National Assembly for Wales

Bore da. Hoffwn i groesawu'r Aelodau i'r cyfarfod hwn o'r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol. Dŷn ni wedi derbyn ymddiheuriadau y bore yma gan Alun Davies. Mae'r cyfarfod yma yn ddwyieithog ac mae gwasanaeth cyfieithu ar y pryd ar gael o'r Gymraeg i'r Saesneg. A oes gan unrhyw Aelodau fuddiannau i'w datgan? Na. Dwi ddim yn gweld bod.

Felly, gwnawn ni symud yn syth ymlaen at eitem 2, sef 'Cymraeg i bawb?' Rydyn ni'n dechrau ar ein hymchwiliad. Mae gennym ni sesiwn dystiolaeth gyffrous y bore yma gyda'r Comisiwn Cymunedau Cymraeg. Gwnaf i ofyn i'n tystion ni i gyflwyno'u hunain ar gyfer y record. Gwnaf i fynd o'r chwith i'r dde fel dwi'n edrych arnoch chi. Fe wnaf i fynd at Elin Haf Gruffydd Jones yn gyntaf. 

O'r gorau. Elin Haf Gruffydd Jones yw fy enw i. Dwi'n gyfarwyddwr Canolfan Uwchefrydiau Cymreig a Cheltaidd Prifysgol Cymru. Dwi'n athro ym Mhrifysgol Cymru Y Drindod Dewi Sant. Fi yw is-gadeirydd y comisiwn, ac rwy'n gobeithio y caf i ychydig o gyfle i ddweud tipyn bach mwy amdanaf i fy hun yn nes ymlaen, o bosib, pan fydd hi'n berthnasol i'r drafodaeth y bore yma.  

Croeso mawr ichi. Diolch yn fawr iawn. Ac i Simon. 

Dr Simon Brooks ydw i. Dwi'n gadeirydd y Comisiwn Cymunedau Cymraeg, ac yn academydd ym Mhrifysgol Abertawe. A chyn dechrau gwaith efo'r comisiwn, mi luniais i adroddiad ar ail gartrefi i Lywodraeth Cymru.

Diolch yn fawr iawn. Mae croeso mawr ichi hefyd. A Gwennan. 

Bore da. Gwennan Higham ydw i. Dwi'n uwch-ddarlithydd yn y Gymraeg ym Mhrifysgol Abertawe. Ar hyn o bryd, dwi ar secondiad i IAITH: Y Ganolfan Cynllunio Iaith. Dwi'n aelod o'r comisiwn ac yn cyfrannu yn rhinwedd fy ngwaith ymchwil ym maes cynwysoldeb, amlddiwylliannedd a'r Gymraeg. 

Diolch yn fawr iawn ichi. Mae croeso mawr i'r tri ohonoch chi. Roeddech chi eisiau gwneud cyflwyniad ar y cychwyn cyn i ni fynd i mewn i gwestiynau, dwi'n meddwl. 

Ie, dwi'n meddwl y buasai hynny'n help. Beth wnawn ni, dwi'n credu, ydy cael Elin i ddweud ambell i air ynglŷn â'r sefyllfa ieithyddol a sosioieithyddol yng Nghymru. Mae hynny'n berthnasol. Wedyn mi wnaf i ddweud pwt ynglŷn â gwaith y comisiwn hyd yma. Dwi'n credu bod hynny'n berthnasol i'r ymchwiliad presennol. Ac wedyn mi fydd Gwennan yn dweud gair ynglŷn â'r gwaith sydd wedi cael ei wneud neu le rydyn ni'n meddwl mynd, efallai, efo'n hymchwiliad i ardaloedd dwysedd is, ac efallai y byddaf i ac Elin yn cyfrannu at hynny hefyd. Ac wedyn rydyn ni'n hapus, wrth gwrs, i ateb unrhyw gwestiwn, ac yn ddiolchgar i'r pwyllgor am y gwahoddiad hefyd. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig i ddweud hynny. 

Grêt.

Diolch yn fawr iawn. Felly, un o'r pethau sydd wedi bod yn y maes ymchwil lle dwi'n gweithio ers 30 mlynedd erbyn hyn ydy edrych ar sefyllfaoedd gwahanol ieithoedd—beth rydyn ni'n galw'n ieithoedd lleiafrifol, ieithoedd rhanbarthol, ieithoedd lleiafrifedig—yn bennaf ar draws Ewrop, ond hefyd efo rhywfaint o gysylltiad efo rhannau eraill o'r byd. Ac un o'r pethau, wrth i ni fod yn edrych ar y gwaith yma dros nifer fawr o flynyddoedd, ydy ein bod ni'n gwybod bod yna berthynas bwysig iawn rhwng gwybodaeth o'r iaith a hefyd defnydd o'r iaith, a defnydd o'r iaith ar draws nifer eang o wahanol feysydd. Ac mae rhai o'r meysydd yna yn feysydd sy'n cael eu rheoleiddio yn eithaf dwys—meysydd fel addysg, er enghraifft—sy'n cael eu darparu ar y cyfan drwy'r sector cyhoeddus, ond hefyd mae yna nifer o feysydd eraill sydd yn bwysig iawn i ieithoedd lleiafrifol ar gyfer y defnydd cymdeithasol sydd yn dod y tu allan i'r meysydd hynny sy'n cael eu rheoleiddio. Ac enghraifft amlwg o hynny, wrth gwrs, ydy chwaraeon, a'r defnydd pwysig rydyn ni wedi ei weld yng Nghymru dros y ddegawd ddiwethaf yn arbennig o'r cynnydd yn y defnydd cymdeithasol o chwaraeon ar y lefel uchaf un sydd gennym ni.

Dros y blynyddoedd, wrth gwrs, mae'r pwyslais wedi bod yn gynyddol ar elfennau a wnelo â thechnoleg ddigidol, cyfryngau cymdeithasol, a hefyd adlewyrchu'r math o fywyd rydyn ni'n byw ar hyn o bryd, yn y cyfnod yma mewn hanes, lle efallai bod gwead cymdeithasol yn fwy bregus nag y mae wedi bod yn y gorffennol, bod bywydau pobl yn fwy unigolyddol, o bosib, wedi'u hatomeiddio, ac yn y blaen. Ac felly beth rydyn ni'n ei weld mewn gwirionedd erbyn hyn, ar draws ieithoedd lleiafrifol Ewrop, yw lle mae yna gynllunio ieithyddol bwriadus a lle mae yna bolisïau blaengar, rydyn ni'n gweld rhywfaint o beth allwn ni ei alw'n 'community turn', hynny ydy, bod yna shifft yn dod ym meysydd polisi a meysydd ymchwil sydd yn mynd â ni yn ôl rhywfaint at y daearyddol, mynd â ni nôl rywfaint at y gwead cymdeithasol dydd-i-ddydd hwnnw, a hefyd yn mynd â ni at ddefnydd cymdeithasol o’r ieithoedd yma y tu allan i systemau addysg ac yn y blaen.

Ac felly un o’r pethau pwysig sydd yn digwydd ar draws ieithoedd eraill rŵan ydy edrych ar y berthynas rhwng yr ardaloedd hynny lle mae canran y siaradwyr yn uwch a’r ardaloedd hynny lle mae canran y siaradwyr yn ganolig neu’n is, ac un o’r pethau pwysig rydyn ni’n gallu ei weld wrth edrych ar y sefyllfa yna yn y cyd-destun Cymreig ydy ein bod ni yn edrych ar gontinwwm ieithyddol daearyddol parhaus. Hynny ydy, dydyn ni ddim yn edrych ar ynysoedd yma ac acw o ddwyster uchel, dim byd wedyn, a rhyw ychydig o ynysoedd wedyn; nid clofannau—enclaves—nid dyna ydym ni’n yn sôn amdano yn y cyd-destun Cymreig, ond yn hytrach y continwwm. A hefyd beth sy'n bwysig ydy ein bod ni’n edrych ar y gyd-ddibyniaeth rhwng yr ardaloedd lle mae’r dwysedd yn uwch a'r ardaloedd hynny lle mae'r dwysedd yn ganolig neu'n is. Ac os ydyn ni’n edrych ar y continwwm yna fel map, rydyn ni hefyd yn gallu gweld, yn achos gogledd Cymru, ein bod ni’n mynd reit at y ffin efo Lloegr os ydyn ni’n edrych ar ardaloedd efo dwysedd canolig. Felly, rydyn ni’n gallu gweld beth ydy strwythur ein gwlad ni; rydyn ni’n gwybod beth ydy’r llwybrau teithio, y llwybrau gweithio, y llwybrau cymdeithasu ac yn y blaen.

Maddeuwch i fi am funud. 

Iawn.

Ydy e'n ocê os dŷn ni jest yn aros tan ddiwedd y—. Neu oedd rhywbeth ar hyn yn rili benodol?

Ac felly, rydyn ni’n meddwl bod y syniad yma o’r continwwm a’r gyd-ddibyniaeth yn gwbl greiddiol i’r ffordd rydym ni’n edrych ar ardaloedd dwysedd uwch, ardaloedd dwysedd canolig ac ardaloedd dwysedd is yng Nghymru, a bod pob un o’r ardaloedd hynny yn cyfrannu at y darlun cenedlaethol. Mi wnaf i aros yn fanna.

Jest cyn i ni fynd ymlaen,

dwi'n siŵr y byddwch chi'n hapus i gymryd cwestiwn ar y pwynt yma.

Na, dwi'n meddwl bod hwnnw’n gwestiwn arbennig o dda. Dwi fy hun yn dod o Dreffynnon fel mae’n digwydd, ac wedi cael fy magu yn yr ardal yna, ac wedi mynd i'r ysgol.

O, ie? O, reit. [Chwerthin.] Da iawn.

Ffantastig. Mi wnes i gael magwraeth ardderchog yn Nhreffynnon. Mi wnaeth y fagwraeth yna roi—. Wel, fel efo pob magwraeth, mae’n ffurfiannol iawn, onid ydy, ac es i’r ysgol yn Ysgol Gwenffrwd yn Nhreffynnon, wedyn es i i Ysgol Glan Clwyd ar ôl hynny, a dwi’n meddwl bod y fagwraeth yna yn y cyfnod yna o amser mewn ardal lle oedd diwydiant yn gryf pan oeddwn i’n fach yn y 1970au, ac wedyn edwino’r diwydiant yn ystod y 1980au, roedd y fagwraeth ddiwydiannol yna’n arbennig o bwysig. Mae’n gymuned glos iawn, mae’n gymuned gynnes, ac mi oedd yna—. Hyd yn oed yn y cyfnod yna, mi oedd yna flaengarwch ieithyddol o ran dod â gwasanaethau Cymraeg i bobl oedd yn mynd i ysgolion Cymraeg. Dwi’n meddwl mai beth rydyn ni angen ei wneud yn y gogledd-ddwyrain yn benodol ydy sicrhau bod pethau sylfaenol ar gael i bobl ifanc i ddefnyddio’r iaith y tu allan i’r ysgol. Pan oeddwn i yn yr ysgol, roeddwn i’n mynd i'r capel, er enghraifft. Y dyddiau yma, efallai dydy teuluoedd efo phlant ifanc ddim yn defnyddio’r strwythur cymdeithasol yna i ddefnyddio'r iaith tu allan i'r ysgol. Roedd yna aelwyd yr Urdd ac yn y blaen. Roedd gwersi nofio a’r math yna o beth ar gael.

Erbyn heddiw, dwi’n meddwl ei fod o wir yn bwysig ein bod ni’n creu cyfleoedd i bobl ifanc a phlant ddefnyddio’r iaith tu allan i’r ysgolion, ond, wrth i ni wneud hynny, rydyn ni’n gorfod buddsoddi hefyd mewn gweithleoedd, mewn gofodau, Cymraeg, mewn cyd-destunau lle mae pobl yn gallu defnyddio’r Gymraeg—jest hwnna ydy’r peth normal i'w wneud—achos, yn amlach na pheidio, os ydyn ni’n gorfod dewis defnyddio’r Gymraeg, rydyn ni fel arfer yn dewis yn groes i’r disgwyliad.

Mae hwn yn gorff o waith hefyd sydd yn dod o Gatalonia—wel, ddim o Gatalonia ei hun, o’r cyd-destun Catalan, o ardal Majorca, Minorca ac yn y blaen, yr ynysoedd. Un o’r pethau sydd ganddyn nhw yn fanna ydy, os ydyn ni’n gorfod dewis iaith, rydyn ni fel arfer yn dewis yn groes i’r disgwyliad. Os dwi’n mynd i’r llyfrgell genedlaethol yn Aberystwyth, dwi ddim yn dewis siarad Cymraeg. Petaswn i’n dewis iaith yn fanna, buaswn i’n dewis siarad Saesneg, oni fuaswn, achos Cymraeg fyddai’r peth, oni fyddai? A beth rydyn ni ei angen ydy cael mwy o ofodau lle Cymraeg ydy’r peth. Mae’r gogledd-ddwyrain yn enghraifft berffaith o lle fyddai hynny yn gallu trosi’r wybodaeth o’r Gymraeg rydyn ni’n ei rhoi trwy’r system addysg i mewn i ddefnydd cymdeithasol o’r Gymraeg. Mae’r maes chwaraeon hefyd yn un amlwg.

Diolch yn fawr iawn am hwnna. Diolch.

Wel, dwi'n cytuno hefo popeth mae Elin wedi ei ddweud. Efallai gwnaf i ddweud gair ynglŷn â gweledigaeth cyffredinol y comisiwn. Dau beth dwi’n meddwl sy’n hanfodol am y Gymraeg o safbwynt y comisiwn: mae hi’n iaith genedlaethol—mae hynny’n hollbwysig i ni—ac mae hi hefyd yn iaith gymunedol, ac ein nod ni yw ceisio delifro’r ddau beth. Felly, dwi’n meddwl y peth cyntaf i'w ddweud ynglŷn â’n gwaith ni ydy rydyn ni’n rhagdybio y dylai ei bod hi’n beth rhinweddol bod y mwyafrif o’r polisïau yn cael eu delifro yn genedlaethol, heb amrywiad, trwy Gymru gyfan. Mae yna rai pethau yn ein bywydau ni fel dinasyddion sydd yn gyfanfydol, yn universal, fel petai, so pethau fath â hawliau siaradwyr Cymraeg, hawl addysg, darlledu, y polisïau mewn meysydd fel enwau lleoedd ac yn y blaen. Mae’r pethau yma yn bethau sydd angen bod yn gyson o Fôn i Fynwy. Ac felly, am y rheswm yna, yn ein hadroddiad ni dydyn ni ddim wedi trafod rhai o’r meysydd yna yn fanwl, nid oherwydd nad ydyn nhw ddim yn bwysig ond oherwydd, wrth gwrs, rydyn ni’n edrych ar y cymunedol. Rydyn ni’n cymryd yn ganiataol y dylai’r pethau yna fod ar gael yn genedlaethol.

Beth mae’r comisiwn wedi bod yn canolbwyntio arno fo ydy beth yw’r ymateb cymunedol mewn perthynas â defnydd cymdeithasol o’r iaith, a rydyn ni’n bleidiol, dwi’n meddwl, i fframwaith cenedlaethol, ond, ychydig bach fel maes polisi ail gartrefi, mae yna ddadl, o bosib, dros ganiatáu neu hwyluso neu greu'r posibiliad ar gyfer amrywiaeth polisi oddi mewn i’r fframwaith. So, dydy hynny ddim yn golygu bod rhywun yn gorfod amrywio polisi, ond dwi’n meddwl ei bod hi’n beth da fod y potensial yno i wneud hynny.

Felly, o ran y cymunedau dwysedd uwch yma, y cymunedau, efallai, lle mae mwyafrif yn siarad Cymraeg, mae’r cymunedau yma’n eithaf tebyg i’w gilydd, nid yn unig yn ieithyddol ond yn sosio-economaidd hefyd, pan ydych chi’n edrych arnyn nhw. Y prif beth sydd yn effeithio ar y Gymraeg yno ydy materion sosio-economaidd, materion sosio-economaidd sydd ddim yn ymwneud hefo iaith yn uniongyrchol fel y cyfryw, a chynaladwyedd cymunedol hefyd. Dyna yw’r prif beth.

Wedyn mae rhywun yn symud, efallai, i gymunedau lle mae yna lai o siaradwyr Cymraeg, ac yn enwedig cymunedau lle mae sifft iaith wedi bod o’r Gymraeg i Saesneg yn hanesyddol ond rydyn ni’n ceisio adfywio’r Gymraeg, a beth mae rhywun yn ei weld yn fanna ydy mai’r prif her ydy ceisio cael y Gymraeg allan o’r system addysg a’i rhoi hi nôl i mewn i'r gymuned.

Nawr, mae'r ddau job yma yr un mor bwysig â’i gilydd, achos mae’r Gymraeg yr un mor bwysig lle bynnag rydyn ni’n mynd yng Nghymru. Ond gellid dadlau efallai eich bod chi angen strategaethau gwahanol, o bosib, neu bwyslais gwahanol, mewn gwahanol lefydd er mwyn delifro beth rydyn ni i gyd ei eisiau, sef Cymru ddwyieithog lle mae’r Gymraeg yn cael ei harddel yn gymunedol mewn gwahanol ffyrdd, o Fôn i Fynwy, fel roeddwn i'n ei ddweud.

Felly, y syniad yma o ardaloedd o arwyddocâd ieithyddol dwysedd uwch sydd gan y comisiwn, y cwbl ydy hyn ydy teclyn mewn polisi cyhoeddus i geisio caniatáu amrywiad polisi. Nawr, mae’r comisiwn wedi gwneud ei adroddiad ynglŷn â hynny, ac mae’n edrych yn awr ar ardaloedd dwysedd canolig a dwysedd is. Rydyn ni’n meddwl os ydyn ni’n dynodi ardaloedd o arwyddocâd ieithyddol dwysedd uwch, os ydy’r Llywodraeth yn penderfynu argymell hynny, yn amlwg mi fydd yna rannau o Gymru lle gellid cael trafodaeth a ddylen nhw gael eu cynnwys ai peidio. Rydyn ni o’r farn mai disgresiwn cynrychiolwyr lleol, hynny yw, atebolrwydd lleol, ddylai fod yn bwysig yn y meysydd hynny. Felly, o ran cymunedau dwysedd canolig, yn aml iawn, rydyn ni’n golygu y math o gymunedau lle y gellid cael trafodaeth ar sail disgresiwn a ddylen nhw gael eu cynnwys oddi mewn i’r diffiniad yma ai peidio. Felly, mae rhywun yn sôn am ardaloedd fel Cwm Tawe, o bosib top Abertawe, efallai Llanelli, Rhosllannerchrugog yng Nghlwyd ac yn y blaen. Ardaloedd yw’r rhain lle y gellid dadlau yn deg mai atebolrwydd lleol o bosib sy’n bwysig yn fanna. Felly, mi fyddwn ni’n edrych ar yr ardaloedd yma fel comisiwn yn ystod y rhannau yma o’n gwaith, ac yn wir rydyn ni’n cynnull gweithgor at ei gilydd i wneud hyn ym Mhontardawe ymhen rhyw bythefnos, tair wythnos, i gychwyn ar y gwaith yna.

Mi fyddwn ni hefyd yn ceisio edrych ar y diaspora Cymreig. Rwy’n hapus iawn i ateb cwestiynau ynglŷn a hynny maes o law. Ond dwi’n credu mai prif nod y gwaith—nid y diaspora, er mor bwysig yw’r diaspora; wrth gwrs, rwy’n credu hynny fel Cymro Llundain fy hun—. O safbwynt y comisiwn yma, felly, nodwedd gyffredin sydd gan lawer o’r cymunedau yma yw’r ffaith eu bod nhw wedi bod drwy sifft iaith. Efo ychydig iawn o eithriadau ar hyd ymylon ein gwlad, mae pob cymuned yng Nghymru yn gymuned lle mae’r Gymraeg wedi cael ei harddel yn gymdeithasol, yn aml iawn o fewn cof. Ond rydyn ni angen gwyrdroi’r sifft iaith, ac mi fydd angen gwneud hynny mewn ffordd sydd yn golygu ein bod ni’n sensitif i rai o’r problemau sydd wedi codi mewn gwledydd eraill lle rydych chi’n gallu ehangu’r system addysg ond dydych chi ddim efallai yn croesi’r bont yn llwyddiannus i gael y defnydd yn y gymuned. Dyna lle dwi’n credu byddwn ni eisiau canolbwyntio fel comisiwn. Gyda hynny, fe wnaf i droi at Gwennan, a fydd yn dweud ambell i air ynglŷn â’n gwaith yn y maes yna.

Ie. Felly, dŷn ni’n edrych ar nifer o themâu gwahanol. Mae’n bwysig nodi dŷn ni ddim wedi penderfynu ar unrhyw argymhellion polisi, a dŷn ni’n hapus i drafod y themâu gyda chi. Felly, dwi am nodi ambell i un dwi’n gweithio arnyn nhw, ac efallai bydd Simon ac Elin yn gallu sôn am fwy ohonyn nhw maes o law.

Felly, mae diddordeb gyda ni yn y syniad o daith iaith unigolion. Er enghraifft, sut mae—. Wel, efallai ei bod hi'n werth dweud ei fod yn gysyniad sy’n cael ei ddefnyddio yn y byd academaidd ac yn rhyngwladol, yn Catalonia, er enghraifft, ac yn Quebec, ac yng nghyd-destunau lleiafrifol eraill. Felly, y syniad yw bod unigolion ar eu taith iaith nhw yn troi at yr iaith, neu wrth gwrs yn troi oddi wrth yr iaith, ar adegau a throbwyntiau gwahanol yn eu bywydau.

Enghraifft o hynny efallai yw unigolion sydd yn dysgu Cymraeg yn yr ysgol ac wedyn yn gollwng y Gymraeg ar ôl hynny. Dwi’n enghraifft o hynny, gan ein bod ni’n sôn am ein teithiau personol: rhywun o Gaerdydd, wedi mynd i ysgol cyfrwng Cymraeg, ac wedyn symud i Lundain gyda dim dymuniad, mewn ffordd, i ddod nôl ac ymwneud â’r Gymraeg. Fy nhocyn i, wrth gwrs, i ddod yn ôl at y Gymraeg oedd fy mod i wedi astudio ieithoedd eraill. Ond yn sicr mae hwnna'n rhywbeth sydd o ddiddordeb i ni: pobl ifanc sy'n gadael yr ysgol a'r cyswllt gyda'r gweithle wedyn—beth yw'r cyfleoedd, sut mae modd eu hannog nhw i fynd yn ôl at y gwaith a'r cyfleoedd mae'r gweithle yn gallu eu cynnig?

Mae hefyd yn rhan o'n gwaith ymchwil ni gyda newydd-ddyfodiaid—siaradwyr newydd y Gymraeg. Mae ein hymchwil ni yn dangos bod, er enghraifft, ymfudwyr sydd yn ymsefydlu mewn gwlad newydd—mae hwnna'n drobwynt ynddo'i hun, ac mae cael mynediad at y Gymraeg yn gallu bod yn rhywbeth sydd yn hybu ymdeimlad o berthyn ac integreiddio yn y wlad newydd. Felly, dŷn ni eisiau edrych ar sut mae sicrhau dilyniant ieithyddol a pha fath o strwythurau sydd eu hangen er mwyn gwneud hynny.

Felly, un thema arall yw'r syniad o emosiwn a theimladau at yr iaith. Dwi'n credu ei bod hi'n bwysig edrych ar berthnasau rhwng siaradwyr iaith gyntaf ac, wrth gwrs, siaradwyr newydd sydd bron yn rhugl, yn rhugl neu hyd yn oed siaradwyr anfoddog, pobl sydd â diffyg hyder—sut ydyn ni'n gallu eu cynnwys nhw yn llawn yn y gymuned? Unwaith eto, mae hwnna'n faes dwi'n edrych arno fe gydag ymfudwyr sydd efallai'n siarad ieithoedd gwahanol, ond dwi'n credu bod hyder yn elfen bwysig inni edrych arni hi, a bod pawb yn cael eu cynnwys fel siaradwyr dilys y Gymraeg. So, yn hyn oll, dŷn ni'n ystyried y gymuned fel rhyw fath o groesffordd o ddefnydd cymdeithasol, a rŷn ni'n edrych ar y sefyllfa ar lefel meicro i gael mewnwelediad o'r holl ddeinameg a thensiynau gwahanol sydd yn y gymuned.

Jest un peth arall, o safbwynt cynwysoldeb a chydraddoldeb, mae'r syniad 'Cymraeg i bawb' yn amlwg yn wreiddiol i'r comisiwn, ac mae hynny'n golygu cydraddoldeb, mynediad i bawb, yn sicr, a bod llwybrau dysgu ar gael. Yn sicr, mae fy ngwaith i'n edrych ar y syniad ein bod ni'n trial chwalu rhwystrau, p'un ai mewn ymagweddau, diffyg mynediad, diffyg gwybodaeth, ond hefyd diwallu anghenion grwpiau gwahanol o bobl sydd yng Nghymru.

Dwi ddim yn gwybod a yw'n berthnasol, ond un enghraifft dwi'n browd iawn ohono fe yng Nghymru yw enghraifft yr Urdd yn croesawu ffoaduriaid o Affganistan, a'r croeso dwyieithog a roddwyd iddyn nhw o'r cychwyn oll. Dwi'n credu ei fod e wedi dangos bod dilyniant ieithyddol wedi parhau yn sgil hyn, eu bod nhw wedi cael profiad cadarnhaol, bod y Gymraeg wedi rhoi rhywbeth ychwanegol iddyn nhw; hefyd, wrth gwrs, mae wedi arwain at benderfyniadau rhieni i ddewis addysg Gymraeg dros eu plant. Dwi'n credu ei bod hi'n bwysig, wrth gwrs, i wneud y cysylltiad yna rhwng beth sy'n digwydd. Dwi'n gwybod bod yna heriau wedi bod ynghlwm â hynny, gydag awdurdodau lleol sydd heb ganiatáu i bob un o'r plant gael addysg Gymraeg, ond dyna'r math o beth dwi'n credu sydd o ddiddordeb i fi, yn sicr. Diolch.

Elin, oes gen ti rywbeth i'w ddweud ynglŷn â gwaith y—?

Wel, dwi'n edrych ymlaen at gael eich cwestiynau chi, yn amlwg, ond jest i fod yn fyr iawn, iawn, dŷn ni'n amlwg efo diddordeb mawr mewn trosglwyddo iaith—trosglwyddo iaith nid yn unig drwy'r system addysg, ond hefyd trosglwyddo iaith drwy deuluoedd, a hefyd trosglwyddo iaith yn gymunedol a throsglwyddo iaith o ran beth fyddai rhywun yn galw peer to peer, atgyfnerthu'r iaith o ran pobl o'r un oedran, ond hefyd pobl o genedlaethau gwahanol yn trosglwyddo iaith tu allan i aelodau eu teuluoedd eu hunain. Roeddwn i'n gweld hefyd fod hwnna'n rhywbeth sydd o ddiddordeb i chi.

Dŷn ni'n edrych ar y patrymau ar draws Cymru ac yn y blaen, ac ar siapiau gwahanol o deuluoedd, a sut mae teuluoedd amrywiol, lle mae plant ddim o angenrheidrwydd yn byw yn yr un cartref â'r un oedolion drwy gydol eu hoes, fel sydd yn fy nheulu personol i, fel mae'n digwydd. Dŷn ni hefyd yn edrych ar elfennau ynglŷn â dosbarth cymdeithasol ac i ba raddau— . Fel y gwelsoch chi o'r gwaith yn y comisiwn cyntaf, ond hefyd efo'r gwaith yna, mae hwnna wedi'i glymu yn eithaf agos at waith Prosiect Bro, a dwi’n arwain Prosiect Bro yng Nghymru, hefyd. Felly, mae Prosiect Bro yn edrych ar yr elfen yma o ddosbarth cymdeithasol a’r iaith Gymraeg, yn ogystal ag edrych ar elfennau eraill.

Felly, mae’r elfennau hyn yn dod i mewn i bethau fel gwead cymdeithasol, pwysigrwydd cymunedau ar draws Cymru, cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol hefyd, i sicrhau mynediad cyfartal at yr iaith Gymraeg sydd, fel rŷch chi’n dweud, ac fel dŷn ni’n cytuno, yn perthyn i ni i gyd, ac yn perthyn i bawb.

Diolch gymaint am hynny. Jest cyn inni fynd nôl at hynny, mae Heledd eisiau dod i mewn ar rywbeth roeddech chi'n ei ddweud yn fanna, dwi'n meddwl.

Os caf i, gaf i ofyn am y capasiti ymchwil sydd gennych chi? Yn amlwg, mae’r rhain yn feysydd enfawr. Un o’r heriau dŷn ni’n ei chael weithiau wrth graffu ydy’r diffyg data, yn enwedig efo taith iaith bersonol pobl, er enghraifft. Os ydy rhywun yn dewis peidio â mynd i ysgol cyfrwng Cymraeg ond i un Saesneg, dydy pob awdurdod lleol ddim, efallai, yn gofyn pam, neu'n trio deall. Dŷn ni wedi bod yn trio deall a ydy hynny oherwydd bod yna ddim bws ar gael i’r ysgol cyfrwng Cymraeg, neu'n trio deall beth ydy’r rhesymau.

Hefyd, o ran y gwahanol fathau o deuluoedd, yn amlwg, ces i fy magu mewn ardal o ddwysedd uchel, ac yn byw mewn ardal o ddwysedd isel rŵan, ac yn gweld drwy’r system addysg mai’r syniad ydy, wrth gynllunio, yn aml, fod pob plentyn sy’n mynd i’r ysgol heb ddim Cymraeg, ac mae’n gallu bod yn ynysig iawn i blant sydd, efallai, yn cael eu magu mewn aelwydydd cyfrwng Cymraeg mewn ardaloedd dwysedd isel. Felly, jest eisiau trio deall oeddwn i pa gapasiti fydd gennych chi i edrych ar yr holl amrywiaeth yma o wahanol deuluoedd a phrofiadau gwahanol bobl, oherwydd mae o’n brofiad gwahanol iawn bod ar aelwyd Gymraeg mewn ardal dwysedd isel, neu i fynd drwy’r system addysg a chael cyfleon. Pa gefnogaeth sydd ar gael ichi allu bod yn dilyn hynny ac edrych mewn manylder?

Mae'n gwestiwn perthnasol iawn. Mae’r comisiwn yn hollol annibynnol o ran y penderfyniadau polisi rŷn ni’n dod iddyn nhw, ac mae hynny wedi cael ei barchu gan y Llywodraeth ar bob cam o’r daith. Dyw’r comisiwn ddim yn endid statudol, fel petai, felly does gennym ni ddim ein cyllideb ein hunain, yn yr ystyr fy mod i fel cadeirydd yn gallu cyfarwyddo bod darn penodol o waith ymchwil yn digwydd. Ond i fod yn gwbl onest, yng nghyd-destun y gwaith dŷn ni’n ei wneud, mae’n annhebygol y byddwn ni’n cael cyfle i wneud gwaith ymchwil o’r newydd, oherwydd, wrth gwrs, mae hyn yn cymryd amser. A dŷn ni’n reit awyddus ein bod ni’n adrodd ar amser, felly dwi ddim yn meddwl y buasai rhywun yn gallu comisiynu gwaith ymchwil newydd fel rhan o’n gwaith ni.

Beth dŷn ni'n gallu ei wneud, wrth gwrs, yw gwneud argymhellion ynglŷn â gwaith ymchwil at y dyfodol, ac yn sicr, pe bai gan y pwyllgor unrhyw syniadau ynglŷn â hynny, byddai gennym ni fel comisiwn ddiddordeb i glywed y rheini. Mae hynny yn bosibiliad ac yn rhywbeth y gallem ni ei wneud. Ond o ran y gwaith yma, mae’n debyg y byddem ni’n dibynnu ar waith ymchwil sydd wedi cael ei gyhoeddi eisoes.

Mae’n werth imi ddweud hefyd fel y cadeirydd fod y Llywodraeth yn ariannu’r prosiect mae Elin ynghlwm ag o, Prosiect Bro, sy’n edrych ar y defnydd cymunedol o’r Gymraeg mewn ardaloedd o arwyddocâd ieithyddol dwysedd uwch. Yn fy marn i, fel un sydd ddim ynghlwm wrth y prosiect, dwi’n credu bod yna ddadl resymegol y gellid gwneud gwaith o’r fath mewn cymunedau dwysedd is, a dweud y gwir. Dyw e ddim yn hollol eglur i ni, er enghraifft, beth yn union yw’r defnydd cymunedol o’r Gymraeg yn fanwl, fanwl, dywedwn ni, ym maestrefi Caerdydd, dywedwn ni, ym Mhontypridd, er enghraifft, neu yng Nghaerffili. Mae gyda ni syniad bras o’r sefyllfa, wrth gwrs, trwy’r cyfrifiad, ond does gyda ni ddim astudiaeth fanwl, fanwl, fanwl ar lefel gymunedol. Mi fydd hynny’n cael ei ddarparu trwy Brosiect Bro mewn cymunedau dwysedd uwch. Mae yna ddadl y dylai’r un peth ddigwydd mewn cymunedau eraill yng Nghymru.

A phan fydd Prosiect Bro yn adrodd, mi fydd y math yna o ddarlun rwyt ti newydd ei ddisgrifio rŵan yn fath o ddarlun sy'n cael ei ddal drwy'r gwahanol fodiwlau sydd yn y Prosiect Bro: er enghraifft, modiwl sydd yn dadansoddi'r data; modiwl sydd yn gweithio efo teuluoedd â phlant tair i bedair oed, ac yn cymharu'r data yna efo'r data sy'n dod trwy'r PLASC, y cyfrifiad ysgolion blynyddol ar lefel disgyblion; modiwl sydd yn edrych ar ddefnydd ac agweddau iaith pobl ifanc mewn gweithleoedd, mewn ardaloedd y buaswn i'n eu galw yn lled gyhoeddus, felly canolfannau hamdden, y math yna o beth—defnydd yr iaith yn fanna ac agweddau a phatrymau pobl. Hefyd mae'r gwaith manwl cymunedol o ddrws i ddrws yn holi unigolion—yn llythrennol drws i ddrws, cnoc, cnoc, cnoc, ac yn siarad efo pobl am eu defnydd a'u hagweddau a'u teimladau nhw hefyd.

Efo dilyniant ysgol, weithiau hyd yn oed os ydy'r ysgol cyfrwng Cymraeg yn agos iawn, mae gofal plant yn ffactor sy'n gallu 'trump-io' popeth, a bod pobl ddim yn mynd wedyn ymlaen efo addysg ddwyieithog neu gyfrwng Cymraeg oherwydd mai aelodau eraill o'r teulu sy'n mynd i fod yn casglu, a bod hynny yn cydfynd efo lle mae perthnasau eraill wedi mynd. Cawson ni ambell enghraifft o hynny hefyd.

Diolch. 

Dwi'n credu, o safbwynt ein cyflwyniad, fod hynny yn ei ddirwyn i ben, efallai. Yr unig beth arall y byddwn i'n ddweud sydd yn ddiddorol yw'r economi a gweithleoedd. Nawr, pan mae rhywun yn meddwl am y syniad yma o daith iaith, sydd yn gallu bod yn gronolegol, wrth gwrs, taith iaith—taith trwy fywyd. Lle ydych chi'n defnyddio'r Gymraeg? Os ŷch chi mewn sefyllfa efallai lle dyw eich partner chi ddim yn siarad Cymraeg ac efallai fod eich ffrindiau neu deulu ddim yn siarad Cymraeg, lle byddech chi'n defnyddio'r Gymraeg tu hwnt i oedran ysgol? Mae'n debyg y byddwn ni'n edrych ar weithleoedd i weld a ydy'r economi yn gallu cynnig rhyw fath o gyd-destun o'r math yna. Does gennym ni ddim atebion o ran hynny eto, mae'n rhaid imi gyfaddef, oherwydd byddwn ni'n edrych ar hynny, mewn gwirionedd, ymhen ychydig o fisoedd. Ond mae e'n faes lle dwi'n rhagdybio y byddwn ni'n edrych yn eithaf manwl arno, ac, unwaith eto, yn edrych am waith sy'n digwydd mewn cyd-destun rhyngwladol.

Mae e'n werth dweud bod hwn yn faes lle byddwn ni ar ein hennill, efallai, o edrych ar rai gwersi o wladwriaeth Sbaen yn benodol, rhai o genhedloedd gwladwriaeth Sbaen. Catalonia—mae Catalonia yn eithaf mawr; Gwlad y Basg ydy'r wlad fwyaf tebyg i ni o ran maint a phroffeil. Rŷn ni'n ffodus iawn fod Elin yn gallu darllen yr ieithoedd yna, felly dŷn ni yn gobeithio y byddwn ni'n gallu tynnu i mewn rhywfaint o waith academaidd o gyd-destun rhyngwladol i mewn i'n gwaith ni. Mae hynny yn rhywbeth sydd ddim wedi digwydd yng Nghymru, efallai, gymaint ag y dylai fod wedi digwydd, so wnawn ni drio gwneud hynny hefyd yn ystod ein gwaith ni fel comisiwn.

A gyda hynny, rŷn ni'n mynd nôl atoch chi ac yn hapus i ateb unrhyw gwestiwn, wrth gwrs.

Gwych. Wel, hynod, hynod ddiddorol. Diolch gymaint am hynny. Cyn inni fynd i mewn i gwestiynau, roedd Gareth wedi dweud yn gyntaf ei fod e eisiau gofyn cwestiwn, ac wedyn fe wnaf i fynd at Lee. So, Gareth.

Yn amlwg, dŷch chi'n hollol iawn ynglŷn â phwerdy Barcelona fel gyrrwr economaidd pwysig iawn nid yn unig i ranbarth, ddywedwn ni, Catalonia ond i Sbaen i gyd hefyd. Beth mae hynny hefyd yn ei olygu ydy bod yna symudedd poblogaeth mawr yn digwydd yn Catalonia hefyd, lle mae sawl miliwn ychwanegol o bobl wedi symud o wahanol rannau o'r byd i Catalonia hefyd. Eu system addysg bresennol nhw yw addysg Gatalaneg i bawb. Felly, mae pawb, o bob teulu, ac o bob barrio—neu barri mewn Catalaneg—pob ardal o bob dinas, yn mynd i addysg cyfrwng Catalaneg. Dyna ydy un o'r ffyrdd pennaf sydd ganddyn nhw wedi bod i drio rhoi Catalaneg i bawb. Mae hwnna wedi bod yn un o'r egwyddorion sylfaenol ers iddyn nhw gael democratiaeth 40 mlynedd yn ôl.

Os ydyn ni'n edrych ar gymariaethau unigol rhwng Cymru a Catalonia, beth ydyn ni'n gallu ei weld hefyd ydy elfennau ynglŷn â'r gwahaniaeth rhwng gwybodaeth o'r iaith a defnydd o'r iaith. Felly, mae pobl ifanc Catalwnia hefyd yn defnyddio cyfryngau cymdeithasol yn drwm iawn mewn Sbaeneg. Mae yna dueddiad i ni feddwl efallai bod Saesneg yn iaith y byd i gyd o ran cyfryngau cymdeithasol, ac felly mai'r naid efallai neu'r berthynas yw 'Catalaneg neu Saesneg'. Ond, na, mae Sbaeneg yn gryf iawn, iawn fel iaith cyfryngau cymdeithasol. Felly, rydyn ni'n gallu edrych ar sut mae agweddau pobl ifanc, yn edrych ar eu defnydd iaith bod dydd nhw, sut maen nhw'n meddwl am eu hunain os ydyn nhw ond wedi cael Catalaneg yn yr ysgol a bod yna neb o'u cwmpas nhw yn yr ardaloedd lle maen nhw'n byw yn defnyddio'r iaith yna. So, rydyn ni'n gallu edrych ar yr elfennau yna, ond mae o hefyd yn wir pan rydyn ni'n edrych ar ardaloedd o Gymru lle mae twristiaeth yn drwm iawn, iawn. Rydyn ni'n gallu edrych ar elfennau y tu allan i Catalonia ond sydd i wneud efo'r iaith Gatalaneg, ac edrych ar Majorca, Menorca, Ibiza, ac yn y blaen, ac edrych ar y berthynas yna wedyn rhwng ardaloedd lle mae twristiaeth wedi ei datblygu'n fawr iawn a chynaliadwyedd ieithyddol yn yr ardaloedd hynny.

Dwi'n meddwl hefyd y gallwn ni edrych yn agosach at adref hefyd. Yn amlwg, mae gen i ddiddordeb mawr yn yr ardaloedd yma yn Sbaen, ond mae yna enghreifftiau ffantastig yn dod o Belffast. Ac un enghraifft wych sydd wedi dod o Belffast ydy criw o ddynion ifanc yn eu 20au, dau ohonyn nhw'n gweithio o blaid yr iaith Wyddeleg yn Belffast, y criw o ffrindiau yma wedi bod yn ffrindiau ers ysgol, wedi mynd i addysg cyfrwng Gwyddeleg, yn dod o deuluoedd lle doedd eu rhieni nhw ddim yn siarad yr iaith, ac roedden nhw rŵan yn eu 20au yn siarad Saesneg efo'i gilydd. Ac roedden nhw jest yn meddwl, 'Wel, beth ydyn ni'n mynd i'w wneud am weddill ein bywydau? Ydyn ni'n mynd i gario ymlaen jest yn siarad Saesneg efo'n gilydd am weddill ein bywydau, rhoi ein plant ein hunain, pan fyddwn ni'n eu cael nhw, i mewn i addysg cyfrwng Gwyddeleg, ond ein bod ni'n dal i siarad Saesneg efo'n gilydd, ac wedyn fyddwn ni'n trio cael y plant i siarad Gwyddeleg efo'i gilydd, ond dydyn ni ddim yn gwneud?' So, beth wnaeth y grŵp yna o bobl—dynion oedd rheini—oedd dod at ei gilydd a chael sgwrs onest, emosiynol, saff ynglŷn â'u teimladau nhw am yr iaith, ac wedyn, dros amser, penderfynu, 'Reit, wel dwi actually eisiau siarad Gwyddeleg'; rhywun arall yn dweud, 'Wel, dwi go iawn ddim eisiau, ond mi wnaf i ei chlywed hi gen ti.' A dwi'n meddwl bod enghreifftiau fel yna yn enghreifftiau o bethau y gallem ni eu gwneud os ydyn ni'n trio meddwl dipyn bach yn wahanol am yr iaith.

Ac mae'r emosiwn—. Mae hwnna'n rhywbeth—. A gyda llaw, dwi'n gwybod bod Mick eisiau dod mewn, a dwi ddim wedi eich anghofio chi, Lee—dwi'n gwybod eich bod chi eisiau dod mewn hefyd.

O, sori.

Na, ddim o gwbl. Ond mae'r emosiwn yna, roedd hwnna'n—. Mae ein straeon personol ni yn mynd i fod mor unigol gyda phethau fel hyn. Roedd beth roeddech chi newydd ei ddweud, roedd e'n fy atgoffa fi o'r ffaith, yn yr ysgol—so, roeddwn i'n mynd i'r ysgol yn y Cymoedd—doedd hi ddim yn cŵl i siarad Cymraeg y tu fas i'r ystafell ddosbarth. So, roedd nifer fawr iawn o blant yn yr ysgol a bron neb yn siarad Cymraeg ar yr iard, ac wedyn, ar ôl gadael yr ysgol, yn sydyn reit, roedd pobl yn dechrau sylweddoli beth roedden nhw ar fin ei golli ac wedyn yn cymryd y naid yna i fod eisiau siarad Cymraeg, er doedd e ddim yn arfer bod yn rhywbeth oedd yn cael ei ystyried yn rhywbeth—. Achos ei fod e'n rhywbeth am yr ysgol. Mae'r teimladau yna mor gymhleth, ac mae hwnna'n eithriadol o bwysig. Ond dwi'n gwybod bod Lee—. Mick, oeddech chi eisiau dod mewn ar hyn yn benodol, ac wedyn fe wnaf i fynd at Lee ar ôl hynna?

Diolch, Mick. Gwnaf i ofyn ichi fynd nôl at Mick ar hwnna, a wedyn gwnaf i fynd at Lee, oedd eisiau gofyn cwestiwn ar rywbeth ar wahân, dwi'n meddwl. Diolch, Mick.

At Mick? Iawn. Ie, mae'r motivation, mae'r ysgogiad i ddefnyddio iaith yn arbennig o bwysig, onid ydy? Heb hwnna, rydym ni i gyd yn o leiaf dwyieithog, ac felly mae gennym ni fwy nag un repertoire ieithyddol, neu adnoddau ieithyddol, rydym ni'n gallu eu dewis. Mae'r berthynas emosiynol—mae yna nifer o enghreifftiau o hynny wedi codi bore yma'n barod. Mae pobl hefyd, onid ydyn, yn sôn am eu perthynas nhw efo'r iaith pan fyddan nhw'n gosod eu hunain i fyny mewn sefyllfa o fod yn arbenigo mewn rhywbeth, onid ydyn? Dydych chi ddim o angenrheidrwydd yn disgwyl i bobl sydd yn arbenigo ym maes iechyd i fod yn datgelu eu hanes iechyd personol nhw wrth roi tystiolaeth, ond efallai fod y byd yna'n newid hefyd.

Mae'r syniad o'r berthynas emosiynol, y berthynas o berthyn, y berthynas o gyd-fwynhau, o ddod at ein gilydd, fel sy'n digwydd mewn gemau pêl-droed ac yn y blaen. Rydym ni'n gwybod bod yna gymhelliad economaidd mewn rhai ardaloedd, ac mae Gwlad y Basg yn enghraifft o le mae yna gymhelliad economaidd i fod efo sgiliau yn y ddwy iaith, oherwydd bod yna ofyniad ieithyddol ar gymaint o swyddi yn y sector cyhoeddus. A dwi'n dweud y ddwy iaith i olygu Sbaeneg a Basgeg, oherwydd mai dim ond yn y gyfundrefn yna mae'n berthnasol. Ond hyd yn oed mewn cyd-destunau lle mae yna ofyniad neu mae yna ysgogiad economaidd, mae'r ysgogiad emosiynol, yr ysgogiad cymunedol o berthyn, yn dal yn bwysig iawn. Achos rydym ni hefyd yn gweld, o edrych ar yr hyn sy'n digwydd yng Ngwlad y Basg, fod yna nifer o gyd-destunau lle mae pobl yn defnyddio'r iaith ar gyfer eu swyddi, ond wedyn yn defnyddio Sbaeneg i gymdeithasu efo'n union yr un bobl ag y maen nhw'n defnyddio'r iaith yna efo nhw ar gyfer eu swyddi.

Felly, er mwyn inni feddwl am sut mae'r iaith yn gweithio yn emosiynol ac yn seicolegol, rydym ni yn gallu edrych ar ein hunain fel unigolion, ond rydym ni hefyd yn gallu edrych ar ein hunan fel cymuned ac fel torf ac yn genedlaethol neu'n rhanbarthol—pa bynnag ffordd rydym ni eisiau edrych—mewn ffordd collective. Dwi'n meddwl mai dyna beth sydd y tu ôl i'r hyn ynglŷn â beth sy'n digwydd yn Belfast ydy bod hwn—. Ydy, mae'n eithriadol, ond pan fo'r eithriadau yna yn gallu symud i fod yn fwy ac yn fwy cyffredin, a'i fod o yn dod yn normal o beth i oedolion i feddwl am eu perthynas nhw efo'r iaith, wrth iddyn nhw aeddfedu ar y daith yna o fod yn oedolion ifanc mewn addysg, mewn addysg bellach, ac yn y blaen, i fod yn oedolion hŷn, a bod hwnna'n rhywbeth sy'n digwydd, wrth inni feddwl am elfennau eraill fel cydraddoldeb, sut rydym ni'n ymddwyn rhwng y rhywiau, ac yn y blaen, ei fod o'n dod yn rhan o'n seice ni.

Diolch. Roedd Gwennan eisiau dod i mewn ar hyn, dwi'n meddwl.

Mae'n gwestiwn enfawr, a does dim un ateb, dwi'n credu, sut ydych chi'n gallu—. Mae cymhelliad yn mynd i fod yn wahanol i wahanol bobl. Ond, dwi'n credu eich bod chi'n gallu gwneud popeth i sicrhau bod dim rhwystrau yn eu lle pan fo pobl yn newid agwedd, a bod y cyfle iddyn nhw ddefnyddio'r Gymraeg—mae hwnna'n bwysig iawn. Ond dwi'n meddwl efallai bod yna le i'r system addysg—. Dwi'n gwybod bod rhai cyd-destunau ieithyddol gwahanol yn integreiddio'r syniad o godi ymwybyddiaeth ieithyddol yn y system addysg, o ran seicoleg iaith a phwysigrwydd cynllunio ieithyddol, ac efallai bod integreiddio hynny i mewn i'r system addysg yn rhywbeth ar gyfer y dyfodol. Dwi'n gwybod bod yna drafodaethau ar hyn o bryd o ran pa fath o fanteision byddai hynny'n ei roi i ysgolion Saesneg a Chymraeg.

Diddorol. Diolch am hynna.

Diolch. Oeddech chi eisiau gofyn cwestiwn hefyd? 

Ocê. Diolch. Gallaf gymryd—?

Ie, cei.

Rydych chi'n iawn i ddweud bod y pwysau ar draws y byd ar drio cynnal a datblygu amrywiaeth ieithyddol yn enfawr. Ac rydyn ni'n gwybod, onid ydym, ein bod ni'n edrych ar golli ieithoedd ac amrywiaeth ieithyddol ar draws y byd ar raddfa sydd erioed wedi digwydd o'r blaen. Os ydyn ni'n edrych ar le mae'r Gymraeg yn ffitio i mewn i'r darlun mawr ymysg y 7,000 o ieithoedd sydd ar draws y byd, yna rydyn ni yn yr esielonau uchaf; does yna ddim dwywaith am hynny. Rydyn ni bron iawn yn y premier league o ieithoedd, ac nid jest ieithoedd lleiafrifol, ond o ieithoedd. Hynny ydy, rydyn ni yn y canrannau uchaf o'r ieithoedd hynny sydd efo siawns dda o oroesi a pharhau i mewn i'r dyfodol rhagweladwy.

Os ydyn ni'n edrych ar yr ardaloedd hynny sydd ar yr un math o trajectory â ni, yr un math o daflwybr, yna rydyn ni'n gorfod edrych ar yr ardaloedd hynny lle mae yna fuddsoddiad sylweddol yn yr ieithoedd yna.  Rydyn ni'n gorfod edrych ar ardaloedd lle mae yna statws swyddogol iddyn nhw, lle mae yna fuddsoddiad sefydliadol ynddyn nhw ac yn blaen; lle mae yna bethau, wrth gwrs, fel cyfryngau, lle mae yna adnoddau ieithyddol fel geiriaduron ac ati, ac ati, ac ati. So, rydyn ni'n gorfod edrych ar y presenoldeb yna ar draws addysg a phob math o feysydd o weinyddiaeth gyhoeddus ac ati. Os ydyn ni'n edrych ar yr ardaloedd hynny lle mae yna bolisïau blaengar, yna rydyn ni'n gallu gweld cynnydd yn bendant yn nifer a chanran y bobl sydd yn medru'r ieithoedd, ac rydyn ni ond yn gorfod edrych ar Gwlad y Basg a Catalonia ar gyfer hynny.

Rydyn ni hefyd yn gallu gweld bod y defnydd iaith—. Os ydyn ni'n edrych ar Gwlad y Basg, rydyn ni'n gallu edrych ar ddefnydd iaith. Felly, mae defnydd iaith yn gallu bod yn gyson ar draws y 40 mlynedd diwethaf, yn ôl y system maen nhw wedi ei defnyddio i edrych ar ddefnydd iaith. Felly, beth rydyn ni'n ei weld yn fanna ydy, dros amser, mae nifer y siaradwyr wedi codi, mae canran y siaradwyr wedi codi, ond mae canran defnydd yr iaith wedi aros yn gyson.

Felly, beth mae hwnna ei ddweud wrthym ni ydy bod mwy o bobl yn gallu siarad yr iaith, eu bod nhw yn defnyddio'r iaith, ond efallai eu bod nhw'n defnyddio'r iaith yn llai aml na'r bobl oedd yn gallu siarad Basgeg 40 mlynedd yn ôl. Hynny ydy, bod y boblogaeth yn gyffredinol yn mynd yn fwy dwyieithog a bod y rhai sy'n gallu siarad Basgeg yn siarad Sbaeneg yn fwy aml nag oedd y genhedlaeth neu ddwy cynt, ond hefyd bod pobl oedd efallai eu neiniau a'u teidiau nhw wedi dod o rannau eraill o Sbaen i Gwlad y Basg, so doedd y neiniau a'r teidiau ddim yn gallu siarad Basgeg o gwbl, ond mae'r genhedlaeth nesaf, y ddwy genhedlaeth nesaf yn gallu ei siarad.

Felly, beth rydyn ni'n gweld dros amser ydy: ydy, mae'r ieithoedd yn gallu cael eu cynnal, ond mae angen mwy o bobl i fedru eu siarad nhw i gynnal y defnydd yr un peth oherwydd bod ein defnydd personol ni yn mynd yn llai. Dwi ddim yn gwybod os ydw i'n egluro fy hun yn iawn yn fanna.

Pan fyddaf i'n siarad am y premier league, mae'n rhaid i ni gofio pethau fel, o’r 7,000 o ieithoedd sydd yna yn y byd, fod 95 y cant o'r ieithoedd hynny yn cael eu siarad gan 5 y cant o'r boblogaeth ar draws y blaned. Felly, pan fyddwn ni yn premier league, rydym ni'n cymharu ein hunain wedyn efo ieithoedd sydd, efallai, efo cwpl o gannoedd o siaradwyr, ac mae yna gymaint o ieithoedd yn mynd i farw allan yn y degawdau nesaf yma, lle mae'r siaradwyr olaf yn mynd i farw, a lle mae globaleiddio, symudedd poblogaeth ac yn y blaen, 'urban-eiddio' ac ati, wedi cyfrannu cymaint yn ystod y ganrif ddiwethaf yma.

Felly, ydyn, rydyn ni yn y premier league pan fyddwn ni’n edrych ar y darlun llawn, ond, wrth gwrs, rydyn ni'n sôn am iaith sydd yn iaith lle rydyn ni wedi gosod targed uchelgeisiol i’n hunain fel cenedl. Rydym wedi gosod targed o filiwn o siaradwyr, dyblu'r defnydd dyddiol o'r Gymraeg. Rydyn ni'n gallu gweld yng Ngwlad y Basg gynnydd sylweddol yn nifer y siaradwyr. Rydyn ni'n gallu gweld yr un peth hefyd yng Nghatalonia. Ond mae bywydau pobl yn mynd yn fwy ac yn fwy dwyieithog, felly, o ran y ffyrdd y mae angen inni eu datblygu i fesur y defnydd dyddiol yna, mae'n rhaid i ni ffeindio ffordd i fesur, ffordd sydd yn addas i ni fesur. Hynny ydy, ydyn ni’n defnyddio Cymraeg fel ein prif iaith? Ydyn ni'n defnyddio Cymraeg fel iaith rydyn ni'n ei defnyddio bob dydd? Hynny ydy, lle ydyn ni'n gosod y trothwy ar gyfer llwyddiant ar gyfer hynny? Dwi'n meddwl bod hwnnw’n gwestiwn y mae'n rhaid i ni ei ateb mewn cyd-destun Cymreig yn hytrach na defnyddio systemau sydd, efallai, yn cael eu defnyddio mewn gwledydd eraill. Beth mae’r llwyddiant yna yn edrych fel i ni ydy o, dwi'n meddwl.

Diolch. Diolch am hwnna. Mae tua hanner awr ar ôl gyda ni, ac, mewn ffordd naturiol, mae nifer o'r pethau roeddem ni'n mynd i'w godi wedi cael eu crybwyll yn barod, ac mae hwnna'n beth da. Felly, Aelodau, os gallaf i ofyn i chi fod bach yn agile, achos bydd nifer o'r pethau wedi cael eu codi yn barod. Ond cyn i mi droi at Heledd, dwi jest eisiau gofyn un peth. Roeddwn i'n struck gan y ffaith eich bod chi'n sôn am y cyd-destun Cymreig, a hefyd y rhwystrau seicolegol, efallai, sydd yna o ran hanes ni'r Cymry gyda'r iaith, o ran y rhwystrau sydd wedi cael eu rhoi ar yr iaith. Ac roeddech chi'n sôn yn gynharach am y cyfrifiad. Roeddwn i jest eisiau gofyn i chi, o ran agweddau pobl tuag at eu hiaith nhw, a'u sgiliau iaith nhw, a'r gap, efallai, sydd rhwng y ffigurau noeth yn y cyfrifiad—y gap hyder yna—ac efallai bod gan nifer o bobl fwy o Gymraeg, ond dŷn nhw ddim yn ystyried eu hunain fel siaradwyr Cymraeg, dŷn nhw ddim yn teimlo'n—. Yn yr ardaloedd hynny lle nad oes gan y Gymraeg yr un dwysedd, beth ydych chi'n meddwl yw'r ffordd orau o ddod dros yr her honno o ran agwedd pobl tuag at eu Cymraeg nhw eu hunain?

Wel, byddwn ni'n edrych ar hynny yn benodol. Mae yna duedd, wrth inni drafod iaith, i sôn am siaradwyr iaith gyntaf a siaradwyr ail iaith. Ac mae’n rhaid inni gofio bod yna ganran sylweddol o’n poblogaeth ni sydd rhwng y ddau begwn yna, mewn gwirionedd. Ac mewn nifer o ardaloedd—ardaloedd dwysedd canolig, er enghraifft, a hefyd mewn cymunedau dwysedd is—mae gyda ni boblogaeth sydd yn rhugl, neu bron â bod yn rhugl, a dydyn ni ddim yn gwneud, efallai, digon o ddarpariaeth ar eu cyfer nhw yn ein strategaethau ieithyddol.

Nawr, mae’n bosib bydd gan Elin neu Gwennan fwy i'w ddweud ynglŷn â hynny, ond gallaf i gadarnhau y byddwn ni fel comisiwn yn edrych ar y maes yna, achos mae hyn yn hanfodol bwysig, bod gyda ni y pool yma o unigolion, sydd yn pool sylweddol—sylweddol iawn. Rydym ni’n sôn am ddegau a degau a degau o filoedd o bobl sydd yn gallu siarad Cymraeg ond sydd ddim yn ei defnyddio hi.

A phan fyddwn ni’n edrych—. Mae Gwennan wedi cyfeirio at y trobwyntiau; yn y llenyddiaeth academaidd, mae hwnna’n dod o’r syniad o Catalonia o’r enw ‘mudes’, sydd yn drobwynt ieithyddol: trobwynt yn eich bywyd a throbwynt ieithyddol sy'n cyfateb i'r trobwynt yna. Yr enghraifft glasurol yn y man yna ydy pan fydd pobl wedi caffael yr iaith trwy'r system addysg, ddim wedi defnyddio'r iaith yn gymdeithasol o gwbl, mynd i mewn i weithle, mae deinamig newydd yn dod ac maen nhw'n defnyddio'r iaith yn y gweithle, ac wedyn mae hwnna'n drobwynt ieithyddol yn eu bywydau nhw, ac yn y blaen.

Ac wrth gwrs, os ydyn ni'n edrych ar y teithiau iaith ac ati, mae hwnna'n rhoi darlun i ni hefyd. Mae hwnna'n fecanwaith i roi darlun i ni o enghreifftiau gwahanol o beth sy'n digwydd mewn gwahanol ardaloedd ac o fewn demograffeg gwahanol. Ac mae'n arbennig o berthnasol, dwi'n meddwl, pan fyddwn ni'n edrych ar yr ardaloedd dwysedd canolig a dwysedd is, fod yna fwy nag un ffordd o gyrraedd y Gymraeg—mae Gwennan wedi sôn am y rhwystrau—fod yna fwy nag un ffordd o oresgyn y rhwystrau neu fod y rhwystrau'n dod lawr, unwaith, dwywaith, teirgwaith, pedair gwaith, pum gwaith mewn bywyd, nid dim ond unwaith ac, os ydych chi'n colli'r daith gyntaf yna, dydych chi ddim yn gallu mynd yn ôl i mewn byth eto, math o beth, neu ddim yn cael mynd i mewn o gwbl. Felly, mae'r elfen yma o'r rhwystrau sy'n atal pobl rhag gallu cyrraedd neu rhag gallu aros o fewn cyfundrefn fwy dwyieithog, mae'r rheini yn bethau pwysig iawn i edrych arnyn nhw. 

Ie, dwi'n cytuno gyda phopeth cafodd ei ddweud. Mae angen mwy o ofodau lle mae pobl yn teimlo'n saff i ddefnyddio'r iaith. Ond dwi'n credu bod cyfrifoldeb mawr ar siaradwyr iaith gyntaf o ran sut maen nhw'n ymwneud â, siarad â, a helpu meithrin hyder siaradwyr ail-iaith anfoddog, rhugl neu ddim yn rhugl, yn hytrach na meddwl ei fod yn waith pobl eraill. Dwi'n credu ei bod hi'n bwysig iawn—mae hon yn her enfawr—beth rydyn ni'n ei wneud, sut ydyn ni'n—. Achos mae pobl yn dweud, 'Dwi'n dysgu Cymraeg', ond dyw pobl ddim eisiau helpu pobl i ddysgu'r iaith; dydyn nhw ddim eisiau bod yn athro. Mae honno'n enfawr, ond efallai ei bod hi'n rhywbeth i ni feddwl amdano fe. 

Grêt. Diolch am hwnna. Gwnaf i fynd at Heledd.

Diolch yn fawr iawn. Os caf i fynd nôl at y cwestiwn o ymchwil a data, yn amlwg, a'r hyn rydych chi wedi ei ddweud o ran y cyfyngiadau amser a'r argymhellion y medrwch chi eu gwneud, o ran galluogi eich gwaith chi efo'r ail ran, felly, er mwyn gallu gwneud argymhellion, oes yna unrhyw waith ymgysylltu yn mynd i fod yn digwydd o fewn y cymunedau, neu a fedrwch chi efallai amlinellu beth ydych chi'n bwriadu ei wneud?

Oes. Mae'r comisiwn yn cwrdd, yn fras, unwaith bob pedair, chwe wythnos. Mi fyddwn ni'n cwrdd, cymaint ag sy'n bosib, mewn gwahanol gymunedau. Mae aelodau'r comisiwn yn dod â neu yn dwyn cysylltiad, pob un ohonyn nhw, efo'r cymunedau dan sylw, ac efo profiadau helaeth beth bynnag. Ond byddwn ni'n mynd i wahanol gymunedau. Rydym ni wedi cael sawl ymweliad safle hynod fuddiol eisoes, yn Wrecsam ac ym Merthyr—Theatr Soar ym Merthyr—er enghraifft, a byddwn ni'n mynd i Gaerffili, dwi'n credu, y tro nesaf. Felly, rydym ni'n cael cyswllt cymunedol, ac rydym ni'n galw tystion hefyd, gan gynnwys pobl ifanc. Bydd pobl ifanc yn dod atom ni, dwi'n gobeithio, ymhen rhyw ddeufis yn y sesiynau yma hefyd, ac mi fydd yna ymgysylltu yn ogystal yn yr Eisteddfod mewn gwahanol ffyrdd. 

Rydym ni wedi penderfynu peidio â bwrw ymlaen efo beth y buasech chi'n ei alw'n ymgynghoriad ffurfiol, oherwydd ein teimlad ni ydy byddai hyn yn cyfyngu, siŵr o fod, ar yr amserlen sydd gennym ni, yn un peth, ond mae e efallai yn ehangach na hynny hefyd, sef, yn ystod gwaith y comisiwn cyntaf, mi oeddem ni'n edrych ar feysydd lle'r oedd yna gryn dipyn o anghytuno gwleidyddol, a bod yn onest, felly mi wnaethon ni lansio ymgynghoriad—nid statudol, ond ffurfiol i bob pwrpas. Mi ddaru hyn lyncu hanner o waith amserlen y comisiwn. Doedd hi ddim y defnydd doethaf posib o'n hamser ni, felly rydym ni wedi penderfynu ei gwneud hi’n wahanol. Rydym ni wedi penderfynu gwneud yr ymgynghori’n gynt, fel petai, a sicrhau bod yr ymgynghori yn digwydd ar bob cam o’r broses, yn hytrach felly na bod yna lot o bapur yn dod atom ni mewn chwe mis. Rydym ni’n ymwybodol, wrth gwrs, eich bod chi hefyd wedi lansio ymgynghoriad yn y maes. Rydym ni wedi gweld eich bod chi wedi gwneud galwad am dystiolaeth ysgrifenedig; os yw amodau’n caniatáu, mae gennym ni, yn amlwg, ddiddordeb fel comisiwn i weld beth mae pobl yng Nghymru yn ei ddweud wrth ymateb i hynny. Roedd yna ryw deimlad hefyd, o bosib, o ran ymateb yn ysgrifenedig, dydyn ni ddim eisiau dyblu gwaith y pwyllgor, fel petai, hynny yw, ein bod ni yn lansio ymgynghoriad ysgrifenedig ar union yr un cwestiynau â’r pwyllgor ar union yr un adeg—mae cwestiynau yn codi ynglŷn â hynny—ond rydym ni’n gwbl ymrwymedig i gael ymateb pobl cymaint ag sy’n bosib.

Gaf i ofyn, o ran pobl ifanc, sut ydych chi’n dewis y bobl ifanc yma? Ydyn nhw mewn addysg cyfrwng Cymraeg? Ydych chi'n mynd i drio cael amrywiaeth o rai sydd efallai ddim efo'r Gymraeg?

Mae hynny’n cael ei drafod ar hyn o bryd. Ar hyn o bryd, mae’r comisiwn wedi nodi dyddiad ar gyfer hynny. Dwi’n credu y bydd hynny ym mis Mai. Byddwn ni’n ffurfioli neu'n penderfynu yn bendant yn ein cyfarfod nesaf ym mis Ebrill ynglŷn â sut ydym ni’n mynd i wneud hynny. Beth gallaf ei wneud fel cadeirydd ydy ysgrifennu at y pwyllgor yn rhoi gwybod ichi sut yn union y byddwn ni’n gwneud hynny ar ôl i’r comisiwn ddod i benderfyniad, ac mi wnaf i hynny mor fuan ar ôl—. 1 Ebrill rydym ni’n cwrdd nesaf, so mi wnaf i hynny mor fuan ar ôl 1 Ebrill ag sy’n bosib.

Diolch. Mi fyddai hynny’n fuddiol dros ben. A gaf i ofyn hefyd, jest o ran y cwestiwn o ddata—? Yn amlwg, mae mesurau gwahanol gennym ni—y cyfrifiad, hefyd arolwg Llywodraeth Cymru—ac mae yna gryn ddadlau wedi bod, onid oes, dros ba ffigurau sy’n gywir, ac ati. Ydych chi’n gallu gweld rôl i chi fel comisiwn, o ran, efallai, gallu rhoi cyngor i’r Llywodraeth o ran y math o ddata sydd yn ddefnyddiol er mwyn cynllunio ieithyddol, a beth fyddai’n ddefnyddiol? Oherwydd, yn amlwg, efallai dydy peth o’r data sydd yn mynd i’n galluogi ni i wneud yr argymhellion iawn ddim ar gael ar y funud, ond dydy o ddim yn golygu dydyn ni ddim angen y data yna ar gyfer y dyfodol, felly.

Ie, yn union. Hynny ydy, fel yr ydych chi’n ei nodi, mae yna wahaniaeth, onid oes, nid yn unig rhwng y niferoedd a’r canrannau sy’n dod drwy’r ddwy brif ffon fesur yna, ond hefyd mae newid wedi bod yn y taflwybr, onid oes, yn y cyfeiriad mae’r ffigurau yna yn mynd, ac mae yna ddarn o waith yn cael ei baratoi ar hyn o bryd i edrych ar y gwahaniaethau yna ac i fynd i’r afael efo’r gwahaniaethau yn y data i weld beth sydd i gyfrif am hynny.

Efo edrych i weld pa rai yw’r rhai cywir, dywedwn ni, dwi’n meddwl tan fod y gwaith yna yn cael ei wneud byddai'n annoeth i fynd cweit i'r afael efo’r cwestiwn, ond dwi’n meddwl, wrth inni edrych ar ddata meintiol, data sydd ar draws y wlad, rydym ni hefyd angen edrych ar ddata ansoddol hefyd, sydd yn rhoi dehongliad i ni o fewn cyd-destunau penodol, ac o fewn grwpiau oedran, o fewn sefyllfaoedd sosioieithyddol, dywedwn ni, pryd o ran oedran, dosbarth, rhyw, ac yn y blaen ac yn y blaen. Felly, rydym ni angen edrych ar ddata mwy eang na dim ond beth sy’n dod trwy’r ddwy ffynhonnell yna. Fel roeddwn i’n ei ddweud yn gynharach, mae Prosiect Bro yn canolbwyntio ar y cam yma ar yr ardaloedd hynny lle mae dwysedd y siaradwyr yn uwch, ond mi fyddai’n fuddiol i ddefnyddio’r un methodolegau yna ar gyfer ardaloedd lle mae canran y siaradwyr yn ganolig neu’n is, a byddai hynny wedyn yn rhoi darlun mwy cynhwysfawr, dwi’n meddwl.

Yn sicr, rydych chi wedi fy argyhoeddi i o’r angen am hynny; dwi ddim yn gwybod am y pwyllgor cyfan. Os caf i jest ofyn o ran addysg—? Yn amlwg, yn eich adroddiad cyntaf, mi oedd yna argymhellion ynglŷn â darpariaeth blynyddoedd cynnar a hefyd o ran trochi. Pa ystyriaeth yr ydych chi wedi’i roi o ran bod rheini angen bod yn argymhellion cenedlaethol, o'u cymharu â gwahaniaethu rhwng ardaloedd efo dwysedd uwch neu is?

Yr unig reswm pam mae yna gyfeiriad at drochi yn yr adroddiad cyntaf a ddim yn yr ail adroddiad ydy oherwydd nad ydy’r ail adroddiad wedi cael ei ysgrifennu eto. Mae hynny'n wir am sawl maes, wrth gwrs.

Mae trochi yn un o storïau llwyddiant mawr y maes. Dwi’n siŵr y byddai’r comisiwn yn gwbl gefnogol i ddwysáu, ymestyn ac ehangu ar gynlluniau trochi ymhob rhan o Gymru. Mae’n hanfodol, wrth gwrs, mewn ardaloedd dwysedd uwch, am nid yn unig resymau ieithyddol ond hefyd rhesymau o gynhwysedd cymdeithasol mewn cymunedau. Fedrwch chi ddim cael, mewn cymunedau lle mae’r Gymraeg yn cael ei defnyddio bob dydd, plant sydd yn teimlo eu bod nhw ddim hefo mynediad at yr iaith sy’n cael ei defnyddio yn y gymuned. Mae hynny’n gwbl amhriodol o safbwynt cydraddoldeb, dwi’n teimlo, ond mae yna ddadleuon o safbwynt cyfiawnder cymdeithasol a chydraddoldeb, dwi’n meddwl, o ran trochi mewn ardaloedd dwysedd is hefyd.

Gwennan, mewn gwirionedd, sydd wedi bod yn gwneud y math yna o waith ynghylch cynhwysedd a’r Gymraeg. Dwi ddim yn gwybod a wyt ti eisiau dweud rhywbeth ynglŷn â throchi.

Dim byd penodol, ond efallai, er diddordeb, mae gyda fi brosiect ar y gweill gyda Mudiad Meithrin ac Iaith, lle rŷn ni’n edrych ar gymunedau mwyafrifol byd-eang a’u mynediad nhw at y Gymraeg, ac edrych ar y rhwystrau, efallai, a beth yw eu hanghenion nhw. Mae hwnna’n digwydd bod wedi cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru, so efallai bydd hwnna’n rhywbeth o ddiddordeb maes o law.

Diolch. Os caf i, jest un elfen arall ydy anghenion dysgu ychwanegol, a’r anghydraddoldeb o ran loteri cod post ledled Cymru, sydd wedi dod drwy nifer o adroddiadau ac ymchwiliadau gan bwyllgorau y Senedd. Ydy honna’n elfen fydd yn dod i mewn i hynny hefyd?

Dwi'n cytuno, rwy'n credu—. Wel, mae angen mwy o fuddsoddiad i ddiwallu anghenion ychwanegol. Mae hwnna’n faes pwysig, ac mae gyda fi ymchwilydd sydd yn edrych ar hynny’n benodol, sy’n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru hefyd, fel mae’n digwydd. Felly, bydd yna argymhellion a gwaith maes yn cael ei wneud yn hynny o beth.

Diolch.

Iawn? Grêt, diolch. Lee, oedd gyda chi unrhyw gwestiynau eraill roeddech chi eisiau eu gofyn?

Ocê. Diolch. Gareth, oedd unrhyw beth arall roeddech chi eisiau ei ofyn?

Wrth gwrs, mae'r Llywodraeth, onid ydy, yn ymyrryd mewn tafarndai, er enghraifft â threth ar gwrw. Dwi ddim yn dweud y dylai’r dreth ar gwrw fod yn llai os dŷch chi’n gofyn am y peint yn Gymraeg. Dwi ddim yn meddwl ein bod ni’n sôn am hwnna eto. [Chwerthin.]

Ond mae’r sector preifat yn bwysig iawn, iawn i ddefnydd iaith pobl. Dŷn ni’n siopa yn y sector preifat, dŷn ni’n rhoi fuel yn y car yn y sector preifat, dŷn ni yn aml iawn yn cael pob math o wasanaethau cyhoeddus, bron iawn, rŵan, onid ydyn ni, trwy’r sector preifat. So, mae’n eithaf pwysig, dwi’n meddwl, ein bod ni’n trio meddwl beth ydy’r ffyrdd dŷn ni’n gallu cynyddu elfennau o’r iaith Gymraeg mewn sectorau preifat ac yn y trydydd sector, ac yn yr ardaloedd dwysedd uwch ac yn yr ardaloedd dwysedd canolig ac is, o ran sut dŷn ni'n gallu dod â newid cymdeithasol i mewn o ran cynyddu defnydd o’r iaith.

Achos dŷn ni’n gwybod, os ydyn ni’n edrych yn hanesyddol, fod y capeli wedi bod yn hollbwysig i gynnal llawer iawn o’r iaith Gymraeg yn ystod yr ugeinfed ganrif, drwy roi bywyd cymdeithasol yn ogystal â bywyd ysbrydol i bobl, fel unigolion a chymunedau. Efo’r fforwm yna ddim mor gryf o gwbl a beth y mae wedi bod, yna mae’n rhaid ffeindio'r ffora newydd ar gyfer hynny.

Dwi’n meddwl bod chwaraeon yn enwedig yn gallu bod yn ffordd arbennig iawn i ddod â’r Gymraeg—fel dŷn ni wedi gweld drwy’r gwaith arbennig efo Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn ddiweddar—yn agosach at fywydau pobl sydd ddim yn siarad yr iaith bob dydd, a rhoi cyfleoedd i ddod â phobl at ei gilydd, defnyddio’r iaith yn dorfol, a defnyddio’r iaith un-i-un a drwy hyfforddiant a phethau fel hyn. Mae yna lot o gynlluniau y medrwn ni eu rhoi ar waith yn fanna.

Diolch, Gareth. Oedd Heledd eisiau dod mewn ar gefn hyn? Iawn, ac wedyn fe wnaf i ddod nôl at Gareth.

Jest o ran asedau cymunedol, yn amlwg mi oedd gyda chi argymhellion cryf iawn—ai eich bwriad chi ydy edrych ar rai o’r canolfannau hyn? Roeddech chi’n sôn am Theatr Soar. Yn amlwg, mi fyddwn i wastad yn hyrwyddo Clwb y Bont—mi ddylwn i ddatgan fy mod i’n aelod o Glwb y Bont, fel nifer o bobl yn yr ardal—ac yn gwybod rôl hwnnw o ran faint o bobl yn ardal Pontypridd ddysgodd Gymraeg yng Nghlwb y Bont mewn ffordd hollol anffurfiol, naturiol ac ati.

Un o’r pethau roeddech chi’n sôn amdanynt oedd y capeli, ac, yn amlwg, efo cymaint o gapeli’n cau—. Dyna lle’r oedd yn draddodiadol nifer o gylchoedd meithrin mewn ardaloedd. Un o’r heriau dwi’n cael yn aml ydy pobl sydd yn dweud nad oes yna asedau cymunedol mwyach, neu dydyn nhw ddim yn fforddiadwy ac ati. Felly, mae'n ystyriaeth i chi, dwi'n siŵr, a bydd rôl y Llywodraeth efo asedau cymunedol a sut dŷn ni’n eu cefnogi nhw yn rhywbeth fyddwch chi’n edrych arno fo.

Byddwn ni’n edrych ar ganolfannau cymunedol yn bendant. Mae hwn yn enghraifft arall o faes lle mae yna gryn gyfeirio tuag ato yn yr adroddiad cyntaf, ond nid yn yr ail adroddiad am nad yw’r ail adroddiad wedi cael ei ysgrifennu eto. Pan mae wedi cael ei ysgrifennu, mae yna drafodaeth yn mynd i fod ynglŷn â hyn.

Mae beth sydd yn mynd ymlaen ynglŷn ag asedau cymunedol yn stori llwyddiant arall. Mae’n enghraifft o allu hyrwyddo datblygu economaidd, cynhwysiant cymdeithasol, cynhwysiant cymunedol, a hyrwyddo’r Gymraeg i gyd ar yr un pryd. Mae’n ticio’r bocsys i gyd. Felly, dyna pam, yn ein hadroddiad cyntaf, mae’n cael cymaint o sylw, achos mae'n stori llwyddiant. Dwi'n credu ein bod ni'n dweud yn ein hargymhelliad y dylai hyn ddigwydd mewn ardaloedd o arwyddocâd ieithyddol dwysedd uwch, ond dŷn ni hefyd yn dweud y dylai fod yna roll-out trwy Gymru gyfan, dwi'n meddwl, yn yr argymhelliad, a byddwn ni'n craffu'n fanwl ar sut y gellid gwneud hynny yn ystod ein gwaith.

Diolch am hwnna.

Dwi ddim yn gweld bod unrhyw Aelod arall eisiau—. Roedd Heledd eisiau. Ocê, y cwestiwn olaf, olaf yn y ddwy funud olaf gan Heledd.

Roeddech chi'n sôn ar y dechrau o ran yr emosiwn efo iaith hefyd. O ran y ddealltwriaeth honno o'r emosiwn, efallai, a'r cysylltiad efo iaith, roeddech chi'n sôn am chwaraeon hefyd a sut mae mesur hynny. Yn sicr, pan oedd cwpan y byd ymlaen, roedd rhai o'r teithiau ysgolion roeddem ni'n eu cael yma efo ysgolion cyfrwng Saesneg, roedd nifer o bobl ifanc 16 oed, 17 oed, yn flin iawn bod yr iaith ddim ganddyn nhw. Ai dyna'r math o bethau ydych chi'n trio mynd i'r afael â nhw, ond yn amlwg mewn cyfnod byr iawn o ran gallu cael argymhellion? Jest eisiau trio deall yr ochr emosiwn oherwydd mae o'n faes cymhleth dros ben. 

Ydy, onid ydy, ac mae'r emosiwn yn gallu bod fel yr enghraifft rydych chi wedi'i rhoi rŵan, neu mae'r emosiwn hefyd yn gallu bod yn deimladau negyddol tuag at iaith oherwydd bod rhywun yn cysylltu hynny efo profiadau negyddol mae rhywun wedi'u cael yn ystod plentyndod neu yn ystod eu harddegau, ac ati, ac yna sut mae rhywun yn mynd i'r afael efo niwtraleiddio teimladau negyddol, yn hytrach na bod y teimladau negyddol yna yn cael eu cario gan rywun ar hyd eu bywydau. Mae yna lot o lefelau gwahanol i'r emosiwn.

Mae'r lefel ynglŷn â pha iaith ydych chi'n teimlo ydy'r iaith intimate mewn un berthynas neu'i gilydd, pa iaith ydych chi'n teimlo sydd yn iawn mewn perthynas arall, ac ati, ac mae yna lot fawr o bethau i’w harchwilio yn fanna, dwi’n meddwl. Dyw e ddim yn mynd i gael ei archwilio yn llawn ac yn gyflawn, ond dwi’n meddwl bod egwyddor nad yw hwn yn fater i unigolion ar eu pennau eu hunain, mae hon yn daith—. Ydy, mae’n daith iaith i unigolion yn ystod eu bywydau, ond mae’n daith iaith i ni fel grŵp o bobl hefyd, dwi’n meddwl, ac mae’n rhaid i ni feddwl am hyn yn y ffordd rydyn ni’n meddwl am y pethau yma, fel, ydyn ni’n ymddwyn yn iawn, er enghraifft—beth oeddwn i'n ei ddweud o’r blaen—rhwng y rhywiau. Ydyn ni’n ymddwyn yn iawn efo pobl o wahanol gefndiroedd i ni ein hunain, boed hynny'n ddosbarth cymdeithasol, boed o’n gefndir ethnig, boed o ynglŷn ag elfennau anabledd neu rywioldeb, ac yn y blaen? Hynny ydy, sut ydyn ni’n ymddwyn fel cymdeithas efo ein gilydd, a beth ydy’r teithiau yna rydyn hi’n gorfod mynd arnyn nhw yn ystod ein hoes? A sut mae’r gymdeithas gyfan yn newid dros amser?

Mae hwnna mor ddiddorol. Mae yna gymaint mwy y byddai nifer ohonom ni eisiau cael sgwrs amdano, ond mae amser yn ein herbyn ni, yn anffodus. Diolch gymaint i chi. Dwi'n meddwl fy mod i'n siarad ar ran pawb ar y pwyllgor: rydych chi wedi cyfoethogi ein dealltwriaeth ni o'r math o bethau y byddwn ni eisiau edrych arnyn nhw, a byddai'n fraint i ni allu cario ymlaen â'r sgwrs yma wrth i chi gario ymlaen â'ch gwaith eithriadol o bwysig, eithriadol o ddiddorol. Dyw'r gair 'diddorol' ddim yn ddigon. Sut bynnag byddech chi'n dweud 'fascinating' yn Gymraeg. Beth ydy'r gair 'fascinating' yn Gymraeg?

'Fascinating'. 'Fascinating' yw'r cyfieithiad. [Chwerthin.]

Ysbrydoledig.

'Ysbrydoledig'. Dyna neis. Diolch, Heledd.

Bydd transgript o'r hyn sydd wedi cael ei ddweud yn cael ei ddanfon atoch chi i chi wirio ei fod yn gofnod teg, ond efallai wir bydd rhai pethau eraill byddwn ni eisiau bod mewn cysylltiad â chi arnyn nhw eto wrth i hyn gario ymlaen. Dwi'n gwybod y byddwn ni eisiau bod mewn cysylltiad.

Mae croeso cynnes i'r pwyllgor ddod i gyswllt ar unrhyw adeg, wrth reswm, a byddwn ni'n hapus i gyfrannu at waith y pwyllgor mewn unrhyw ffordd rydych chi'n teimlo sy'n briodol.

Gwych. Wel, diolch cymaint i chi. Mae hwnna'n wir wedi bod yn eithriadol o fascinating. Diolch yn fawr iawn.

Bydd yr Aelodau yn symud ymlaen nawr at bapurau i'w nodi. Diolch yn fawr iawn i chi am hwnna y bore yma. Mae wir wedi bod yn eithriadol o ddiddorol. Diolch yn fawr iawn.

Diolch.

Diolch.

Diolch.

Aelodau, rydyn ni'n symud yn syth at bapurau i'w nodi, sef eitem 3. Mae yna nifer o bapurau sydd gennym ni yn ein pecynnau. Ydych chi'n fodlon i nodi'r rheini? Oedd yna unrhyw beth roedd unrhyw un eisiau ei ddweud yn gyhoeddus yn eu cylch? Na.

Jest i ddweud, ar eitem 3.7, bydd dadl yn y Cyfarfod Llawn ar yr adroddiad 'Degawd o doriadau: Effaith gostyngiadau cyllid ar ddiwylliant a chwaraeon', ac mae wedi ei drefnu ar gyfer 26 Mawrth 2025. Diolch eto, Elin, am hwnna, a diolch, Gwennan. Diolch. Felly, os yw pawb yn fodlon i ni nodi'r papurau—dwi ddim yn gweld bod unrhyw un eisiau dweud unrhyw beth yn gyhoeddus. Na.

Felly, rwy'n cynnig o dan Reol Sefydlog 17.42 i wahardd y cyhoedd o weddill y cyfarfod heddiw. Ydych chi'n fodlon i ni ei wneud? Ocê, fe wnawn ni aros i glywed ein bod ni'n breifat.