel—wedi cael y sgyrsiau hyn. Rydym ni'n bryderus iawn. Cascade Ladies YC—fy nhref enedigol i, lle cefais fy ngeni, lle cefais fy magu. Mae gennym bryderon dybryd ynghylch yr effaith y bydd hyn yn ei chael ar bêl-droed ar lawr gwlad yn Nwyrain De Cymru, na fydd ganddyn nhw unrhyw gynrychiolaeth yn uwch gynghrair y menywod. O ystyried y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i chwaraeon ar lawr gwlad, rydym o leiaf yn haeddu tryloywder, a dyna'r hyn yr ydym ni'n galw amdano ar y cyd—mae Delyth, Laura, fi fy hun ac eraill yn galw am y tryloywder hwnnw. Ac rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru yr hawl yn bendant i ofyn i Gymdeithas Bêl-droed Cymru egluro ei meddylfryd ac ailystyried.
Thank you. I don't think I can really add anything further, but I absolutely understand why so many Members have been keen to raise this and to seek a statement from Welsh Government. I also—. Perhaps I could add that I would encourage clubs themselves to ensure that their concerns are raised with the FAW, because I think it's really important the FAW understand the way people feel about this, and, as you say, it has brought a consensus across the Chamber.
Diolch. Nid wyf yn credu y gallaf i ychwanegu unrhyw beth arall, ond rwy'n deall yn iawn pam mae cynifer o Aelodau wedi bod yn awyddus i godi hyn ac i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Rwyf fi hefyd—. Efallai y gallaf ychwanegu y byddwn i'n annog y clybiau eu hunain i sicrhau eu bod yn codi eu pryderon gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn deall y ffordd y mae pobl yn teimlo ynghylch hyn, ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae wedi dod â chonsensws ledled y Siambr.
I call for a Welsh Government statement on support for wedding venues in Wales. When I questioned the First Minister about wedding receptions two weeks ago, contrasting the UK Government provision in England with ongoing Welsh Government restrictions, the First Minister replied,
'I have huge sympathy for those many families who have arranged and rearranged wedding receptions.... But I make no apologies at all'.
However, the struggling owner of one wedding venue in Flintshire e-mailed that 'new grants are so low they're offering me approximately £7,000 top line to cover the end of March to date. I understand the risks with COVID, but we either need a realistic grant offer or to open up fully, as, at this rate, it's only a matter of time before we'll have to close.' And the general manager of a wedding venue near Llangollen e-mailed yesterday, 'Last week, Mr Drakeford's comments during the update have had a catastrophic result on weddings due to take place this summer. They—Welsh Government—have told us that we won't receive any further news until the next review on 21 June. Wedding venues, suppliers and couples just cannot wait that long. Welsh businesses will suffer. We've all experienced bookings cancelling and moving their bookings to England for weddings in late July and August. It's just another devastating blow. Is there anything you could do, or anyone you can speak to to help us?' Well, that's what I'm doing, and I call for an urgent statement from the Welsh Government accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar gefnogaeth i leoliadau priodas yng Nghymru. Pan holais i'r Prif Weinidog ynghylch derbyniadau priodas bythefnos yn ôl, gan gyferbynnu darpariaeth Llywodraeth y DU yn Lloegr â chyfyngiadau parhaus Llywodraeth Cymru, atebodd y Prif Weinidog,
'mae gennyf gydymdeimlad enfawr â'r teuluoedd niferus sydd wedi trefnu ac aildrefnu derbyniadau priodas.... Ond nid wyf yn ymddiheuro o gwbl'.
Fodd bynnag, mae un perchennog lleoliad priodas yn Sir y Fflint, sydd dan bwysau, wedi e-bostio i ddweud bod 'grantiau newydd mor isel fel eu bod wedi cael cynnig uchafswm o tua £7,000 ar gyfer y cyfnod o ddiwedd mis Mawrth hyd at nawr. Rwy'n deall y risgiau gyda COVID, ond mae angen inni naill ai gael cynnig grant realistig neu agor yn gyfan gwbl oherwydd, fel y mae pethau, dim ond mater o amser yw hi nes y bydd yn rhaid inni gau.' A chafwyd e-bost gan reolwr cyffredinol lleoliad priodas ger Llangollen ddoe, 'Yr wythnos diwethaf, cafodd sylwadau Mr Drakeford yn ystod yr adolygiad diweddaraf ganlyniad trychinebus ar briodasau sydd i fod cael eu cynnal yr haf hwn. Maen nhw—Llywodraeth Cymru—wedi dweud wrthym ni na fyddwn y clywed rhagor o newyddion tan yr adolygiad nesaf ar 21 Mehefin. Ni all lleoliadau priodas, cyflenwyr a chyplau aros mor hir â hynny. Bydd busnesau Cymru yn dioddef. Rydym ni i gyd wedi cael profiad o archebion yn cael eu canslo ac yn cael eu symud i Loegr ar gyfer priodasau ddiwedd Gorffennaf ac Awst. Mae'n ergyd ddinistriol arall. A oes unrhyw beth y gallech chi ei wneud, neu unrhyw un y gallwch chi siarad ag ef i'n helpu ni?' Wel, dyna'r hyn yr wyf i'n ei wneud, ac rwy'n galw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru yn unol â hynny.
Thank you. Obviously, the First Minister made an announcement last Friday on the latest review of COVID regulations, and the next review will be on 25 June, as Mark Isherwood referred to. The First Minister has said that, as we obviously open up more sectors and more parts of society, we will need to look at what other parts of the sectors are closed and whether we need to do specific funding for them, because we still have some funding available, and obviously wedding venues is an area that we can certainly look at. Obviously, there was an announcement on Friday about the number of people who can go to a wedding inside and outside, and that has to be risk assessed. So, if you have an organisation that's organising the wedding for you then obviously they can undertake that risk assessment. But this is something that the Cabinet is keeping under review.
Diolch. Yn amlwg, gwnaeth y Prif Weinidog gyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf ar yr adolygiad diweddaraf o reoliadau COVID, a bydd yr adolygiad nesaf ar 25 Mehefin, fel y cyfeiriodd Mark Isherwood ato. Mae'r Prif Weinidog wedi dweud, gan ein bod yn amlwg yn agor mwy o sectorau a mwy o rannau o gymdeithas, y bydd angen inni ystyried rhannau eraill o'r sectorau sydd ar gau ac a oes angen inni weithredu cyllid penodol ar eu cyfer. Oherwydd mae gennym ni rywfaint o arian ar gael o hyd, ac mae'n amlwg bod lleoliadau priodas yn faes y gallwn ni yn sicr eu hystyried. Yn amlwg, roedd cyhoeddiad ddydd Gwener o ran nifer y bobl sy'n gallu mynd i briodas y tu mewn a'r tu allan, ac mae'n rhaid asesu hynny o ran risg. Felly, os oes gennych chi sefydliad sy'n trefnu'r briodas ichi yna mae'n amlwg y gallan nhw gynnal yr asesiad risg hwnnw. Ond mae hyn yn rhywbeth y mae'r Cabinet yn ei adolygu'n barhaus.
Trefnydd, you'll be aware that, as we've heard today, the plans for the Swansea bay and west Wales metro have recently been out for consultation, and today being the deadline for the receipt of comments. Plaid Cymru has long argued for a metro in South Wales West, of course, but we believe that the metro must include rail and light rail services to our Valleys communities and cannot just be centred on Swansea and other major towns. I believe that we must give serious consideration to the potential reintroduction of passenger rail or light rail services into the whole of the Swansea and Amman valleys. There are also gaps in terms of transport options into other valleys, such as the Dulais, Neath and Afan valleys. Can you ensure that the relevant Minister updates the Senedd on its policy and plans to ensure the linking of these Valleys communities to towns and cities in south-west Wales? And what commitment can you give that this will form part of the Welsh Government's agenda over the next five years? Diolch.
Trefnydd, byddwch chi'n ymwybodol, fel yr ydym ni wedi'i glywed heddiw, fod y cynlluniau ar gyfer bae Abertawe a metro gorllewin Cymru wedi bod yn destun ymgynghoriad yn ddiweddar, a heddiw yw'r dyddiad cau ar gyfer derbyn sylwadau. Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro dros fetro yng Ngorllewin De Cymru, wrth gwrs, ond rydym ni'n credu bod yn rhaid i'r metro gynnwys gwasanaethau rheilffordd a rheilffyrdd ysgafn i gymunedau'r Cymoedd ac ni ddylid eu canolbwyntio ar Abertawe a threfi mawr eraill yn unig. Rwy'n credu bod yn rhaid inni roi ystyriaeth ddifrifol i'r posibilrwydd o ailgyflwyno gwasanaethau rheilffordd neu reilffyrdd ysgafn i gwm Tawe a dyffryn Aman i gyd. Mae bylchau hefyd o ran dewisiadau trafnidiaeth i gymoedd eraill, megis cymoedd Dulais, Nedd ac Afan. A allwch chi sicrhau bod y Gweinidog perthnasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd o ran polisi a chynlluniau i sicrhau bod cymunedau'r Cymoedd hyn yn cael eu cysylltu â threfi a dinasoedd yn y de-orllewin? A pha ymrwymiad y gallwch chi ei roi y bydd hyn yn rhan o agenda Llywodraeth Cymru yn ystod y pum mlynedd nesaf? Diolch.
Diolch. You may have heard the First Minister say that the Minister for Climate Change, who will be the Minister with responsibility for this area, will obviously make a statement following the consultation. Usually the first process, after a consultation of this kind, is to publish the responses, and I am sure the Minister for Climate Change will do that.
Diolch. Efallai eich bod wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd, sef y Gweinidog fydd â chyfrifoldeb dros y maes hwn, yn amlwg yn gwneud datganiad yn dilyn yr ymgynghoriad. Fel arfer, y broses gyntaf, ar ôl ymgynghoriad o'r math hwn, yw cyhoeddi'r ymatebion, ac rwyf yn siŵr y bydd y Gweinidog Newid Hinsawdd yn gwneud hynny.
Can I call on the economy Minister to make a statement on the financial support that the Welsh Government is making available to organisers of music festivals, agricultural shows and other outdoor events due to the impact that the 2m social distancing rule has on capacity? Many events are facing a second summer of disruption, and some have already made the difficult decision, once again, to cancel this year. The Pembrokeshire Agricultural Society, who run the second largest agricultural show in Wales, have taken the tough decision last year to make their staff redundant to safeguard the future of their show, and are currently running their operations through volunteers. Events such as this are key to the local rural economies and we must ensure that they have the support needed to restart when the pandemic allows.
A gaf i alw ar Weinidog yr economi i wneud datganiad o ran y cymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i drefnwyr gwyliau cerddoriaeth, sioeau amaethyddol a digwyddiadau awyr agored eraill oherwydd yr effaith y mae'r rheol ymbellhau cymdeithasol 2m yn ei chael ar gapasiti? Mae llawer o ddigwyddiadau'n wynebu ail haf o darfu, ac mae rhai eisoes wedi gwneud y penderfyniad anodd, unwaith eto, o ganslo eleni. Mae Cymdeithas Amaethyddol Sir Benfro, sy'n cynnal y sioe amaethyddol ail fwyaf yng Nghymru, wedi gwneud y penderfyniad anodd y llynedd i ddiswyddo eu staff i ddiogelu dyfodol eu sioe, ac ar hyn o bryd maen nhw'n cynnal eu gweithrediadau drwy wirfoddolwyr. Mae digwyddiadau fel hyn yn allweddol i'r economïau gwledig lleol a rhaid sicrhau bod ganddyn nhw'r gefnogaeth sydd ei hangen i ailgychwyn pan fydd y pandemig yn caniatáu hynny.
Thank you. Again, you will have heard the announcement the First Minister made last Friday in relation to outdoor events, and this is certainly one of the sectors that we have supported over the last 15 months. In relation to agricultural shows, obviously that sits within my portfolio, and so I'm very well aware of the decisions taken by the Pembrokeshire society. Again, I commissioned a piece of work to look at how we do fund the agricultural shows—this was ahead of the pandemic, but clearly that has had an impact. But we hope, certainly next year, that those shows will be able to be held.
Diolch. Unwaith eto, byddwch chi wedi clywed y cyhoeddiad a wnaeth y Prif Weinidog ddydd Gwener diwethaf ynglŷn â digwyddiadau awyr agored, ac mae hwn yn sicr yn un o'r sectorau yr ydym ni wedi'i gefnogi yn ystod y 15 mis diwethaf. O ran sioeau amaethyddol, mae'n amlwg bod hynny'n rhan o fy mhortffolio i, ac felly rwy'n ymwybodol iawn o'r penderfyniadau sydd wedi'u gwneud gan gymdeithas sir Benfro. Unwaith eto, rwyf wedi comisiynu darn o waith i ystyried sut yr ydym ni'n ariannu'r sioeau amaethyddol—roedd hyn cyn y pandemig, ond mae'n amlwg bod hynny wedi cael effaith. Ond rydym yn gobeithio, yn sicr y flwyddyn nesaf, y bydd y sioeau hynny'n gallu cael eu cynnal.
Diolch i'r Trefnydd.
Fe fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr er mwyn caniatáu ychychig o newidiadau yn y Siambr.
Thank you, Trefnydd.
We will now suspend proceedings briefly to allow some changeovers in the Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:45.
Plenary was suspended at 14:45.
Ailymgynullodd y Senedd am 14:56, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 14:56, with the Llywydd in the Chair.
Croeso, bawb. Y datganiad nesaf yw'r un gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn ddiweddariad ar goronafeirws. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad hynny—Eluned Morgan.
Welcome back. The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services—an update on coronavirus. I call on the Minister to make that statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd. Dwi'n siŵr bydd Aelodau'n falch o nodi mai yng Nghymru mae'r gyfradd isaf o achosion o'r coronafeirws yn y Deyrnas Unedig o hyd. Mae nifer yr achosion sydd wedi cael eu cadarnhau yma yng Nghymru yn 10.4 fesul 100,000 o bobl ar hyn o bryd. Mae nifer y bobl sydd yn yr ysbyty gyda'r coronafeirws ar ei lefel isaf ers i'r pandemig ddechrau. Rŷm ni wedi gweld cyfnod o 10 diwrnod yn ddiweddar pan na chafodd yr un farwolaeth newydd o'r feirws ei chofnodi, ond yn anffodus fe adroddodd Iechyd Cyhoeddus Cymru am un farwolaeth ddoe. Mae'r llwyddiannau hyn yn adlewyrchu gwaith caled pobl ym mhob cwr o Gymru i'w cadw nhw eu hunain a'u teuluoedd yn ddiogel.
Dros yr wythnosau diwethaf, rŷm ni wedi gweld datblygiadau sy'n ymwneud â'r amrywiolyn newydd sy'n peri pryder, a nodwyd gyntaf yn India, neu amrywiolyn delta, fel mae Sefydliad Iechyd y Byd yn ei alw erbyn hyn. Mae'r datblygiadau hyn wir yn achosi gofid. Maen nhw'n brawf pellach nad yw'r coronafeirws wedi diflannu. Rŷm ni wedi bod yn monitro'r amrywiolyn newydd hwn yn ofalus. Mae'n ymddangos ei fod e'n lledaenu mewn sawl rhan o Loegr. Yma yng Nghymru, rŷm ni wedi sylwi ar gynnydd yn nifer yr achosion. Heddiw, mae'n cyrraedd 178 o bobl, gan gynnwys clwstwr o achosion yng Nghonwy—clwstwr sy'n destun ymchwiliad manwl ar hyn o bryd.
Mae potensial gan amrywiolyn delta i ddatblygu i fod y straen amlycaf o'r feirws yn y Deyrnas Unedig, ond rŷm ni'n gobeithio y gallwn ni reoli'r achosion ac atal yr amrywiolyn hwn rhag lledaenu ymhellach. Ond dwi'n meddwl bod rhaid inni fod yn realistig, ac mae disgwyl gweld mwy o gynnydd eto yn nifer yr achosion yng Nghymru.
Thank you very much, Llywydd. I am sure that Members will be pleased to note that Wales continues to have the lowest rate of coronavirus cases in the United Kingdom. The number of confirmed cases here in Wales is currently 10.4 per 100,000 people. The number of people in hospital with coronavirus is at the lowest level since the start of the pandemic. We have recently seen a period of 10 days where no new deaths from the virus were recorded. Sadly, though, Public Health Wales reported one death yesterday. These achievements reflect the hard work of people throughout Wales to keep themselves and their families safe.
Over recent weeks, we have however seen developments in relation to the so-called India variant of concern, or the delta variant, as the World Health Organization has named it. These developments are cause for concern. They are testament that the coronavirus has not gone away. We have been carefully monitoring this new variant. It appears to be spreading in many parts of England. Here in Wales, we have identified a growing number of cases. Today, it has reached 178 people, including a cluster of cases in Conwy, which is under close investigation at the moment.
The delta variant has the potential to become the next dominant strain of the virus in the United Kingdom, but we hope we can contain cases and prevent this variant from spreading further. But I think we have to be realistic, and we do expect to see the number of cases in Wales continuing to increase.
Whilst the public health situation therefore remains good in Wales, the delta variant brings a new level of uncertainty. It was in this context that the most recent review of the coronavirus restrictions took place, on 3 June. Whilst Wales is moving to alert level 1, as previously signalled, we will now do this in a phased way. Changes to the regulations from 7 June therefore focused on easing restriction on outdoor events and activities. The risk of transmission is much lower outdoors, and these changes will allow people to take advantage of, hopefully, the good summer weather.
Up to 30 people can now meet outdoors, including in private gardens, outdoor hospitality and public places. Larger outdoor organised gatherings and events for up to 4,000 people standing and 10,000 people seated can also now take place. This includes concerts, football matches and sporting activities like organised running groups. All organisers must undertake a full risk assessment and put in place measures to prevent the spread of coronavirus, including social distancing.
Finally, provision now allows for extended households to be made up of three households who can meet and have contact indoors. This is an increase from the two households previously allowed. We will consider further changes to the regulations on indoor activity later in the month if public health conditions allow. In line with the coronavirus control plan at alert level 1, this would mean the rule of six would apply for meeting indoors in private homes and in holiday accommodation. We will also consider increasing numbers for indoor organised gatherings and restarting indoor events. This phased approach will provide time for more data on the impact of the delta variant to become available. It will also allow time for more people to be vaccinated, which remains our best route out of the pandemic.
I'm extremely grateful to health board vaccination teams, local partners and the many volunteers across the country for the incredible progress of our vaccination programme. More than 85 per cent of the adult population has now received their first dose of the vaccine and nearly half have completed the two-dose course.
Yesterday, I published an update on our COVID-19 vaccination strategy. It sets out our expectation to have achieved by the end of June—so, a month earlier than expected—milestone 3, and that was to have offered all adults their first dose with at least a 75 per cent uptake. The updated strategy sets out preparations for what might come next, potentially including a booster for our most vulnerable citizens and possibly a vaccine for children, and of course that is subject to Joint Committee on Vaccination and Immunisation advice and a decision by the Cabinet. We're also planning to re-offer the vaccine to those who did not take up the original offer. The roll-out of second doses will also continue. To underpin this delivery, an online system will be established in the autumn to allow people to book appointments at a time that is convenient for them.
Wales's successful test, trace and protect service was established a year ago. The Welsh Government has allocated an additional £32 million to health boards and local authorities to extend contact tracing until the end of March 2022. This increases the total Welsh Government investment in contact tracing this financial year to £92 million. On 2 June, we also published a refreshed test, trace and protect strategy setting out how the service will adapt and respond to the pandemic in the months ahead. This includes strengthened and enhanced tracing of variants of concern, as well as the management and quarantine of people returning to Wales from red and amber-list countries.
On 20 May, I set out plans for £100 million of investment to kick start the health and care system's recovery from the COVID-19 pandemic. This money will provide for new equipment, staff, technology and embedding the new ways of working to help health boards to increase capacity and cut waiting times. As we begin resuming non-emergency care following the pandemic, we have an opportunity to create a health and care system fit for the future.
I have today described some of the most recent developments in our ongoing efforts to tackle the coronavirus pandemic. And it's vital that we continue to work together to keep each other safe and to keep Wales safe. Diolch, Llywydd.
Felly, er bod y sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yn parhau i fod yn dda yng Nghymru, mae'r amrywiolyn delta yn dod â lefel newydd o ansicrwydd yn ei sgil. Yn y cyd-destun hwn y digwyddodd yr adolygiad diweddaraf o gyfyngiadau coronafeirws, ar 3 Mehefin. Ac er bod Cymru yn newid i lefel rhybudd 1, fel y nodwyd eisoes, erbyn hyn, fe fyddwn ni'n gwneud hynny fesul cam. Felly, fe fydd y newidiadau i'r rheoliadau o 7 Mehefin yn canolbwyntio ar lacio'r cyfyngiad ar ddigwyddiadau a gweithgareddau awyr agored. Mae'r perygl o drosglwyddiad yn llawer llai yn yr awyr agored, ac fe fydd y newidiadau hyn yn caniatáu i bobl fanteisio ar dywydd braf yr haf, gyda gobaith.
Fe all hyd at 30 o bobl gyfarfod yn yr awyr agored erbyn hyn, gan gynnwys mewn gerddi preifat, lletygarwch awyr agored a mannau cyhoeddus. Mae modd cynnal cynulliadau a digwyddiadau mwy a drefnir yn yr awyr agored i hyd at 4,000 o bobl ar eu traed a 10,000 o bobl mewn eisteddleoedd hefyd. Mae hyn yn cynnwys cyngherddau, gemau pêl-droed, a gweithgareddau chwaraeon fel grwpiau rhedeg a drefnir. Mae'n rhaid i bob un sy'n trefnu'r rhain gynnal asesiad risg llawn a rhoi mesurau ar waith i atal ymlediad coronafeirws, gan gynnwys cadw pellter cymdeithasol.
Yn olaf, mae'r ddarpariaeth erbyn hyn yn caniatáu i aelwydydd estynedig gynnwys tair aelwyd sy'n gallu cyfarfod a chael cysylltiad dan do. Mae hynny'n un yn fwy na'r ddwy aelwyd a ganiatawyd yn flaenorol. Fe fyddwn ni'n ystyried newidiadau pellach i'r rheoliadau o ran gweithgareddau dan do yn ddiweddarach yn ystod y mis pe byddai'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd yn caniatáu hynny. Yn unol â'r cynllun rheoli coronafeirws yn ôl lefel rhybudd 1, fe fyddai hynny'n golygu y byddai'r rheol o chwech yn gymwys ar gyfer cyfarfod dan do mewn cartrefi preifat ac mewn llety gwyliau. Fe fyddwn ni'n ystyried niferoedd cynyddol hefyd ar gyfer cynulliadau dan do ac ailgychwyn digwyddiadau dan do. Fe fydd y dull graddol hwn yn rhoi amser i fwy o ddata fod ar gael am effaith yr amrywiolyn delta. Fe fydd yn rhoi mwy o amser i ragor o bobl gael eu brechu hefyd, sy'n parhau i fod y llwybr gorau allan o'r pandemig.
Rwy'n ddiolchgar dros ben i dimau brechu'r byrddau iechyd, partneriaid lleol a'r llu o wirfoddolwyr ledled y wlad am y cynnydd anhygoel yn ein rhaglen frechu. Mae mwy nag 85 y cant o'r boblogaeth oedolion wedi cael eu dos cyntaf o'r brechlyn erbyn hyn ac mae bron hanner wedi cael eu cwrs llawn o ddau ddos.
Ddoe, fe gyhoeddais i'r wybodaeth ddiweddaraf am ein strategaeth frechu COVID-19. Mae'n nodi ein disgwyliad ni o fod wedi cyrraedd erbyn diwedd mis Mehefin—felly, fis yn gynharach na'r disgwyl—garreg filltir 3, sef cynnig y dos cyntaf i bob oedolyn gydag o leiaf 75 y cant yn manteisio ar y cynnig hwnnw. Mae'r strategaeth a gafodd ei diweddaru yn nodi paratoadau ar gyfer yr hyn a allai ddod nesaf, gan gynnwys pigiad atgyfnerthu i'r bobl sydd fwyaf agored i niwed a brechlyn i blant o bosibl, ac wrth gwrs mae hynny'n ddibynnol ar gyngor gan y Cyd-bwyllgor ar Imiwneiddio a Brechu a phenderfyniad gan y Cabinet. Rydym yn bwriadu cynnig y brechlyn unwaith eto hefyd i'r rhai na fanteisiodd ar y cynnig gwreiddiol. Fe fydd gweinyddu'r ail ddosau yn parhau hefyd. I atgyfnerthu'r ddarpariaeth hon, fe fydd system ar-lein yn cael ei sefydlu yn yr hydref i ganiatáu i bobl drefnu apwyntiadau ar amser sy'n gyfleus iddyn nhw.
Cafodd gwasanaeth profi, olrhain a diogelu llwyddiannus ei sefydlu yng Nghymru flwyddyn yn ôl. Mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £32 miliwn ychwanegol i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol i ymestyn y gwaith o olrhain cysylltiadau hyd ddiwedd mis Mawrth 2022. Mae hyn yn cynyddu cyfanswm buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn olrhain cysylltiadau yn ystod y flwyddyn ariannol hon hyd at £92 miliwn. Ar 2 Mehefin, cyhoeddwyd strategaeth profi, olrhain a diogelu wedi'i hadnewyddu yn nodi sut y bydd y gwasanaeth yn addasu ac yn ymateb i'r pandemig yn y misoedd i ddod. Mae hyn yn cynnwys olrhain amrywiolion sy'n peri pryder yn fwy gofalus a chadarn, yn ogystal â rheoli a gosod dan gwarantîn y bobl sy'n dychwelyd i Gymru o wledydd yn y rhestr goch ac ambr.
Ar 20 Mai, fe nodais gynlluniau ar gyfer £100 miliwn o fuddsoddiad i roi hwb cychwynnol i adferiad y system iechyd a gofal o bandemig COVID-19. Fe fydd yr arian hwn yn darparu ar gyfer offer, staff a thechnoleg newydd ac yn ymgorffori'r ffyrdd newydd o weithio i helpu byrddau iechyd i gynyddu capasiti a lleihau amseroedd aros. Wrth inni ailgychwyn gofal nad yw'n ofal brys yn dilyn y pandemig, mae gennym y cyfle i greu system iechyd a gofal sy'n addas i'r dyfodol. Heddiw, rwyf i wedi disgrifio rhai o'r datblygiadau diweddaraf yn ein hymdrechion parhaus i fynd i'r afael â phandemig y coronafeirws. Ac mae'n hanfodol ein bod ni'n parhau i weithio gyda'n gilydd i gadw ein gilydd yn ddiogel a chadw Cymru yn ddiogel. Diolch, Llywydd.
Can I thank the Minister for her statement this afternoon, and say that the number of people in hospital with coronavirus is at its lowest level since the start of the pandemic? And as the Minister pointed out as well, we've seen that 10-day period where we've seen no deaths at all recorded from the virus apart from, sadly, that one death yesterday reported by Public Health Wales. I think these are huge achievements. I agree with the Minister that this is down to the hard work of people throughout Wales and the fabulous health professionals as well. And further positive news, I think, also, that we'll potentially see 100 per cent of the adult population in Wales having been offered a vaccination appointment by Monday.
The UK Government's Secretary of State for Health's statement yesterday pointed out that just 2 per cent of people who had been hospitalised in England had received two doses of the COVID vaccination. That's just three people. So, I'll just break that down, that data, to help with the context of my next questions. Data up to 3 June showed that, out of 12,383 cases in England of the delta variant, 126 people were admitted to hospital, and of those 126 people, just three people had received two doses of the vaccine. So, I'm sure that the Minister will agree that this is positive data and that gives us optimism, I think, in that regard. In that context, Minister, have you investigated yourself that same data for Wales, or has Public Health Wales investigated that? How many people have been hospitalised as a result of having the delta variant? Of those people, how many people have had two doses? This is important information in the context of either relaxing restrictions or increasing restrictions, as appropriate. So, I would be grateful for any information on that, Minister.
Perhaps you could expand a bit more on your assessment in regards to whether we will require further restrictions over the summer months or, indeed, whether you can relax further restrictions. To have any further outline of that today would also be helpful. I also note from your comments yesterday, Minister, that the questions on the delta variant would be on how big the third wave will be. I would suggest that, perhaps, the question is surely how severe the next wave will be. So, I would appreciate your thoughts on that.
In Wales, we have seen 123 hospitalisations on 3 and 4 June. That's, of course, the lowest that we've seen since the beginning of the pandemic. Are you more confident that a third wave, while it may be bigger, won't be as severe as the first wave? You talked yesterday in your comments about the flow of the variant from England into Wales. In that context, perhaps you could also talk about whether you are considering any further travel bans from certain local authority areas elsewhere in the United Kingdom.
Your statement today referred to your plans for £100 million of investment to kick start the healthcare system. I think that that's very welcome as well. We are at a point where the Welsh NHS is starting to resume its services to tackle the massive backlog in treatment, although it is still staggering to think that one in three patient pathways are waiting over a year for treatment in Wales. That compares to one in 11 in England. So, we've got a challenge to start from.
But, I do welcome that announcement of £100 million for technological advances to help reduce the backlog. I am concerned about the growing anxiety from professionals. They are saying that there simply aren't enough staff to cope. For example, in Wales, we were already facing a severe shortage of cancer specialists before COVID-19, with clinical radiology gaps of above 40 per cent in west and north Wales. We already had fewer numbers of clinical radiologists in the UK per 100,000. The point I am making here is that it's welcome news that we've got that investment, but surely there is a concern if we don't have the staff and health professionals to operate that new technology.
So, as part of your new priorities, what efforts are you making to ensure that the NHS will have a sufficient workforce to cope with the backlogs? What frameworks will you be using as part of the workforce strategy to recruit and retain medical professionals? Also, what measures are you immediately carrying forward from the COVID recovery framework to support NHS and primary care workforces to ensure that they do not face burnout—another significant issue as well? How will you be strengthening existing well-being support available to the workforce, as outlined in the framework, and is support already being targeted in the short term? Diolch yn fawr.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma, a dweud bod nifer y bobl yn yr ysbyty sydd â'r coronafeirws ar ei lefel isaf ers dechrau'r pandemig? Ac fel y nododd y Gweinidog hefyd, rydym wedi gweld y cyfnod hwnnw o 10 diwrnod pan na chafwyd unrhyw farwolaethau o gwbl yn cael eu cofnodi oherwydd y feirws ar wahân i'r un farwolaeth yr adroddwyd amdani ddoe gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, gwaetha'r modd. Rwy'n credu bod y rhain yn gyflawniadau aruthrol. Rwy'n cytuno â'r Gweinidog mai gwaith caled pobl ledled Cymru yn ogystal â'r gweithwyr iechyd proffesiynol rhagorol sydd wedi cyflawni hyn. A newyddion cadarnhaol eto, yn fy marn i hefyd, yw y byddwn ni o bosibl yn gweld 100 y cant o'r boblogaeth oedolion yng Nghymru wedi cael cynnig apwyntiad ar gyfer eu brechu erbyn dydd Llun.
Fe nododd datganiad Ysgrifennydd Iechyd Gwladol Llywodraeth y DU ddoe mai dim ond 2 y cant o gleifion COVID mewn ysbytai yn Lloegr oedd wedi cael dau ddos o'r brechlyn. Tri o unigolion yn unig yw hynny. Felly, rwyf i am dorri hynny i lawr, y data hynny, i helpu gyda chyd-destun fy nghwestiwn nesaf i. Roedd data hyd at 3 Mehefin yn dangos, o'r 12,383 o achosion yn Lloegr o'r amrywiolyn delta, fod yna 126 o bobl wedi gorfod cael triniaeth ysbyty, ac o'r 126 o bobl hyn, dim ond tri oedd wedi cael dau ddos o'r brechlyn. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno mai data cadarnhaol iawn yw'r rhain ac mae hynny'n rhoi optimistiaeth inni, rwy'n credu, yn hyn o beth. Yn y cyd-destun hwn, Gweinidog, a ydych chi wedi ymchwilio i'r un data ar gyfer Cymru, neu a yw Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi ymchwilio i hynny? Faint o bobl sydd wedi bod mewn ysbyty o ganlyniad i gael amrywiolyn delta? O'r bobl hynny, faint o bobl sydd wedi cael dau ddos? Mae hwn yn ddarn pwysig o wybodaeth yng nghyd-destun naill ai lacio cyfyngiadau neu gryfhau cyfyngiadau, fel bo hynny'n addas. Felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar am unrhyw wybodaeth ynglŷn â hynny, Gweinidog.
Efallai y gwnewch chi ymhelaethu ychydig mwy ar eich asesiad chi o ran a fydd angen cyfyngiadau pellach arnom dros fisoedd yr haf neu, yn wir, a fyddwch chi'n llacio cyfyngiadau ymhellach. Fe fyddai cael unrhyw amlinelliad pellach o hynny yn fuddiol iawn heddiw. Rwy'n sylwi hefyd o'ch sylwadau chi ddoe, Gweinidog, y byddai'r cwestiynau am yr amrywiolyn delta yn ymwneud â pha mor fawr fydd y drydedd don. Fe fyddwn i'n awgrymu, efallai, mai'r cwestiwn yw pa mor ddifrifol fydd y don nesaf. Felly, fe fyddwn i'n gwerthfawrogi eich barn chi am hynny.
Yng Nghymru, rydym wedi gweld 123 o bobl mewn ysbytai ar 3 a 4 Mehefin. Dyma'r gyfradd isaf, wrth gwrs, a welsom ni ers dechrau'r pandemig. A ydych chi'n fwy hyderus nawr na fydd y drydedd don, er yn fwy, mor ddifrifol â'r don gyntaf? Roeddech chi'n sôn ddoe yn eich sylwadau am yr amrywiolyn yn ymledu o Loegr i Gymru. Yn y cyd-destun hwn, efallai y gallech ddweud hefyd a ydych chi'n ystyried unrhyw waharddiadau pellach o ran teithio o rai ardaloedd awdurdodau lleol mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig.
Roedd eich datganiad heddiw yn cyfeirio at eich cynlluniau chi ar gyfer £100 miliwn o fuddsoddiad i roi hwb i'r system gofal iechyd. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu yn fawr hefyd. Rydym mewn sefyllfa lle mae GIG Cymru yn dechrau ailgychwyn ei wasanaethau i fynd i'r afael â'r ôl-groniadau enfawr sydd wedi bod o ran aros am driniaethau, er ei bod yn syfrdanol meddwl o hyd bod un o bob tri llwybr i gleifion yn aros dros flwyddyn am driniaeth yng Nghymru. Mae hynny'n cymharu ag un o bob 11 yn Lloegr. Felly, mae ein man cychwyn ni'n un heriol.
Ond, rwyf i yn croesawu'r cyhoeddiad hwn o £100 miliwn ar gyfer datblygiadau technolegol i helpu i leihau'r ôl-groniad sydd wedi digwydd. Rwy'n pryderu am ofid cynyddol ymysg gweithwyr proffesiynol. Maen nhw'n dweud nad oes yna ddigon o staff i ymdopi â'r gwaith. Er enghraifft, yng Nghymru, roeddem ni'n wynebu prinder difrifol eisoes o arbenigwyr canser cyn COVID-19, gyda bylchau mewn radioleg glinigol o fwy na 40 y cant yn y gorllewin a'r gogledd. Roedd gennym lai o radiolegwyr clinigol eisoes yn y DU fesul 100,000. Y pwynt rwy'n ei wneud yma yw mai newyddion da yw bod gennym y buddsoddiad hwn ond mae'n siŵr fod yna ofid ynglŷn â diffyg staff a gweithwyr iechyd proffesiynol i ddefnyddio'r dechnoleg newydd hon.
Felly, yn rhan o'ch blaenoriaethau newydd chi, pa ymdrechion a wnewch i sicrhau y bydd gan y GIG weithlu digonol i ymdopi â'r ôl-groniadau? Pa fframweithiau y byddwch chi'n eu defnyddio fel rhan o strategaeth y gweithlu i recriwtio a chadw gweithwyr meddygol proffesiynol? Hefyd, pa fesurau yr ydych chi'n eu trosglwyddo ymlaen ar unwaith o'r fframwaith ar gyfer adferiad o'r COVID i gefnogi gweithluoedd y GIG a gofal sylfaenol i sicrhau nad ydyn nhw'n wynebu lludded—sy'n fater pwysig arall hefyd? Sut ydych chi am gryfhau'r cymorth llesiant presennol sydd ar gael i'r gweithlu, fel yr amlinellir yn y fframwaith, ac a yw'r cymorth yn cael ei anelu yn y tymor byr eisoes? Diolch yn fawr.
Thanks very much, Russell, and thank you first of all for recognising the incredible efforts that have been made by everybody who has been involved in the vaccine roll-out. I think that we do need to pay tribute to those people who have really made the right calls at the right time throughout that process. I know it was a little bit hairy for my predecessor in the first couple of weeks, but I think that the fact that we made those correct calls right at the beginning has brought us to this point, and I would also like to pay tribute to the Welsh public for responding so readily. The fact that people are so enthusiastic to come forward and to receive their vaccination is something that I think we should be very pleased about.
You’re absolutely right: one of the things that we need to analyse now is whether that vaccination programme has managed to break the link between the incidence of the virus and hospitalisation. Now, early analysis and that early analysis of the data is looking very positive, but we’re still very much in the early days of just analysing how many people. At the moment, there actually are still very few cases of that delta variant, but it is growing exponentially, and so I think those extra two weeks for us to analyse that data was the right call for the Cabinet to make in phasing these restrictions that we made last week.
Certainly, at the moment, I think there’s only one case of the delta variant in a hospital in Wales. Two were previously in hospital and have been released. We are expecting a third wave and, you’re absolutely right, if this delta variant is as contagious as it has been described—maybe 40 per cent to 50 per cent higher than the alpha variant, which is a significant increase—then we are likely to see a lot more cases. So, that is something that we need to keep an eye on. The question, as you say, is: will that lead to hospitalisation? So, we have to be very, very careful, and we’re not out of the woods on this yet, which is why we will take things cautiously and carefully and try and analyse the data in real time.
You asked about the flow of the variant from England into Wales, and you will be aware of how porous the nature of our border is with England. We did this in the past, but actually what we did find was that there are so many people who live on our borders who have a very valid reason to cross that border that actually trying to close the border is very, very difficult in any meaningful way, so we think there will be very difficult, practical issues in terms of closing that border.
There is a huge challenge—no question about it—when it come to waiting lists in Wales. You will have seen that not only did I announce the £100 million additional funding, but also last week I announced £25 million funding for computerised tomography scanners, for better imaging equipment, and when I visited the hospital in Swansea last week, that was one of the questions that was very important to me: is there any point spending on capital if we don’t have the people who are going to be able to analyse the information? I think we’ve got to be creative. I think there are ways of being able to use people even remotely to analyse the data, to analyse the imaging, and so I’m hoping that that will help things. But also, you may be aware that we have a very specific training system for imaging in Wales, for training those people in Wales, to try and make up for what is a difficult situation in terms of numbers of people who are able to work in that radiology space. It’s not an issue that’s just true for Wales; it’s true certainly across the rest of the United Kingdom in terms of finding those experts.
And when it comes to primary care, we are very aware that there are people on the front line in primary care who have been working flat out throughout the pandemic. It seems to be that the intensity of the work seems to be building now, although they have been working throughout the pandemic. We have put in a lot of support for people within the NHS, particularly to support them in terms of mental health support and well-being support. We’ve produced £1 million specifically for health professional support. So, that is working very well, and the feedback we’re getting from the sector is excellent.
Diolch yn fawr iawn, Russell, a diolch i chi yn gyntaf oll am gydnabod ymdrechion anhygoel pob un sydd wedi bod â rhan yn y broses o gyflwyno'r brechlyn. Rwy'n credu bod angen inni roi teyrnged i'r bobl hynny sydd wedi cyfarwyddo'r digwyddiadau yn briodol drwy gydol y broses honno. Fe wn iddi hi fod yn ddigon i godi gwallt pen fy rhagflaenydd i yn yr wythnosau cyntaf, ond credaf mai'r ffaith inni allu cyfarwyddo'n briodol ar y dechrau sydd wedi ein harwain ni i'r sefyllfa gyfredol, ac fe hoffwn i roi teyrnged i'r cyhoedd yng Nghymru hefyd am ei ymateb parod. Mae'r ffaith bod pobl mor awyddus i ddod ymlaen a chael eu brechu yn rhywbeth y dylem ni fod yn falch iawn ohono, yn fy marn i.
Rydych chi yn llygad eich lle: un o'r pethau y mae angen inni ei ddadansoddi nawr yw a yw'r rhaglen frechu hon wedi llwyddo i dorri'r cysylltiad rhwng amlder achosion y feirws a nifer y cleifion mewn ysbytai. Nawr, mae yna ddadansoddiad cynnar ac mae'r dadansoddiad cynnar hwnnw o'r data yn edrych yn gadarnhaol iawn, ond rydym ni'n parhau i fod mewn cyfnod cynnar iawn o ran dadansoddi niferoedd y bobl. Ar hyn o bryd, ychydig iawn o achosion o'r amrywiolyn delta hwn sydd yna, mewn gwirionedd, ond mae'n cynyddu'n gynt ac yn gynt, ac felly rwyf i o'r farn mai'r peth priodol i'r Cabinet ei wneud wrth gyflwyno'r cyfyngiadau hyn oedd rhoi pythefnos ychwanegol i ni gael dadansoddi'r data, a dyna a wnaethom ni yr wythnos diwethaf.
Yn sicr, ar hyn o bryd, rwy'n credu mai dim ond un achos o'r amrywiolyn delta sydd mewn ysbyty yng Nghymru. Mae dau wedi bod yn yr ysbyty cyn hyn ac wedi cael mynd adref. Rydym yn disgwyl trydedd don ac, rydych chi'n hollol iawn, os yw'r amrywiolyn delta hwn mor heintus ag a gredir—o bosibl 40 y cant i 50 y cant yn fwy felly na'r amrywiolyn alpha, sy'n gynnydd sylweddol—yna rydym ni'n debygol o weld llawer mwy o achosion. Felly, mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni gadw llygad barcud arno. Y cwestiwn, fel y dywedwch chi, yw hwn: a fydd hynny'n arwain at gleifion mewn ysbytai? Felly, mae'n rhaid inni fod yn ofalus tu hwnt ac nid ydym wedi cyrraedd y lan eto yn hyn o beth, a dyna pam y byddwn ni'n bwyllog a gofalus gan geisio dadansoddi'r data mewn amser real.
Roeddech chi'n holi am ymlediad yr amrywiolyn o Loegr i Gymru, ac rydych chi'n ymwybodol o natur fandyllog ein ffin ni â Lloegr. Rydym ni wedi gwneud hynny yn y gorffennol, ond yr hyn a welsom mewn gwirionedd oedd bod cymaint o bobl yn byw ar y ffin sydd â rhesymau dilys iawn dros groesi'r ffin fel bod ceisio cau'r ffin, mewn gwirionedd, yn anodd tu hwnt, mewn unrhyw ffordd ystyrlon. Felly rydym ni o'r farn y byddai materion ymarferol anodd iawn o ran cau'r ffin honno.
Mae yna her aruthrol—heb os nac oni bai—o ran rhestrau aros yng Nghymru. Rydych chi wedi gweld fy mod i nid yn unig wedi cyhoeddi £100 miliwn o gyllid ychwanegol, ond wedi cyhoeddi cyllid o £25 miliwn ar gyfer sganwyr tomograffeg cyfrifiadurol hefyd, ar gyfer gwell offer delweddu. Pan ymwelais i â'r ysbyty yn Abertawe wythnos diwethaf, dyna un o'r cwestiynau a oedd yn bwysig iawn i mi: a oes yna unrhyw bwrpas gwario ar gyfalaf os nad yw'r bobl gennym i allu dadansoddi'r wybodaeth? Rwy'n credu bod angen inni fod yn greadigol. Rwy'n credu bod ffyrdd o allu defnyddio pobl o bell, hyd yn oed, i ddadansoddi'r data, dadansoddi'r delweddu, ac felly rwy'n gobeithio y bydd hynny'n helpu pethau. Ond hefyd, efallai eich bod chi'n ymwybodol bod gennym ni system hyfforddi benodol iawn ar gyfer delweddu yng Nghymru, ar gyfer hyfforddi'r bobl hynny yng Nghymru, i geisio adfer sefyllfa anodd o ran niferoedd y rhai sy'n alluog i weithio ym maes radioleg fel hyn. Nid mater sy'n unigryw i Gymru mohono; mae hyn yn wir yn sicr ledled gweddill y Deyrnas Unedig o ran dod o hyd i'r arbenigwyr hyn.
Ac o ran gofal sylfaenol, rydym ni'n ymwybodol iawn fod yna bobl ar y rheng flaen ym maes gofal sylfaenol sydd wedi bod yn gweithio'n ddibaid drwy gydol y pandemig. Mae'n ymddangos bod dwyster y gwaith yn cynyddu nawr i bob golwg, er eu bod nhw wedi bod yn gweithio drwy gydol y pandemig. Rydym wedi rhoi llawer o gefnogaeth i bobl o fewn y GIG, yn enwedig i'w cefnogi nhw gyda chymorth iechyd meddwl a lles, yn arbennig felly. Rydym wedi cyfrannu £1 miliwn yn benodol ar gyfer cymorth i weithwyr iechyd proffesiynol. Felly, mae hynny'n gweithio'n dda iawn, ac mae'r adborth a gawsom gan y sector yn rhagorol.
Diolch, Weinidog, am y datganiad. Yn amlwg, mae'r twf yn yr amrywiolyn delta’n fater o bryder, felly rhyw dri, efallai bedwar o gwestiynau yn benodol yn ymateb i hynny. Mae yna dystiolaeth bod un dos o’r brechlyn yn llai effeithiol wrth amddiffyn yn erbyn yr amrywiolyn yna. Felly, er mor wych mae’r broses yn mynd, efo llai na hanner y boblogaeth dros 16 wedi derbyn dwy ddos, a gawn ni nid yn unig cadarnhad y bydd yna gyflymu y broses o frechu mewn ardaloedd lle mae’r haint delta yn tyfu, ond hefyd, a gawn ni fesuryddion clir fel ein bod ni’n gwybod faint yn rhagor o frechu rydym ni’n ei ddisgwyl i ddigwydd, ac o fewn pa fath o amserlen?
I wthio ymhellach ar rai o'r pwyntiau sydd wedi cael eu codi yn barod o ran symudedd pobl o fewn yr ynysoedd yma, yn ei gynhadledd i’r wasg ddydd Gwener diwethaf, mi ddywedodd y Prif Weinidog nad oedd yna dystiolaeth fod yr amrywiolyn delta yn dod i mewn i Gymru o rannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Rydyn ni’n gwybod bellach ei fod o. All y Gweinidog gadarnhau hynny yn gyntaf, ac, yn allweddol, ddweud beth fydd yn cael ei wneud a pha bryd? Beth fydd y triggers i geisio atal lledaeniad o un ardal i’r llall? Ac nid rhywbeth Cymru-Lloegr ydy hyn, wrth gwrs; mi allai fod yn atal lledaeniad o un rhan o Gymru i ran arall neu rhwng gwahanol wledydd y Deyrnas Unedig.
Rydyn ni’n gwybod bod yna gyfyngiadau newydd, o heddiw ymlaen, ar deithio o Bortiwgal i’r gwledydd yma oherwydd pryder am yr amrywiolyn. Ond nid dim ond teithio rhyngwladol ydy’r broblem. Mae Llywodraeth Prydain heddiw wedi annog pobl i beidio â theithio i mewn ac allan o ardaloedd fel Greater Manchester a Lancashire. Felly, onid ydy profiad Conwy yn dweud wrthym ni fod angen gweithredu a rhoi camau mewn lle? Mi ddywedoch chi fod y porous border yn ei gwneud hi’n anodd iawn i gau y ffin. Mae yna lawer o bethau y gallech chi fod yn eu gwneud sy’n brin iawn o gau ffin: gofyn am ganlyniadau profion cyn bod rhywun yn gallu mynd i lefydd gwyliau a’r math yna o beth. Os ydym ni am allu gwarchod iechyd a chyfyngu ar impact ar yr economi a thwristiaeth ac ati, rydyn ni angen gwybod bod y Llywodraeth yn barod i weithredu yn gyflym ac mewn ffordd sydd mor focused â phosib er mwyn inni allu, gobeithio, dod â phethau nôl i drefn mor fuan â phosib wedyn.
Thank you for the statement, Minister. Clearly, the growth in the delta variant is a cause of concern, so I have three or four questions specifically in response to that. There is evidence that one dose of the vaccine is less effective in guarding against that variant. So, despite how excellent the process is going, with less than 50 per cent of the population over 16 having received two doses, can we have not only confirmation that the process of vaccination will be hastened in those areas where the delta variant is most prominent, but can we also have clear indicators in place so that we know how much more vaccination we expect to happen, and within what kind of time frame?
To push further on some of the points already raised in terms of the mobility of the population within these islands, in his press conference last Friday, the First Minister said that there wasn't evidence that the delta variant was coming in to Wales from other parts of the UK. We now know that it is. Can the Minister confirm that first, and, crucially, can she tell us what will be done and when? What will the triggers be in order to prevent the spread from one area to another? And this isn't an England-Wales issue, of course; it could be preventing spread from one part of Wales to another part of Wales or between the various nations of the UK.
We know that there are new restrictions, from today onwards, on travel from Portugal because of concerns about the variant, but it's not just international travel that's the problem here. The UK Government has today encouraged people not to travel in and out of areas such as Greater Manchester and Lancashire. So, doesn't the Conwy experience demonstrate that we need to put actions in place? You said the porous border makes it very difficult to close the border, but there are many things that you could be doing that fall a long way short of closing the border. You could ask for test results before someone can go to holiday accommodation, for example. If we are to safeguard public health and limit the impact on the economy and tourism, then we need to know that the Government is willing to act swiftly and in a way that it is as focused as possible, so that we can hopefully get back to normal as soon as possible.
Diolch yn fawr. Rŷch chi’n iawn bod un dos i’w gweld yn lot llai effeithiol na dwy ddos o ran ein diogelu ni rhag amrywiolyn delta. Rŷn ni yn ymwybodol iawn, felly, yn arbennig mewn rhai ardaloedd lle mae’r amrywiolyn yna’n dod i’r amlwg, fod angen inni gyflymu’r broses. Dwi wedi bod yn siarad â phrif weithredwr Betsi Cadwaladr ychydig o oriau yn ôl, jest i ofyn, yn yr ardal yna, os bydd hi’n bosib gwneud hynny. Wrth gwrs, rŷn ni’n dod tuag at ddiwedd y pwynt nawr lle ŷn ni wedi cynnig y dos gyntaf beth bynnag. Mae yna ddisgwyl i’r dos gyntaf gael ei chynnig i bob un yn y gogledd erbyn diwedd yr wythnos yma, ac felly, wrth gwrs, wedyn bydd hi’n bosibl canolbwyntio ar yr ail ddos wedyn. Mae hefyd yn dibynnu, wrth gwrs, ar y cyflenwad ŷn ni’n ei gael o Loegr. Rŷn ni wedi dweud yn glir nawr ein bod ni’n gobeithio brechu pawb dros 18 gyda’r ddwy ddos erbyn diwedd mis Medi. Felly, mae yna darged newydd gyda ni, a dwi’n obeithiol iawn y byddwn ni yn gallu cyrraedd hynna.
O ran gofyn i bobl i beidio â symud, roeddwn i’n falch iawn o weld bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gofyn i bobl, yn yr ardaloedd yna lle oedd yr haint a’r amrywiolyn delta yn fwy amlwg—eu bod nhw wedi gofyn iddyn nhw i beidio â symud. Roedden ni wedi bod yn galw ar y Prif Weinidog i wneud hynny ers sbel. Ac rŷn ni hefyd wedi gofyn i bobl, os byddan nhw’n dod mewn i Gymru, i gymryd prawf cyn iddyn nhw ddod. Felly, ŷn ni wedi, eisoes, gwneud y datganiad yna. Nawr, sut ŷn ni’n profi hwnna? Mae’n eithaf job i ofyn i bobl blismona hynny cyn eu bod nhw’n dod, ond ŷn ni wedi gofyn i bobl wneud hynny fel ein bod ni’n gallu diogelu pobl, yn arbennig yn yr ardaloedd yna lle mae yna lot o dwristiaeth.
Thank you very much. You are right to say that one dose appears to be less effective than two doses in terms of protecting us from the delta variant. We are very aware, therefore, particularly in some areas where the variant is coming to the fore, that we need to accelerate the process. I spoke to the chief executive of Betsi Cadwaladr a few hours ago just to ask, in that area, whether it would be possible to do that. Of course, we are coming to the end of the point now where we have offered the first dose regardless. There is an expectation for the first dose to have been offered to everyone in the north by the end of this week, and then, of course, it will be possible for us to focus on that second dose. It also depends, of course, on the supply that we receive from England. We have said clearly now that we hope to vaccinate everyone over 18 with both doses by the end of September. So, there is a new target that we have put in place, and I'm very hopeful that we'll will be able to meet that target.
In terms of asking people not to move around, I was very pleased to see that the United Kingdom Government had asked those people, in those areas where the delta variant was more prominent—that they had asked them not to travel. We had been calling on the Prime Minister to do that. And we've also asked people, if they do come into Wales, to take a test before they travel. So, we have already made that statement. Now, how do we demonstrate that? It's quite a job to ask people to police that before they come, but we have asked people to do that, so that we can safeguard people, particularly in those areas where there is a great deal of tourism.
Minister for Health and Social Services, may I warmly, firstly, welcome your appointment on behalf of the people of Islwyn? Your statement today is informative on where Wales stands in this pandemic, and Wales is recognised as the world leader amongst countries over 1 million inhabitants for its vaccination programme. One of my pledges to the people of Islwyn in the election was that every Islwyn adult would be offered a dose of the vaccination by 31 July. Minister, your statement confirms that Wales shall hit that target early next week, six weeks in advance of the target date, and you rightly reaffirmed that we must monitor the data to see the impact that the 40 per cent more transmissible delta variant will have in terms of the hospitalisation and deaths. The people of Islwyn are deeply appreciative of how the Welsh Labour Government and our First Minister have kept Wales safe. So, Minister, how can you assure the citizens of Islwyn that the Welsh Labour Government will continue its strategic and careful approach to responding to this deadly virus?
A gaf i roi croeso cynnes i'ch penodiad chi yn Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn gyntaf oll, ar ran pobl Islwyn? Mae eich datganiad chi heddiw yn llawn gwybodaeth am sefyllfa Cymru yn y pandemig hwn, a chydnabyddir mai Cymru yw'r wlad â thros 1 filiwn o drigolion sydd fwyaf blaenllaw drwy'r byd o ran ei rhaglen frechu. Un addewid a wneuthum i bobl Islwyn yn yr etholiad oedd y byddai pob oedolyn yn Islwyn yn cael cynnig dos o'r brechlyn erbyn 31 Gorffennaf. Gweinidog, mae eich datganiad chi'n cadarnhau y bydd Cymru wedi cyrraedd y nod hwnnw yn gynnar wythnos nesaf, chwe wythnos cyn y dyddiad arfaethedig, ac roeddech chi'n iawn i ailddatgan bod yn rhaid inni fonitro'r data i weld yr effaith a gaiff yr amrywiolyn delta, sydd 40 y cant yn fwy trosglwyddadwy, o ran angen mynediad i ysbytai a marwolaethau. Mae pobl Islwyn yn gwerthfawrogi dull Llywodraeth Lafur Cymru a'n Prif Weinidog ni o gadw Cymru yn ddiogel yn fawr iawn. Felly, Gweinidog, pa sicrwydd a rowch chi i ddinasyddion Islwyn y bydd Llywodraeth Lafur Cymru yn parhau â'i dull strategol a gofalus o ymateb i'r feirws angheuol hwn?
Diolch yn fawr, Rhianon. Not only will we meet the target, we're going to smash the target, and so we are very proud of that situation. By next week, we will have offered all adults over 18 the opportunity to have the first dose of the vaccine. We will continue in the same vein as we have acted throughout the pandemic, and that is to act on the basis of evidence and data, taking advice from scientists and experts and responding, whilst balancing out and taking into account all of the different harms. We recognise that there is the harm from the virus itself, but there are lots of other harms that we need to take into account as well, including economic harms, well-being harms, mental health harms. All of those things are things that we take into consideration at every point when we are deciding whether to relax restrictions or not. We will continue in that same vein. Diolch.
Diolch yn fawr, Rhianon. Nid yn unig y byddwn yn cyrraedd y targed, fe fyddwn ni'n dryllio'r targed yn chwilfriw, ac felly mae'r sefyllfa honno'n achos balchder mawr i ni. Erbyn yr wythnos nesaf, fe fyddwn ni wedi cynnig y dos cyntaf o'r brechlyn i bob oedolyn dros 18 oed. Fe fyddwn ni'n parhau i weithredu yn yr un modd ag y gwnaethom ni drwy gydol y pandemig, sef gweithredu ar sail tystiolaeth a data, gan gymryd cyngor gan wyddonwyr ac arbenigwyr ac ymateb i hynny, wrth gydbwyso ac ystyried y gwahanol niweidiau i gyd. Rydym yn sylweddoli bod niwed yn sgil y feirws ei hun, ond mae llawer o niweidiau eraill y mae angen inni eu hystyried hefyd, gan gynnwys niwed economaidd, niwed llesiant, a niwed i iechyd meddwl. Mae'r holl bethau hynny'n faterion yr ydym ni'n eu hystyried ar bob achlysur pan fyddwn yn penderfynu a ddylid llacio'r cyfyngiadau neu beidio. Fe fyddwn ni'n dal ati yn yr un modd. Diolch.
Thank you, Minister, for your update. We've heard in the Chamber today and seen reported both in local and national media the tragic stories of people of all ages waiting for referrals, diagnostics and treatment due to the delays caused by COVID-19. In many cases, these ailments are easily treated in early stages, but as time progresses, they get harder and harder to treat effectively. Due to COVID-19, the waiting lists for treatments are longer than ever before, and there are individuals out there suffering in pain and living off strong painkillers. People's basic quality of life is deteriorating whilst they wait for treatment, with some illnesses progressing to an untreatable stage. Minister, this cannot be allowed to continue. We cannot let these people, especially the young, who have their whole lives ahead of them, die from diseases and cancers that would be treatable if diagnosed at an early stage. So, Minister, can you tell me, as we're rolling out the vaccine programme, when is this backlog going to be tackled before this becomes the next national emergency and people can start to be treated in our hospitals? Diolch, Llywydd.
Diolch, Gweinidog, am roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni. Rydym wedi clywed yn y Siambr heddiw ac wedi darllen straeon torcalonnus yn y cyfryngau lleol a chenedlaethol am bobl o bob oed yn aros am atgyfeiriadau, diagnosteg a thriniaeth oherwydd yr oedi a fu yn sgil COVID-19. Mewn llawer o achosion, mae'r anhwylderau hyn yn hawdd eu trin pan wneir hynny'n ddigon cynnar, ond wrth i amser fynd heibio, mae'n mynd yn fwy ac yn fwy anodd eu trin yn effeithiol. Oherwydd COVID-19, mae'r rhestrau aros am driniaethau yn hwy nag erioed o'r blaen, ac mae unigolion mewn llawer man yn dioddef poen ac yn llyncu poenladdwyr cryf byth a beunydd. Mae ansawdd bywyd sylfaenol pobl yn dirywio wrth iddyn nhw aros am eu triniaethau, gyda rhai afiechydon yn gwaethygu cyflyrau fel nad oes modd eu trin. Gweinidog, ni ellir parhau fel hyn. Ni allwn adael i'r bobl hyn, yn enwedig yr ifanc, â'u bywydau o'u blaen, farw oherwydd clefydau a chanserau y byddai modd eu trin pe byddent wedi cael diagnosis cynnar. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ddweud wrthyf i, wrth inni gyflwyno'r rhaglen frechu, pryd fydd modd mynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn cyn iddo fynd yn argyfwng cenedlaethol arall eto ac y gall pobl ddechrau cael eu trin yn ein hysbytai ni? Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr, James, a chroeso i'r Senedd.
Thank you very much, James, and welcome to the Senedd.
Certainly, I am very aware of the fact that we have literally hundreds of thousands of people in Wales who are waiting for treatment on the NHS. We are, unfortunately, in this very, very difficult situation where, I think, people generally are fairly understanding that we had a crisis, and we've had to respond to that crisis, and that crisis continues. We can't still go back to normal practice. We have to understand that if we saw a case of the delta variant getting into a hospital, there could be very tragic consequences. So, we cannot go back to a normal situation yet, but we are trying to see what we can do to speed up the process to try and get things back into a situation where we can start to clear that backlog. We've already committed to the fact that we will be spending £1 billion in the next few years of additional funding to try and do something to tackle this backlog. We've announced an extra £100 million already so we can start on that process; that £25 million for equipment, for diagnosis, is also something that we hope will try and speed up the process. But this is going to take a long time, and I think it is important that we manage the expectations of the Welsh public when it comes to treatment. But I am very concerned about the pain and discomfort that people are suffering across Wales.
Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith ddiymwad fod gennym gannoedd ar filoedd o bobl yng Nghymru sy'n aros am driniaeth ar y GIG. Rydym ni, yn anffodus, yn y sefyllfa anodd iawn hon lle mae pobl, rwy'n credu, yn gyffredinol yn barod i ddeall ein bod wedi bod mewn argyfwng, a'n bod wedi gorfod ymateb i'r argyfwng hwnnw, ac mae'r argyfwng hwnnw'n parhau. Nid ydym mewn sefyllfa eto i fynd yn ôl i'r drefn arferol. Mae'n rhaid inni ddeall pe byddem yn gweld achos o'r amrywiolyn delta yn ymsefydlu mewn ysbyty, y gallai hynny fod â chanlyniadau trasig iawn. Felly, ni allwn fynd yn ôl at sefyllfa normal eto, ond rydym yn ceisio gweld beth allwn ni ei wneud i gyflymu'r broses o geisio dychwelyd i sefyllfa o allu dechrau clirio'r triniaethau sydd wedi ôl-gronni. Rydym wedi ymrwymo eisoes i'r ffaith y byddwn ni'n gwario £1 biliwn o gyllid ychwanegol yn ystod y blynyddoedd nesaf i geisio gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r gwaith hwn sydd eto i'w wneud. Rydym wedi cyhoeddi £100 miliwn ychwanegol eisoes fel y gallwn ni ddechrau ar y broses hon; ac mae'r £25 miliwn hwnnw ar gyfer offer, ar gyfer diagnosis, ac yn rhywbeth y gobeithiwn fydd hefyd yn ceisio cyflymu'r broses. Ond fe fydd hyn yn cymryd amser maith, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n rheoli disgwyliadau'r cyhoedd yng Nghymru o ran triniaethau. Ond mae'r boen a'r anghysur y mae pobl yn eu dioddef ledled Cymru yn achos gofid mawr i mi.
Dwi'n falch clywed eich bod chi wedi dweud eich bod chi'n awgrymu ac yn argymell i bobl sy'n teithio i Gymru y dylen nhw gael eu testio, ond dwi ddim yn gwybod am lawer o bobl ym Manceinion sydd yn edrych ar newyddion BBC Cymru, felly dwi ddim yn gwybod sut maen nhw fod i gael yr argymhellion yna. Ond y ffaith ydy, yn wahanol i'r hyn oedd y Prif Weinidog wedi dweud ddydd Gwener diwethaf, sef bod yr amrywiolyn delta wedi hedfan i mewn i Gymru, neu i Landudno yn benodol, mi ydyn ni'n gwybod fel ffaith bellach nad ydy hynny yn sicr yn wir cyn belled ag y mae fy etholaeth i yn y cwestiwn. Mae yna achosion wedi cael eu darganfod ym Mhorthmadog, a dyma'r ateb ces i gan warchod y cyhoedd Gwynedd wythnos diwethaf: 'Medraf gadarnhau nad yw gwasanaeth gwarchod y cyhoedd wedi adnabod unrhyw gysylltiad uniongyrchol rhwng y clwstwr o achosion COVID yn ardal Porthmadog a theithio tramor.' Hynny ydy, mae e wedi teithio yn fewnol yn yr ynysoedd yma.
Mi ddaru chi sôn am gau'r ffiniau. Does neb arall wedi sôn am gau ffiniau, ond mae angen inni weld mesurau o reoli hyn. Pa gamau ydych chi'n mynd i'w cymryd i sicrhau nad ydy'r amrywiolyn yn teithio ymhellach? Rydyn ni'n gwybod bod Llywodraeth yr Alban yn argymell i bobl beidio â theithio i'r ardaloedd yma sy'n cael eu henwi'n hotspots. Mae teithio'n fewnol yn y gwledydd yma—dyw e ddim yn unffordd i ogledd Cymru; mae yna nifer o bobl o ogledd Cymru yn teithio i weithio yn Stockport, yn Bolton a'r ardaloedd hynny. Felly mae angen inni gael rheolaeth. Rydych chi wedi rheoli Portiwgal, lle mae'r achosion yn ychydig o dan 40 i bob 100,000 o'r boblogaeth. Yn Bolton, mae'n 355 ym mhob 100,000 o'r boblogaeth, ac yn Blackburn, mae'n 487. Mae'n rhaid cael rheolaeth ar hynny. Mae'n rhaid sicrhau bod pobl sy'n gweithio yno yn cael eu digolledu achos eu bod nhw ddim yn mynd i weithio yno, gobeithio, a thrio rheoli'r llif o bobl yno er mwyn sicrhau nad ydy'r amrywiolyn yma yn teithio ymhellach.
I'm pleased to hear that you've said that you recommend that those travelling to Wales should be tested, but I don't know many people in Manchester who look at news provided by BBC Wales, so I'm not sure how they're supposed to learn about those recommendations. But the fact is, unlike what the First Minister said on Friday, namely that the delta variant had come into Wales via the air, and to Llandudno particularly, we know for a fact now that that certainly isn't the case as far as my constituency is concerned. There have been cases discovered in Porthmadog, and this is the response I got from Gwynedd public protection last week: 'I can confirm that the public protection service hasn't identified any direct link between the cluster of COVID cases in the Porthmadog area and foreign travel.' Therefore, it has come in from these islands.
You talked about closing the borders. Nobody else has mentioned closing the borders, but we do need to see this situation managed. So, what steps are you going to take to ensure that the variant doesn't travel further and isn't disseminated further? We know that the Scottish Government is recommending that people don't travel to these areas identified as hotspots. Internal travel within these nations isn't just one-way to north Wales. There are many people from north Wales who travel to work in Stockport, in Bolton and those areas, so we need to manage this. You're done this with Portugal, where the cases are a little under 40 per 100,000 population. In Bolton, it's 355 per 100,000 population; it's 487 in Blackburn. We need to control that, and we need to ensure that people working there will be compensated because they can't go to work, hopefully, and we need to manage the flow of people in order to ensure that this variant doesn't travel further.
Diolch yn fawr, a chroeso i'r Senedd i ti hefyd, Mabon. Yn sicr, dwi'n meddwl ei fod e'n bwysig ein bod ni'n deall pa mor anymarferol yw hi i gau ein ffiniau ni, ond wedi dweud hynny, dwi eisoes wedi ceisio dangos beth rŷn ni'n ei wneud yn ymarferol i ofyn i bobl i gymryd y camau rŷn ni eisiau iddyn nhw eu gwneud cyn eu bod nhw'n dod i'n gwlad ni: i gymryd prawf cyn dod, ond hefyd i gydymffurfio â'r rheolau sydd gyda ni yma. Mae lot o waith wedi cael ei wneud gan ein gwestai ni a phobl sy'n gweithio yn ein tafarndai ni ac ati i ofyn i bobl i—mae peth gyda ni o'r enw Addo, a'r syniad yw ein bod ni yn rhoi gwybod i bobl beth yw'r disgwyl ganddyn nhw os maen nhw'n dod i Gymru, beth ŷn ni'n disgwyl iddyn nhw gydymffurfio ag ef unwaith y maen nhw'n cyrraedd Cymru. Felly mae yna lot o waith wedi mynd i mewn i hynny. Mae'r marchnata yna wedi digwydd, dim jest yng Nghymru ond tu hwnt i'n ffiniau ni hefyd. Wrth gwrs, mae’n anodd inni gyrraedd pob un, ond dyna beth ŷn ni'n ceisio ei wneud.
Yn sicr, o ran Portiwgal, roedd Llywodraeth Cymru yn gefnogol o roi Portiwgal ar y rhestr melyn, ac un o'r rhesymau am hynny oedd achos bod yna amrywiolyn newydd ym Mhortiwgal sy'n dod o Nepal a dŷn ni ddim yn siŵr os bydd yr amrywiolyn yna yn ymateb i'r vaccine. Felly nid jest cwestiwn o'r niferoedd oedd e, ond roedden ni'n poeni ym yr amrywiolyn newydd yma hefyd.
Thank you very much, and welcome to the Senedd to you too, Mabon. Certainly, I think that it is important to understand how impractical it would be for us to close our borders, but having said that, I have already tried to demonstrate what we're doing in practical terms to ask people to take the steps that we want them to take before they come to our nation: to take a test before they travel, but also to comply with the rules that we have here. A great deal of work has been done by our hotels and those people who work in our pubs and so on to ask people—we have something called Addo, and the idea is that we let people know what our expectations are of them if they come to Wales, what we expect them to comply with once they arrive in Wales. So, a great deal of work has gone into that scheme, that marketing has taken place, not just in Wales, but beyond our borders too. Of course, it's difficult for us to reach everyone, but that is what we're trying to do.
Certainly, in terms of Portugal, the Welsh Government was supportive of placing Portugal on the amber list, and one of the reasons for that was because there was a new variant in Portugal that comes from Nepal, and we don't yet know whether that variant will respond to the vaccine. So, it's not just a question of the numbers; we were concerned about that new variant too.
I just wanted to thank the Minister for her statement and ask a question about GP appointments. At the moment, GP appointments are by phone or video unless there's a clinical need for a face-to-face consultation, and figures from BMA Cymru have recently shown that GPs have faced 18 per cent higher rates of appointments than the pre-COVID levels. Some of these remote consultations will take a lot longer than a face-to-face consultation, doctors might need to ask patients many more questions than they would in person, and remote consultations can often be quite difficult for some people to access as well—people without broadband or telephone signal, for example. However, it does work for some people. So, can I ask what the Welsh Government strategy is, going forward, to provide both methods of appointments and to increase the availability of both, going forward?
Roeddwn i'n awyddus i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad a gofyn cwestiwn iddi ynglŷn ag apwyntiadau meddygon teulu. Ar hyn o bryd, mae apwyntiadau meddygon teulu yn digwydd dros y ffôn neu drwy gyfarpar fideo oni bai bod angen clinigol am ymgynghoriad wyneb yn wyneb, ac mae ffigurau diweddar gan BMA Cymru wedi dangos bod meddygon teulu yn wynebu cyfraddau apwyntiadau sydd 18 y cant yn uwch na'r cyfraddau cyn COVID. Fe fydd rhai o'r ymgynghoriadau o bell yn cymryd llawer mwy o amser nag ymgynghoriad wyneb yn wyneb. Efallai y bydd angen i feddygon ofyn llawer mwy o gwestiynau i gleifion na phe bydden nhw yn yr un ystafell, ac yn aml mae'n anodd iawn i rai pobl allu trefnu ymgynghoriadau o bell hefyd—pobl heb fand eang na signal ffôn, er enghraifft. Eto i gyd, mae hynny yn gweithio i rai pobl. Felly, a gaf i ofyn beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru i ddarparu'r ddau ddull hyn o gynnal apwyntiadau a chynyddu argaeledd y ddau, wrth symud ymlaen?
Diolch yn fawr, Tom, a chroeso i ti i'r Senedd hefyd.
Thank you, Tom, and welcome to the Senedd.
Certainly, I'm very aware that there are many people who are struggling to get GP appointments at the moment, at least in the traditional way, and part of what we need to do, I think, in response to the pandemic, is to take the good bits that we've learnt from the pandemic. I think that, actually, there's a lot to be said for remote consultation. Certainly, I represent Mid and West Wales; I'm delighted that I will be able to connect with my constituents in a very different way, and frankly see them more often than if I were just in a situation where I had to see people face to face. So, I think there are some real wins for us that we need to embed as a result of the pandemic, and certainly, using technology is something that I think we should embrace. Having said that, of course, there will always be occasions when people need to see a GP face to face. Part of what needs to be done, of course, is to make sure that the triaging that is done within the practice is done effectively, and that people are guided to the appropriate place for them to get some support.
I think we do have to try and get people to understand that, actually, they can get a lot of support not necessarily just from the GP. And I think, if you're ill, surely the thing that's important is that you get the support and you get it fixed, not necessarily who you see to get it fixed. And I do think that we need to really try and have a discussion around this and to see a culture shift in the way that expectations are managed going forward in terms of the way we access our health services in Wales in future.
I am particularly taken, for example, with the eConsult system, the fact that you can actually just go through a whole list of questions and get an answer and get a prescription pretty quickly without really spending a lot of time on a face-to-face consultation. So, I think there are positives, but we do need to make sure that there's kind of a minimum service guarantee, which is what I've been looking at and discussing this morning with the director general, about what is the minimum that the public can expect here, because, obviously, there are cases where we need the service that's being given and being offered to be improved.
Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn fod yna lawer o bobl sy'n ei chael hi'n anodd cael apwyntiadau i weld eu meddygon teulu ar hyn o bryd, o leiaf yn y ffordd draddodiadol, a chredaf mai rhan o'r hyn sydd angen ei wneud, wrth ymateb i'r pandemig, yw cymryd y pethau gorau a ddysgwyd o'r pandemig. A dweud y gwir, rwyf i o'r farn fod yna lawer i'w ddweud o blaid ymgynghori o bell. Yn sicr, cynrychioli'r canolbarth a'r gorllewin ydw i; ac rwyf wrth fy modd y gallaf gysylltu â'm hetholwyr mewn ffordd wahanol iawn, ac mewn gwirionedd, eu gweld nhw'n amlach na phe byddwn i mewn sefyllfa o orfod gweld pobl wyneb yn wyneb a dim ond hynny. Felly, rwy'n credu ein bod ni ar ein hennill mewn rhai ffyrdd o ganlyniad i'r pandemig ac mae angen inni ymgorffori hynny, ac yn sicr, mae defnyddio technoleg yn rhywbeth y dylem ei groesawu. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, fe fydd yna amseroedd pan fydd angen i bobl weld eu meddyg teulu wyneb yn wyneb. Rhan o'r hyn y mae angen ei wneud, wrth gwrs, yw sicrhau bod y brysbennu a wneir y tu mewn i'r feddygfa yn cael ei wneud yn effeithiol, a bod pobl yn cael eu tywys i'r lle priodol er mwyn cael rhyw gymaint o gymorth.
Rwy'n credu bod yn rhaid inni geisio rhoi ar ddeall i bobl y gallan nhw, mewn gwirionedd, gael llawer o gefnogaeth a hynny nid o reidrwydd gan y meddyg teulu. Ac rwy'n credu, os ydych chi'n sâl, siawns mai'r peth pwysig yw eich bod chi'n cael y gefnogaeth a'ch bod chi'n cael triniaeth, nid at bwy yr ydych chi'n mynd i gael eich trin. Rwy'n credu bod angen inni geisio cael trafodaeth am hyn a gweld newid yn y diwylliant a'r ffordd y caiff disgwyliadau eu rheoli wrth symud ymlaen, o ran defnyddio ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn y dyfodol.
Rwy'n hoff iawn, er enghraifft, o system eConsult, a'r ffaith y gallwch fynd trwy restr gyfan o gwestiynau a chael ateb a chael presgripsiwn yn eithaf cyflym heb dreulio llawer o amser yn cael ymgynghoriad wyneb yn wyneb. Felly, rwyf i o'r farn fod yna bethau cadarnhaol wedi digwydd, ond mae angen sicrhau bod yna ryw fath o warant gwasanaeth gofynnol, sef yr hyn y bûm yn ei ystyried a'i drafod y bore yma gyda'r cyfarwyddwr cyffredinol, ynghylch y peth lleiaf y gall y cyhoedd ei ddisgwyl yma, oherwydd, yn amlwg, mae yna achosion lle mae angen gwella'r gwasanaeth sy'n cael ei roi a'i gynnig.
I'd like to offer my congratulations to the Minister in her new role, and I look forward to working with you positively over the next few years. Now, much has been said today about how we find ourselves in a much better place than we did, say 12 months ago, and we've put that down to the work of Welsh Government, the UK Government, our fantastic health staff, and indeed, our Welsh public; well, the majority of them. I still have people within my own constituency e-mailing me quite regularly who just do not see the need for vaccinations, or indeed believe that this pandemic is for real, and that is quite worrying.
I'm very worried also about the numbers increased of the delta variant in my own constituency. So, I've joined Public Health Wales, Conwy County Borough Council, and Betsi Cadwaladr University Health Board to urge people to go for tests, especially in those areas like Llandudno and Llandudno Junction and Penrhyn Bay, to be alert for coronavirus symptoms and to take a test as soon as possible even if they are not showing symptoms.
But I would be pleased to hear from you today, Minister, an update on the numbers confirmed. I spoke with Public Health Wales a week ago, and I am quite concerned to have a real picture of what's happening in my own constituency. I've been trying to establish whether the variant is spreading via particular settings. That information would be quite useful, because, according to the health board, investigations are ongoing and a number of different settings are being looked at. I'm concerned that the testing strategy of targeting the Llandudno area itself is deeply flawed. Twenty-two thousand-ish people live in Llandudno; however, that can swell to about 60,000 at this time of the year. So, already, we are seeing the area expanding to include Rhos-on-Sea, Colwyn Bay, Old Colwyn and Deganwy. However, Llandudno is a leading seaside resort and it is a main shopping centre that attracts people from the whole of north Wales.
So, will you consider liaising with the health board to look at encouraging all residents in Aberconwy to get tested now even if they're not showing symptoms? I would certainly hope that such decisive action would help us to get a grip on the spread, especially, as has been said here, as the delta variant is 40 per cent more transmissible than the Kent strain.
And, finally, last night, just as I'd arrived in Cardiff, I was contacted by a local hotelier who had been informed by a guest who had returned home that they had tested positive 24 hours after returning home. So, they were in a right panic; they had guests in their hotel. So, I gave them as many numbers and possible agencies they could contact, only for them to come back and say, 'All we've been told now is someone will contact us at 8 a.m. in the morning.' Whether you could look at better advice going out for those especially in the hospitality industry. There's been an 84 per cent increase of delta cases. So I was just wondering whether you could look at working with Betsi Cadwaladr to make sure that the information required at, sometimes, a very late hour—I think it was about 9 o'clock last night, and I know that I was still in conversation with my constituent, who's a hotelier, at 10.45 last night, and they were very panic-stricken for the sake of the guests there and indeed their own family. Thank you.
Fe hoffwn i longyfarch y Gweinidog yn ei swydd newydd, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi yn gadarnhaol dros y blynyddoedd nesaf. Nawr, mae llawer wedi cael ei ddweud heddiw am ein sefyllfa ni sy'n llawer gwell erbyn hyn nag yr oedd 12 mis yn ôl, dyweder, ac rydyn ni wedi priodoli hynny i waith Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU, ein staff iechyd rhagorol, ac yn wir, y cyhoedd yng Nghymru; wel, y rhan fwyaf ohonyn nhw. Mae rhai pobl yn fy etholaeth i fy hun yn dal i anfon e-byst ataf i'n rheolaidd iawn yn mynegi nad ydyn nhw'n gweld yr angen am frechiadau, nac o'r farn fod y pandemig hwn yn un dilys, ac mae hynny'n peri pryder mawr.
Rwy'n poeni llawer iawn hefyd am niferoedd cynyddol yr amrywiolyn delta yn fy etholaeth i. Felly, rwyf i wedi ymuno gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, a Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i annog pobl i fynd am brofion, yn arbennig yn yr ardaloedd hynny fel Cyffordd Llandudno, Llandudno a Bae Penrhyn, a bod yn wyliadwrus o symptomau coronafeirws a chael prawf cyn gynted â phosibl hyd yn oed os nad ydyn nhw'n arddangos symptomau.
Ond fe fyddwn i'n falch o glywed gennych chi heddiw, Gweinidog, yr wybodaeth ddiweddaraf am y niferoedd sydd wedi cael eu cadarnhau. Fe siaradais i gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru wythnos yn ôl, ac rwy'n bryderus iawn o ran cael darlun gwirioneddol o'r hyn sy'n digwydd yn fy etholaeth i. Rwyf wedi bod yn ceisio darganfod a yw'r amrywiolyn yn ymledu mewn lleoliadau arbennig. Fe fyddai'r wybodaeth honno'n fanteisiol iawn, oherwydd, yn ôl y bwrdd iechyd, parhau mae'r ymchwiliadau ac mae nifer o wahanol leoliadau yn cael eu hystyried. Rwy'n ofni mai diffygiol iawn yw'r strategaeth o brofi sydd wedi'i thargedu at ardal tref Llandudno yn unig. Mae tua 22 mil o bobl yn byw yn Llandudno; er hynny, fe all hynny chwyddo i tua 60,000 yr adeg hon o'r flwyddyn. Felly, yn barod, rydym yn gweld yr ardal yn ehangu i gynnwys Llandrillo-yn-Rhos, Bae Colwyn, Hen Golwyn, a Deganwy. Serch hynny, mae Llandudno yn gyrchfan glan môr boblogaidd iawn ac mae'n brif ganolfan siopa sy'n denu pobl o bob cwr o'r gogledd.
Felly, a wnewch chi ystyried cysylltu â'r bwrdd iechyd i geisio annog holl drigolion Aberconwy i gael y prawf nawr, hyd yn oed os nad ydyn nhw'n arddangos symptomau? Byddwn yn gobeithio'n wir y byddai gweithredu pendant fel hyn yn ein helpu ni i ffrwyno'r ymlediad, yn enwedig, fel y dywedwyd yn y fan hon, gan fod yr amrywiolyn delta 40 y cant yn fwy trosglwyddadwy nag amrywiolyn swydd Caint.
Ac, yn olaf, neithiwr, fel yr oeddwn yn cyrraedd Caerdydd, cysylltodd gwestywr lleol â mi a oedd wedi cael gwybod gan westai a aethai adref ei fod wedi cael prawf cadarnhaol 24 awr ar ôl dychwelyd adref. Felly, roedden nhw mewn panig go iawn; roedd ganddyn nhw westeion yn aros yn eu gwesty. Felly, fe roddais iddo gymaint ag y gallwn o rifau ac asiantaethau posibl ar gyfer cysylltu â nhw, dim ond iddo ddod yn ôl ataf i ddweud 'Y cyfan a ddywedwyd wrthym ni nawr yw y bydd rhywun yn cysylltu â ni am 8 o'r gloch y bore.' Tybed a allech chi ystyried cyngor gwell i'r rheini yn y diwydiant lletygarwch yn benodol? Fe fu cynnydd o 84 y cant yn yr achosion o'r delta. Felly, tybed a fyddai modd ichi ystyried gweithio gyda Betsi Cadwaladr i sicrhau'r wybodaeth sy'n ofynnol, weithiau yn hwyr iawn yn y dydd,—tua 9 o'r gloch oedd hi neithiwr, rwy'n credu, ac fe wn fy mod i'n dal yn siarad gyda'm hetholwr i, sy'n westywr, am 10.45 neithiwr, ac roedd mewn panig llwyr oherwydd y gwesteion a oedd yn aros yno ac yn wir oherwydd ei deulu ef ei hunan. Diolch.
Thanks, Janet. And first of all, can I thank you for everything you're doing, because actually I think it's really important that Senedd Members take a leadership role in asking people to come forward in these instances? So, thanks very much for that, and if you could continue to encourage people in that area, irrespective of whether they're showing symptoms or not, to come forward, that would be extremely useful. We know that about 30 per cent of cases don't show any symptoms at all, so it is important that people get tested, and you will be aware of where they can go to get tested. So, if you could help us with that, that would be useful.
There are about 178 confirmed cases now, across Wales. Certainly on the weekend, there were about 58 cases or so in the Llandudno area, and we were just waiting to get clarification on how many of those were 'definites', because we needed to do the genomic sequencing. So, that will be done very shortly, so there were lots of 'possibles' and 'probables', and that will be locked in in the next few hours, probably.
Certainly, I know that Public Health Wales is working around the clock on this, and so are the test, trace, protect team. If you find that that is not the case, then I'd be very happy if you could write to me, let me know the details, and then we can see. Because you're absolutely right—I can't imagine the trauma that that hotel owner must have been going through, and we need to make sure that at least there's a very clear system to go through, so that they know what to expect and what to do.
Diolch, Janet. Ac yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i chi am bopeth yr ydych chi'n ei wneud, oherwydd yn wir rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod Aelodau'r Senedd yn cymryd rhan arweiniol wrth ofyn i bobl gamu ymlaen yn yr achosion hyn? Felly, diolch yn fawr am hynny, ac os gallech chi barhau i annog pobl yn yr ardal honno, p'un a ydyn nhw'n dangos symptomau ai peidio, i gamu ymlaen, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn. Rydym yn ymwybodol nad yw tua 30 y cant o achosion yn dangos unrhyw symptomau o gwbl, felly mae'n bwysig bod pobl yn cael eu profi, ac fe fyddwch chi'n gwybod lle y gallan nhw fynd i gael y prawf. Felly, os gallech ein helpu ni gyda hynny, byddai hynny'n ddefnyddiol.
Erbyn hyn mae tua 178 o achosion wedi'u cadarnhau ledled Cymru. Yn sicr, ar y penwythnos, roedd tua 58 o achosion yn ardal Llandudno, ac roeddem yn aros i gael eglurhad ynghylch faint o'r rheini oedd yn 'bendant', oherwydd roedd angen inni wneud y dilyniannu genomig. Felly, bydd hynny'n cael ei wneud yn fuan iawn, ac roedd llawer yn 'bosibl' a llawer yn 'debygol', a bydd hynny'n cael ei gadarnhau yn yr oriau nesaf, fwy na thebyg.
Yn sicr, rwy'n gwybod bod Iechyd Cyhoeddus Cymru yn gweithio bob awr o'r dydd a'r nos ar hyn, felly hefyd y tîm profi, olrhain, amddiffyn. Os gwelwch nad yw hynny'n wir, yna byddwn i'n hapus iawn pe gallech ysgrifennu ataf, gadael imi wybod y manylion, ac yna gallwn weld. Rydych yn hollol gywir—ni allaf ddychmygu'r trawma y mae'n rhaid bod perchennog y gwesty hwnnw wedi bod yn mynd trwyddo, ac mae angen inni sicrhau o leiaf fod system glir iawn i fynd trwyddi, fel eu bod yn gwybod beth i'w ddisgwyl a beth i'w wneud.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad yna.
I thank the Minister for that statement.
Felly, rŷn ni'n symud ymlaen i eitem 4. Yr eitem yna yw'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ar statws preswylydd sefydlog yr Undeb Ewropeaidd. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad, Jane Hutt.
We move on to item 4—statement by the Minister for Social Justice: European Union settled status. And I call on the Minister to make the statement, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydym yn agosáu at 30 Mehefin, sef dyddiad cau Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer ceisiadau y cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE. Dwi'n falch o allu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am safbwynt Llywodraeth Cymru a'r gefnogaeth rydym ni'n ei darparu o hyd i ddinasyddion yr Undeb Ewropeaidd yma yng Nghymru.
Thank you very much, Llywydd. As we near the UK Government’s deadline of 30 June for European Union settlement scheme applications, I am pleased to provide an update on the Welsh Government’s position and the support we continue to provide to EU citizens here in Wales.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
All EU, European Economic Area or Swiss citizens who were resident in the UK by 31 December 2020 are required by the UK Government to apply to the EU settlement scheme by Wednesday 30 June 2021, to secure their status to continue to live and work here. This is not a position I wanted our EU citizens to find themselves in. The Welsh Government has long advocated and called on the UK Government to extend the deadline and to at least consider the ongoing impact of the pandemic, and I have recently written to Kevin Foster MP on this issue.
However, I am thankful that, following repeated calls from Welsh Ministers, on 1 April, the UK Government did update its EUSS caseworker guidance to make provisions for more complex applications and to give caseworkers the discretion to accept late applications on reasonable grounds. However, and as much as I welcome this sign of flexibility, I do not feel the allowances go far enough and I will continue to urge the UK Government to show maximum flexibility post June 2021. Alongside this, it is important that we collectively focus energies on ensuring that EU citizens are aware of the scheme, are aware of the deadline, and have the best support possible to make an application.
Deputy Llywydd, I am pleased to report we are making progress. The most recent quarterly statistics published by the Home Office on 27 May 2021 show that the number of Welsh applications being made to the scheme and the number of individuals subsequently securing settled or pre-settled status continues to increase. To date, a total of 87,960 applications have been made by EU citizens resident in Wales, and, of those applications, 58 per cent of individuals have secured settled status and 40 per cent have secured pre-settled status. But concerns remain for those 40 per cent of applicants who have secured pre-settled status and will still need to apply for settled status when they become eligible.
Mae Llywodraeth y DU yn ei gwneud yn ofynnol i holl ddinasyddion yr UE, yr Ardal Economaidd Ewropeaidd neu'r Swistir a oedd yn byw yn y DU erbyn 31 Rhagfyr 2020 wneud cais i gynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE erbyn dydd Mercher 30 Mehefin 2021, er mwyn sicrhau eu statws i barhau i fyw a gweithio yma. Nid yw hon yn sefyllfa yr oeddwn i eisiau gweld dinasyddion yr UE ynddi. Mae Llywodraeth Cymru wedi dadlau ers tro byd ac wedi galw ar Lywodraeth y DU i ymestyn y dyddiad cau ac o leiaf i ystyried effaith barhaus y pandemig, ac rwyf wedi ysgrifennu'n ddiweddar at Kevin Foster AS ar y mater hwn.
Fodd bynnag, rwy'n ddiolchgar bod Llywodraeth y DU, yn dilyn galwadau niferus gan Weinidogion Cymru, ar 1 Ebrill wedi newid ei chanllawiau gweithiwr achos y cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE i wneud darpariaethau ar gyfer ceisiadau mwy cymhleth ac i roi disgresiwn i weithwyr achos dderbyn ceisiadau hwyr am resymau rhesymol. Fodd bynnag, er mod i'n croesawu'r arwydd hwn o hyblygrwydd, nid wyf yn teimlo bod yr ystyriaeth yn mynd yn ddigon pell a byddaf yn parhau i annog Llywodraeth y DU i ddangos yr hyblygrwydd mwyaf posibl ar ôl Mehefin 2021. Ochr yn ochr â hyn, mae'n bwysig ein bod ni gyda'n gilydd yn canolbwyntio ein hegni ar sicrhau bod dinasyddion yr UE yn ymwybodol o'r cynllun, yn ymwybodol o'r dyddiad cau, ac yn cael y gefnogaeth orau bosibl i wneud cais.
Dirprwy Lywydd, rwyf yn falch o adrodd ein bod ni'n gwneud cynnydd. Cyhoeddwyd yr ystadegau chwarterol diweddaraf gan y Swyddfa Gartref ar 27 Mai 2021 yn dangos bod y cynnydd yn parhau yn nifer y ceisiadau o Gymru sy'n cael eu gwneud i'r cynllun a nifer yr unigolion sy'n sicrhau statws preswylydd sefydlog neu statws preswylydd cyn-sefydlog. Hyd yma, gwnaed cyfanswm o 87,960 o geisiadau gan ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru ac, o'r ceisiadau hynny, mae 58 y cant o unigolion wedi sicrhau statws preswylydd sefydlog ac mae 40 y cant wedi sicrhau statws preswylydd cyn-sefydlog. Ond mae pryderon yn parhau o ran y 40 y cant hynny o ymgeiswyr sydd wedi sicrhau statws cyn-sefydlog ac y bydd angen iddyn nhw wneud cais eto am statws preswylydd sefydlog pan fyddan nhw'n gymwys.
We know there are people who have not yet applied to the scheme, and there are a number of reasons which we believe are contributing to this: some EU citizens may have come to live in the UK many years ago and do not realise that they need to apply; some may have had children whilst living here and are not aware that applications must be made for each family member. Others face digital barriers and issues to obtain the correct documentation and we are aware that some are simply overwhelmed by the process. In addition to this, I also remain deeply concerned about the number of vulnerable citizens in Wales who may not yet have applied.
Unfortunately, we still don't know the scale of the challenge that remains, as it is not possible to accurately calculate the number of EU citizens in Wales who haven’t applied. This is because the UK Government does not know exactly how many EU citizens are eligible to apply. It was initially anticipated that there were approximately 70,000 EU/EEA eligible citizens living in Wales, but more recent estimates by local authorities in Wales suggest that there may be approximately 95,000 eligible EU citizens. Despite the uncertainty, the Welsh Government continues to provide a wide range of support in the hope that as many EU citizens as possible can gain settled status.
The Welsh Government has provided support to EU citizens since 2019, and we have committed funding into this financial year to recognise the scale of the challenge that remains. The continued support has enabled the extension of the EU citizens immigration advice services beyond the EUSS deadline, as well as the extension of the specialist advice services being provided by Newfields law firm, Citizens Advice Cymru and third sector organisation Settled. In addition to this direct support, the Welsh Government has a detailed and targeted communication plan for EUSS and we'll continue to work with our partners over coming weeks to communicate key messages and raise awareness via social media, the EUSS Wales coordination group, local radio, news articles and Welsh Government press notices. And we continue to engage with local health boards, local authorities, consulates, privately owned care homes, the older people’s commissioner, the children’s commissioner and a number of specialised third sector organisations to target vulnerable groups and ensure that where an individual may not be able to submit an application their representative or guardian has the support to do so on their behalf.
But, our focus is not just the EUSS deadline, it’s also how we support our EU citizens post 30 June. We anticipate there will be a need for continued support, as a consequence of late applications made in line with the UK Government’s updated caseworker guidance, and we anticipate there will be appeals, all of which will need our continued support. But looking beyond the process support, the Welsh Government and the Welsh public sector has ongoing statutory as well as a moral obligation to ensure that EU citizens' rights are protected and continue to be upheld. Obligations we must all play our part in, and where the UK immigration rules prevent certain support being made available to those who have not yet secured settled status, we are working with our local authorities to make sure we all operate with compassion and knowledge about what support can be put in place. Over coming months, the Welsh Government will be developing no recourse to public funds guidance for local authorities, which will be published later this year.
We must all work together to ensure that EU citizens are treated fairly and enjoy the same rights as they have previously. Over coming weeks and months, the Welsh Government will be working with partners to raise awareness of EU citizens' rights, and has already trained 350 front-line local authority staff on migrant rights and entitlements to services. In due course, additional information for EU citizens about their rights and entitlements to services in Wales will be available via the Welsh Government’s Sanctuary website.
I hope that all Senedd Members will support the Welsh Government’s efforts to ensure all eligible EU citizens who need to apply for settled status have adequate opportunity to do so, that they continue to be treated fairly and have access to the same entitlements they enjoyed when we remained in the European Union.
Rydym ni'n ymwybodol bod pobl nad ydyn nhw wedi gwneud cais i'r cynllun eto, ac rydym ni'n credu bod nifer o resymau yn cyfrannu at hyn: efallai bod rhai o ddinasyddion yr UE wedi dod i fyw yn y DU flynyddoedd lawer yn ôl ac nad ydyn nhw'n sylweddoli bod angen iddyn nhw wneud cais; efallai bod rhai wedi cael plant tra oedden nhw'n byw yma ac nid ydyn nhw'n ymwybodol bod yn rhaid gwneud ceisiadau ar gyfer pob aelod o'r teulu. Mae eraill yn wynebu rhwystrau a materion digidol wrth gael y dogfennau cywir ac rydym ni'n ymwybodol bod rhai yn cael eu llethu gan y broses. Yn ogystal â hyn, rwyf i hefyd yn dal i bryderu'n fawr ynghylch nifer y dinasyddion sy'n agored i niwed yng Nghymru nad ydyn nhw efallai wedi gwneud cais eto.
Yn anffodus, nid ydym ni'n gwybod maint yr her sy'n parhau, gan nad yw'n bosibl cyfrifo'n gywir nifer dinasyddion yr UE yng Nghymru nad ydyn nhw wedi gwneud cais. Y rheswm dros hyn yw nid yw Llywodraeth y DU yn gwybod faint yn union o ddinasyddion yr UE sy'n gymwys i wneud cais. Rhagwelwyd i ddechrau bod tua 70,000 o ddinasyddion cymwys o'r UE/AEE yn byw yng Nghymru, ond mae amcangyfrifon mwy diweddar gan awdurdodau lleol yng Nghymru yn awgrymu y gallai fod tua 95,000 o ddinasyddion cymwys yr UE. Er gwaethaf yr ansicrwydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu amrywiaeth helaeth o gymorth yn y gobaith y gall cynifer o ddinasyddion yr UE â phosibl ennill statws sefydlog.
Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i ddinasyddion yr UE ers 2019, ac rydym ni wedi ymrwymo cyllid i'r flwyddyn ariannol hon i gydnabod maint yr her sy'n parhau. Mae'r gefnogaeth barhaus wedi galluogi ymestyn gwasanaethau cyngor mewnfudo dinasyddion yr UE y tu hwnt i ddyddiad cau cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE, yn ogystal ag ymestyn y gwasanaethau cynghori arbenigol sy'n cael eu darparu gan gwmni cyfraith Newfields, Cyngor ar Bopeth Cymru a sefydliad y trydydd sector Settled. Yn ogystal â'r cymorth uniongyrchol hwn, mae gan Lywodraeth Cymru gynllun cyfathrebu manwl wedi'i dargedu ar gyfer statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE a byddwn ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid yn ystod yr wythnosau nesaf i gyfleu negeseuon a chodi ymwybyddiaeth drwy'r cyfryngau cymdeithasol, grŵp cydgysylltu statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE Cymru, radio lleol, erthyglau newyddion a hysbysiadau i'r wasg gan Lywodraeth Cymru. Ac rydym ni'n parhau i ymgysylltu â byrddau iechyd lleol, awdurdodau lleol, swyddfeydd conswliaid, cartrefi gofal preifat, y comisiynydd pobl hŷn, y comisiynydd plant a nifer o sefydliadau trydydd sector arbenigol i dargedu grwpiau agored i niwed a sicrhau, lle nad yw unigolyn o bosibl yn gallu cyflwyno cais, bod gan ei gynrychiolydd neu warcheidwad y gefnogaeth i wneud hynny ar ei ran.
Ond, rydym ni'n canolbwyntio nid yn unig ar ddyddiad cau cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE, ond hefyd ar sut yr ydym ni'n cefnogi ein dinasyddion yn yr UE ar ôl 30 Mehefin. Rydym ni'n rhagweld y bydd angen cefnogaeth barhaus, o ganlyniad i geisiadau hwyr wedi'u gwneud yn unol â chanllawiau gweithwyr achos diweddaraf Llywodraeth y DU, ac rydym ni'n rhagweld y bydd apeliadau, a bydd angen ein cefnogaeth barhaus ar bob un ohonyn nhw. Ond gan edrych y tu hwnt i gymorth y broses, mae gan Lywodraeth Cymru a sector cyhoeddus Cymru rwymedigaeth statudol barhaus yn ogystal â rhwymedigaeth foesol i sicrhau bod hawliau dinasyddion yr UE yn cael eu diogelu ac yn parhau i gael eu cynnal. Rhwymedigaethau y mae'n rhaid i bob un ohonom ni chwarae ein rhan ynddyn nhw, a lle mae rheolau mewnfudo'r DU yn atal rhoi cymorth i'r rhai nad ydyn nhw eto wedi sicrhau statws sefydlog, rydym ni'n gweithio gyda'n hawdurdodau lleol i sicrhau ein bod ni i gyd yn gweithredu gyda thosturi a gwybodaeth ynghylch pa gymorth y mae modd ei roi ar waith. Yn ystod y misoedd nesaf, bydd Llywodraeth Cymru yn datblygu canllawiau cymorth arian cyhoeddus heb atebolrwydd, ar gyfer awdurdodau lleol, a fydd yn cael eu cyhoeddi yn ddiweddarach eleni.
Rhaid i bob un ohonom ni weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod dinasyddion yr UE yn cael eu trin yn deg ac yn mwynhau'r un hawliau ag yr oedd ganddyn nhw o'r blaen. Yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf, bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i godi ymwybyddiaeth o hawliau dinasyddion yr UE, ac mae eisoes wedi hyfforddi 350 o staff awdurdodau lleol rheng flaen ar hawliau mudwyr a hawliau i wasanaethau. Maes o law, bydd gwybodaeth ychwanegol i ddinasyddion yr UE ynghylch eu hawliau a'u hawliau i wasanaethau yng Nghymru ar gael drwy wefan Noddfa Llywodraeth Cymru.
Rwy'n gobeithio y bydd holl Aelodau'r Senedd yn cefnogi ymdrechion Llywodraeth Cymru i sicrhau bod holl ddinasyddion cymwys yr UE y mae angen iddyn nhw wneud cais am statws preswylydd sefydlog yn cael digon o gyfle i wneud hynny, eu bod yn parhau i gael eu trin yn deg a bod ganddyn nhw'r un cyfle i fanteisio ar yr un hawliau yr oedden nhw'n eu mwynhau pan oeddem ni dal yn yr Undeb Ewropeaidd.
Three years—. Thanks for your statement. Three years ago, in June 2018, the UK Government published its step-by-step guidance on applying to the EU settlement scheme, settled and pre-settled status, for EU, EEA and Swiss citizens and their families to apply to continue living in the UK after the application deadline of 30 June 2021—by coincidence, my mother's birthday. You referred to the total 87,960 applications made by EU citizens resident in Wales, 58 per cent of which have secured settled status and 40 per cent pre-settled status. Across our UK, latest UK Government statistics show 5,423,300 applications and, of these, 5,118,300 have so far been processed.
You referred to concerns, both for applicants who have secured pre-settled status and will still need to apply for settled status when they become eligible and people who have not yet applied to the scheme, and state that you have written to the UK Minister, Kevin Foster MP, calling for the deadline to be extended. However, how has the Welsh Government been working with the UK Government where, for example, Kevin Foster stated only last weekend
'Every day, thousands of people are being granted status under the hugely successful EU Settlement Scheme, and I would urge people who are eligible to apply as soon as possible to secure the status they deserve in UK law'?
We've already confirmed that someone who has applied to the scheme by the 30 June deadline but has not had the decision by then will have their rights protected until their application is decided.
You referred to Welsh Government support to EU citizens since 2019, which Welsh Conservatives have been pleased to support from the outset. This included the Welsh Government-funded service to assist EU nationals in Wales with registering for the EU settlement scheme, delivered through Flintshire citizens advice, Cardiff and Vale citizens advice and citizens advice Newport. And I was pleased, for example, to host a joint webinar with citizens advice Flintshire last July for EU, EEA or Swiss citizens to find out more about the help available for both the EU settlement scheme and employment and discrimination.
The UK Government Minister, Kevin Foster, has said that the UK Government has also given £22 million to 72 organisations to help vulnerable and harder to reach groups to apply, and the Home Office has over 1,500 people working on the scheme. How have you ensured that the schemes supported by the Welsh Government have complemented rather than replicated these UK Government schemes, and what figures can you share or will you be able to share with us evidencing the specific outcomes from Welsh Government support disaggregated from the support schemes funded by the UK Government?
Finally, there's particular concern about the number of older people who have not applied for settled status and about parents who seem unaware that they need to ensure that children, and even babies, apply for settled status this month. Listening to one of my favourite radio channels travelling down yesterday, Absolute Classic Rock, I heard UK Government adverts targeted at these specific groups accordingly. So, what specific action is the Welsh Government therefore taking, either with the UK Government or independently, to reach these groups of people?
Tair blynedd—. Diolch am eich datganiad chi. Dair blynedd yn ôl, ym mis Mehefin 2018, cyhoeddodd Llywodraeth y DU ei chanllawiau cam wrth gam ar wneud cais i gynllun preswylydd sefydlog yr UE, statws preswylydd cyn-sefydlog a sefydlog, i ddinasyddion yr UE, yr AEE a'r Swistir a'u teuluoedd i wneud cais i barhau i fyw yn y DU ar ôl y dyddiad cau ar gyfer gwneud cais, sef 30 Mehefin 2021—drwy gyd-ddigwyddiad, pen-blwydd fy mam. Gwnaethoch chi gyfeirio at gyfanswm y 87,960 o geisiadau sydd wedi'u gwneud gan ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru, y mae 58 y cant ohonyn nhw wedi sicrhau statws preswylydd sefydlog a 40 y cant wedi sicrhau statws preswylydd cyn-sefydlog. Ledled ein DU, mae ystadegau diweddaraf Llywodraeth y DU yn dangos bod 5,423,300 o geisiadau ac, o'r rhain, bod 5,118,300 wedi'u prosesu hyd yma.
Gwnaethoch chi gyfeirio at bryderon, ynghylch ymgeiswyr sydd wedi sicrhau statws preswylydd cyn-sefydlog ac y bydd dal angen iddyn nhw wneud cais ar gyfer statws preswylydd sefydlog pan fyddan nhw'n gymwys a phobl nad ydyn nhw wedi gwneud cais i'r cynllun eto, ac yr ydych chi'n dweud eich bod chi wedi ysgrifennu at Weinidog y DU, Kevin Foster AS, yn galw am ymestyn y dyddiad cau. Fodd bynnag, sut mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, er enghraifft pan ddywedodd Kevin Foster, dim ond y penwythnos diwethaf,
'Bob dydd, mae miloedd o bobl yn cael statws o dan Gynllun Statws Preswylwyr Sefydlog i Ddinasyddion yr UE hynod lwyddiannus, a byddwn i'n annog pobl sy'n gymwys i wneud cais cyn gynted â phosibl i sicrhau'r statws y maen nhw'n ei haeddu o dan gyfraith y DU'?
Rydym ni eisoes wedi cadarnhau y bydd hawliau unigolyn sydd wedi gwneud cais i'r cynllun erbyn y dyddiad cau ar 30 Mehefin ond nad yw wedi cael y penderfyniad erbyn hynny yn cael eu diogelu hyd nes y bydd penderfyniad ar ei gais.
Gwnaethoch chi gyfeirio at gefnogaeth Llywodraeth Cymru i ddinasyddion yr UE ers 2019, y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn falch o'u cefnogi o'r cychwyn cyntaf. Roedd hyn yn cynnwys y gwasanaeth wedi'i ariannu gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo gwladolion yr UE yng Nghymru i gofrestru ar gyfer cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE, wedi'i ddarparu drwy gyngor ar bopeth sir y Fflint, Cyngor ar Bopeth Caerdydd a'r Fro a chyngor ar bopeth Casnewydd. Ac roeddwn i'n falch, er enghraifft, o gynnal gweminar ar y cyd â chyngor ar bopeth sir y Fflint fis Gorffennaf diwethaf i ddinasyddion yr UE, yr AEE neu'r Swistir gael gwybod mwy am y cymorth sydd ar gael ar gyfer cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE a chyflogaeth a gwahaniaethu.
Mae Gweinidog Llywodraeth y DU, Kevin Foster, wedi dweud bod Llywodraeth y DU hefyd wedi rhoi £22 miliwn i 72 o sefydliadau i helpu grwpiau sy'n agored i niwed ac yn anoddach eu cyrraedd i wneud cais, ac mae gan y Swyddfa Gartref dros 1,500 o bobl yn gweithio ar y cynllun. Sut ydych chi wedi sicrhau bod y cynlluniau sydd wedi'u cefnogi gan Lywodraeth Cymru wedi ategu'r cynlluniau hyn gan Lywodraeth y DU yn hytrach na'u hailadrodd, a pha ffigurau y gallwch chi eu rhannu neu a fyddwch chi'n gallu eu rhannu â ni yn dangos tystiolaeth o ganlyniadau penodol cymorth Llywodraeth Cymru wedi'u dadgyfuno o'r cynlluniau cymorth sydd wedi'u hariannu gan Lywodraeth y DU?
Yn olaf, mae pryder penodol ynghylch nifer y bobl hŷn nad ydyn nhw wedi gwneud cais am statws preswylydd sefydlog ac am rieni nad ydyn nhw'n ymwybodol bod angen iddyn nhw sicrhau bod plant, a hyd yn oed babanod, yn gwneud cais am statws preswylydd sefydlog y mis hwn. Wrth wrando ar un o fy hoff sianelau radio yn teithio i lawr ddoe, Absolute Classic Rock, clywais i hysbysebion Llywodraeth y DU wedi'u targedu at y grwpiau penodol hyn yn unol â hynny. Felly, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, naill ai gyda Llywodraeth y DU neu'n annibynnol, i gyrraedd y grwpiau hyn o bobl?
Well, thank you very much, Mark Isherwood, and I very much welcome you back into the Senedd, alongside myself, and obviously covering these key issues of social justice. And I thank you for not only your questions and points but also for urging people to apply, obviously across your region and across Wales. And I know that will be, I'm sure, echoed by all Senedd Members today.
Indeed, we also welcome the progress that has been made in Wales, and I would say that that's progress that's been made as a result of partnership—not just partnership with the UK Government but also with our EU citizens support co-ordination group. I think that's a very important group to comment on, because it's about co-ordinating the delivery of EUSS advice and support services in Wales. The EU settlement scheme Wales co-ordination group brings together successful Home Office grant recipients, delivering in Wales with other key delivery partners and agencies, and it does actually co-ordinate successful delivery, which is of course the question you're asking me in terms of the outcomes. It does co-ordinate that delivery of EUSS advice and support, sharing reports on the work of supporting organisations. And you've mentioned Mind, Flintshire Mind, and we obviously welcome—. Sorry, Flintshire citizens advice. Mind is also another organisation that has been very engaged as well, and there may be Mind organisations in your region playing a part, but certainly Citizens Advice has been crucial. We've funded Citizens Advice since 2019; they're providing general and specialist advice covering a range of issues, and that includes settled status applications, social welfare, benefits, and also employment and workplace matters. Now the crucial point for us is that we have extended that funding to these organisations, not just Citizens Advice, but also to Mind, TGP Cymru, Settled, Newport Mind—which actually covers a lot of Mind organisations, as I said—Newfields Law, as well as the Royal Association for Deaf people, which is important in recognising there are vulnerable people, as you've mentioned, older people, particularly in terms of making sure that we reach out to them, but also the older people's commissioner and the children's commissioner extensively engaged as well in our communications strategy. So, working to deliver, but these are crucial days, aren't they, crucial times, crucial days and weeks as we move forward and we need to get that assurance from the UK Government that they will be flexible, they will recognise the needs and the issues around vulnerable people.
Now I have mentioned my letter to Kevin Foster MP, the Minister for Future Borders and Immigration, and I'm very happy to share that letter to Members following my statement today. And I have asked to ensure that the Home Office's caseworker guidance should offer that level of flexibility and reassurance for those who have complex cases—for whatever reason, they are unable to submit an application by the deadline—and I have urged the UK Government to monitor the application of this guidance and ensure it remains fit for purpose. And I also did say—. Again, I restated my position that we feel that the deadline, the EUSS application deadline itself, should be extended to ensure that, come 30 June, we're not left with EU citizens who haven't been able to make that application, and to recognise that they are in very challenging times. So, I hope, Mark Isherwood, you and your colleagues will also pass that message to the UK Government.
Wel, diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, ac rwyf i wir yn eich croesawu'n yn ôl i'r Senedd, ochr yn ochr â mi, ac yn amlwg yn ymdrin â'r materion allweddol hyn sy'n ymwneud â chyfiawnder cymdeithasol. Ac rwy'n diolch i chi nid yn unig am eich cwestiynau a'ch pwyntiau ond hefyd o ran annog pobl i wneud cais, yn amlwg ledled eich rhanbarth a ledled Cymru. A gwn i y bydd holl Aelodau'r Senedd heddiw yn adleisio hynny, rwy'n siŵr.
Yn wir, rydym ni hefyd yn croesawu'r cynnydd sydd wedi'i wneud yng Nghymru, a byddwn i'n dweud bod hynny'n gynnydd sydd wedi'i wneud o ganlyniad i bartneriaeth—nid dim ond partneriaeth â Llywodraeth y DU ond hefyd gyda'n grŵp cydgysylltu cymorth dinasyddion yr UE. Rwy'n credu bod hwnnw'n grŵp pwysig iawn i wneud sylwadau arno, oherwydd mae'n ymwneud â chydgysylltu'r gwaith o ddarparu gwasanaethau cyngor a chymorth statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE yng Nghymru. Mae grŵp cydgysylltu statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE yng Nghymru yn dwyn ynghyd y rhai sydd wedi llwyddo i gael grant gan y Swyddfa Gartref, ac yn cyflawni yng Nghymru gyda phartneriaid ac asiantaethau cyflawni allweddol eraill, ac mae'n cydlynu darpariaeth lwyddiannus, sef y cwestiwn yr ydych chi'n ei ofyn i mi, wrth gwrs, o ran y canlyniadau. Mae'n cydgysylltu'r gwaith o ddarparu cyngor a chymorth statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE, gan rannu adroddiadau ar waith cefnogi sefydliadau. Ac rydych chi wedi sôn am Mind, Mind sir y Fflint, ac rydym yn amlwg yn croesawu—. Mae'n ddrwg gennyf, Cyngor ar Bopeth sir y Fflint. Mae Mind hefyd yn sefydliad arall sydd wedi bod yn ymgysylltu'n helaeth hefyd, ac efallai bod sefydliadau Mind yn eich rhanbarth chi'n chwarae rhan, ond yn sicr mae Cyngor ar Bopeth wedi bod yn hollbwysig. Rydym ni wedi ariannu Cyngor ar Bopeth ers 2019; maen nhw'n darparu cyngor cyffredinol ac arbenigol sy'n ymdrin ag amrywiaeth o faterion, ac mae hynny'n cynnwys ceisiadau statws preswylydd sefydlog, lles cymdeithasol, budd-daliadau, a hefyd materion cyflogaeth a gweithle. Nawr, y pwynt hollbwysig i ni yw ein bod ni wedi ymestyn y cyllid hwnnw i'r sefydliadau hyn, nid Cyngor ar Bopeth yn unig, ond hefyd i Mind, TGP Cymru, Settled, Mind Casnewydd—sydd mewn gwirionedd yn cynnwys llawer o sefydliadau Mind, fel y dywedais—Newfields Law, yn ogystal â Chymdeithas Frenhinol Pobl Fyddar, sy'n bwysig o ran cydnabod bod pobl sy'n agored i niwed , fel yr ydych chi wedi sôn amdanyn nhw, pobl hŷn, yn enwedig o ran sicrhau ein bod yn estyn atyn nhw, ond hefyd y comisiynydd pobl hŷn a'r comisiynydd plant yn ymgysylltu'n helaeth yn ogystal â'n strategaeth gyfathrebu. Felly, gweithio i gyflawni, ond mae'r rhain yn ddyddiau tyngedfennol, on'd ydyn nhw, amseroedd tyngedfennol, dyddiau ac wythnosau tyngedfennol wrth i ni symud ymlaen ac mae angen i ni gael y sicrwydd hwnnw gan Lywodraeth y DU y byddan nhw'n hyblyg, byddan nhw'n cydnabod yr anghenion a'r materion sy'n ymwneud â phobl sy'n agored i niwed.
Nawr, rwyf i wedi sôn am fy llythyr at Kevin Foster AS, Gweinidog Ffiniau'r Dyfodol a Mewnfudo, ac rwy'n hapus iawn i rannu'r llythyr hwnnw â'r Aelodau yn dilyn fy natganiad heddiw. Ac rwyf i wedi gofyn am sicrwydd y dylai canllawiau gweithiwr achos y Swyddfa Gartref gynnig y lefel honno o hyblygrwydd a sicrwydd i'r rheini sydd ag achosion cymhleth—am ba reswm bynnag, na allan nhw gyflwyno cais erbyn y dyddiad cau—ac rwyf i wedi annog Llywodraeth y DU i fonitro'r modd y caiff y canllawiau hyn eu cymhwyso a sicrhau ei fod yn parhau'n addas at y diben. A dywedais i hefyd—. Unwaith eto, rwyf i'n ailddatgan fy safbwynt ein bod ni'n teimlo y dylai'r dyddiad cau gael ei ymestyn, dyddiad cau cais statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE ei hun, er mwyn sicrhau, ar 30 Mehefin, nad ydym ni'n cael ein gadael gyda dinasyddion yr UE nad ydyn nhw wedi gallu gwneud y cais hwnnw, ac i gydnabod eu bod nhw mewn cyfnod heriol iawn. Felly, gobeithio, Mark Isherwood, y byddwch chi a'ch cyd-Aelodau hefyd yn trosglwyddo'r neges honno i Lywodraeth y DU.
Siaradwr Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesman, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei datganiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to the Minister for her statement.
It's important that people wishing to apply for this scheme are offered as much support as possible, and, as has been mentioned previously, the deadline is fast approaching at the end of this month. In the last Senedd, the External Affairs and Additional Legislation Committee wrote to the Welsh Government with their recommendations. Their recommendations were for the Welsh Government to reiterate its support for these citizens, that they ensure that the support extends beyond the deadline, that they provide digital accessibility support, and that they provide support to Welsh employers to help them navigate the new immigration system.
It would be useful to hear from the Minister whether these recommendations have been accepted and implemented, and, if not, why not. There were already issues with the scheme; the pandemic has not only made these issues worse, but it has introduced new challenges for EU citizens applying to the scheme. This can be seen in the uptake and the application rate. Despite the high numbers of initial applications to the scheme, the application rate in Wales slowed down during the first pandemic. Could the Minister comment on whether there has been a slowing down in the application rate during the second wave, as was seen in the first, and will this mean that some people will miss out?
Also, according to the EU ambassador to the UK, some EU citizens have reported that travel restrictions mean that they could not access their documentation. This documentation is needed as proof of their residence in the UK. Is the Minister aware of this being a widespread issue, and, if so, has the Welsh Government offered or provided support to those impacted?
One area of particular concern to me is the digital-only nature of the application. The pandemic has intensified the UK's digital divide, and, as the scheme is a digital-only application process, it poses particular challenges for vulnerable groups already affected by the digital gap, such as older people and the homeless. We need to acknowledge these needs of the most vulnerable citizens, particularly those who might be at risk of digital exclusion. Could the Minister outline what particular steps has the Welsh Government taken to try and overcome and bridge this divide to ensure that no-one is left behind?
Further reports have outlined how EU citizens in Wales may struggle to qualify for full settled status as a result of the pandemic. The director of the Migration Observatory warned that people with pre-settled status may not know that they need to convert their status through a second application, and might forget the deadline without reminders. Is the Government confident that they are doing everything they can to ensure that those who need to make a second application are receiving reminders to do so? Additionally, the EU ambassador to the UK also explained that some EU citizens with pre-settled statuses have had to leave the UK during the pandemic. These citizens may be stranded in different countries due to travel restrictions. These citizens may struggle to provide the evidence of five years' continuous residence needed to get settled status. Has the Welsh Government therefore considered alternative strategies to support citizens who missed the application deadline, or missed application criteria, due to the circumstances caused by COVID-19?
Of course, ultimately this is a Home Office and Westminster matter, and I'm sure I'd be right in saying that perhaps this system and the new incoming immigration system from Westminster isn't the system that we or the Welsh Government would like to see. However, for now it is Westminster that controls this matter. Bearing in mind that some people will miss out on this scheme for these reasons, what further support will the Welsh Government give? Finally, will the Minister urge her counterparts in Westminster to put in place a robust appeals process for the people whose applications are yet to be completed due to the impact of the pandemic, to ensure, in the words of the First Minister in his open letter to EU citizens, that they
'are, and always will be, welcome in Wales'?
Diolch yn fawr.
Mae'n bwysig bod pobl sy'n dymuno gwneud cais ar gyfer y cynllun hwn yn cael cynnig cymaint o gymorth â phosibl, ac, fel sydd wedi'i grybwyll eisoes, mae'r dyddiad cau'n prysur agosáu ddiwedd y mis hwn. Yn y Senedd ddiwethaf, ysgrifennodd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol at Lywodraeth Cymru gyda'u hargymhellion. Eu hargymhellion oedd i Lywodraeth Cymru ailadrodd ei chefnogaeth i'r dinasyddion hyn, eu bod yn sicrhau bod y cymorth yn ymestyn y tu hwnt i'r dyddiad cau, eu bod yn darparu cymorth hygyrchedd digidol, a'u bod yn rhoi cymorth i gyflogwyr Cymru i'w helpu i lywio'r system fewnfudo newydd.
Byddai'n ddefnyddiol clywed gan y Gweinidog a yw'r argymhellion hyn wedi'u derbyn a'u gweithredu, ac, os nad ydyn nhw, pam. Roedd problemau eisoes gyda'r cynllun; mae'r pandemig nid yn unig wedi gwneud y materion hyn yn waeth, ond mae wedi cyflwyno heriau newydd i ddinasyddion yr UE sy'n gwneud cais i'r cynllun. Mae'n bosibl gweld hyn yn y nifer sy'n manteisio ar y cais a'r gyfradd ymgeisio. Er gwaethaf y niferoedd uchel o geisiadau cychwynnol i'r cynllun, arafodd y gyfradd ymgeisio yng Nghymru yn ystod y pandemig cyntaf. A wnaiff y Gweinidog ddweud a fu arafu yn y gyfradd ymgeisio yn ystod yr ail don, fel y gwelwyd yn y gyntaf, ac a fydd hyn yn golygu y bydd rhai pobl ar eu colled?
Hefyd, yn ôl llysgennad yr UE i'r DU, mae rhai o ddinasyddion yr UE wedi adrodd bod cyfyngiadau teithio yn golygu na allen nhw gael gafael ar eu dogfennau. Mae angen y ddogfennaeth hon fel prawf eu bod yn preswylio yn y DU. A yw'r Gweinidog yn ymwybodol bod hwn yn fater eang, ac, os felly, a yw'r rhai yr effeithiwyd arnyn nhw wedi cael cynnig neu wedi cael cymorth gan Lywodraeth Cymru?
Un maes sy'n peri pryder arbennig i mi yw natur ddigidol yn unig y cais. Mae'r pandemig wedi dwysáu rhaniad digidol y DU, a gan fod y cynllun yn broses ymgeisio ddigidol yn unig, mae'n cynnig heriau penodol i grwpiau agored i niwed y mae'r bwlch digidol eisoes yn effeithio arnyn nhw, fel pobl hŷn a phobl ddigartref. Mae angen i ni gydnabod anghenion y dinasyddion mwyaf agored i niwed, yn enwedig y rheini a allai fod mewn perygl o gael eu hallgáu'n ddigidol. A wnaiff y Gweinidog amlinellu pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i geisio goresgyn a phontio'r rhaniad hwn er mwyn sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl?
Mae adroddiadau pellach wedi amlinellu sut y gallai dinasyddion yr UE yng Nghymru ei chael hi'n anodd bod yn gymwys i gael statws preswylydd sefydlog llawn o ganlyniad i'r pandemig. Rhybuddiodd cyfarwyddwr yr Arsyllfa Ymfudo nad yw pobl sydd â statws cyn-sefydlog yn gwybod bod angen iddyn nhw drosi eu statws drwy ail gais, ac y gallen nhw anghofio'r dyddiad cau heb gael eu hatgoffa. A yw'r Llywodraeth yn ffyddiog ei bod yn gwneud popeth o fewn ei gallu i sicrhau bod y rhai y mae angen iddyn nhw wneud ail gais yn cael eu hatgoffa i wneud hynny? Yn ogystal, eglurodd llysgennad yr UE i'r DU hefyd fod rhai dinasyddion o'r UE sydd â statws preswylydd cyn-sefydlog wedi gorfod gadael y DU yn ystod y pandemig. Mae'n bosibl bod y dinasyddion hyn wedi cael eu gadael mewn gwahanol wledydd oherwydd cyfyngiadau teithio. Efallai y bydd y dinasyddion hyn yn ei chael hi'n anodd darparu'r dystiolaeth o bum mlynedd o breswylio parhaus sydd ei hangen i gael statws sefydlog. Felly, a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried strategaethau eraill i gefnogi dinasyddion a fethodd y dyddiad cau ar gyfer gwneud cais, neu a fethodd feini prawf ymgeisio, oherwydd yr amgylchiadau a achoswyd gan COVID-19?
Wrth gwrs, mater i'r Swyddfa Gartref a San Steffan yw hwn yn y pen draw, ac rwy'n siŵr y byddwn i'n iawn wrth ddweud efallai nad y system hon a'r system fewnfudo newydd o San Steffan yw'r system yr hoffem ni na Llywodraeth Cymru ei gweld. Fodd bynnag, San Steffan sy'n rheoli'r mater hwn am y tro. O gofio y bydd rhai pobl yn colli'r cynllun hwn oherwydd y rhesymau hyn, pa gymorth arall y bydd Llywodraeth Cymru yn ei roi? Yn olaf, a wnaiff y Gweinidog annog ei chymheiriaid yn San Steffan i sefydlu proses apelio gadarn ar gyfer y bobl nad yw eu ceisiadau wedi'u cwblhau eto oherwydd effaith y pandemig, er mwyn sicrhau, yng ngeiriau'r Prif Weinidog yn ei lythyr agored at ddinasyddion yr UE,
'y bydd croeso ichi bob amser yma yng Nghymru'?
Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Peredur, and thank you very much for those key, important points. I'm very glad you also drew attention to the report of the Welsh Affairs Committee. It has been a matter of great concern as a result of the pandemic. That's why the deadline, we wish to—. We've asked the UK Government repeatedly, pressed the UK Government, to extend the deadline of 30 June 2021, particularly in light of the pandemic, but sadly to no avail. But I actually have mentioned that, as a result of many representations—. In my statement, I drew attention to the fact that the review and updating of caseworker guidance has meant that we've got more flexibility. But obviously we will have to monitor that very carefully with those organisations that we're funding, and extending the funding, of course, to make sure that they can support people.
But just to give you some idea of what that flexibility means, it gives caseworkers the discretion to accept late applications where they believe there are reasonable grounds, and I have urged, and I continue to urge, the UK Government to monitor the guidance and ensure it remains fit for purpose post the end of the month. But of course, as you've said, it's not the end of the process for many. Those receiving pre-settled status will have to reapply for settled status when enough time has elapsed for them to do so, and the support that they will need may need to continue. We need to ensure—although obviously we're working in partnership not just with the UK Government, but with our local authorities and all the specialist organisations that I've mentioned already that we're funding to ensure that we can reach out to those more vulnerable EU citizens. We are concerned about the number who may not secure the settled status, and it may be for different reasons. We must, and the UK Government must, acknowledge and address that situation post June 2021, because we could have thousands of EU citizens left without clear status in the UK through no fault of their own. I have mentioned the EU settled status Wales co-ordination group, and I think it's important to recognise how they've been working since 2019 to promote public awareness and participation in the EUSS in Wales, maximising citizen access through very focused publicity—I've mentioned the communications campaign—but also identifying any gaps in the current supported provision to assist the Welsh Government and Home Office in finding solutions to overcome any issues. Just to give you some idea of who sits on that group: Welsh Government, Newfields Law, Wales civil society forum on Brexit—which, of course, reaches out to every community across Wales—Citizens Advice Cymru, Migrant Help, Newport Mind, Wales Council for Voluntary Action, TGP Cymru, Welsh Local Government Association, Settled, Wales TUC, and so many other specialist organisations.
I just want to also thank you for mentioning the letter that the First Minister wrote on 6 March of this year. He wrote an open letter to all EU nationals living in Wales, urging them to apply and to do so before the deadline in June, published in 11 languages. And again, you've given me the opportunity to say that the message from the First Minister was to say that you, your families, will always be welcome in Wales. And we want to make sure that your contribution, which you make to our communities, our public services and our businesses, is recognised as invaluable and
'how hard the last few years have been for you, with all the uncertainty that Brexit has brought'.
That's what he said in his letter. He continues:
'and now, an ongoing pandemic which has made a difficult situation much harder to deal with.'
Over the next few days, you will hear more messages of that kind coming forth from the Welsh Government.
Diolch yn fawr, Peredur, a diolch yn fawr am y pwyntiau allweddol, pwysig yna. Rwy'n falch iawn eich bod chi hefyd wedi tynnu sylw at adroddiad y Pwyllgor Materion Cymreig. Mae wedi bod yn destun pryder mawr o ganlyniad i'r pandemig. Dyna pam y mae'r dyddiad cau, yr ydym ni eisiau ei gael—. Rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU, wedi pwyso ar Lywodraeth y DU, dro ar ôl tro, i ymestyn y dyddiad cau, sef 30 Mehefin 2021, yn enwedig yng ngoleuni'r pandemig, ond yn anffodus roedd hynny'n ofer. Ond rwyf i wedi sôn am hynny, o ganlyniad i lawer o sylwadau—. Yn fy natganiad, gwnes i dynnu sylw at y ffaith bod adolygu a diweddaru canllawiau gweithwyr achos wedi golygu bod gennym ni fwy o hyblygrwydd. Ond mae'n amlwg y bydd yn rhaid i ni fonitro hynny'n ofalus iawn gyda'r sefydliadau hynny yr ydym ni'n eu hariannu, ac ymestyn y cyllid, wrth gwrs, i sicrhau y gallan nhw gefnogi pobl.
Ond er mwyn rhoi rhyw syniad i chi o'r hyn y mae'r hyblygrwydd hwnnw'n ei olygu, mae'n rhoi disgresiwn i weithwyr achos dderbyn ceisiadau hwyr pryd y maen nhw'n credu bod sail resymol, ac rwyf i wedi annog Llywodraeth y DU, ac rwy'n parhau i'w hannog, i fonitro'r canllawiau a sicrhau eu bod yn parhau'n addas i'r diben ar ôl diwedd y mis. Ond wrth gwrs, fel yr ydych chi wedi dweud, nid dyma ddiwedd y broses i lawer. Bydd yn rhaid i'r rhai sy'n cael statws cyn-sefydlog ailymgeisio ar gyfer statws sefydlog pan fydd digon o amser wedi mynd heibio iddyn nhw wneud hynny, ac efallai y bydd angen i'r cymorth y bydd ei angen arnyn nhw barhau. Mae angen i ni sicrhau—er ein bod ni'n amlwg yn gweithio mewn partneriaeth nid yn unig â Llywodraeth y DU, ond gyda'n hawdurdodau lleol a'r holl sefydliadau arbenigol yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw eisoes ein bod ni'n eu hariannu i sicrhau y gallwn ni gyrraedd dinasyddion yr UE mwyaf agored i niwed. Rydym ni'n pryderu ynghylch y nifer na fyddan nhw efallai'n sicrhau'r statws sefydlog, ac efallai bod hynny oherwydd gwahanol resymau. Rhaid i ni, a rhaid i Lywodraeth y DU gydnabod ac ymdrin â'r sefyllfa honno ar ôl mis Mehefin 2021, oherwydd gallem ni gael miloedd o ddinasyddion yr UE ar ôl heb statws clir yn y DU heb fod unrhyw fai arnyn nhw eu hunain. Rwyf i wedi sôn am grŵp cydlynu statws sefydlog yr UE yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig cydnabod sut y maen nhw wedi bod yn gweithio ers 2019 i hyrwyddo ymwybyddiaeth y cyhoedd a chyfranogiad yn y cynllun statws preswylwyr sefydlog i ddinasyddion yr UE yng Nghymru, i wneud y gorau posibl o gyfle dinasyddion i fanteisio arno drwy gyhoeddusrwydd wedi'i ganolbwyntio'n benodol iawn—rwyf i wedi sôn am yr ymgyrch gyfathrebu—ond hefyd nodi unrhyw fylchau yn y ddarpariaeth bresennol sydd wedi'i chefnogi i gynorthwyo Llywodraeth Cymru a'r Swyddfa Gartref i ddod o hyd i atebion i oresgyn unrhyw faterion. I roi rhyw syniad i chi pwy sy'n eistedd ar y grŵp hwnnw: Llywodraeth Cymru, Newfields Law, Fforwm Cymdeithas Sifil Cymru ar Brexit—sydd, wrth gwrs, yn estyn at bob cymuned ledled Cymru—Cyngor ar Bopeth Cymru, Cymorth Mudwyr, Mind Casnewydd, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, TGP Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Settled, TUC Cymru, a nifer fawr o sefydliadau arbenigol eraill.
Hoffwn i ddiolch i chi hefyd am sôn am y llythyr a ysgrifennodd y Prif Weinidog ar 6 Mawrth eleni. Ysgrifennodd lythyr agored at holl wladolion yr UE sy'n byw yng Nghymru, gan eu hannog i wneud cais ac i wneud hynny cyn y dyddiad cau ym mis Mehefin, wedi'i gyhoeddi mewn 11 iaith. Ac eto, rydych chi wedi rhoi'r cyfle i mi ddweud mai diben y neges gan y Prif Weinidog oedd dweud y bydd croeso i chi, eich teuluoedd, bob amser yng Nghymru. Ac rydym ni eisiau sicrhau bod eich cyfraniad, yr ydych chi'n ei wneud i'n cymunedau, ein gwasanaethau cyhoeddus a'n busnesau, yn cael ei gydnabod fel cyfraniad amhrisiadwy a
'Rwy’n deall pa mor anodd y mae’r blynyddoedd diwethaf wedi bod i chi, gydag ansicrwydd Brexit'.
Dyna'r hyn a ddywedodd yn ei lythyr. Mae'n parhau:
'ac yn awr gyda phandemig parhaus sydd wedi gwneud ymdopi gyda sefyllfa anodd yn anoddach fyth.'
Yn ystod y dyddiau nesaf, byddwch chi'n clywed rhagor o negeseuon o'r fath gan Lywodraeth Cymru.
Jenny Rathbone. You are unmuted.
Jenny Rathbone. Rydych chi wedi'ch dad-dawelu.
Thank you very much. Sorry, I didn't realise I was unmuted. Thank you very much indeed for the statement, Jane Hutt. I think it's really good to know how much attention is being paid to this important matter, certainly for many, many of my constituents. I thank you for the money you've invested in Newfields Law, the CAB and the voluntary organisation, Settled. I was very interested in your latest estimate of the numbers affected by this measure. So, we can see that of the nearly 88,000 people who've applied, 40 per cent have still only got pre-settled status and you do wonder why people are being given this pre-settled status when we're talking about people who've been here for years and years, in the main.
And, in addition to that, it enables us to see that there are approximately 7,000 people who have yet to apply, and may not even be aware that they are required to do so. As the Plaid spokesperson earlier pointed out, many people are digitally excluded and I particularly worry for those on limited incomes, either living on savings or a small pension or those on modest wages, who may simply not realise that you don't actually have to pay to apply for settled status, even though there are—
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ddrwg gennyf i, nid oeddwn i'n sylweddoli fy mod i wedi dy nad-dawelu. Diolch yn fawr iawn am y datganiad, Jane Hutt. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn gwybod faint o sylw sy'n cael ei roi i'r mater pwysig hwn, yn sicr i lawer o fy etholwyr. Diolch am yr arian yr ydych chi wedi'i fuddsoddi yn Newfields Law, Cyngor ar Bopeth a'r mudiad gwirfoddol, Settled. Roedd gennyf i ddiddordeb mawr yn eich amcangyfrif diweddaraf o'r niferoedd yr effeithir arnyn nhw gan y mesur hwn. Felly, gallwn ni weld, o'r bron i 88,000 o bobl sydd wedi gwneud cais, mai dim ond statws cyn-sefydlog a gafodd 40 y cant o hyd ac mae'n codi'r cwestiwn tybed pam y mae pobl yn cael y statws cyn-sefydlog hwn pan yr ydym ni'n sôn am bobl sydd wedi bod yma ers blynyddoedd maith, ar y cyfan.
Ac, yn ogystal â hynny, mae'n ein galluogi ni i weld bod tua 7,000 o bobl nad ydyn nhw wedi gwneud cais eto, ac efallai nad ydyn nhw hyd yn oed yn ymwybodol ei bod yn ofynnol iddyn nhw wneud hynny. Fel y nododd llefarydd y Blaid yn gynharach, mae llawer o bobl wedi'u hallgáu'n ddigidol ac rwy'n poeni'n benodol am y rheini ar incwm cyfyngedig, naill ai'n byw ar gynilion neu bensiwn bach neu'r rhai ar gyflogau cymedrol, nad ydyn nhw efallai'n sylweddoli nad oes rhaid i chi dalu i wneud cais am statws preswylydd sefydlog, er bod—
Can you come to your question now, please?
A wnewch chi ddod at eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?
—many hidden charges to gather the required evidence. So, I just want you to say a little bit more about how local authorities and Government are going to deal with people who may not have recourse to public funds. You know, the Conservative spokesperson says they're not going to be treated as people who are no longer able to get public services, but that's been said before in relation to other people. So, I just wondered if you could say a little bit more about what exactly local authorities and the Welsh Government are going to do to people who have their claims rejected, even if they've lived here for years.
—llawer o daliadau cudd i gasglu'r dystiolaeth ofynnol. Felly, hoffwn i chi ddweud ychydig mwy am sut y mae awdurdodau lleol a'r Llywodraeth yn mynd i ymdrin â phobl nad oes ganddyn nhw efallai hawl i gael arian cyhoeddus. Wyddoch chi, mae llefarydd y Ceidwadwyr yn dweud na fyddan nhw'n cael eu trin fel pobl nad ydyn nhw bellach yn gallu cael gwasanaethau cyhoeddus, ond mae hynny wedi cael ei ddweud o'r blaen o ran pobl eraill. Felly, tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am beth yn union y mae awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud i bobl y caiff eu ceisiadau'n eu gwrthod, hyd yn oed os ydyn nhw wedi byw yma ers blynyddoedd.
Thank you very much to Jenny Rathbone for the recognition of the importance of this statement, and also the recognition of the needs and circumstances of your constituents, particularly those who are the most excluded and on lower incomes and who haven't had access to the information that they require to ensure that they do get their applications in.
Also, many people are not aware, and perhaps just for a moment I can explain the difference between settled status and pre-settled status. You'll usually get settled status if you've lived in the UK for a continuous five-year period, known as 'continuous residence'. Obviously, to meet that criteria, it has to ensure that you've had at least six months in any 12-month period, and there are exceptions. Once you get that settled status you can stay in the UK as long as you like, and you'll also be able to apply for British citizenship if you're eligible. But pre-settled status is about when you haven't got five years continuous residence when you apply; you will usually get pre-settled status. You must have started living in the UK by 31 December 2020, unless you're applying as an existing close member of a family of an EU citizen who had started living here by then. So, there are complexities, aren't there, Jenny, and Members here, about how we can ensure we get this information out. I'm grateful for your question, because it actually shows how much more we need to do in the days ahead to reach out to people.
I want to just finally say that local authorities are engaged in this very fully. There's been a local authority training programme. Over 400 individuals will be trained through a scheme for housing and social services staff to ensure that they understand migrant rights and entitlements to services post Brexit. Indeed, we have given funding to continue EU transition support to local authorities across Wales, so they have a co-ordinator in each authority and a central support programme, delivered by the Welsh Local Government Association.
Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am gydnabod pwysigrwydd y datganiad hwn, a hefyd i gydnabod anghenion ac amgylchiadau eich etholwyr, yn enwedig y rheini sydd wedi'u hallgáu fwyaf ac ar incwm is ac nad ydyn nhw wedi cael gweld yr wybodaeth sydd ei hangen arnyn nhw i sicrhau eu bod yn cyflwyno eu ceisiadau.
Hefyd, nid yw llawer o bobl yn ymwybodol, ac efallai am eiliad yn unig y gallaf i egluro'r gwahaniaeth rhwng statws sefydlog a statws cyn-sefydlog. Fel arfer byddwch chi'n cael statws preswylydd sefydlog os ydych chi wedi byw yn y DU am gyfnod parhaus o bum mlynedd, yr enw ar hyn yw 'preswylfa barhaus'. Yn amlwg, er mwyn bodloni'r meini prawf hynny, rhaid sicrhau eich bod chi wedi cael o leiaf chwe mis mewn unrhyw gyfnod o 12 mis, ac mae eithriadau. Ar ôl cael y statws preswylydd sefydlog hwnnw gallwch chi aros yn y DU cyhyd ag y mynnoch chi, a byddwch chi hefyd yn gallu gwneud cais am ddinasyddiaeth Brydeinig os ydych chi'n gymwys. Ond mae statws cyn-sefydlog yn ymwneud â phan nad ydych chi wedi preswylio am bum mlynedd yn barhaus pan fyddwch chi'n gwneud cais; byddwch chi fel arfer yn cael statws cyn-sefydlog. Mae'n rhaid eich bod chi wedi dechrau byw yn y DU erbyn 31 Rhagfyr 2020, oni bai eich bod chi'n gwneud cais fel aelod agos presennol o deulu dinesydd yr UE a oedd wedi dechrau byw yma erbyn hynny. Felly, mae cymhlethdodau, onid oes, Jenny, ac Aelodau yma, ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau ein bod ni'n dosbarthu'r wybodaeth hon. Rwy'n ddiolchgar am eich cwestiwn, oherwydd mae'n dangos faint yn fwy y mae angen i ni ei wneud yn y dyddiau i ddod i estyn at bobl.
I orffen, hoffwn i ddweud o'r diwedd fod awdurdodau lleol yn ymwneud â hyn yn llawn iawn. Cafwyd rhaglen hyfforddi awdurdodau lleol. Bydd mwy na 400 o unigolion yn cael eu hyfforddi drwy gynllun ar gyfer staff tai a gwasanaethau cymdeithasol i sicrhau eu bod nhw'n deall hawliau a hawliau mudwyr i wasanaethau ar ôl Brexit. Yn wir, rydym ni wedi rhoi cyllid i barhau â chymorth pontio'r UE i awdurdodau lleol ledled Cymru, felly mae ganddyn nhw gydgysylltydd ym mhob awdurdod a rhaglen gymorth ganolog, wedi'i darparu gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru.
Weinidog, dim ond yr wythnos diwethaf dywedodd Kate Smart, prif swyddog gweithredol Settled:
Minister, just last week, Kate Smart, chief executive officer of Settled, said:
'many who have lived in the UK for decades...are only just realising they must apply to the scheme.'
'mae llawer sydd wedi byw yn y DU ers degawdau...dim ond nawr yn sylweddoli bod yn rhaid iddyn nhw wneud cais i'r cynllun.'
Wel, mae fy nheulu Welsh-Italian yn iawn nawr, diolch byth. Maen nhw wedi bod trwy'r broses. Roedd y cyngor a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru yn ddefnyddiol, ond roedd aelodau'r teulu yn helpu aelodau eraill o'r teulu hefyd. Ond mae fy nghwestiwn yn syml iawn. Yn yr wythnosau olaf hyn, beth allwn ni ei wneud, fel Aelodau o'r Senedd, i annog pobl i gymryd rhan yn ein hardaloedd lleol?
Well, my Welsh-Italian family have been through the process and are fine now. The advice provided by Welsh Government was useful, but family members also helped other family members through the process too. But my question is simple. In these final weeks, what can we do as Members of the Senedd to encourage people to get involved in our local areas?
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, and thank you for giving that very real and personal example of your Welsh-Italian family and how they have accessed and achieved that settled status, which is what we need to ensure all our citizens who are eligible are able to do.
You asked a specific question about Members of the Senedd. I think, probably, all of you are already thinking, 'What can I do?' They can encourage constituents to apply by sharing information. I would say columns in the local newspaper, and social media is crucial. Look to your local Citizens Advice. Ask your local authority EU co-ordinator what they're doing. Reach out publicly, as you are a trusted Member, a Senedd Member, and we need to ensure that we get to the local radio stations, local newspapers, social media, and give the information that I've identified in my statement.
Diolch yn fawr, Huw Irranca-Davies, a diolch am roi'r enghraifft real a phersonol iawn yna o'ch teulu Cymreig-Eidalaidd a sut y maen nhw wedi cael a chyflawni'r statws preswylydd sefydlog hwnnw, sef yr hyn sydd ei angen i sicrhau bod ein holl ddinasyddion sy'n gymwys, yn gallu gwneud hynny.
Fe wnaethoch chi ofyn cwestiwn penodol am Aelodau'r Senedd. Rwy'n credu, mae'n debyg, fod pob un ohonoch chi eisoes yn meddwl, 'Beth allaf i ei wneud?' Gallan nhw annog etholwyr i wneud cais drwy rannu gwybodaeth. Byddwn i'n dweud bod colofnau yn y papur newydd lleol, a'r cyfryngau cymdeithasol yn hollbwysig. Trowch at eich gwasanaeth Cyngor ar Bopeth lleol. Gofynnwch i gydlynydd UE eich awdurdod lleol beth y mae'n ei wneud. Estynnwch allan yn gyhoeddus, gan eich bod yn Aelod y gellir ymddiried ynddo, yn Aelod o'r Senedd, ac mae angen i ni sicrhau ein bod yn cysylltu â gorsafoedd radio lleol, papurau newydd lleol, y cyfryngau cymdeithasol, ac yn rhoi'r wybodaeth yr wyf i wedi ei nodi yn fy natganiad.
Diolch, Weinidog. Cyn yr eitem nesaf—.
Thank you, Minister. Before the next item—.
Can I remind Members—those who were not here last time—the spokespeople have five minutes each and individual Members have one minute each? I will keep you to the time, because it's important that we make sure that as many people as possible are able to speak in these statements. I also ask Ministers to also be succinct in their answers, so we continue to allow that time.
A gaf i atgoffa'r Aelodau—y rhai nad oedden nhw yma y tro diwethaf—mae gan lefarwyr bum munud yr un ac mae gan Aelodau unigol funud yr un? Byddaf i'n sicrhau eich bod yn cadw i'r amser, gan ei bod yn bwysig ein bod yn sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cael siarad yn y datganiadau hyn. Gofynnaf hefyd i'r Gweinidogion fod yn gryno yn eu hatebion hefyd, er mwyn i ni allu parhau i ganiatáu'r amser hwnnw.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol ar gronfa i roi seibiant neu egwyl fer i ofalwyr di-dâl. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Julie Morgan.
The next item is a statement by the Deputy Minister for Social Services on the respite and short breaks fund for unpaid carers. I call on the Deputy Minister for Social Services, Julie Morgan.
Diolch. As we mark Carers Week, I want to pay tribute to unpaid carers throughout Wales, whose everyday efforts to look after loved ones, friends and relatives, particularly during this COVID-19 pandemic, should be respected and valued by us all.
Diolch. Wrth i ni nodi Wythnos y Gofalwyr, hoffwn dalu teyrnged i ofalwyr di-dâl ledled Cymru. Dylai pob un ohonom barchu a gwerthfawrogi eu hymdrechion bob dydd i ofalu am anwyliaid, ffrindiau a pherthnasau, yn enwedig yn ystod y pandemig COVID-19 hwn.
This week, we celebrate the many tens of thousands of unpaid carers who are too often the unsung heroes. They are an integral part of Wales's health and care system and we need to support and help them to look after their own health and well-being. Our recent surveys show that a third of adults in Wales provide unpaid care for one or more hours a week. Carers Trust Wales estimates also that Wales has over 21,000 young adult carers aged between 16 and 24, and over 7,000 young carers aged under 16. Wales also has the highest proportion of older carers and of carers providing more than 50 hours' care a week.
I think it's very likely that many of us here have direct experience of caring for a friend or family member and know how hard it can be juggling caring commitments alongside work or leisure time. I think the pandemic has raised public awareness of the value of the paid care workforce, but we must make sure that unpaid carers are not overlooked.
Over the last 12 months, I have heard from many unpaid carers who have struggled to cope without their usual support networks and I'm aware that unpaid carers of all ages have faced new challenges, pressures and, in some cases, the loss of a loved one. Unpaid carers have spoken of difficulties accessing timely and appropriate respite and breaks to help them manage their own health and well-being. Respite is no longer just an overnight stay in a care home or an overnight sitting service for the person with care needs; it can take many forms, from having time to switch off and enjoy being with family and friends to a short break with or without the person being cared for. To help address these respite needs, we are providing £3 million in 2021-22 to support emergency respite care and the development of a short-breaks fund.
In the first phase, £1.75 million has been provided to Wales's 22 local authorities to address the pressing need for respite amongst carers of all ages as the coronavirus restrictions are relaxed. In phase 2, £1.25 million will develop more flexible and innovative forms of respite that are tailored to individual need. To inform this work, we have commissioned Carers Trust Wales to work with leading academics to draft a road map towards a national model of respite in Wales. We will also explore how we can work with the hospitality sector to provide a range of short breaks. This model, known as 'respitality', is currently operating successfully in Scotland.
Ensuring that all carers are visible and valued is vital to enable them to access their rights under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. We launched a new strategy for unpaid carers in March, reaffirming our commitment to work with stakeholders and unpaid carers to ensure that they have access to the right information, advice and support. The strategy sets out our revised national priorities for unpaid carers, including the addition of a new priority on education and employment. We are currently working with members of the ministerial advisory group for unpaid carers to draft a supporting delivery plan that will set out timescales and metrics for monitoring progress. The plan will be published in autumn 2021. The strategy will build on our recent successes in supporting carers, such as the development of a national ID card for young carers; the swift dissemination of a £1.25 million hardship fund to support carers in financial difficulties during the pandemic; and funding for online psychological support services.
Four carers projects, funded via the sustainable social services third sector grant scheme, have recently completed their first year in operation and are successfully raising awareness and transforming services for carers across Wales. I have been impressed by the project led by Women Connect First to support older black, Asian and minority ethnic women and carers during the pandemic. Like many third sector organisations, Women Connect First swiftly adapted their model to reach out to unpaid carers, many of whom had not previously received care or support.
Throughout the pandemic, we continued to work closely with unpaid carers and their representatives to understand the impact of COVID-19 on their lives and to take appropriate action. I would also like to thank the Senedd Members who have championed unpaid carers in their local areas. The strategy for unpaid carers, and the supporting delivery plan, is intended to guide partnership working towards a society that recognises, values and supports unpaid carers of all ages and backgrounds to live well and achieve their own well-being outcomes. It's likely that every person in Wales will take on a caring role at some point during their lifetime. So, the action that we take today to support unpaid carers can bring lasting benefits for both carers and the people that they care for, and will also support the future success of our health and social care system.
Yr wythnos hon, rydym yn dathlu'r degau o filoedd lawer o ofalwyr di-dâl sy'n rhy aml yn arwyr di-glod. Maen nhw'n rhan annatod o system iechyd a gofal Cymru ac mae angen i ni eu cefnogi a'u helpu i ofalu am eu hiechyd a'u lles eu hunain. Mae ein harolygon diweddar yn dangos bod traean o oedolion yng Nghymru yn darparu gofal di-dâl am awr neu fwy yr wythnos. Mae Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru hefyd yn amcangyfrif bod gan Gymru dros 21,000 o oedolion ifanc rhwng 16 a 24 oed sy'n ofalwyr, a dros 7,000 o ofalwyr ifanc o dan 16 oed. Cymru hefyd sydd â'r gyfran uchaf o ofalwyr hŷn a gofalwyr sy'n darparu mwy na 50 awr o ofal yr wythnos.
Rwy'n credu ei bod yn debygol iawn bod gan lawer ohonom ni yma brofiad uniongyrchol o ofalu am ffrind neu aelod o'r teulu ac sy'n gwybod pa mor anodd y gall fod yn jyglo ymrwymiadau gofalu ochr yn ochr â gwaith neu amser hamdden. Rwy'n credu bod y pandemig wedi codi ymwybyddiaeth y cyhoedd o werth y gweithlu gofal cyflogedig, ond mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw gofalwyr di-dâl yn cael eu hanwybyddu.
Dros y 12 mis diwethaf, rwyf wedi clywed gan lawer o ofalwyr di-dâl sydd wedi ei chael yn anodd ymdopi heb eu rhwydweithiau cymorth arferol ac rwy'n ymwybodol bod gofalwyr di-dâl o bob oed wedi wynebu heriau, pwysau ac, mewn rhai achosion, wedi colli anwyliaid. Mae gofalwyr di-dâl wedi sôn am anawsterau o ran cael hoe a seibiannau amserol a phriodol i'w helpu i reoli eu hiechyd a'u lles eu hunain. Nid dim ond arhosiad dros nos mewn cartref gofal neu wasanaeth eistedd dros nos i'r person ag anghenion gofal yw seibiant mwyach; gall fod ar sawl ffurf, fel cael amser i ymlacio a mwynhau bod gyda theulu a ffrindiau neu seibiant byr gyda neu heb y person sy'n cael gofal. Er mwyn helpu i fynd i'r afael â'r anghenion seibiant hyn, rydym yn darparu £3 miliwn yn 2021-22 i gefnogi gofal seibiant brys a datblygu cronfa seibiannau byr.
Yn y cam cyntaf, darparwyd £1.75 miliwn i 22 awdurdod lleol Cymru i fynd i'r afael â'r angen dybryd am seibiant ymhlith gofalwyr o bob oed wrth i'r cyfyngiadau coronafeirws gael eu llacio. Yng ngham 2, bydd £1.25 miliwn yn datblygu mathau mwy hyblyg ac arloesol o seibiant sydd wedi'u teilwra i angen unigol. Er mwyn llywio'r gwaith hwn, rydym wedi comisiynu Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru i weithio gydag academyddion blaenllaw i ddrafftio map ffordd tuag at fodel cenedlaethol o seibiant yng Nghymru. Byddwn hefyd yn archwilio sut y gallwn weithio gyda'r sector lletygarwch i ddarparu amrywiaeth o seibiannau byr. Mae'r model hwn, a elwir yn 'respitality', yn gweithredu'n llwyddiannus yn yr Alban ar hyn o bryd.
Mae sicrhau bod yr holl ofalwyr yn weladwy ac yn cael eu gwerthfawrogi yn hanfodol i'w galluogi i gael mynediad at eu hawliau o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. Fe wnaethom lansio strategaeth newydd ar gyfer gofalwyr di-dâl ym mis Mawrth, gan ailddatgan ein hymrwymiad i weithio gyda rhanddeiliaid a gofalwyr di-dâl i sicrhau bod ganddyn nhw fynediad at yr wybodaeth, y cyngor a'r gefnogaeth iawn. Mae'r strategaeth yn nodi ein blaenoriaethau cenedlaethol diwygiedig ar gyfer gofalwyr di-dâl, gan gynnwys ychwanegu blaenoriaeth newydd ar addysg a chyflogaeth. Ar hyn o bryd rydym yn gweithio gydag aelodau o grŵp cynghori'r Gweinidog ar gyfer gofalwyr di-dâl, i ddrafftio cynllun cyflawni ategol a fydd yn nodi amserlenni a metrigau ar gyfer monitro cynnydd. Cyhoeddir y cynllun yn hydref 2021. Bydd y strategaeth yn ychwanegu at ein llwyddiannau diweddar o ran cefnogi gofalwyr, fel datblygu cerdyn adnabod cenedlaethol ar gyfer gofalwyr ifanc; rhannu cronfa galedi gwerth £1.25 miliwn yn gyflym i gefnogi gofalwyr mewn anawsterau ariannol yn ystod y pandemig; a chyllid ar gyfer gwasanaethau cymorth seicolegol ar-lein.
Mae pedwar prosiect gofalwyr, wedi eu hariannu trwy gynllun grant i'r trydydd sector ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol cynaliadwy, wedi cwblhau eu blwyddyn gyntaf o weithredu yn ddiweddar ac maen nhw'n llwyddo i godi ymwybyddiaeth a thrawsnewid gwasanaethau i ofalwyr ledled Cymru. Mae'r prosiect dan arweiniad Women Connect First i gefnogi menywod a gofalwyr du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig hŷn yn ystod y pandemig wedi creu argraff fawr arnaf i. Fel llawer o sefydliadau'r trydydd sector, addasodd Women Connect First eu model yn gyflym i estyn allan at ofalwyr di-dâl, yr oedd llawer ohonyn nhw erioed wedi cael gofal na chymorth o'r blaen.
Trwy gydol y pandemig, fe wnaethom ni barhau i weithio'n agos gyda gofalwyr di-dâl a'u cynrychiolwyr i ddeall effaith COVID-19 ar eu bywydau ac i gymryd camau priodol. Hoffwn ddiolch hefyd i Aelodau'r Senedd sydd wedi hyrwyddo gofalwyr di-dâl yn eu hardaloedd lleol. Bwriad y strategaeth ar gyfer gofalwyr di-dâl, a'r cynllun cyflawni ategol, yw llywio gwaith partneriaeth tuag at gymdeithas sy'n cydnabod, yn gwerthfawrogi ac yn cefnogi gofalwyr di-dâl o bob oedran a chefndir i fyw yn dda a chyflawni eu canlyniadau llesiant eu hunain. Mae'n debygol y bydd pob unigolyn yng Nghymru yn ymgymryd â swyddogaeth gofalu rywbryd yn ystod ei oes. Felly, gall y camau a gymerwn heddiw i gefnogi gofalwyr di-dâl fod â manteision parhaol i ofalwyr a'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw, a byddan nhw hefyd yn cefnogi llwyddiant ein system iechyd a gofal cymdeithasol yn y dyfodol.
Siaradwr Plaid Cymru, Peredur Owen Griffiths.
Plaid Cymru spokesperson, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr ichi am eich datganiad. Hoffwn i hefyd ategu fy niolch i'r arwyr sydd gennym ni yn ddi-glod, sef yr arwyr di-dâl ledled Cymru sy'n gofalu am ein hanwyliaid bob dydd.
Thank you very much, and thank you to you for your statement. I'd like to add my thanks to those heroes that we have—those unsung heroes, those unpaid heroes the length and breadth of Wales—who care for others every day.
Research from Carers Wales shows that unpaid carers looking after disabled, ill or elderly family members or friends have saved the Welsh Government £33 million every single day since the start of the COVID-19 pandemic. Against that backdrop, the provision of £3 million during the whole of 2021-22—split into two phases, with a first phase of £1.75 million further split between 22 local authorities in Wales—leaves us under no illusion that this is more of a sticking plaster rather than an attempt at a long-term solution.
Carers Wales research also shows that the pandemic has severely affected carers' ability to take a break, which has an impact on their health and well-being. Nearly seven out of 10 carers in Wales say that their mental health has got worse because of a lack of breaks while caring during the COVID-19 pandemic. Sixty-eight per cent of carers said that their physical health has deteriorated during the pandemic. The Deputy Minister explained that this funding is for emergency respite care, mainly for those at crisis point, and gives us little confidence that the Government is fully grasping the central point—that carers should have respite as a matter of course, and should be properly recognised in every context, including financially.
Plaid Cymru has long advocated the creation of a seamless national health and social care service, and for rethinking our approach to health and care delivery, and focusing on prevention. One central access point into such a service would be to do away with bureaucracy and let us focus on the needs of citizens. We must also ensure that we have the levers in Wales to properly reward carers and to allow transformative action, as we would be able to do by seeking the powers to replace the carer's allowance with a universal carer's income—non-means-tested and equal to at least the level of the jobseeker's allowance—for all carers providing more than 35 hours of care. Could the Minister confirm the Welsh Government's position on this particular matter? Is it something that the Government is considering?
You refer in your statement to the fund providing extra flexibility, and that it will develop more flexible and innovative forms of respite that are tailored to individual need. Can you elaborate on this point? I've heard from a number of unpaid carers about their experiences and the need to jump through hoops and fill out masses of paperwork to receive respite care. Can you tell us more about the process for how unpaid carers can access respite services from this fund? Additionally, how many carers are you aiming to reach with this fund?
Figures show that three quarters of carers have received no respite at all. It's one thing to praise the work of unpaid carers, but how many people will this relatively small sum of money reach? And my last question: how will consistency be ensured in the delivery of the scheme, and in the distribution of funding, especially in the absence of a consistent, unified national health and social care model, which Plaid Cymru has long advocated for? Diolch yn fawr.
Mae ymchwil gan Ofalwyr Cymru yn dangos bod gofalwyr di-dâl sy'n gofalu am aelodau o'r teulu neu ffrindiau anabl, sâl neu oedrannus wedi arbed £33 miliwn i Lywodraeth Cymru bob dydd ers dechrau pandemig COVID-19. Yn y cyd-destun hwnnw, nid yw'r ddarpariaeth o £3 miliwn yn ystod 2021-22 i gyd—wedi ei rhannu'n ddau gam, gyda cham cyntaf o £1.75 miliwn wedi ei rannu ymhellach rhwng 22 awdurdod lleol yng Nghymru—yn ein twyllo ni rhag sylweddoli bod hyn yn fwy o ateb dros dro yn hytrach nag ymgais i gael ateb hirdymor.
Mae ymchwil Gofalwyr Cymru yn dangos hefyd fod y pandemig wedi effeithio'n ddifrifol ar allu gofalwyr i gymryd seibiant, sy'n effeithio ar eu hiechyd a'u lles. Mae bron i saith o bob 10 o ofalwr yng Nghymru yn dweud bod eu hiechyd meddwl wedi gwaethygu oherwydd diffyg seibiant wrth ofalu yn ystod pandemig COVID-19. Dywedodd 68 y cant o ofalwyr fod eu hiechyd corfforol wedi dirywio yn ystod y pandemig. Eglurodd y Dirprwy Weinidog fod y cyllid hwn ar gyfer gofal seibiant brys, yn bennaf i'r rhai hynny sydd mewn argyfwng, ac nid yw'n rhoi fawr o hyder i ni fod y Llywodraeth yn deall yn wirioneddol y pwynt canolog—y dylai gofalwyr gael seibiant fel mater o drefn, ac y dylid eu cydnabod yn briodol ym mhob cyd-destun, gan gynnwys yn ariannol.
Mae Plaid Cymru wedi dadlau ers tro byd dros greu gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol cenedlaethol di-dor, ac ailystyried ein dull o ddarparu iechyd a gofal, a chanolbwyntio ar atal. Un pwynt mynediad canolog i wasanaeth o'r fath fyddai dileu biwrocratiaeth a chaniatáu i ni ganolbwyntio ar anghenion dinasyddion. Mae'n rhaid i ni sicrhau hefyd fod gennym ni'r gallu yng Nghymru i wobrwyo gofalwyr yn briodol ac i ganiatáu gweithredu trawsnewidiol, fel y byddem yn gallu ei wneud trwy geisio'r pwerau i roi incwm gofalwr cyffredinol yn lle'r lwfans gofalwr—heb brawf modd ac sydd o leiaf yn cyfateb i lefel y lwfans ceisio gwaith—i bob gofalwr sy'n darparu mwy na 35 awr o ofal. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau safbwynt Llywodraeth Cymru ar y mater penodol hwn? A yw'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn ei ystyried?
Rydych yn cyfeirio yn eich datganiad at y gronfa yn darparu hyblygrwydd ychwanegol, ac y bydd yn datblygu mathau mwy hyblyg ac arloesol o seibiant sydd wedi eu teilwra i angen unigol. A wnewch chi ymhelaethu ar y pwynt hwn? Rwyf i wedi clywed gan nifer o ofalwyr di-dâl am eu profiadau a'r angen i fynd trwy'r felin a llenwi pentyrrau o waith papur er mwyn cael gofal seibiant. A wnewch chi ddweud mwy wrthym am y broses a sut y gall gofalwyr di-dâl gael gafael ar wasanaethau seibiant o'r gronfa hon? Hefyd, faint o ofalwyr ydych chi'n gobeithio eu cyrraedd gyda'r gronfa hon?
Mae ffigurau'n dangos nad yw tri chwarter y gofalwyr wedi cael seibiant o gwbl. Un peth yw canmol gwaith gofalwyr di-dâl, ond faint o bobl fydd yn elwa ar y swm cymharol fach hwn o arian? A fy nghwestiwn olaf: sut y bydd cysondeb yn cael ei sicrhau wrth gyflawni'r cynllun, ac wrth ddosbarthu cyllid, yn enwedig yn absenoldeb model iechyd a gofal cymdeithasol cenedlaethol cyson, unedig, y mae Plaid Cymru wedi ei argymell ers tro byd? Diolch yn fawr.
Diolch. Thank you very much for those questions. I welcome you to your post, and I was very pleased to hear you talk about the unsung heroes who are the unpaid carers. I think we certainly share those views.
Certainly, £3 million is not a huge amount of money, but this is in addition to everything else we’re doing. We’re not starting afresh with £3 million. Of course, the main services that unpaid carers should receive would be via the local authority statutory services, and under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 unpaid carers have the right to have an assessment in their own right, and the local authority then to take up their needs. So, that is the basis of the service that we’re giving, and the non-hypothecated grants that come from the Welsh Government are meant specifically to address particular issues. I wouldn’t want the Member to think that this was all we were doing for respite care; this is in addition to everything else that we’re doing for respite care.
But I absolutely accept that we haven’t been able to reach everybody and that we do require a huge effort, particularly for unpaid carers to recognise the job themselves that they’re doing, because many people do not think of themselves as unpaid carers. They just think it’s the natural thing to do, that this is their loved person, and so this is what they do as a matter of love, really. It's a big thing, and I think one of the themes of this Carers Week is to recognise the visibility of carers, to try to make carers more visible so that they are then aware of the opportunities that are there—but certainly not enough, and I absolutely accept that we do not reach everybody.
In terms of the other questions that the Member asked, I know that Plaid Cymru are committed to a health and social care service. We are looking at a national social care framework, which we’ll be looking at in this term. Obviously, carer's allowance is not devolved, so that means that we don’t have any of the levers to influence carer's allowance at the moment.
We do want to have more flexible forms of respite, and I think that means we could help carers who wanted, for example, to go to art classes or something different—something that doesn’t follow the traditional form of respite where somebody, perhaps the person who’s cared for, goes away to stay in a home for a period of days. I do think there’s still a place for that sort of respite, but to look at other ways of doing respite. In order to get consistency, we are looking, with Bangor University and Carers Trust Wales, at a fairer system so that we can actually measure the sorts of projects that we’re developing and see how effective they are. So, we’re certainly addressing that issue.
I think that the research is very important as part of this. I also mentioned in my statement the work that Scotland has done. I went to Scotland to have a look at their respite care provision, and they do a lot with respitality, working with the hospitality industry, and we did work with them. They actually give £3 million a year as well to cover these sorts of extra issues, so I’m hopeful we can learn a bit more from them as well as we move into this.
Diolch. Diolch yn fawr am y cwestiynau yna. Croeso i'ch swydd, ac roeddwn i'n falch iawn o'ch clywed chi'n siarad am yr arwyr di-glod sy'n ofalwyr di-dâl. Rwy'n credu ein bod ni'n sicr yn rhannu'r safbwyntiau hynny.
Yn sicr, nid yw £3 miliwn yn swm enfawr o arian, ond mae hyn yn ychwanegol at bopeth arall yr ydym yn ei wneud. Nid ydym yn dechrau o'r newydd gyda £3 miliwn. Wrth gwrs, y prif wasanaethau y dylai gofalwyr di-dâl eu cael fyddai drwy wasanaethau statudol yr awdurdod lleol, ac o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 mae gan ofalwyr di-dâl yr hawl i gael asesiad yn eu rhinwedd eu hunain, ac i'r awdurdod lleol ddiwallu eu hanghenion wedyn. Felly, dyna sail y gwasanaeth yr ydym yn ei roi, ac mae'r grantiau nad ydyn nhw wedi eu neilltuo sy'n dod gan Lywodraeth Cymru i fod yn benodol i fynd i'r afael â materion arbennig. Ni fyddwn i eisiau i'r Aelod feddwl mai dyma'r cyfan yr oeddem yn ei wneud ar gyfer gofal seibiant; mae hyn yn ychwanegol at bopeth arall yr ydym yn ei wneud ar gyfer gofal seibiant.
Ond rwy'n derbyn yn llwyr nad ydym ni wedi gallu cyrraedd pawb a bod angen ymdrech enfawr arnom, yn enwedig i ofalwyr di-dâl i gydnabod y gwaith y maen nhw'n ei wneud eu hunain, gan nad yw llawer o bobl yn ystyried eu hunain yn ofalwyr di-dâl. Maen nhw'n credu mai dyma'r peth naturiol i'w wneud, mai dyma eu hanwyliaid, ac felly dyma'r hyn y maen nhw'n ei wneud fel mater o gariad, mewn gwirionedd. Mae'n beth mawr, ac rwy'n credu mai un o themâu Wythnos y Gofalwyr eleni yw cydnabod gwelededd gofalwyr, ceisio gwneud gofalwyr yn fwy gweladwy fel eu bod wedyn yn ymwybodol o'r cyfleoedd sydd ar gael—ond yn sicr nid digon, ac rwy'n derbyn yn llwyr nad ydym yn cyrraedd pawb.
O ran y cwestiynau eraill a ofynnodd yr Aelod, rwy'n gwybod bod Plaid Cymru wedi ymrwymo i wasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym ni yn ystyried fframwaith gofal cymdeithasol cenedlaethol, a byddwn yn edrych ar hyn y tymor hwn. Yn amlwg, nid yw lwfans gofalwyr wedi ei ddatganoli, felly mae hynny'n golygu nad oes gennym ni unrhyw ddulliau o ddylanwadu ar lwfans gofalwyr ar hyn o bryd.
Rydym ni yn awyddus i fod â mathau mwy hyblyg o seibiant, ac rwy'n credu bod hynny'n golygu y gallem ni helpu gofalwyr a oedd yn dymuno mynd i ddosbarthiadau celf neu rywbeth gwahanol, er enghraifft—rhywbeth nad yw'n dilyn y math traddodiadol o seibiant lle mae rhywun, efallai y person sy'n cael gofal, yn mynd i ffwrdd i aros mewn cartref am ychydig o ddyddiau. Rwyf i yn credu bod lle o hyd i'r math hwnnw o seibiant, ond i edrych ar ffyrdd eraill o gael seibiant. Er mwyn sicrhau cysondeb, rydym yn edrych, gyda Phrifysgol Bangor ac Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru, ar system decach er mwyn i ni allu mesur y mathau o brosiectau yr ydym yn eu datblygu a gweld pa mor effeithiol ydyn nhw. Felly, rydym yn sicr yn mynd i'r afael â'r mater hwnnw.
Rwy'n credu bod yr ymchwil yn bwysig iawn yn rhan o hyn. Soniais hefyd yn fy natganiad am y gwaith y mae'r Alban wedi ei wneud. Es i i'r Alban i edrych ar eu darpariaeth gofal seibiant, ac maen nhw'n gwneud llawer gyda 'respitality', gan weithio gyda'r diwydiant lletygarwch, ac fe wnaethom ni weithio gyda nhw. Maen nhw mewn gwirionedd yn rhoi £3 miliwn y flwyddyn hefyd i ymdrin â'r mathau hyn o faterion ychwanegol, felly rwy'n obeithiol y gallwn ni ddysgu ychydig mwy ganddyn nhw wrth i ni symud i mewn i hyn.
Siaradwr y Ceidwadwyr, Gareth Davies.
Conservative spokesperson, Gareth Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you very much to the Deputy Minister for her statement this afternoon. I can’t think of a better way to highlight Carers Week than to discuss the support that we give to unpaid carers in Wales. As someone who’s spent their last 11 years working in the NHS and in close partnership with social services, I know first hand that without unpaid carers our health and care system would simply collapse.
While I welcome the additional moneys from the Welsh Government being allocated to fund respite care in Wales, I’m afraid it’s a mere drop in the ocean. Wales has more than a small army of unpaid carers, and they outnumber the British army by 3:1. It is estimated that over a third of a million unpaid carers in Wales save the NHS around £8 billion per year. According to new research by Carers UK, nearly three quarters of Wales's carers have not had a break since the start of the pandemic.
Deputy Minister, do you support my party's pledge that all unpaid carers will receive respite? Does the Welsh Government believe that the £1.75 million allocated to the first phase will be sufficient to meet the needs of Wales's unpaid carers? Will you provide a breakdown on how the moneys will be allocated to each of the 22 local authorities in Wales? I don't expect you to provide that today, obviously, but perhaps you could provide further details to the Senedd in a written statement in the future.
I'm interested in your comments on respite—respitality. I'll put my teeth back in. What discussions have your officials had with the hospitality sector in Wales? Given the losses experienced by Wales's hospitality businesses over the last 15 months, do you believe that this will have any impact on your ability to get the scheme up and running across the nation? Have you discussed the operation of the Scottish scheme with your counterpart in the Scottish Parliament, and have you discussed with the UK Government the potential for a UK-wide scheme?
Moving on to your Government's wider support for unpaid carers, while I welcome the new strategy for unpaid carers, it's disappointing that the delivery plan won't be ready until the end of this year. Unpaid carers need help and support now, not a series of new reports and strategies. My party wants to see unpaid carers given free access to training and ensure that every single carer in Wales receives the carer assessment to which they are entitled. Deputy Minister, do you agree with me that more must be done to support our unpaid carers? What plans does the Welsh Government have to offer training courses to unpaid carers in Wales? Have you discussed with Social Care Wales and Health Education and Improvement Wales the ways in which unpaid carers can train alongside paid carers?
And finally, Deputy Minister, how are you working with Welsh local authorities to ensure that they are providing carer assessments to every carer in Wales? I look forward to working with you over the coming term to ensure that we can truly support our vast army of unpaid carers. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad y prynhawn yma. Alla i ddim meddwl am ffordd well o dynnu sylw at Wythnos y Gofalwyr na thrafod y gefnogaeth yr ydym ni'n ei rhoi i ofalwyr di-dâl yng Nghymru. Fel rhywun sydd wedi treulio ei 11 mlynedd diwethaf yn gweithio yn y GIG ac mewn partneriaeth agos â'r gwasanaethau cymdeithasol, rwy'n gwybod yn uniongyrchol y byddai ein system iechyd a gofal yn chwalu heb ofalwyr di-dâl.
Er fy mod i'n croesawu'r arian ychwanegol gan Lywodraeth Cymru sy'n cael ei ddyrannu i ariannu gofal seibiant yng Nghymru, mae arnaf i ofn mai dim ond diferyn yn y môr ydyw. Mae gan Gymru fwy na byddin fach o ofalwyr di-dâl, ac maen nhw 3:1 yn fwy niferus na byddin Prydain. Amcangyfrifir bod dros draean o filiwn o ofalwyr di-dâl yng Nghymru yn arbed tua £8 biliwn y flwyddyn i'r GIG. Yn ôl ymchwil newydd gan Carers UK, nid yw bron i dri chwarter gofalwyr Cymru wedi cael seibiant ers dechrau'r pandemig.
Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cefnogi addewid fy mhlaid y bydd pob gofalwr di-dâl yn cael seibiant? A yw Llywodraeth Cymru yn credu y bydd yr £1.75 miliwn sydd wedi ei ddyrannu i'r cam cyntaf yn ddigonol i ddiwallu anghenion gofalwyr di-dâl Cymru? A wnewch chi roi dadansoddiad o sut y caiff yr arian ei ddyrannu i bob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru? Nid wyf i'n disgwyl i chi ddarparu hynny heddiw, yn amlwg, ond efallai y gallech chi roi rhagor o fanylion i'r Senedd mewn datganiad ysgrifenedig yn y dyfodol.
Mae gen i ddiddordeb yn eich sylwadau ar seibiant—'respitality'. Mae'n rhaid i mi roi fy nannedd yn ôl i mewn. Pa drafodaethau y mae eich swyddogion wedi eu cael gyda'r sector lletygarwch yng Nghymru? O ystyried y colledion y mae busnesau lletygarwch Cymru wedi eu gweld dros y 15 mis diwethaf, a ydych chi'n credu y bydd hyn yn cael unrhyw effaith ar eich gallu i roi'r cynllun ar waith ledled y wlad? A ydych chi wedi trafod gweithredu cynllun yr Alban gyda'ch cyd-weinidog yn Senedd yr Alban, ac a ydych chi wedi trafod gyda Llywodraeth y DU y potensial ar gyfer cynllun ledled y DU?
Gan symud ymlaen at gefnogaeth ehangach eich Llywodraeth i ofalwyr di-dâl, er fy mod i'n croesawu'r strategaeth newydd ar gyfer gofalwyr di-dâl, mae'n siomedig na fydd y cynllun cyflawni'n barod tan ddiwedd eleni. Mae angen cymorth a chefnogaeth ar ofalwyr di-dâl nawr, nid cyfres o adroddiadau a strategaethau newydd. Mae fy mhlaid i yn dymuno gweld gofalwyr di-dâl yn cael hyfforddiant am ddim a sicrhau bod pob un gofalwr yng Nghymru yn cael yr asesiad gofalwr y mae ganddyn nhw yr hawl iddo. Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod yn rhaid gwneud mwy i gefnogi ein gofalwyr di-dâl? Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynnig cyrsiau hyfforddi i ofalwyr di-dâl yng Nghymru? A ydych chi wedi trafod gyda Gofal Cymdeithasol Cymru ac Addysg a Gwella Iechyd Cymru am y ffyrdd y gall gofalwyr di-dâl hyfforddi ochr yn ochr â gofalwyr cyflogedig?
Ac yn olaf, Dirprwy Weinidog, sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol Cymru i sicrhau eu bod yn darparu asesiadau gofalwyr i bob gofalwr yng Nghymru? Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi dros y tymor nesaf i sicrhau y gallwn ni gefnogi ein byddin enfawr o ofalwyr di-dâl. Diolch yn fawr iawn.
Diolch. I also look forward to working with you in the shared brief, and thank you very much for the questions that you put forward.
Certainly I welcome the Carers Wales report and the issues that it raises, and the figures that were given about the number of people—unpaid carers—who didn't get any break during the pandemic. I think, obviously, that is a matter of great concern. I did, during the pandemic, meet many unpaid carers and communicated with them, and they certainly told me about the strain that they were under during the pandemic. But, obviously, we have to accept, as they did, that, in many cases, it was their own choice; that they were nervous about having carers in to the home, for example, to help them, because they were so concerned about their loved person they were caring for, that they didn't want to open up the risk of infection. I'm very aware that this has been a huge strain on unpaid carers, and it is one of those awful things that has happened as a result of the pandemic. Will this be sufficient? I think I answered that in my earlier question—that this is an addition to what we are already doing for unpaid carers. It would probably never be enough, but we certainly have said, in our manifesto, that we were going to increase provision for unpaid carers, and this is part of what we're doing to do that.
I have been to Scotland; I have discussed this with the Scottish person who was responsible for the scheme, and I think he makes an important point about the respitality scheme—that, certainly, with the hospitality industry having been through such a difficult time, this may not be the best time to concentrate on that. But that is one of the things we want to look at when it's the right time to do it. Certainly, in terms of the carer assessments, under the Act, every carer is entitled to an assessment. Many of them do not actually take up the opportunity for an assessment because they don't think it's actually necessary, but we need to try and make the awareness of these assessments much more widely publicised.
Diolch. Edrychaf ymlaen hefyd at weithio gyda chi ar y brîff a rennir, a diolch yn fawr i chi am y cwestiynau y gwnaethoch eu cyflwyno.
Yn sicr, rwy'n croesawu adroddiad Gofalwyr Cymru a'r materion y mae'n eu codi, a'r ffigurau a roddwyd am nifer y bobl—gofalwyr di-dâl—na chafodd unrhyw seibiant yn ystod y pandemig. Rwy'n credu, yn amlwg, fod hynny'n destun pryder mawr. Fe wnes i, yn ystod y pandemig, gwrdd â llawer o ofalwyr di-dâl a chyfathrebu â nhw, ac yn sicr fe wnaethon nhw ddweud wrthyf am y pwysau a oedd arnyn nhw yn ystod y pandemig. Ond, yn amlwg, mae'n rhaid i ni dderbyn, fel y gwnaethon nhw, mai eu dewis nhw eu hunain ydoedd mewn llawer o achosion; eu bod yn nerfus ynglŷn â chael gofalwyr i mewn i'r cartref, er enghraifft, i'w helpu, oherwydd eu bod mor bryderus ynglŷn â'u hanwyliaid yr oedden nhw'n gofalu amdanyn nhw, nid oedden nhw eisiau creu risg o haint. Rwy'n ymwybodol iawn bod hyn wedi bod yn straen enfawr ar ofalwyr di-dâl, ac mae'n un o'r pethau ofnadwy hynny sydd wedi digwydd o ganlyniad i'r pandemig. A fydd hyn yn ddigonol? Rwy'n credu i mi ateb hynny yn fy nghwestiwn cynharach—fod hwn yn ychwanegol at yr hyn yr ydym ni eisoes yn ei wneud i ofalwyr di-dâl. Mae'n debyg na fyddai byth yn ddigon, ond rydym yn sicr wedi dweud, yn ein maniffesto, ein bod yn mynd i gynyddu'r ddarpariaeth ar gyfer gofalwyr di-dâl, ac mae hyn yn rhan o'r hyn yr ydym yn ei wneud i gyflawni hynny.
Rwyf i wedi bod i'r Alban; rwyf i wedi trafod hyn gyda'r unigolyn yn yr Alban a oedd yn gyfrifol am y cynllun, ac rwy'n credu ei fod yn gwneud pwynt pwysig ynghylch y cynllun 'respitality'—yn sicr, gan fod y diwydiant lletygarwch wedi bod trwy gyfnod mor anodd, efallai nad dyma'r adeg orau i ganolbwyntio ar hynny. Ond dyna un o'r pethau yr ydym yn awyddus i edrych arno pan ddaw'r adeg iawn i wneud hynny. Yn sicr, o ran yr asesiadau gofalwyr, o dan y Ddeddf, mae gan bob gofalwr hawl i gael asesiad. Nid yw llawer ohonyn nhw yn manteisio ar y cyfle i gael asesiad mewn gwirionedd gan nad ydyn nhw'n credu ei fod yn angenrheidiol mewn gwirionedd, ond mae angen i ni geisio sicrhau bod ymwybyddiaeth o'r asesiadau hyn yn cael llawer mwy o gyhoeddusrwydd.
I very much commend the work that you've done to scope the numbers of young carers, particularly those under 16 years, who obviously are the most likely to be missed unless schools are paying attention. I think your idea of respitality is one that's definitely worth focusing on, particularly outside the normal holiday season. At the moment, obviously, all the hotels and bed and breakfasts are full, but later in the year when others are working and back at school, that might be something that would be really interesting to pursue.
I just wanted to raise the point about older carers, particularly those who were doing over 50 hours a week during the pandemic. There are two groups of constituents who are of great concern: they are older parents looking after an adult with a learning difficulty, and the parent or spouse of someone with dementia. Now, both these groups have just had such a huge burden put upon them by the pandemic when all services have closed, and these people are simply not going to leave their loved ones unless the services are there for them to be able to leave the person who needs care with—who that person is going to be comfortable with. So, I just wondered if you could say a little bit more about how we can accelerate opening up the normal respite and day-care services that previously existed, which have been quite slow to return.
Rwy'n cymeradwyo'n fawr y gwaith yr ydych chi wedi ei wneud i gwmpasu nifer y gofalwyr ifanc, yn enwedig y rhai o dan 16 oed, sy'n amlwg yn fwyaf tebygol o gael eu methu oni bai bod ysgolion yn talu sylw. Rwy'n credu bod eich syniad o 'respitality' yn un sy'n bendant yn werth canolbwyntio arno, yn enwedig y tu allan i'r tymor gwyliau arferol. Ar hyn o bryd, yn amlwg, mae'r holl westai a lletyau gwely a brecwast yn llawn, ond yn ddiweddarach yn y flwyddyn pan fydd eraill yn gweithio ac yn ôl yn yr ysgol, gallai hynny fod yn rhywbeth a fyddai'n ddiddorol iawn i'w ddilyn.
Rwyf i eisiau codi'r pwynt ynghylch gofalwyr hŷn, yn enwedig y rhai hynny a oedd yn gwneud dros 50 awr yr wythnos yn ystod y pandemig. Mae dau grŵp o etholwyr sy'n peri pryder mawr: sef y rhieni hŷn sy'n gofalu am oedolyn ag anhawster dysgu, a rhiant neu briod rhywun â dementia. Nawr, mae'r ddau grŵp hyn newydd ddioddef baich mor enfawr oherwydd y pandemig pan fo'r holl wasanaethau wedi cau, ac nid yw'r bobl hyn yn mynd i adael eu hanwyliaid oni bai bod y gwasanaethau yno i'w galluogi i adael y sawl y mae angen gofal gyda nhw—rhywun y mae'r unigolyn yna yn mynd i fod yn gyfforddus ag ef. Felly, tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy ynghylch sut y gallwn ni gyflymu'r broses o agor y gwasanaethau seibiant a gofal dydd arferol a oedd yn bodoli o'r blaen, sydd wedi bod yn eithaf araf yn dychwelyd.
I thank Jenny Rathbone very much for those questions, and I know she has raised with me on many occasions the difficulties that her constituents have experienced, particularly older parents or parents or the spouses of somebody who is suffering from dementia, and I'm very aware of how difficult this situation is.
Obviously, when the pandemic started, the services had to close down for health and safety reasons, and this was a huge blow, I know, to many people who had managed to get a routine going, that, with their loved one being able to go out on a regular basis and come back, they managed to cope, basically, and all this was thrown up in the air when the pandemic struck. So, what we obviously have to do is try to encourage the day services in particular to reopen. So, in order to do that, I have met with the directors of social services to encourage them to reopen the day services. They are beginning to open up all over Wales, but it is patchy, so I am encouraging them and indeed saying that we absolutely must open these services so that people can get a break. I've also discussed it with the Welsh Local Government Association, and I think we're all very aware that this is absolutely crucial that we do offer this provision, so that the parents who have struggled for so long can actually have a break.
Diolch yn fawr iawn i Jenny Rathbone am y cwestiynau yna, ac rwy'n gwybod ei bod wedi codi'r anawsterau y mae ei hetholwyr wedi cael profiad ohonyn nhw gyda mi droeon, yn enwedig rhieni hŷn neu rieni neu briod rhywun sy'n dioddef o ddementia, ac rwy'n ymwybodol iawn o ba mor anodd yw'r sefyllfa hon.
Yn amlwg, pan ddechreuodd y pandemig, bu'n rhaid i'r gwasanaethau gau am resymau iechyd a diogelwch, ac roedd hyn yn ergyd enfawr, mi wn, i lawer o bobl a oedd wedi llwyddo i gael trefn arferol, a gan fod eu hanwyliaid yn gallu mynd allan yn rheolaidd a dod yn ôl, roedden nhw wedi llwyddo i ymdopi, yn y bôn, a chafodd hyn i gyd ei chwalu pan darodd y pandemig. Felly, yn amlwg, yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw ceisio annog y gwasanaethau dydd yn arbennig i ailagor. Felly, er mwyn gwneud hynny, rwyf i wedi cyfarfod â chyfarwyddwyr y gwasanaethau cymdeithasol i'w hannog i ailagor y gwasanaethau dydd. Maen nhw'n dechrau agor ledled Cymru, ond mae'n dameidiog, felly rwy'n eu hannog ac yn wir yn dweud bod yn rhaid i ni agor y gwasanaethau hyn yn llwyr fel y gall pobl gael seibiant. Rwyf i hefyd wedi ei drafod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn ymwybodol iawn bod hyn yn gwbl hanfodol, sef ein bod yn cynnig y ddarpariaeth hon, fel y gall y rhieni sydd wedi ei chael yn anodd gyhyd, gael seibiant.
Diolch, Dirprwy Weinidog, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Noswaith dda, bawb.
Thank you, Deputy Minister, and that brings today's proceedings to a close. Good evening.
Daeth y cyfarfod i ben am 16:33.
The meeting ended at 16:33.